Woordvloeiendheidstaken bij de ziekte van Parkinson: Introductie van een diepte-analyse auteurs
katrien s.f. colman lector en coördinator onderzoek opleiding logopedie en audiologie
janneke koerts universitair docent Afdeling Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie
hester a. meijer psycholoog
lara tucha universitair docent Afdeling Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie
klaus w. lange hoogleraar Biologische, Klinische en Revalidatiepsychologie
oliver tucha hoogleraar Klinische Neuropsychologie Afdeling Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie
30
Vele patiënten met de ziekte van Parkinson (ZvP) worden in de loop van hun ziekte geconfronteerd met veranderingen in hun communicatie (Hartelius & Svensson, 1994). Het preventief signaleren, onderzoeken en behandelen van de veranderingen die patiënten in hun communicatie ervaren, maken deel uit van het logopedisch handelen bij de ZvP. De problemen met communicatie bij de ZvP zijn echter complex van aard en zijn slechts deels te herleiden tot de motorische stoornissen passend bij de kenmerkende hypokinetische dysartrie. Uit een studie van Miller, Noble, Jones en Burn (2006) bleek dat de meest geformuleerde klacht van parkinsonpatiënten de impact van deze veranderingen in de communicatie op hun zelfbeeld was. Echter, niet alleen patiënten met een hypokinetische dysartrie formuleerden klachten over hun communicatie, ook patiënten met de ZvP zonder hoorbare stem- of spraakstoornissen klaagden over veranderingen in hun communicatie (Miller, Andrew, Noble, & Walshe, 2011). In eerste instantie werden deze niet-motorische communicatieve klachten alleen aangetoond bij patiënten in de vergevorderde stadia van de ZvP met dementie. Later werd aangetoond dat ook patiënten met de ZvP zonder dementie problemen ondervinden met taalverwerking (Miller, Noble, Jones, & Burn, 2006; Miller, 2012; Murray, 2008; Walsh & Smith, 2011; Williams-Gray, Foltynie, Brayne, Robbins, & Barker, 2007). Specifieke stoornissen werden aangetoond met betrekking tot onder andere het begrijpen van complexe zinnen, het benoemen van afbeeldingen en tijdens woordvloeienheidstaken (Colman, 2011; Colman & Bastiaanse, 2011). In de literatuur overheerst echter de opvatting dat taalstoornissen bij de ZvP geassocieerd zijn met cognitieve stoornissen die typerend zijn voor de ZvP. Mogelijke verbanden tussen taalstoornissen en andere cognitieve stoornissen zijn vastgesteld voor bradyfrenie,
stoornissen in het werkgeheugen, een verminderde aandacht en een executief dysfunctioneren (Colman, 2011; Colman & Bastiaanse, 2011; Miller, 2012; Murray, 2008). De taalstoornissen gevonden bij parkinsonpatiënten voldoen dus niet aan de definitie van specifieke linguïstische stoornissen zoals bij afasiepatiënten. De cognitief-linguïstische stoornissen zoals vastgesteld bij parkinsonpatiënten vereisen dan ook een eigen diagnostiek en behandeling ten behoeve van het versterken van maatschappelijke participatie. Om taalstoornissen in kaart te brengen wordt standaard gebruik gemaakt van afasietests. Wanneer parkinsonpatiënten getest worden met subtests van klassieke afasietests hebben zij daar echter weinig tot geen moeite mee (Colman, 2011; Colman & Bastiaanse, 2011). De Richtlijn ‘Logopedie
LOGOPEDIE JAARGANG 85
in het kort Patiënten met de ziekte van Parkinson (ZvP) kunnen in de loop van hun ziekte geconfronteerd worden met communicatiestoornissen die complex zijn van aard. Parkinsonpatiënten geven zelf aan problemen te ondervinden met bijvoorbeeld het voeren van conversaties in hun dagelijks leven. Uit onderzoek is bekend dat parkinsonpatiënten taalstoornissen ontwikkelen die anders zijn dan de specifiek linguïstische stoornissen zoals beschreven bij afasiepatiënten. De taalstoornissen gevonden bij parkinsonpatiënten zijn namelijk geassocieerd met cognitieve stoornissen die typerend zijn voor de ZvP. Deze cognitief-linguïstische stoornissen vereisen dan ook een eigen logopedische diagnostiek en behandeling. In dit artikel pleiten we voor het afnemen van woordvloeiendheidstaken in het kader van logopedische diagnostiek van taalstoornissen bij de ZvP. Naar onze mening zijn woordvloeiendheidstaken eenvoudig toe te passen en waardevolle tests om inzicht te krijgen in de subtiele taalstoornissen en andere cognitieve problemen van parkinsonpatiënten. In dit artikel worden twee fictieve cases besproken om de geïntroduceerde methode van diepte-analyse van woordvloeiendheidstaken te illustreren en toepasbaar te maken voor de logopedische praktijk.
tabel 1a. Voorbeelden van clusters en shifts bij de semantische woordvloeiendheidstaak.
tabel 1b. Voorbeelden van clusters en shifts bij de fonologische woordvloeiendheidstaak.
bij de ziekte van Parkinson’ raadt het afnemen van formele taaltests dan ook terecht af bij patiënten met de ZvP. Wel wordt aanbevolen om bij parkinsonpatiënten expliciet navraag te doen naar problemen met woordvinding en het voeren van conversaties (Kalf, de Swart, et al., 2008). Het doel van het huidige artikel is om te pleiten voor het grondig analyseren van woordvloeiendheidstaken in het kader van logopedische diagnostiek van taalproblemen bij de ZvP. Woordvloeiendheidstaken zijn eenvoudig toe te passen en waardevolle tests om inzicht te krijgen in de subtiele taalstoornissen en andere cognitieve problemen van parkinsonpatiënten. In dit artikel illustreren we aan de hand van bewijs uit wetenschappelijke literatuur en twee fictieve cases de methode van diepte-analyse van woordvloeiendheidstaken die verder gaat dan het tellen
NUMMER 6, juni 2013
van het totaal aantal correcte responsen.
Theoretische achtergrond Woordvloeiendheidstaken
De woordvloeiendheidstaak of test voor verbale vloeiendheid is een eenvoudig af te nemen taak die weinig tijd vergt. Aan patiënten wordt gevraagd om binnen een vastgestelde tijd zo snel mogelijk en zo veel mogelijk woorden te noemen volgens een opgegeven semantische of fonologische categorie. Bij de semantische variant van de woordvloeiendheidstaak wordt gevraagd om zo veel mogelijk dieren of beroepen te noemen (tabel 1a). De fonologische woordvloeiendheidstaak vraagt om binnen een minuut zo veel mogelijk woorden te noemen beginnende met een specifieke letter (tabel 1b). Voor het Nederlands bestaan er drie parallel versies met als beginletters D-A-T of K-O-M
of P-G-R (Schmand, Groenink, & van den Dungen, 2008). Een succesvolle uitvoering van elke woordvloeiendheidstaak vereist allereerst een intact semantisch geheugen dat verantwoordelijk is voor de opslag van semantische categorieën en het benoemen van natuurlijke en artificiële concepten (Budson & Price, 2005; Patterson, Nestor, & Rogers, 2007). Daarnaast zijn ook een efficiënte organisatie van het ophalen van woorden uit het geheugen en het vermogen om de gegeven responsen bij te houden noodzakelijk. Er wordt ook een beroep gedaan op de initiatie van gedrag, de inhibitie van ongepaste reacties en de daarbij aansluitende flexibiliteit om te shiften naar een geschiktere respons (Henry & Crawford, 2004). Een achteruitgang van de uitvoering van woordvloeiendheidstaken kan dus te wijten zijn aan stoornissen in uiteenlopende cognitieve functies waaronder het semantisch geheugen en de executieve functies. Daarnaast is ook de psychomotore snelheid (de coördinatie van snel denken en handelen) van invloed omdat deze taken binnen een bepaalde tijdslimiet moeten worden uitgevoerd. Een veelgebruikte klinische uitkomstmaat van zowel de semantische als fonologische woordvloeiendheidstaak is het totale aantal correct genoemde woorden. In dit artikel zullen we beargumenteren dat voor een goed inzicht in de talige en overige cognitieve functies van parkinsonpatiënten niet alleen het totale aantal woorden dat wordt geproduceerd geteld moet worden, maar dat ook moet worden gekeken naar het aantal clusters dat wordt gevormd en het aantal shifts dat wordt gemaakt tussen de clusters. In wat volgt worden deze begrippen eerst geduid en vervolgens in verband gebracht met de prestaties van parkinsonpatiënten op woordvloeiendheidstaken.
Clusters en shifts De observatie dat woorden tijdens een woordvloeiendheidstaak in semantische clusters opgehaald worden is niet nieuw (vb. Bousfield & Sedgewick, 1944; Gruenewald & Lockhead, 1980). Op basis van deze observatie suggereerden Troyer, Moscovitch en Winocur (1997) dat responsen op woordvloeiendheidstaken bestaan uit twee dissocieerbare componenten. De eerste compo-
31
1 Hond 2 Kat 3 Muis 4 Poes 5 Goudvis 6 Cavia 7 Hamster 8 Koe 9 Paard 10 Ezel 11 Dromedaris 12 Olifant 13 Dwergkonijn 14 Vogel 15 Zeemeeuw 16 Duif 17 Zwaluw 18 Mus 19 Makreel 20 Zalm 21 Dromedaris 21 Aap 22 Gorilla 23 Zebra 24 Meerkoet 25 Duif
Huisdieren Huisdieren Huisdieren Huisdieren Huisdieren Huisdieren Huisdieren Extra-dimensionele Shift Boerderijdieren Boerderijdieren Boerderijdieren Extra-dimensionele Shift Buitenlandse dieren Buitenlandse dieren Huisdieren Vogel Vogel Vogel Vogel Vogel Extra-dimensionele Shift Vissen Vissen Extra-dimensionele Shift Buitenlandse dieren Buitenlandse dieren Buitenlandse dieren Buitenlandse dieren Extra-dimensionele Shift Vogel Vogel
tabel 2. Analyse van de responsen van Anton voor een semantische woordvloeienheidstaak (dieren).
1 Dak Eerste letters DA 2 Das Eerste letters DA 3 Damp Eerste letters DA 4 Dadel Eerste letters DA 5 Dame Eerste letters DA Intra-dimensionele shift 6 Dom Eerste letters DO 7 Dop Eerste letters DO Extra-dimensionele shift 8 Dik Eerste en laatste klank 9 Duik Eerste en laatste klank 10 Deuk Eerste en laatste klank 11 Dok Eerste en laatste klank 12 Dak Eerste en laatste klank Extra-dimensionele shift 12 Dansen Werkwoordvervoeging 13 Danste Werkwoordvervoeging 14 Demonstratie 15 Droevig Eerste letters DR 16 Draf Eerste letters DR 17 Draad Eerste letters DR 18 Drop Eerste letters DR 19 Drempel Eerste letters DR 20 Draf Eerste letters DR 20 Droesem Eerste letters DR tabel 3. Analyse van de responsen van Anton voor de fonologische woordvloeiendheidstaak (beginletter D).
32
nent wordt gevormd door de cluster die gedefinieerd wordt als de opeenvolgende productie van minstens twee woorden binnen dezelfde semantische of fonologische subcategorie (zie tabel 1 a en b). De tweede component, de shift, impliceert de overgang naar een nieuwe cluster (zie tabel 1 a en b). De shift vereist de flexibiliteit om een nieuwe categorie te initiëren en steunt dus op de executieve functies (Troyer, et al., 1997). Volgens Troyer et al. (1997) kunnen deze twee componenten van de woordvloeiendheidstaak onafhankelijk van elkaar verstoord zijn en toont dit enerzijds een stoornis aan in de werking van het semantisch geheugen en anderzijds in de executieve functies van de patiënt.
Woordvloeiendheidstaken en de ZvP Een verminderde prestatie op woordvloeiendheidstaken komt bij de ZvP al voor vanaf het vroege stadium van de ziekte (Henry & Crawford, 2004), vaak in combinatie met cognitieve beperkingen zoals stoornissen in de executieve deelfuncties, aandacht, geheugen, ruimtelijk inzicht en ook taalverwerking (Muslimović, Post, Speelman, & Schmand, 2005). Een meta-analyse naar de invloed van de ZvP op de uitvoering van de semantische en fonologische varianten van woordvloeiendheidstaken concludeerde dat parkinsonpatiënten beperkingen laten zien op beide woordvloeiendheidstaken, maar dat ten opzichte van gezonde leeftijds- en opleidingsgenoten de semantische taak meer gestoord was dan de fonologische taak. Een recente studie van Koerts et al. (2013) had als doel het onderzoeken van de betrokkenheid van specifieke cognitieve functies bij het uitvoeren van woordvloeiendheidstaken door parkinsonpatiënten in verschillende stadia van de ziekte. De responses op de verschillende woordvloeiendheidstaken werden diepgaand geanalyseerd volgens de hierboven beschreven methode. In deze studie werden parkinsonpatiënten in verschillende stadia van de ziekte en gezonde controle proefpersonen onderzocht met behulp van semantische en fonologische woordvloeiendheidstaken en met tests voor executief functioneren, geheugen en psychomotore snelheid. Een van de conclusies van het onderzoek van Koerts et al. (2013) was dat patiënten opvallend minder clusters en shifts produceerden tijdens de semantische woordvloeiendheidstaak dan de ge-
LOGOPEDIE JAARGANG 85
zonde controle proefpersonen. Tijdens de fonologische woordvloeiendheidtaken was de omvang van de grootste cluster bij parkinsonpatiënten met een matige vorm van de ZvP bovendien kleiner, dan bij de patiënten met een milde vorm. Logischerwijze vormden zij ook minder intra-dimensionele shifts, want hoe kleiner de cluster, hoe kleiner de kans op een intra-dimensionele shift. Afhankelijk van het stadium van de ziekte bleek tenslotte dat verschillende cognitieve functies verantwoordelijk zijn voor de zwakkere prestaties van de parkinsonpatiënten op zowel de semantische als de fonologische woordvloeiendheidstaken. Zo was een verminderde psychomotore snelheid van invloed op het totale aantal woorden dat werd geproduceerd vanaf het beginstadium van de ziekte. Patiënten met een matige vorm van de ziekte bleken ook door een verminderde flexibiliteit meer moeite te krijgen met de woordvloeiendheidstaken. In wat volgt zullen de procedures van de uitgebreide analyses stap voor stap besproken (Koerts et al., 2013) en geïllustreerd worden met reële responsen van parkinsonpatiënten uit de praktijk zodat de toepasbaarheid voor de logopedist duidelijk wordt.
Procedure voor de analyse van semantische woordvloeiendheidstaken Voor woordvloeiendheidstaken kunnen niet alleen het totale aantal correcte responsen (1) geteld worden, maar ook het aantal clusters (2), het aantal woorden binnen de grootste cluster (3), het aantal extra-dimensionele shifts (4) en het aantal intra-dimensionele shifts (5). De volgende stappen in de analyseprocedure worden aangeraden: 1. Identificeren en tellen van de correcte responsen. Tot de foute responsen worden herhalingen en woorden behorende tot een andere categorie dan dieren of beroepen gerekend. Bij het vaststellen en tellen van het aantal clusters en shifts worden de fouten meegenomen. 2. Bepalen en tellen van clusters. a. De mogelijke clusters binnen de categorie dieren zijn: huisdieren, boerderijdieren, wilde dieren (vb. wolf), uitheemse/ buitenlandse dieren (vb. leeuw), vogels, vissen, insecten, knaagdieren, reptielen,
NUMMER 6, juni 2013
En dan Dit artikel toont aan dat de eenvoudig toe te passen woordvloeiendheidstaken waardevolle tests zijn om inzicht te krijgen in de subtiele taalstoornissen en andere cognitieve problemen van parkinsonpatiënten. Zoals aangegeven wordt door Kalf en de Swart et al. (2008) aanbevolen om bij parkinsonpatiënten expliciet navraag te doen naar problemen met woordvinding en het voeren van conversaties. Woordvloeiendheidstaken kunnen in dit kader worden gezien als een objectieve maat die, in aanvulling op de informatie die wordt verstrekt door de patiënt en zijn/haar partner, kan worden gebruikt om een (voorzichtige) schatting te maken van in hoeverre patiënten problemen hebben met communicatie in het dagelijks leven. De beschreven patiënten in dit artikel formuleerden beiden klachten aangaande het voeren van gesprekken. De klacht over de extra inspanningen die Anton moet leveren om een gesprek te kunnen volgen met collega’s zou gerelateerd kunnen worden aan zijn milde problemen met het vasthouden van wat reeds gezegd werd tijdens de woordvloeiendheidstaak. Bob laat ook beperkingen zien in het vasthouden van wat reeds gezegd werd, echter bij hem staan de problemen met het maken van shifts tijdens de woordvloeiendheidstaak waarschijnlijk meer op de voorgrond. Deze perseveraties zouden gerelateerd kunnen worden aan het moeite hebben met het volgen van wisselende topics tijdens een gesprek in een groep. Vermoedelijk is de kleinere clustergrootte verantwoordelijk voor het vertraagd conversatietempo. Toekomstig wetenschappelijk onderzoek zal de relatie moeten verduidelijken tussen de in dit artikel beschreven analyse van woordvloeiendheidstaken en de mogelijkheden voor logopedisten om functionele strategieën te trainen die de patiënt tijdens alledaagse conversaties kan inzetten. Op dit moment kan de diepte-analyse van de woordvloeiendheidstaken de logopedist ondersteunen bij het observeren tijdens conversaties. De diepteanalyse kan de logopedist helpen om de patiënt en partner inzicht te geven in cognitieve functies zoals woordvinding en flexibiliteit die ook tijdens conversaties van belang zijn. Voor de toekomst zou het zeer waardevol zijn wanneer er ook normen ontwikkeld worden voor het Nederlands waarmee kan worden beoordeeld of het aantal clusters en shifts die door patiënten met de ZvP gevormd worden, afwijken van wat verwacht mag worden op basis van de leeftijd en het opleidingsniveau. Deze normen werden reeds ontwikkeld voor het Engels waarbij ook de invloed van leeftijd, geslacht en opleidingsniveau op het aantal clusters en shifts werd aangetoond (Troyer, 2000). Uiteindelijk zal nieuw onderzoek moeten leiden tot het ontwikkelen van effectieve behandelingsstrategieën om parkinsonpatiënten op een functioneel niveau te trainen in hun communicatievaardigheden. Belangrijk hierbij is om in de toekomst ook de gecombineerde effecten van problemen met spraak, taal en cognitie op de communicatievaardigheden te onderzoeken en niet, zoals de afgelopen jaren is gedaan, toegespitst op een van deze aspecten.
fantasiedieren (vb. eenhoorn) en associaties (vb. baby-hondje) (Van Beilen et al., 2004). Wanneer een woord tot meer dan één cluster kan horen, dan bepaalt het volgende woord of het betreffende woord waaraan getwijfeld wordt tot de cluster hoort of niet. Bijvoorbeeld bij de sequentie van giraf-olifant-haai is niet duidelijk of haai moet worden geïncludeerd in de cluster van uitheemse dieren of dat een nieuwe cluster van vissen wordt geïnitieerd. Wanneer het woord leeuw volgt op haai, dan hoort haai tot de cluster van uitheemse dieren. Wanneer het woord zalm volgt op haai, dan hoort het woord haai tot de nieuwe cluster van vissen. b. De mogelijke clusters binnen de cate-
gorie van de beroepen zijn: beroepen in administratie, handel, gezondheidszorg, landbouw, bouw, onderwijs, transport, hotel, horeca of catering en politie of leger (Koerts et al., 2013). 3. Vaststellen van het aantal woorden binnen de grootste cluster. 4. Vaststellen van de extra-dimensionele shifts. Dit zijn de overgangen tussen verschillende clusters (vb. van huisdieren naar insecten of van beroepen in de gezondheidszorg naar beroepen in de landbouw). 5. Vaststellen van de intra-dimensionele shifts. Dit zijn de subtiele overgangen binnen een cluster (vb. van uitheemse Afrikaanse dieren naar uitheemse dieren uit Australië of binnen de semantische
33
1 Aap 2 Kat 3 Hond 4 Beer 5 Vogel 6 Schaap 7 Koe 8 Ezel 9 Varken 10 Kat 10 Vis 11 Bij 12 Olifant 13 Kat 13 Muis 14 Hond 14 Krokodil 15 Zebra 16 Beer
al., 1997). Aanvullend kunnen ook werkwoordsvervoegingen (vb. dansen en danste) en semantische associaties (vb. appel en abrikoos) geteld worden (Koerts et al., 2013). 3. Vaststellen van de extra-dimensionele shifts. Dit zijn de overgangen tussen verschillende clusters (vb. dik, dun en drang, drop). 4. Vaststellen van de intra-dimensionele shifts. Dit zijn de subtiele overgangen binnen een cluster (vb. thee, theepot, tafel, tafelpoot).
Buitenlandse dieren Huisdieren Huisdieren Buitenlandse dieren Vogel Boerderijdieren Boerderijdieren Boerderijdieren Boerderijdieren Huisdieren Vissen Insecten Buitenlandse dieren Huisdieren Knaagdieren Huisdieren Buitenlandse dieren Buitenlandse dieren Buitenlandse dieren
Hieronder zullen we aan de hand van twee casussen deze procedures illustreren.
Casuïstiek
Casus Anton
tabel 4. Analyse van de responsen van Bob voor de semantische woordvloeiendheidstaak (dieren).
1 Deksel 2 Druk 3 Drevel 4 Draaiboeken 5 Drafbaan 6 Dak 7 Deksel 7 Druk 7 Doos 8 Drukken 9 Dachten 10 Doorgaan 11 Dak 11 Draven 12 Dokken
Eerste letters Eerste letters Eerste letters Eerste letters
Eerste en laatste klank Eerste en laatste klank
Eerste en laatste klank Eerste en laatste klank
tabel 5. Analyse van de responsen van Bob voor een fonologische woordvloeienheidstaak (D).
c ategorie beroepen van medisch specialisten naar de verpleging).
Procedure voor de analyse van fonologische woordvloeiendheidstaken Ook voor de fonologische woordvloeiendheidstaken worden dezelfde vijf stappen uitgevoerd zoals beschreven bij de semantische woordvloeiendheidstaken, namelijk: 1. Identificeren en tellen van de correcte responsen. Tot de foute responsen worden eigennamen, plaatsnamen, herhalingen en woorden beginnende met een andere
34
letter dan de opgegeven beginletter gerekend. Bij het vaststellen en tellen van het aantal clusters en shifts worden de fouten meegenomen. 2. Bepalen en tellen van clusters. Mogelijke clusters zijn woorden die starten met dezelfde twee eerste letters (vb. drank en drop), rijmwoorden, woorden met dezelfde eerste en laatste klank (vb. CVC woorden waarin alleen de vocaal verschilt zoals dal en dol) en homoniemen (woorden die gelijkluidend, maar verschillend in betekenis zijn zoals toets wat zowel een proef als een indrukbaar blokje betekent, Troyer et
Meneer is 52 jaar en werkzaam als scheepswerktuigkundige. De diagnose van de ZvP werd twee jaar geleden gesteld. De neuroloog stelt een Hoehn & Yahr score (Goetz et al., 2004) van 1 (milde vorm van ZvP) vast. De man neemt dopaminerge medicatie. Hij blijkt niet depressief te zijn, maar vertoont een licht verstoorde psychomotoriek. Anton heeft geen hoorbare stem- of spraakstoornissen, maar klaagt over het moeten leveren van extra inspanningen om gesprekken tijdens bijvoorbeeld de lunchpauze op het werk vlot te kunnen volgen. In Tabel 2 zijn alle responsen van casus Anton opgenomen voor de semantische woordvloeiendheids taak met als categorie dieren. Samenvattend kunnen we de toepassing van de semantische analyseprocedure voor dieren als volgt beschrijven: 1. Anton herhaalt de woorden dromedaris en duif, in totaal geeft hij 24 correcte responsen. Dit is een gemiddelde score voor zijn leeftijd en opleiding (Schmand, Houx, & De Koning et al., 2012). 2. We tellen in totaal zeven clusters. 3. De grootste cluster telt zeven woorden (huisdieren). 4. Er zijn vijf extra-dimensionele shifts. 5. Er zijn geen intra-dimensionele shifts. In Tabel 3 worden de responsen van Anton voor fonologische woordvloeiendheidstaak opgesomd voor de beginletter D. Hieronder wordt de toepassing van de fonologische analyseprocedure voor de beginletter
LOGOPEDIE JAARGANG 85
D beschreven: 1. Anton herhaalt de woorden dak en draf en heeft in totaal 20 correcte responsen. In de standaard procedure worden altijd alle fonologische woordvloeiendheidstaken afgenomen, dus naast de beginletter D ook de reeksen met beginletter A en T op basis waarvan de normscore wordt bepaald. Als we er vanuit gaan dat hij voor elke beginletter ongeveer hetzelfde aantal woorden correct kan opnoemen, dan zou Anton op een hoge score uitkomen. 2. We tellen in totaal vier clusters. 3. De grootste cluster telt zeven woorden. 4. Er zijn twee extra-dimensionele shifts. 5. Er is één intra-dimensionele shift. Op basis van de beide analyses kunnen we concluderen dat Anton enigszins moeite lijkt te hebben met het onthouden van wat hij al genoemd heeft. Zowel bij de semantische als de fonologische woordvloeienheidstaak herhaalt hij namelijk twee woorden die reeds genoemd werden. Anton laat daarnaast verschillende shifts zien en lijkt dus geen verminderde cognitieve flexibliteit te hebben.
Casus Bob Bob is een gepensioneerd landbouwer van 77 jaar. Vijftien jaar geleden werd bij Bob de diagnose ZvP gesteld. De neuroloog stelde een Hoehn & Yahr score van 2.5 (matige vorm van ZvP) vast. Bob neemt al jaren dopaminerge medicatie. De neuropsycholoog vermeldt in het verslag geen aanwezigheid van depressie of dementie er worden echter wel stoornissen in cognitieve flexibiliteit, werkgeheugen en psychomotore snelheid vastgesteld. De echtgenote van Bob vertelt dat haar man vaak moeilijk te verstaan is en steeds meer sociale situaties vermijdt. Bob klaagt dat hij het moeilijk vindt om gesprekken met meerdere personen goed te volgen en hij zegt niet altijd vlot op woorden te kunnen komen. Tabel 4 en 5 tonen respectievelijk de responsen van Bob op een semantische en een fonologische woordvloeiendheidstaak. Samenvattend kunnen we de toepassing van de semantische analyseprocedure voor de door Bob genoemde dieren als volgt beschrijven: 1. Bob herhaalt het woord kat twee maal en de woorden hond en beer een maal. In totaal geeft hij 15 correcte responsen, dit is een lage score (Schmand et al., 2012). 2. We tellen in totaal drie clusters.
NUMMER 6, juni 2013
3. De grootste cluster telt vier woorden (boerderijdieren). 4. Er zijn geen extra-dimensionele shifts. 5. Er zijn geen intra-dimensionele shifts. In Tabel 5 worden de responsen van Bob voor de beginletter D beschreven. Na het toepassen van de analyseprocedure voor de fonologische woordvloeiendheidstaken kunnen we het volgende concluderen: 1. Bob herhaalt de woorden druk, deksel en dak één keer en in totaal geeft hij 12 correcte responsen. Als we er vanuit gaan dat hij ook voor de A en de T ongeveer 12 woorden correct kan opnoemen, dan zou Bob op een laaggemiddelde tot gemiddelde score uitkomen. 2. We tellen in totaal drie clusters. 3. De grootste cluster telt vier woorden. 4. Er zijn geen extra-dimensionele shifts. 5. Er zijn geen intra-dimensionele shifts. Samengevat kunnen we uit de analyse concluderen dat Bob persevereert op een aantal woorden bij zowel de semantische als de fonologische taak. Bij geen van de beide woordvloeiendheidstaken toont hij shifts tussen de clusters of binnenin de clusters. Het totale aantal clusters van drie is bij beide taken gelijk. Het aantal woorden binnen de grootste cluster is bij de fonologische taak gelijk aan het aantal woorden binnen de grootste cluster bij de semantische taak.
Discussie en conclusie
Omdat Anton en Bob beiden in een verschillend stadium van de ziekte verkeren, is het interessant hun prestaties op de woordvloeiendheidstaken te vergelijken. Allereerst valt op dat Anton en Bob een zelfde woord meer dan eens tijdens de beide woordvloeiendheidstaken noemen. Bob herhaalt echter vaker dezelfde woorden dan Anton. Dit toont aan dat het bijhouden of monitoren van de responsen in de loop van de ziekte achteruit lijkt te gaan. Verder noemt Bob, die in een verder stadium van de ziekte verkeert, minder woorden op dan Anton. Opvallend is ook dat het aantal clusters lager is bij Bob in vergelijking met Anton. Voor beide taken maakt Bob ook geen shifts, wat zou kunnen wijzen op een verminderde cognitieve flexibiliteit. Wanneer we tenslotte de semantische woordvloeiendheidstaak kwalitatief analyse-
ren, dan merken we op dat Anton zijn clusters uitbreidt met zowel woorden op een basisniveau (vb. vogel), als op een meer specifiek niveau (vb. meerkoet). Bob noemt alleen woorden op het basisniveau bij het opbouwen van zijn clusters en deze strategie leidt tot een lager aantal woorden per cluster.
Auteurs
Dr. Katrien S.F. Colman, lector en coördinator onderzoek, Opleiding logopedie en audiologie, Thomas More, Antwerpen, België. Dr. Janneke Koerts, universitair docent, Afdeling Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen, Nederland. Drs. Hester A. Meijer, psycholoog, Ariënszorgpalet, Enschede, Nederland. Dr. Lara Tucha, universitair docent, Afdeling Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen, Nederland. Prof. Dr. Klaus W. Lange, hoogleraar Biologische, Klinische en Revalidatiepsychologie, Afdeling Experimentele Psychologie, Universiteit van Regensburg, Duitsland. Prof. Dr. Oliver Tucha, hoogleraar Klinische Neuropsychologie, Afdeling Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen, Nederland.
Contact
Katrien Colman, Opleiding logopedie en audiologie, Thomas More, Jozef De Bomstraat 11, 2018 Antwerpen, België. katrien.colman@ lesssius.eu.
Literatuurlijst
De literatuurlijst behorende bij dit artikel kunt u terugvinden op de website van de NVLF.
35
