Z OOGDIER. Aandacht voor kadavers in de natuur. Bestrijden wasberen dweilen met de kraan open? Het succes van vleermuiskasten

Z

JAARGANG 24 • NUMMER 1

• LENTE 2013

OOGDIER

Aandacht voor kadavers in de natuur Bestrijden wasberen dweilen met de kraan open? Het succes van vleermuiskasten

Inhoud ZOOGDIER is het populair-wetenschappelijke kwartaaltijdschrift van de Zoogdiervereniging (Nederland) en de Zoogdierenwerkgroep en de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt (Vlaanderen). Op de voorpagina: Wasbeer. Foto Arri/OSMRE Aanwijzingen voor auteurs - Conceptartikelen en andere kopij sturen naar: [email protected] - Deadlines voor insturen artikelen zijn: 1 juli, 1 oktober, 1 januari, 1 april. - De redactie kan hulp bieden bij het schrijven van artikelen. - De redactie behoudt zich het recht voor artikelen te redigeren of te weigeren. - Nadere aanwijzingen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactie. Lidmaatschap Zoogdiervereniging en abonnement Natuurpunt Lidmaatschap van de Zoogdiervereniging met alleen de ontvangst van Zoogdier kost 25 euro per jaar. Lidmaatschap met daarnaast het wetenschappelijke tijdschrift Lutra kost 40 euro per jaar. Overmaken op ING 203737, onder vermelding van het gewenste lidmaatschap. Opzeggen: uitsluitend schriftelijk, vóór 1 december bij het Bureau van de Zoogdiervereniging. Leden van Natuurpunt kunnen zich op Zoogdier abonneren door 12,50 euro over te maken op IBAN: NL 26INGB0000203737/BIC:ING BNL 2A onder vermelding van “Zoogdier” en hun lidnummer. Hiermee worden ze lid van de Natuurpunt Zoogdierenwerkgroep Vlaanderen en krijgen ze een aantal voordelen, zoals korting op activiteiten. ISSN 0925-1006 Disclaimer De artikelen in Zoogdier geven niet noodzakelijkerwijs de mening van de Zoogdiervereniging of van Natuurpunt weer maar zijn voor rekening van de auteurs. Redactieadres Redactie Zoogdier, Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen, 024-7410500, [email protected] Redactie Neeltje Huizenga, Leonie de Kluys, Aaldrik Pot, Marije Siemensma, Evelien De Swaef, Jos Teeuwisse (hoofdredacteur), Stefan Vreugdenhil, Joke Winkelman Eindredactie Jaap van der Veen Medewerkers Dirk Criel, Steve Geelhoed, Rob Koelman, Bob Vandendriesssche, Goedele Verbeylen, Diemer Vercayie, Rollin Verlinde, Sil Westra Eindcorrectie Jolanda van der Toorn-Hoeksma

1

Aandacht voor kadavers in de natuur

5

Jaar van de muis

6

Jaar van de steenmarter

8

Spelende boommarters in beeld

11

Verdwenen zoogdieren: de sabeltandtijger

12

Hyperkort

14

Het succes van vleermuiskasten

18

Ga ook mee met de NJN

20

Vleermuizen onder de vloer

21

Crowdfunding voor de Zoogdieratlas

22

Bestrijden wasberen dweilen met de kraan open?

25

Kort nieuws

27

Kort nieuws Vlaanderen

en….

Agenda / Werkgroepen / Zoogdierwinkel Het moment van …Ralph Buij

Lutra, voor wie meer diepgang wil Naast Zoogdier geeft de Zoogdiervereniging het wetenschappelijke tijdschrift Lutra uit. De artikelen in Lutra gaan wat dieper in op de materie en worden door deskundigen eerst aan een kritische blik onderworpen. Lutra verschijnt tweemaal per jaar. Een los abonnement op Lutra kost € 25,- per jaar. Leden van de Zoogdiervereniging krijgen korting. Zij betalen maar € 15,- per jaar. Aanmelden voor een abonnement kan bij het redactieadres van de Zoogdiervereniging (zie colofon hiernaast).

Vormgeving BARD87, ’s-Graveland

In het laatste nummer verschenen artikelen over o.a.:

Losse nummers Zoogdier Losse nummers kosten 7 euro (inclusief porto) en zijn te bestellen via het redactieadres o.v.v. jaargang en nummer.

- De wasbeerhond in Europa - Monitoring van zeezoogdieren vanaf platforms in de Noordzee - Zeehonden in Nederlandse binnenwateren

Illustratie Jeroen Helmer/ ARK Natuurontwikkeling

Aandacht voor kadavers in de natuur Een onderbelicht onderwerp in het Nederlandse natuurbeheer zijn de grote kadavers. Hun betekenis voor aasetende insecten, zoogdieren en vogels wordt helaas nog altijd onderschat. Hoog tijd dus dat na de terugkeer van dood hout in het bos, óók grote dode dieren de rol weer opeisen die hun toebehoort in de natuur: als belangrijke schakel in de voedselketen. Met hun comeback wordt een volgende stap gezet om het ecosysteem compleet te maken. Bovendien bieden deze kadavers de kans om bestaande kennis over aas en aaseters uit te breiden. Noortje Bos en Kyo Leliveld, Bart Beekers en Hettie Meertens

In Nederland en België zijn tussen 2008 en 2012 diverse kadaverexperimenten opgezet. Hieronder worden de uitkomsten van een onderzoek met cameravallen beschreven en wordt antwoord gegeven op vragen als: wie eet het eerste van een kadaver en hoe lang blijft een kadaver liggen? Daarnaast gaat het in op de problematiek van de aasetergemeenschap in onder andere Nederland en bespreekt het de wegen die bewandeld kunnen worden om de natuur van dode dieren opnieuw tot

leven te wekken. Een opleving die vraagt om aanpassingen in het kadaverbeleid van de overheid én de natuurorganisaties.

Grote aaseters in nood Aasetende insecten, vogels en zoogdieren, alsook bacteriën en schimmels zijn als opruimers van dode dieren in de natuur van grote betekenis. Omgekeerd zijn dode dieren van grote betekenis voor de aaseters, omdat ze een belangrijke, en voor sommige soorten, onmisbare voedselbron vormen. De aan-

Zoogdier 24-1 pagina 1

wezigheid van kadavers, met name grote, is in het Nederlandse landschap echter sterk afgenomen. Deze afname begon toen de uitgestrekte Europese natuur met grote grazers plaats moest maken voor heiden en weiden met landbouwdieren. Het lot van bijna alle landbouwdieren is dat ze eindigen op het bord van de consument, terwijl de oorspronkelijke wilde grazers, ook in dode vorm, deel bleven uitmaken van het ecosysteem. En terwijl kadavers van landbouwdieren vroeger nog her en

Hetzelfde wildzwijnkadaver twee maanden later. Alleen de botten en stukken van de huid resteren. Foto: Noortje Bos & Kyo Leliveld

Vers wildzwijnkadaver gelegen te Melickerheide. Foto: Noortje Bos & Kyo Leliveld

der bleven liggen, gaan deze tegenwoordig regelrecht naar de destructie. Geen wonder dat grote aaseters een mager bestaan leiden. Maar er is meer aan de hand. De Nederlandse natuurgebieden herbergen nog steeds aanzienlijke aantallen herten, reeën, wilde zwijnen en andere wilde grazers. Toch staan ook deze aan het eind van hun leven lang niet allemaal ter beschikking aan de natuur. Door jacht voor populatiebeheer wordt een deel van het wild geoogst. Bovendien gaan aanzienlijke aantallen dieren als verkeersslachtoffer naar de destructie. Van de geïntroduceerde grote grazers zoals hooglandrunderen of konikpaarden, sterft ook maar een klein deel in eigen

leefgebied een natuurlijke dood. Het merendeel (met uitzondering van de Oostvaardersplassen en de Veluwezoom) wordt geoogst als wildernisvlees of eco-vlees. Runderen en paarden die wel in de natuur sterven, moeten verwijderd worden volgens de destructiewet. Zo blijven er zelfs in de mooiste natuurlandschappen nauwelijks grote kadavers over. De afwezigheid van grote roofdieren in onze natuur speelt tenslotte ook een rol. Roofdieren verorberen meestal slechts een deel van hun prooi. De rest blijft achter als voer voor aaseters. Beelden uit Afrika van hyena’s die om prooiresten vechten, zijn bekend, maar in onze contreien behoren zulke taferelen al heel lang tot de verleden tijd.

Nieuwe kansen Om het tij voor aaseters in Nederland te keren zette ARK Natuurontwikkeling in samenwerking met Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Limburgs Landschap vzw in België, Stichting het Limburgs Landschap, wildbeheereenheden en particulieren vanaf 2008 in Gelderland en Limburg verschillende kadaverexperimenten op. Onder de naam ’Dood doet Leven’ is aangereden wild, zoals ree en wild zwijn teruggebracht naar de natuur, om meer zicht te krijgen op het belang van grote dode zoogdieren in de natuur. In vijf natuurgebieden in Limburg en één locatie in Gelderland zijn kadavers uitgelegd (figuur 1). In Limburg is gekozen voor de gebieden Stramprooierbroek, Wijffel-

Diersoort

Verblijftijd (min)

Verblijftijd (%)

Eetgedrag (min)

Eetgedrag (%)

Buizerd Vos Wild zwijn Kraai Blauwe reiger Steenmarter Ekster Ree Bunzing Haas Bosmuis Koolmees Egel Merel Das

1298,48 397,93 66,77 36,32 29,30 16,06 7,35 7,35 2,53 1,40 1,00 0,59 0,48 0,18 0,08

70% 21% 4% 2% 2% 1% <1% <1% <1% <1% <1% <1% <1% <1% <1%

979,03 302,02 6,83 6,55 0 10,72 2,57 0,62 0 0 0 0 0 0 0

75% 76% 10% 18% 0 67% 35% 8% 0 0 0 0 0 0 0

Totaal

1865

100%

1308,34

-

Tabel 1 Verblijftijd bij een kadaver en duur van het eetgedrag tijdens een kadaverbezoek.


terbroek, Landgoed de Hamert, Nationaal Park de Meinweg en de naburige Melickerheide (oktober 2011 - mei 2012). Op deze locaties broeden weliswaar nog geen zeldzame aaseters zoals raaf, rode en zwarte wouw, maar af en toe worden ze er wel waargenomen. In Gelderland is in 2008 en begin 2009 onderzoek gedaan in de Gelderse Poort (Groenlanden). Bij de kadavers zijn webcams of cameravallen geplaatst. Zo konden de onderzoekers beelden verzamelen van geïnteresseerde (aasetende) vogels en zoogdieren en zodoende meer te weten komen over het aantal bezoekende diersoorten, hun verblijftijd en gedrag (passeren, interesse tonen, interacties met andere dieren en eten) en ook de afbreektijd van elk kadaver. In totaal zijn er vijftien kadavers onderzocht (dertien ree en twee wild zwijn). De dieren waren afkomstig van valwild (verkeersslachtoffers) uit de buurt en in een enkel geval van afschot. Voordat het valwild werd teruggelegd, is dit gecontroleerd door de bevoegde autoriteit op dierziekten. Hierbij is gelet op abcessen en andere zichtbare aandoeningen. De wilde zwijnen zijn bovendien op infecties onderzocht.

brachten, maar vaak ook als eerste erbij waren (tabel 2). Bovendien gebruikten ze een groot deel van hun verblijftijd om te eten (tabel 1). Ekster, kraai, wild zwijn en ree besteedden naar verhouding veel minder tijd aan eten, tijdens hun toch al korte aanwezigheid bij de kadavers. Gedurende het onderzoek zijn geen zeldzame aaseters, waaronder raaf en wouwen, gefilmd. Wel is tijdens een bezoek aan een kadaver in het Stramprooierbroek een opvliegende rode wouw gezien.

Opruimtijd Het duurde gemiddeld 45 dagen voordat een kadaver was opgeruimd. Tussen de ligduur van de kadavers zat soms een flink verschil. Zo lag in het Wijffelterbroek een ree kadaver maar liefst 108 dagen, terwijl in de Melickerheide een ree binnen 10 dagen al was verdwenen. Van het ree kadaver in de Melickerheide had een vos meerdere nachten gegeten. Vervolgens kwam een groep wilde zwijnen voorbij die het ree binnen 20 minuten verslonden. Bij het langzaam vergane ree was slechts eenmaal een buizerd langs gekomen om te eten; het waren vooral de insecten en micro-organismen, die met de intrede van het voorjaar kwamen opruimen.

Buizerd spant de kroon Bijna tweeduizend minuten aan beeldmateriaal leverden interessante waarnemingen van zoogdieren en vogels op. Er zijn vijftien verschillende diersoorten bij de kadavers waargenomen (tabel 1). De buizerd is het meest waargenomen: bijna driekwart van de totale beeldtijd. De vos vulde ruim twintig procent van de beeldtijd. Het wilde zwijn en de kraai bezochten de kadavers beduidend minder, samen ruim vijf procent van de tijd. Echter, alleen in de Melickerheide en de Meinweg worden wilde zwijnen getolereerd. In de overige gebieden wordt een nulstand gehanteerd. Tevens was één locatie in de Meinweg een afgerasterd gebied waardoor grotere zoogdieren geen toegang hadden tot het kadaver. Elf andere soorten, vulden samen minder dan tweeënhalf procent van de opnametijd. Van de vijftien soorten die de kadavers bezochten, aten er zeven daadwerkelijk van het kadaver, namelijk buizerd, vos, steenmarter, wild zwijn, kraai, ekster en ree. Interessant was dat een ree tijdens één bezoek de haren at van een jong wild zwijn. Er werd geen kannibalisme van wilde zwijnen waargenomen. Opvallend was dat buizerd en vos niet alleen de meeste tijd bij de kadavers door-

eters profiteren hiervan en de vestigingskansen van soorten als raaf, rode wouw en zwarte wouw zullen hierdoor toenemen. Om dit te bereiken zijn een aantal stappen belangrijk. De eerste maatregelen zijn nu genomen door het neerleggen van verkeersslachtoffers in enkele voorbeeldgebieden. Uitbreiding van het aantal gebieden waar grote dode dieren weer een plek in de natuur krijgen is echter noodzakelijk. Het zou daarom een goede zaak zijn als er meer aandacht ontstaat binnen het natuurbeheer (Nationale Parken en andere

Onverwacht bezoek Normaliter werd tijdens het onderzoek eerst een kadaver geplaatst en daarna afgewacht welke aaseters erop af zouden komen. In de zomer van 2012 ging het echter in omgekeerde volgorde: een hongerige juveniele vale gier was neergestreken op een kalkrotswand in een mergelgroeve in het Waalse deel van de Sint Pietersberg (Haccourt), waarna een wildzwijnkadaver in de buurt van zijn rustplaats is neergelegd. Een cameraval registreerde enkele weken het eetgedrag van de gier. De gier wist alle openingen van het zwijn te vinden om zijn snavel of hele kop en hals naar binnen te boren: anus, mond, oren en buik. Meteen daarna kreeg de gier een ree aangeboden, dat hij binnen drie dagen soldaat maakte. Toen ging hij er vandoor. Op de filmbeelden was fraai te zien hoe de vale gier met zijn snavel vakkundig het vel van het ree open sneed, precies daar waar het vel het minst stevig is: in de oksels.

Ruimte voor aas(eters) in Nederland Het project ‘Dood doet leven’ streeft ernaar om kadavers van grote zoogdieren weer een plek te geven in de natuur. Dode dieren zijn een aanwinst voor de natuur. Strikte en minder strikte aas-

Vale gier in de St Pietersberg (B ) ten zuiden van Maastricht eet van wild zwijn kadaver. Foto René Janssen

Recycling De terugkeer van grote, dode zoogdieren in onze natuur is niet alleen van belang voor gespecialiseerde aaseters zoals gieren en raven. Kadavers zijn ook voor roofdieren een belangrijke voedselbron. Zeker in koude perioden waarin een dood dier wekenlang goed blijft. Aaskevers en -vliegen zijn voor hun voortplanting van dode dieren afhankelijk. Hun larven (maden) eten aas. Op hun beurt zijn ze voer voor roofinsecten, vogels en zoogdieren. Zo begint een kleine voedselketen. Ook haren worden opnieuw gebruikt: het is voedsel voor pelsmotlarven, en vogels verzamelen haren voor de bekleding van hun nesten. Op warme zomerdagen komen vlinders, bijen en wespen op een kadaver mineralen snoepen. Botten zijn een bron van calcium en fosfor voor zoogdieren in kalkarme gebieden, en fungeren als stepping stones voor gespecialiseerde mossen en schimmels.


Diersoort

1e

2e

3e

4e

Buizerd (Buteo buteo) Vos (Vulpus vulpus) Ree (Capreolus capreolus) Kraai (Corvus corone) Das (Meles meles) Ekster (Pica pica) Steenmarter (Martes foina) Wild zwijn (Sus scrofa) Bosmuis (Apodemus sylvaticus) Haas (Lepus europaeus) Koolmees (Parus major) Egel (Erinaceus europaeus) Merel (Turdus merula) Blauwe reiger (Ardea cinerea) Bunzing (Mustela putorius)

4 4 2 2 1

4 1 1 1 1

1 3

1 2

2 1

5e

6e

2 1 1 1 1 1

1 1 1

1 1

1 1 1 1 1

Tabel 2 Volgorde dierbezoeken per kadaver.

grote natuurgebieden) voor de aanwezigheid van (grote) dode dieren door afspraken te maken met de organisatie(s) die verantwoordelijk zijn voor het opruimen van valwild. Hiervoor is een goed logistiek plan om verkeersslachtoffers op de plek van bestemming te krijgen nodig. Uitbreiding van het aasaanbod is ook mogelijk door een percentage van de wilde hoefdieren (reeën, herten en zwijnen) die ter voorkoming van overlast in natuurge-

bieden worden afgeschoten, terug te geven aan het betreffende natuurgebied. Daarnaast kan ook slachtafval en ingewanden van wild een bijdrage leveren aan de toename van aas. Een punt van aandacht hierbij is het mogelijk gebruik van loden kogels en kans op loodvergiftiging voor de aaseters. Een derde belangrijke bijdrage kunnen de geïntroduceerde, wild levende paarden en runderen leveren, door na natuurlijke

sterfte door bijvoorbeeld geboorte, ouderdom, ziekte of een ongeluk, in het veld te blijven liggen. Paarden en runderen leveren meer biomassa dan ree, edelhert en wild zwijn, en zijn daarom als voedselbron van groot belang. Deze mogelijkheid is vooralsnog niet de eenvoudigste, omdat de veterinaire wetgeving dode paarden en runderen in het veld niet toestaat.

Verder lezen? • Kijk ook op www.dooddoetleven.nl / www.youtube.com/user/dooddoetleven / www.youtube .com /user/necrosproject

Groenlanden

de Hamert Wijffelterbroek Stramprooierbroek

Meinweg

• Bos, N & K. Leliveld, 2012. Kadavers in de Nederlandse natuur . Onderzoek naar het belang van kadavers voor potentieel aasetende vogels en zoogdieren in de Limburgse voorbeeldgebieden van het project Dood doet leven. Afstudeerrapport Wildlifemanagement. Hogeschool Van Hall Larenstein, Leeuwarden. • GU, X & R. Krawczinsky, 2012. Tote Weidetiere. Staatlich verhinderte Förderung der Biodiversitat. In: Görner, M. 2012. Artenschutzreport, Heft 28/2012: 60-64. • Lardinois, R., et al. 2005. Dood doet leven: de natuur van dode dieren. KNNV Uitgeverij & Stichting Kritisch Bosbeheer. Utrecht. • Raes, D., 2012. Vier jaar Dood doet Leven, ook in het Zoniënwoud. Agentschap voor Natuur en Bos. Brussel.

Melickerheide

Figuur 1 Ligging van de zes onderzoekslocaties in Limburg (5) en Gelderland (1).


scan de code voor een filmpje waarin zwijnen een ree kadaver verorberen

n e r de n a Vla

Jaar van de muis

We kennen ze allemaal uit Disneyfilms en kinderboeken, de schattige muizen met grote ogen en oren. Maar waar en met hoeveel komen deze dieren (samen met hun nauwe verwanten, de spitsmuizen en de ratten) eigenlijk voor in het echte leven? Hebben we allemaal enkele van deze diertjes in onze tuin zitten? Waarschijnlijk wel, maar wie is ervan op de hoogte? En welke soorten leven er in het park wat verderop? Evelien De Swaef

Om een antwoord te krijgen op deze en vele andere vragen rond de verspreiding van muizen, heeft de Zoogdierenwerkgroep van Natuurpunt het jaar 2013 uitgeroepen tot “het Jaar van de muis”. Vlaanderen telt 13 muizen- en 6 spitsmuizensoorten. Muizen (waartoe ook de ‘ratten’ behoren) zijn knaagdieren en kunnen ingedeeld worden in drie grote groepen: de ware muizen, de woelmuizen en de slaapmuizen. Spitsmuizen behoren dan weer tot een hele andere groep van dieren. Zij zijn nauw verwant met de egel en de mol en zijn net als hen insecteneters. Noch vleermuizen, noch spitsmuizen zijn dus eigenlijk echte muizen. Muizen vormen een zeer belangrijke schakel in menig voedselketen. Het dieet van heel wat grote roofvogels zoals de kerkuil, bosuil, buizerd en torenvalk bestaat voornamelijk uit muizen. Maar ook marterachtigen (bv. hermelijn en wezel) en vossen leven van deze kleine dieren. Wanneer muizen dus sterk in aantal afnemen, heeft dit ook grote gevolgen voor heel wat andere dierensoorten. Momenteel is er weinig bekend over de verspreiding van onze muizensoorten. We vermoeden dat bepaalde soorten zoals de huismuis overal voorkomen, en net zo algemeen zijn als de merels in ieders tuin. Alleen zijn muizen veel moeilijker waar te nemen. Ze zijn vooral nachtactief, en leven verborgen onder houtstapels of in een hoopje bladeren. Het is voornamelijk de verdwaalde muizengast in ons huis, die we waarnemen. Er wordt wel een algemene achteruitgang van onze muizenpopulaties vermoed. Bij het pluizen van uilenbraakballen ziet men bijvoorbeeld een sterke vermindering van het aantal gevonden veldmuizen (die normaal de voornaamste voedselbron zijn voor de kerkuil). Met drie verschillende acties doorheen het jaar hoopt Natuurpunt meer gegevens te

verkrijgen over de verspreiding van alle muizensoorten in Vlaanderen. Er wordt een oproep gedaan om samen braakballen van kerkuilen uit te pluizen en om in het najaar in verschillende natuurgebieden muizen te vangen in inloopvallen. In de volgende nummers van Zoogdier zullen we dieper op deze twee acties ingaan. In januari is reeds de eerste grote actie gelanceerd, namelijk: “Wat vangt de kat?”

Wat vangt de kat? Om een beeld te krijgen van de verspreiding van alle muizensoorten is een grootschalige inventarisatie nodig. Op de klassieke manier, namelijk op basis van waarnemingen en vangen met inloopvallen, is dit een zeer arbeidsintensief proces. Zoals eerder vermeld zijn deze dieren moeilijk waarneembaar. Op de website www.waarnemingen.be valt dan ook een grote leegte op in de verspreidingskaarten van de muizensoorten. Natuurliefhebbers zijn niet altijd kattenvrienden, omdat katten geduchte jagers zijn op vogels en kleine zoogdieren zoals muizen. In Vlaanderen zou 1 op de 4 gezinnen minstens één kat hebben en volgens Brits onderzoek zouden katten gemiddeld twee muizen per maand vangen. Daarin ziet de Zoogdierenwerkgroep echter ook een uitgelezen kans om extra informatie te verzamelen. Alle katten in Vlaanderen samen zouden naar schatting elk jaar tientallen miljoenen muizen vangen, en een deel hiervan brengen ze graag mee naar huis. Daarom vraagt de Zoogdierenwerkgroep om iedere vangst van je kat te melden via de website www.watvangtdekat.be. Er wordt gevraagd om minstens één foto bij te voegen en een onderscheid te maken tussen ware muizen, woelmuizen, spitsmuizen en eikelmuizen. Voor deze determinatie is ook een zoekkaart en een determinatietabel beschikbaar. Ben je zeker van de determina-


tie van de soort, dan kun je de vangsten van je kat ook rechtstreeks ingeven via www.waarnemingen.be. Vergeet dan bij het vakje ‘Gedrag’ niet om ‘Vangst door kat’ aan te klikken. Meer info: www.zoogdierenwerkgroep.be www.watvangtdekat.be www.waarnemingen.be Foto Robbert Lette

Huiskatten helpen Zoogdiervereniging De Zoogdiervereniging roept al een aantal jaren kattenbezitters op: laat ons weten, wat vangt uw kat? De huiskat kan namelijk een belangrijke bijdrage leveren om een beeld te krijgen van de verspreiding van verschillende muizensoorten in Nederland. Nieuwe meldingen zijn nog altijd welkom! Tot nu toe zijn er al heel veel reacties op de oproep binnengekomen. We komen op 25 verschillende soorten. Niet alleen 6 muizensoorten en 3 spitsmuizen (waaronder de zeldzame waterspitsmuis) maar ook 5 soorten vleermuizen en andere zoogdieren als bruine en zwarte rat, bunzing, wezel, konijn en zelfs een reekalfje. Alle binnenkomende foto’s worden door een soortdeskundige bekeken. De soorten worden vanaf de foto gecontroleerd en vervolgens aan de zoogdierdatabank. In de meeste gevallen was goed te zien welke soort het was. Prooien van katten worden gemeld via de link op www.zoogdiergezien.nl. Zorg dat de muis goed zichtbaar is, maak dus een foto van dichtbij waarop in elk geval details (staart, kop en oren) goed te zien zijn.

nd a l er d Ne

Steenmarter. Foto Paul van Hoof

Jaar van de steenmarter De Zoogdiervereniging heeft 2013 uitgeroepen als Jaar van de steenmarter. Het doel van dit jaar is het Nederlands publiek kennis laten maken met de zich uitbreidende steenmarter als zoogdiersoort in de eigen omgeving en te voorzien in de informatiebehoefte in geval van (mogelijke) overlast. Vilmar Dijkstra, Neeltje Huizenga en Stefan Vreugdenhil

De steenmarter behoort tot de groep van de marterachtigen, net als de otter, de das, de boommarter, de bunzing, de hermelijn en de wezel. Hij is ongeveer even groot als een kat, maar slanker en hij staat

lager op zijn poten. De steenmarter heeft een vaalbruine vacht met een doorgaans witte, gevorkte bef die uitloopt tot op de voorpoten. Daarnaast heeft de steenmarter een roze neuspunt en een grijswitte on-

Figuur 1 Verspreiding van de steenmarter tussen 1970 en 2012


dervacht, die door de dekvacht heen schemert. De veel op de steenmarter lijkende en ook in ons land voorkomende boommarter heeft doorgaans een meer afgeronde, vaak gelige bef. Echt verschillend

zijn de donkere neuspunt, de bruingrijze ondervacht en de grotere oren bij de boommarter. Kenmerkend voor beide marters is de lange, ruige pluimstaart. Op de steenmarter werd vroeger veel jacht gemaakt. Enerzijds gold hij als rover van pluimvee, anderzijds was de mens verzot op zijn prachtige pels. Tot 1942 stond de wet bejaging toe, sindsdien is de jacht op dit dier verboden. Het dier was bijna uitgestorven, niet alleen door de jacht, maar ook door de toenemende intensivering van de landbouw. Daarom is de steenmarter beschermd in de Flora- en faunawet. Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw nam het aantal weer toe en niet alleen in het landelijk gebied. Binnen hun verspreidingsgebied kan men steenmarters ook in dorpen en steden aantreffen. Blijkbaar schuwt dit dier het leven in de nabijheid van de mens niet; hij is een zogenaamde cultuurvolger geworden. Meestal wordt een steenmarter niet opgemerkt. Maar soms maken ze hun aanwezigheid nadrukkelijk kenbaar waardoor ze voor overlast kunnen zorgen. Het feit dat de steenmarter een beschermde soort is maar tegelijk overlast

kan veroorzaken, maakt goede informatievoorziening cruciaal. Des te meer omdat de steenmarter bezig is aan een opmars en snel op meer plaatsen in Nederland zal voorkomen. In die gebieden is men niet gewend om met steenmarters samen te leven en bij een groter aantal steenmarters zal ook de overlast (en de angst daarvoor) toenemen. Om te voorkomen dat mensen van het kastje naar de muur worden gestuurd (zoals nu het geval is), wil de Zoogdiervereniging een centraal informatiepunt (website) instellen. Niet alleen met informatie over de steenmarter als soort, maar met name ook om met tips over hoe met steenmarters is samen te leven. Dit zal ook bijdragen aan een groter draagvlak onder de Nederlandse bevolking voor de steenmarter.

De steenmarter in Vlaanderen Ook in Vlaanderen maakt de steenmarter zijn opmars. De soort was vorige eeuw op een haar na uitgestorven in Vlaanderen. Er was enkel nog een relictpopulatie bekend in de regio van Sint-Truiden en Westerlo. Vanaf midden jaren 1990 vond echter een plotselinge herkolonisatiegolf plaats waardoor de soort sinds kort in geheel Vlaanderen weer voorkomt. Genetisch onderzoek heeft aangetoond dat deze herkolonisatie gebeurde vanuit het zuiden en niet vanuit de bekende relictpopulatie. In Vlaanderen is nog geen centraal informatiepunt rond overlast door de steenmarter opge-

Kijk op www.jaarvandesteenmarter.nl voor meer informatie.

start, maar het Vlaams Agentschap voor

Vilmar Dijkstra, Neeltje Huizenga en Stefan Vreugdenhil werken voor de Zoogdiervereniging.

wildschade. De website van de Zoogdieren-

Natuur en Bos (ANB) behandelt klachten over

werkgroep(www.zoogdierenwerkgroep.be/hinder/overlast/steenmarter) bundelt heel wat nuttige tips om overlast te beperken of te vermijden. Om meer te weten te komen over de verspreiding en levenswijze van marterachtigen, heeft het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) eind jaren 1990 samen met vrijwilligers een marternetwerk opgericht dat in heel Vlaanderen dode marterachtigen inzamelt. Vind je een dode steenmarter, bunzing, wezel,… neem dan zeker contact op met iemand van het marternetwerk. Een up-to-date adressenlijst vind je op de website van het INBO (http://www.inbo.be/content/page.asp?pid=FA U_ZOO_MAR_NETWERK). Zij zullen het dode dier dan komen ophalen en verder onderzoeken. Het INBO heeft recent ook een rapport gepubliceerd rond de steenmarter in Vlaanderen. Dit gaat dieper in op de populatieontwikkeling van vroeger tot nu. Ook de problematiek van schade en de eerste resultaten van een genetische studie worden besproken. Meer informatie hierover kan je ontvangen door te mailen naar Koen Van Den Berghe ([email protected]).


Grommende boommarter in Douglas-spar. Foto Ruud van den Akker

Fotoval onthult gedrag

Spelende boommarters in beeld In de bossen bij Bilthoven leven overal boommarters. De landgoederen Beukenburg en Ridderoord, beide van Utrechts Landschap, zijn mijn favoriete gebieden om boommarters (en dassen) met behulp van fotovallen te bestuderen. Daarbij richt ik bijvoorbeeld voerplekken in, waar ik ze voor de camera lok met pindakaas. Afgelopen jaar had ik het geluk veel speelgedrag vast te leggen, en ook allerlei geluiden op te kunnen nemen. Ruud van den Akker

In de jaren 2004-2011 kon ik, ondanks intensief zoeken, geen voortplanting van boommarters aantonen in Beukenburg. Wel kreeg ik hiervoor sterke aanwijzingen, o. a. door zichtwaarnemingen midden op de dag in juni en juli. Vrouwtjes met jon-

gen zijn vaak ’s middags al op pad om voldoende voedsel te kunnen verzamelen. Afgelopen jaar, op 21 juni om 20.00 uur, ‘’overliep’’ ik een boommarter. De daarop volgende avonden probeerde ik weer een glimp van de marter op te vangen. Op 25


juni trokken hevig alarmerende merels en een bonte specht mijn aandacht. De oorzaak van het tumult was een boommarter die in een Douglasspar klom en halverwege bleef zitten grommen (foto boven). Even later zag ik een tweede marter over

een liggende boomstam lopen. De volgende morgen richtte ik dichtbij de plaats van waarneming twee voerplaatsjes in, op vijftien meter afstand van elkaar. Het voedsel bestond uit pindakaas, later aangevuld met stukjes peer. Een Bushnell Trophycam fotoval bij elke voerplek plaatsen was zo gebeurd. Ze werden ingesteld op het maken van filmpjes van 30 seconden lengte. Dagelijks, tussen 10.00 en 11.00 uur, werd het voedsel aangebracht en werden de geheugenkaartjes verwisseld.

Snel succes De eerste boommarter verscheen al de volgende dag om 18.27 uur op voerplaats 1. Achteraf bleek dat het moertje te zijn. Boommarters zijn meestal goed te herkennen aan de vorm van hun bef, die bij elk dier anders is. Later die nacht kwam ze nog een keer, nu samen met een groot jong. Ze bleven meer dan twintig minuten. Voerplaats 2 werd drie dagen later door hen ontdekt. De marters pendelden af en toe tussen beide voerplaatsen, afhankelijk van waar nog voedsel aanwezig was. De pindakaas bleek ook veel aantrekkingskracht uit te oefenen op andere soorten: grote bonte specht en boomklever (dagelijks), een of twee rosse woelmuizen (dagelijks), bosmuizen (vrijwel elke nacht drie tot vijf stuks) en (elk eenmaal) een eekhoorn, een vos en een das.

Eenmaal probeerde een bosuil voor de camera een bosmuis te pakken, maar miste hem net. Regelmatig zaten de boommarters een bosmuis achterna. Op 29 juni om 17.18 uur waren er drie marters tegelijk op voerplaats 1, het moertje met twee grote jongen. Een van die jongen moet kort daarna vertrokken zijn, want het moertje kwam later alleen of slechts met één groot jong op beide voerplaatsen. Op 13 juli verscheen plotseling een duidelijk kleinere marter op voerplaats 1, samen met het moertje en het grote jong. Dit kleine jong maakte geen florissante indruk. Dit jong, de ‘’benjamin’’ van de familie, had een flinke beschadiging op de rechterflank en een slecht ontwikkelde staart. Het deed erg aanhankelijknaar het moertje toe. Het jong herstelde goed en was na enkele weken alleen nog maar te herkennen aan zijn bef en aan de matige conditie van zijn of haar staart. Achteraf moet dit moertje dus (minstens) drie jongen gehad hebben. Het geslacht van de jongen is op de beelden niet vast te stellen, omdat op die leeftijd bij de mannetjes het scrotum nog klein is. De nieuwe voerplaatsen werden frequent bezocht. In figuur 1 is het percentage bezoeken van ten minste één boommarter uitgezet tegen de tijd van de dag, in acht blokken van drie uur, apart voor twee perioden van de observatieweken. Gedurende

de eerste veertien etmalen (26 juni tot 9 juli) vonden de meeste bezoeken plaats tussen 0-6 en 18-24 uur. In de daarop volgende 31 etmalen (10 juli tot 9 augustus) was er een opvallende toename van de middag-bezoeken, tussen 12 en 18 uur. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat ze het dagelijks, op een vaste tijd, aanbrengen van voedsel hebben opgemerkt en hierop hun eetpatroon aanpasten. Viermaal kwam een marter al eten binnen vijf minuten na het aanbrengen van de pindakaas. Het gemiddelde aantal bezoeken per etmaal in de totale periode van 26 juni tot 9 augustus bedroeg 6.0 (n=273). In de eerste periode was dat 4.6 (n=65) en in de tweede 6.7 (n=208).

Mannen-invloed? Op 26 juli om 01.39 uur verschijnt er voor de camera plotseling een boommartermannetje, met een duidelijk zichtbaar scrotum, op voerplaats 2 (foto 1). Hij markeert enkele malen en loopt daarna uit beeld. Diezelfde nacht om 02.56 uur komt het moertje met een van de jongen (die met de betere conditie) op de voerplaats. Daar beginnen ze heel intensief met elkaar te spelen, iets wat vóór die tijd maar af en toe gebeurde, en dan steeds maar kort. Nu rollen ze minutenlang over de grond. Aanvankelijk heeft het gedrag veel weg van een poging tot paren, waarbij het vrouwtje de rol van het man-

Figuur 1 Percentage bezoeken aan de voerplaatsen verdeeld over het etmaal, in acht blokken van drie uur, over twee perioden: van 26-6 tot 9-7 (blauw, n=65) en van 10-7 tot 9-8 (rood, n=208).


Foto 1. Het mannetje wrijft zijn buik tegen de tak op de voerplaats.

Foto 2. Het vrouwtje rollebollend met haar jong.

netje speelt: ze bijt in de nek van het jong en klimt op zijn rug. Maar al snel wordt het speelser en dagen ze elkaar om en om uit, bespringen elkaar, nemen afstand van elkaar, liggen uitdagend op hun rug, rollend stevig bijtend om en om, kortom, een enthousiast spelen (foto 2). Even is het jong niet in beeld, en zien we het vrouwtje wellustig in haar eentje over de grond rollen en schuiven. Twee keer ruikt ze tussendoor uitgebreid aan het stammetje waarop de man gemarkeerd heeft, waarna het elkaar uitdagen, bespringen en spelen weer begint. Alleen het jong toont tussendoor enige belangstelling voor het voedsel, verder zijn ze vooral met elkaar bezig. Het mannetje heeft zich niet meer laten zien op de voerplaatsen. Je vraagt je wel af of zijn komst en zijn geur iets hebben losgeroepen in het gedrag van het vrouwtje, wat leidde tot het ‘wellustig’ rondrollen op de grond en het heftige spelen met haar jong. Precies twee jaar eerder kon ik ook twee met elkaar spelende boommarters filmen, toen op een voerplek in Ridderoord. Die keer ging het om een volwassen mannetje en vrouwtje, en bij het spelen zag je duidelijk dat ze belangstelling voor elkaars genitaliën hadden. Wellicht ging het daar om het voorspel voor de paring. Het mannetje dat dit jaar kort op voerplek 2 verscheen, kwam waarschijnlijk uit Ridderoord. Ridderoord en Beukenburg zijn van elkaar gescheiden door een drukke Moer met twee jongen op het voer. Foto Ruud van den Akker

provinciale weg. Onder deze weg ligt een dassentunnel. Een Reconyx fotoval registreert, sinds juni 2012, permanent de passanten: dassen, boommarters, bunzingen en af en toe een vos. Op 25 juli om 22.56 uur liep een forse boommarter, met een lengte van minstens 50 cm, de tunnel in richting Beukenburg. De afstand van de tunnel naar de voerplaatsen in Beukenburg is 2.2 km. Als de veronderstelling juist is, dat deze marter dezelfde is als de man op de voerplaats in Beukenburg (de bef was niet zichtbaar bij de tunnelpassage), betekent dit dat hij er 2 uur en 43 minuten over gedaan heeft om op de voerplaats aan te komen.

Nog meer spelen Op 28 juli, rond drie uur ’s middags, is het moertje weer op voerplaats 2, nu in gezelschap van de benjamin. Benjamin eet wat van de pindakaas, het moertje scharrelt min of meer doelloos rond, eet af en toe wat peer. Na vier minuten gaat ze in de grond krabben, en rolt en schuurt herhaaldelijk op buik en rug door het zand op exact dezelfde plaats waar ze dat op 26 juli deed (foto 3). Ze speelt daarbij ook wat met een stukje hout. Ook ’s avonds (22.52 uur) vertoont ze dat gedrag op de voerplek, weer in het bijzijn van de benjamin. Het zand-schuren loopt uit op twee minuten stoeien, nu dus met haar andere jong dan twee dagen eerder. Het is opvallend hoe weinig geluid er tijdens het stoeien werd gemaakt. Af en toe hoor je wat gegrom, maar geen gegil of geschreeuw.

Boommartergeluiden De Bushnell fotoval neemt gelijktijdig met het videobeeld ook het omgevingsgeluid op, met een redelijke kwaliteit. Aanvullend maakte ik geluidsopnamen met richtmicrofoons


Foto 3. De benjamin eet, het moertje rolt over de grond. Foto’s Ruud van den Akker

en recorders. Ik kon vier verschillende martergeluiden vastleggen: brommen, grommen, krijsen en “keuvelen”. Brommen lijkt een reactie op lichte irritatie. Dit werd onder andere gehoord wanneer twee marters aan het eten waren en de één de ander wegduwde. Marters grommen vooral bij sterke verstoring. De eerste ontmoeting met dit moertje dit jaar verliep met het nodige gegrom. Tweemaal werd geprobeerd video-opnamen te maken vanuit een schuilplaats. Dit was geen succes, want de marters lieten zich niet zien, maar maakten hun aanwezigheid wel kenbaar door luid te grommen. Ze reageerden echter wel selectief. Tijdens het aanbrengen van voedsel werden nooit marter geluiden gehoord, terwijl viermaal een marter binnen vijf minuten op één van de voerplaatsen verscheen. Ze zaten kennelijk wel in de directe omgeving. Tweemaal werd een fel gekrijs opgenomen, helaas zonder beeld. Hevige agressie of angst? “Keuvelen” omvat diverse geluiden. Dit was regelmatig te horen als minimaal twee marters aan het eten waren. Het wekt sterk de indruk dat ze dan met elkaar “praten”. Deze geluiden werden niet waargenomen wanneer één marter aanwezig was. Ruud van den Akker is bestuurslid van de Boommarterwerkgroep. Met dank aan Jaap Mulder!

Verder lezen? • Van de beelden en geluiden die hier beschreven worden staan voorbeelden op Youtube. https://youtu.be/E5JSQzokup4 spelende boommarters http://youtu.be/N32mLhuhEkk boommarter-geluiden

Verdwenen zoogdieren

De sabeltandtijger Welke zoogdieren kwamen in vroeger tijden in Nederland en/of Vlaanderen voor, maar verdwenen uit de lage landen? Jelle Reumer, directeur van het Natuurhistorisch Museum Rotterdam, blikt in deze rubriek terug.

Sabeltandtijger

Kaakfragment van de sabeltandtijger

Bron: internet

Er zijn van die momenten die je nooit vergeet. In mijn geval geldt dat zeker voor ‘het washandjesmoment’. Ik was op een dinsdagavond in het museum en stond geheel toevallig in het alcoholdepot, toen een van onze vrijwilligers naar mij toe kwam met een plastic zakje waarin zich een gevuld nat washandje bevond. “Wil je hier eens naar kijken?” De inhoud bleek te bestaan uit een bruine fossiele onderkaak van ongeveer 15 cm lengte. Het ding was kort tevoren uit zee opgevist door een Nederlandse platvistrawler, vandaar ter conservering de natte verpakking. Het bot had een rare vorm, met een platte zijkant en een diasteem. Zo’n kaak had ik nooit eerder in handen gehad maar ik herkende het wel van de plaatjes in de literatuur: een sabeltandtijger. Ik zei dus in mijn onschuld: “dat is volgens mij een sabeltandtijger.” Dat bleek niet te kunnen, want, zo vertelde mij de eigenaar van het washandje, “die waren toen allang uitgestorven.” “Wanneer is toen?” “Laat Pleistoceen.” Inderdaad was volgens de literatuur de laatste sabeltandtijger uit Europa al ongeveer 300.000 jaar eerder van het toneel verdwenen - althans, dat was de jongst gedateerde sabeltandvondst uit een grot in

Frankrijk. Een jongere sabeltandtijger was nooit gevonden, en hoewel iedereen weet dat afwezigheid van bewijs geen bewijs van afwezigheid is, was dat de consensus: in Europa was de sabeltandtijger sinds een dikke 300.000 jaar exit. In Noord-Amerika waren ze nog wel bekend uit het laatste deel van de ijstijden, met twee geslachten zelfs: Smilodon (in het Amerikaans uit te spreken alsof het dier glimlacht) en Homotherium. De onderkaak uit het washandje bleek na vergelijking met afbeeldingen van Homotherium-kaken inderdaad een onmisken-

meerd tijdschrift A stuurde een manuscript over de vondst per kerende post en onverrichter zake retour. Gerenommeerd tijdschrift B nam het manuscript ter revisie aan, maar stuurde het daarna terug met de mededeling dat de datering onmogelijk want veel te jong was en dat we dat maar eens moesten controleren. Het kon niet kloppen, kortom. Pas nadat we nog vier (4!) extra 14C-dateringen hadden laten doen (met identieke uitkomsten) werd de vondst door gerenommeerd tijdschrift C geaccepteerd. Nu zijn we enkele jaren verder en heeft de paleontologische wereld de vondst van een Laat-Pleistocene Homotherium uit de Noordzee omarmd, alsof ze het altijd al geweten hadden. Rest ons nog probleem nummer drie: was de sabeltandtijger altijd in Europa aanwezig maar alleen nooit gevonden (dat kan gebeuren met zeldzame top-predatoren), of zijn ze wel degelijk kort na 300.000 jaar geleden uitgestorven en pas veel later weer vanuit een bronpopulatie in NoordAmerika via de Beringstraat teruggekomen? Dat leidt dus tot die fijne ultieme wetenschappelijke uitsmijter: more research is needed.

‘De afwezigheid van bewijs is geen bewijs voor afwezigheid’ bare sabeltandtijgerkaak te zijn. Dat leverde meteen probleem nummer één op: hoe komt een sabeltandtijger verzeild op een vindplaats in de Noordzee waar uitsluitend Laat-Pleistocene resten worden opgevist? De oplossing leek te liggen in een 14C-datering. Hans van der Plicht voerde die in zijn Groningse laboratorium in duplo uit en kwam tot een spectaculaire ouderdom tussen 30.000 en 28.000 jaar: erg jong dus, het late Laat Pleistoceen. Dat veroorzaakte probleem nummer twee: hoe krijgen we dit gepubliceerd? Gerenom-


HyperKORT

Dirk Criel bespreekt op eigen wijze onderwerpen over zoogdieren.

Bevers en vissen De bever is nog maar pas in ons land terug en zorgt al voor flinke commotie op alle fronten. Zo zijn er mensen die vrezen dat deze naarstige knager met zijn dammenbouw de vismigratie belemmert. Daartegenover staan studies die aantonen dat het opstuwwerk van de bever de visstand ten goede komt (zie beverartikel Criel in Zoogdier 23/4). Niet alleen vermeerdert het aantal vissensoorten, maar ook het gewicht en de biomassa aan vis neemt toe. Om het pleit te beslechten, onderzochten Schotse wetenschappers de mogelijke impact van de bever op de visstand. Daarvoor werd een honderdtal artikels tot nachtlec-

tuur verheven en met argusogen uitgepluisd. In 157 gevallen werd een positieve invloed vastgesteld; daar tegenover staan 102 gevallen die negatieve effecten aantonen. Zowel het een als het ander kan dus, maar voor het merendeel is er een gunstig effect. Meestal is de impact sterk afhankelijk van de lokale omstandigheden. De beschikbare leefruimte is daarin een sturende factor. Vooral op kleine, smalle rivieren en beken kunnen dammen ongunstig werken, zeker wanneer de plaats voor de vorming van poelen en nevengeulen ontbreekt. www.snh.org.uk/pdfs/publications/commissioned_reports/349.pdf

Minder vossen, meer infectiekans Het verhaal is al tot in den treure toe verteld, maar wordt niet door iedereen erkend: het doden van vossen bevordert de overdracht van ziekten. Niet alleen tussen de vossen onderling maar evenzeer naar andere vatbare soorten, waaronder wijzelf. Niet dat je alle dagen een knauw van een vos mag verwachten, maar toch blijft enige voorzichtigheid geboden voor wie vaak buiten loopt. We werden al aangemaand in de vervlogen tijd van de hondsdolheid en een waarschuwing is nog steeds van toepassing op de vossenlintworm. Nu is de ziekte van Lyme erbij gekomen. Die wordt onder meer overgedragen door teken. 30 procent van deze parasieten is geïnfecteerd met de bacterie Borrelia burgdorferi. Alleen al in de Lage landen worden jaarlijks ruim 2 miljoen mensen gebeten door een teek. Daardoor lopen elk jaar honderdduizenden Nederlanders en Belgen het risico om de ziekte van Lyme op te lopen. Niettegenstaande bij ons vooral hoefdieren en knaagdieren de gastheer zijn van teken, kwamen onderzoekers tot de vaststelling dat de ziekte vooral voorkomt in perioden met lage populatieaantallen van de vos. Uit een theoretisch model blijkt dat een afname van kleine roofdieren leidt tot een sterke toename van het aantal Lyme-gevallen. De oorzaak laat zich raden: het aantal kleine zoogdieren neemt dan toe. Je kan dus beter niet op vossen jagen om de kleine knagertjes in te tomen. www.pnas.org/content/109/27/10942

De kadaverroute Ik vermelde reeds in Zoogdier nummer 19/2 de populaire Nederlandse website ‘Dood doet leven’ . De site heeft ondertussen niet alleen een opknapbeurt gekregen, maar het project heeft nu ook in België opvolging gekregen. Daaruit volgde ook een Vlaamse website . Meer nog: er

Vos. Foto Aaldrik Pot


werd een heuse kadaverroute doorheen het Zoniënwoud - in het arboretum van Groenendaal - nabij Brussel uitgestippeld . Je krijgt er informatie over natuurlijke afbraakprocessen, aaseters en alles wat daar mee samenhangt. Tot en met het gebruik van aaskevers voor forensisch onderzoek. Regelmatig worden op vaste

informatie over de grote rovers in België maar over het geheel van Franssprekend Europa en bij uitbreiding de rest van de wereld. De thema’s zijn erg veelzijdig en worden grondig uitgediept. De website kwam al eens eerder aan bod - in Zoogdier 18/2 - maar is sindsdien grondig veranderd en nu sterk op wolf, lynx en bruine

Facebook gezet en in jaaroverzichtjes op het internet samengevat . Dit gebeurt totdat de rechtszitting, of moet ik zeggen “rechtzetting”, tot een algehele vrijspraak leidt. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.111 1/j.1469-1795.2009.00315.x/abstract www.journees3r.fr/IMG/pdf/2007_04_pa storalisme_04_Brunschwig.pdf www.mnhn.fr/museum/front/medias/pu blication/10635_007_026.pdf www.facebook.com/Chiens.errants www.buvettedesalpages.be/brebis-egorgees-par-des-chiens-errants-oudivagants-en-france.html http://mathieuerny.unblog.fr/2010/07/31 /chiens-errants-comment-fabrique-tondes-chiffres/

Gestreste eikelmuizen verliezen staart

plekken langsheen de route kadavers neergelegd van doodgereden dieren. Je kan ze een bezoekje brengen om het afbraakproces met eigen ogen te bekijken en de sfeer te snuiven. Elders zijn nog meer kadaverplekken aangelegd die wetenschappelijk worden opgevolgd en waarvan de resultaten op de website terug te vinden zijn. Heerlijk ! www.dooddoetleven.nl www.natuurenbos.be/nl-BE/Over-ons/ Projecten/Dood_doet_leven.aspx www.natuurenbos.be/~/media/Files /Projecten/Dood%20doet%20leven/ EOS%20finaal%20artikel.pdf

Belgen kunnen rovers volgen Het lijkt het alsof de Belgen - in tegenstelling tot hun buren - wat op hun honger blijven zitten wat de informatie over grote

roofdieren in Belgenland betreft. Maar niets is minder waar. Wel word je verondersteld de Franse taal machtig te zijn. Voor een Vlaamse informatiesite is het nog even wachten tot een hysterisch politicus de alarmbel luidt. Wie Fransgezind is zal aan de website ‘Buvette des Alpages’ veel plezier beleven . Je vindt er niet alleen

beer afgestemd. www.buvettedesalpages.be www.buvettedesalpages.be/lynx-belgique www.buvettedesalpages.be/loup-belgique

Schuldige sta op Van zodra er een kip, konijn of ander neerhofdier van het erf verdwijnt, wijzen alle vingers meteen in de richting van een vos of steenmarter. De bunzing wordt door hun beider wandaden wat uit de wind gezet, maar de grote schuldige blijft voorlopig ongemoeid. Dat is niet zo verwonderlijk want het is onze allerliefste huisvriend: de hond. Ik vermelde het wangedrag van loslopende honden al eens in Zoogdier 22/2, maar denk maar niet dat zich iemand hieraan stoort. Diverse onderzoeken in Frank-

rijk noemen deze brave sloeber nu ook als hoofdverdachte voor de talloze moordpartijen onder vrij lopende schapen. Tot nog toe werden die meestal op naam van de wolf gezet of bij gebrek hieraan aan het moordlijstje van de lynx toegevoegd. Om de rothonden aan de schandpaal te nagelen, worden hun wandaden voortaan op


Net als hagedissen kunnen ook eikelmuizen hun staart verliezen als ze in een levensbedreigende situatie terechtkomen. De dunne huid van de staartwortel wordt onder een stresssituatie zodanig strak gespannen dat die makkelijk loslaat . Waarschijnlijk is het een afleidingsmanoeuvre die hen beschermt tegen predatoren. Na het verlies van de staart ligt de staartwervel bloot. Reeds na enkele dagen drogen de werveltjes in en knaagt het dier vermoedelijk het stompje af. Deze ontsnappingstechniek is vrij uniek in de zoogdierenwereld en alleen bekend bij knaagdieren. Enkel buiten Europa zijn er nog soorten die een vergelijkbare techniek ontwikkeld hebben. De huid om de staart van de degoe (Octodon degus) bijvoorbeeld zit zo los dat die afstroopt als het dier bij de staart gepakt wordt . De degoe bijt dan de pezen en naakte wervels door. De verloren staartpunt groeit niet meer aan. Twee soorten Afrikaanse stekelmuizen (Acomys kempi en Acomys percivali) gebruiken een vergelijkbaar trucje. Ze laten niet hun staart los, maar wel een deel van hun huid . http://nl.wikipedia.org/wiki/Eikelmuis www.degoe.be/gezondheid.php www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2012/sept/Hop--weg-die-huid.html

Symposium geeft een genuanceerd beeld

Het succes van vleermuiskasten Op donderdag 18 en vrijdag 19 oktober 2012 organiseerden de Vleermuiswerkgroep Nederland (VLEN) en Batlife Europe een symposium over vleermuiskasten. Sprekers uit heel Europa deelden hun ervaringen met het inzetten van vleermuiskasten. Speciaal voor Zoogdier vatten de organisatoren in dit artikel de presentaties samen. Erik Korsten, Jasja Dekker en Johannes Regelink

Het symposium ging van start met een welkomstwoord van Gitty Korsuize, stadsecoloog van de gemeente Utrecht. Deze gemeente is rijk aan forten en buitenplaatsen, met naast belangrijke cultuurhistorische waarden vaak ook bijzondere waarden voor vleermuizen. De grote aantallen overwinterende dwergvleermuizen in het ProRail-hoofdkantoor “De Inktpot”

Fase 3

laten zien dat ook het drukke centrum van Utrecht vleermuizen iets te bieden heeft. In 2011 zijn er in het kader van het Jaar van de Vleermuizen 275 vleermuiskasten geplaatst in diverse stadsparken en landgoederen. Met vrijwilligers wordt onderzocht welke soorten daar gebruik van maken en worden de succesfactoren van vleermuiskasten in kaart gebracht.


Utrecht was dan ook een logische locatie voor dit eerste vleermuiskastensymposium.

Van vogelkastje naar vleermuisvilla Vleermuiskasten worden steeds vaker gebruikt om bestaande verblijfplaatsen in bomen en gebouwen te vervangen. Ze zijn daar echter vaak niet voor ontwik-

keld. In zijn presentatie liet Erik Korsten zien dat inzicht in de herkomst van vleermuiskasten kan helpen om hun effectiviteit als beschermingsmaatregel in te schatten. De in Europa gangbare kleine bolle en platte vleermuiskasten werden vooral gebruikt om vleermuizen zichtbaar te maken (voor bijvoorbeeld ringonderzoek) of om in monotone productiebossen in verblijfplaatsen te voorzien. Veel vleermuizen gebruiken de kasten, maar gebruik door kraamgroepen is bij de meeste soorten schaars. Vanaf de jaren ’80-’90 ontwikkelen sommige kastenproducenten ook inbouwkasten en gevelkasten voor spouwbewonende vleermuizen. Dit concept voor ‘vleermuisvriendelijk bouwen’ krijgt steeds meer aandacht, al is de werking van deze kasten grotendeels nog onbekend. Vanaf de jaren ‘90 wordt in de Verenigde Staten flink geëxperimenteerd met kasten. Daar werd ontdekt dat kraamgroepen een voorkeur hebben voor grote kasten die de zonnewarmte lang vasthouden, maar ook een variatie in microklimaten bieden. Deze kasten zijn de laatste tien jaar steeds meer in Europa toegepast, maar informatie over hun effectiviteit is nog beperkt. Erik ziet een kruisbestuiving in onderzoek naar (klimaat)eigenschappen van natuurlijke verblijfplaatsen en monitoring van

vleermuiskasten als een essentiële stap om vleermuiskasten te verbeteren.

Verschillende kasten geanalyseerd Collin Morris (Vincent Wildlife Trust (VWT), Engeland) liet meteen zien wat je met monitoring van vleermuiskasten te weten kunt komen. Hij begon met zijn eigen ervaringen van tien jaar onderzoek aan kasten in Fonthill, een oud loofbos in Zuid-Engeland. Daar werden 50 bolle kasten van het type Schwegler 2FN (houtbeton) en 51 van het type Stebbings-Walsh (hout) maandelijks gecontroleerd op aanwezigheid van vleermuizen. Waargenomen soorten waren gewone grootoorvleermuis, gewone en kleine dwergvleermuis, Bechstein’s vleermuis, franjestaart, rosse vleermuis en baardvleermuis. De houtbetonnen kasten werden vaker gebruikt dan de houten kasten en trokken gemiddeld drie keer zo veel vleermuizen aan. Op welke windrichting de kasten hangen leek niet zo veel uit te maken. Franjestaarten bleken een voorkeur te hebben voor laag opgehangen kasten (tot 4 m.) De voorkeur voor houtbetonnen kasten bleek ook uit een analyse van het succes van tien verschillende kastensoorten in meerdere gebieden van de VWT. Schwegler

Noors huis met verschillende soorten vleermuiskasten. Foto Tore Chr. Michaelsen

2FN- en 1FF-kasten blijken de meeste soorten aan te trekken. De grote 1FW-kasten trekken de grootste (kraam-)groepen aan. Vleermuizen worden echter het vaakst aangetroffen in 2F-kasten.

Vleermuiskasten in Catalonië De derde spreker is Carles Flaquer van het Natuurhistorisch Museum van Barcelona. Hij vertelde over twee projecten in Catalonië waarbij houten vleermuiskasten worden gemonitord: in de Wetlands van de Ebro Delta en in een bosgebied bij Barcelona. In de wetlands werden vleermuiskasten opgehangen aan bomen, gebouwen en palen in natuurgebieden en rijstvelden. Deze kasten werden verrassend snel in gebruik genomen door kleine dwergvleermuizen en zelfs door daar niet eerder waargenomen ruige dwergvleermuizen. De bezettingsgraad nam toe tot 70% en het aantal vleermuizen in de kasten in de kraamtijd tot meer dan 5000. Deze vleermuizen foerageerden massaal op de voor de rijstteelt schadelijk rijstmot, waardoor jaarlijks aanzienlijk minder insecticiden gebruikt worden. De kasten in de bossen bij Barcelona werden gebruikt door bosvleermuis, Kuhls dwergvleermuis, gewone dwergvleermuis

Noordse vleermuizen in een kast met meerdere lagen. Foto Tore Chr. Michaelsen

en kleine dwergvleermuis. De bezettingsgraad was laag, gemiddeld was minder dan 5% in gebruik.

Kasten als paar- en winterslaapplaats voor tweekleurige vleermuizen? Jeroen van der Kooij vangt in zijn opvangcentrum in Oslo regelmatig tweekleurige vleermuizen op. Hij merkte daar een toename op van wintervondsten van tweekleurige vleermuizen in de buurt van renovatieprojecten van flatgebouwen. Van deze soort is bekend dat mannetjes in de winter bij hoge gebouwen baltsen en mogelijk ook overwinteren. Met telemetrie werden in de winter verblijfplaatsen opgespoord, zoals in de opbouw van een liftschacht op het dak van een flatgebouw. Een aantal kasten is in buitenmuren van deze opbouw ingebouwd. De kasten werden bij een niet geïsoleerde spouw vaak te warm voor overwintering en bij een geïsoleerde spouw veel te koud. In zijn opvangcentrum onderzocht Jeroen de omstandigheden waarin tweekleurige vleermuizen overwinteren. Hij ontdekte dat deze vleermuizen plekken kozen met een temperatuur tussen de -2 en +5 graden Celsius. Vondsten van tweekleurige vleermuizen in dilatatiespleten (dit zijn vaak diep gelegen spleten tussen gebouwdelen) doen vermoeden dat tweekleurige vleermuizen aan de strenge vorst ontsnappen door dieper een gebouw in te kruipen. Inbouwkasten zijn mogelijk te klein om een dergelijke temperatuurvariatie te bieden.

Geïntegreerde vleermuiskasten Kelly Gunnel van de Bat Conservation Trust (BCT) vertelde dat er in Groot-Brit-

tannië meer aandacht is voor beter geïsoleerde woningen. Dergelijke woningen bieden geen toegang meer voor gebouwbewonende vleermuizen. Het gericht inbouwen van verblijfplaatsen is nodig om in verblijfplaatsen voor vleermuizen (en vogels) te voorzien. Samen met architecten werd hierover een ideeënboek gepubliceerd. Eén van de problemen die in het boek naar voren komen is dat de maatvoering en het uiterlijk van veel op de markt gebrachte kasten slecht passen bij de Engelse bouwwijze. Graham Jeffrey van Ecosurv benaderde de BCT met de Habibat-kast: een kast die wel in die bouwwijze past. Deze vleermuiskast is gemaakt van een lichte betonsoort en is waterdicht. De kast is te bestellen met verschillende soorten steenstrips, die naadloos passen bij de meest gebruikte baksteensoorten. Kopers werden gevraagd om te laten weten waar de kasten zijn ingebouwd, maar die feedback ontbreekt helaas nog. De BCT zoekt nog naar mogelijkheden om dat te verbeteren.

derzoekt loopt nog maar de voorlopige resultaten zijn al erg interessant. In totaal werden in de periode 2007-2011 37 ontheffingen afgegeven waarin vleermuiskasten een onderdeel waren van de voorwaarden. Daarin werden tenminste 235 vleermuiskasten genoemd, voornamelijk kleine kasten, inbouwkasten en kraamkasten. De meeste zijn bedoeld voor de gewone dwergvleermuis, vooral voor paarplaatsen of verblijfplaatsen van enkele vleermuizen, maar ook opvallend vaak voor kraamverblijfplaatsen, waarvoor zij minder geschikt zijn. In slechts 6 van de 37 verstrekte ontheffingen werd monitoring van de kasten geëist. Van slechts één locatie bleek de initiatiefnemer op de de hoogte van de resultaten daarvan. De Zoogdiervereniging heeft geprobeerd om van meer locaties informatie te verzamelen, maar dat gaat moeizaam. Veel ontheffingshouders weten niet of de kasten zijn onderzocht en wat de resultaten zijn.

Vleermuiskasten in ontheffingsaanvragen Wanneer verblijfplaatsen

provincie Noord-Brabant onderzocht Eric Jansen (Zoogdiervereniging) de gegevens van een vleermuiskastenproject van de Vleermuiswerkgroep Noord-Brabant. Dit kastenproject is in 2003 gestart met als doel waarnemingen te verzamelen van soorten die met de batdetector moeilijk waar te nemen zijn. In verschillende gebieden zijn in totaal vierhonderd kasten opgehangen van twee typen: model Boshamer (plat) en model Bekker (bol). Kasten worden maandelijks tot wekelijks voornamelijk vanaf de grond visueel gecontroleerd.

van vleermuizen in het geding zijn komt vaak de Flora- en faunawet om de hoek kijken. Vleermuiskasten worden daarbij vaak in ontheffingsaanvragen genoemd, meestal om tijdelijk of blijvend in vervangende verblijfplaatsen te voorzien. Stefan Vreugdenhil vertelde over een project van de Zoogdiervereniging waarin werd onderzocht hoe vaak vleermuiskasten zijn opgenomen in ontheffingsaanvragen voor locaties in Noord-Brabant en wat daar in de praktijk mee gebeurt. Het on-


Analyseren van gegevens van kastenmonitoring In opdracht van de

De eerste analyses laten zien dat gewone dwergvleermuis, gewone grootoorvleermuis en rosse vleermuis het meest werden waargenomen. Grootoorvleermuizen en gewone dwergvleermuizen gebruikten de kasten vaak als eerste, gemiddeld na 282 en 388 dagen. Bij rosse vleermuizen is dat meer dan 650 dagen. Door een ingevoerd nieuw registratiesysteem wordt ook het seizoensafhankelijk gebruik (fenologie) van kasten inzichtelijk.

Amerikaanse koloniekasten in Noorwegen De tweede dag van het symposium werd geopend door Jeroen van der Kooij, die in zijn tweede presentatie vertelde over een project van collega Tore Chr. Michaelsen. Daarin werd op 16 locaties geëxperimenteerd met vleermuiskasten met meerdere compartimenten in lagen: “Amerikaanse stijl” kraamkoloniekasten. Die werden ingezet om vleermuizen die overlast veroorzaakten, uit huizen naar de kasten te lokken. Dat werkte in een aantal gevallen heel goed. In de helft van de kasten huisde na verloop van tijd een kolonie en in één geval zaten er op een bepaald moment 1000 kleine dwergvleermuizen in één kast! Helaas haalde een kwart van de bewoners na enkele jaren de kasten weg, en heeft het verplaatsen van vleermuiskolonies tijd nodig, soms tot wel 9 jaar. Vervolgens is ervoor gezorgd dat alle mensen die overlast van vleermuizen meldden een kast kregen. Daarnaast werden door persaandacht zo'n 350 kasten verkocht of weggegeven. Die mensen is gevraagd de resultaten terug te melden.

Mitigatie van kolonie dwergvleermuizen bij sloop Liesbeth Hunink (Econsultancy) vertelde over een nog lopend mitigatieproject bij de sloop van een gebouw met een kraamkolonie van onDe zaal was goed gevuld. Foto Erik Korsten

geveer 200 gewone dwergvleermuizen. Er wordt geprobeerd de vleermuizen eerst te laten verhuizen naar een grote vleermuiskast op een tweede gebouw, waarna het gebouw waarin de kolonie zat gesloopt wordt. De nieuwbouw die dan wordt geplaatst heeft vestigingsmogelijkheden voor de kolonie. Als de dieren daarin trekken, wordt het tweede gebouw gesloopt. Het project loopt nog: op dit moment is de kast geplaatst, en in zomer 2012 vlogen er 50 dieren uit.

Ruige dwergvleermuizen monitoren met kasten Peter Twisk plaatste 12 jaar geleden 15 platte kasten in Groote Wielen (Noord-Brabant). Het gebied grenst aan de Maas en in de winter kan het water er meer dan 2 meter hoog staan. Toch wordt er het hele jaar door elke twee weken een controle gedaan. Dat gebeurt op zicht, zonder de kasten te openen. Er zijn in het gebruik van de kasten (door ruige dwergvleermuizen) twee pieken te zien: in het najaar en in het voorjaar. Dit is waarschijnlijk gerelateerd aan migratieperioden. Twee maal werd een geringd dier aangetroffen: beide waren in midden-Duitsland geringd. Peter besprak een paar voordelen en nadelen van kasten gebruiken voor populatiemonitoring: het kan goed door vrijwilligers gebeuren, het kan gewoon overdag en de kans om dieren te zien is vrij groot, en je kunt dieren goed fotograferen zodat anderen de soortbepaling kunnen bevestigen. Nadeel is wel dat je de omgeving beïnvloedt: kasten zijn door mensen gemaakt, vleermuizen zouden daarvan niet afhankelijk moeten zijn.

Kasten in landgoederen Daniel Tuitert vertelde over zijn onderzoek aan vleermuizen bij Staphorst (75 kasten) en landgoed Eerde (110 kasten). Deze streek is door een gevarieerd landschap zeer rijk

aan vleermuizen: in landgoed Eerde zijn 14 soorten waargenomen. In 2006 zijn hier Schwegler-2FN vleermuiskasten opgehangen, maar het eerste jaar werden deze bezet door vogels. Daarom werd de toegang aangepast. Op dit moment zijn er 7 soorten aangetroffen, maar vooral gewone grootoorvleermuis, franjestaart en rosse vleermuizen. Van de eerste twee soorten worden ook kraamkolonies aangetroffen. In Staphorst werden platte kasten geplaatst, en ook hier wordt er door 7 verschillende soorten gebruik van gemaakt. Bijzonder was hier het aantreffen van een groep van meer dan 200 rosse vleermuizen.

Kasten en ringen Dani Linton vertelde over het kastenonderzoek in Wytham Woods bij Oxford in Engeland. Daar hangen 1265 houtbetonnen Schwegler (vogel)kasten, die al tientallen jaren onderzocht worden. In de jaren negentig nam de bezetting door vleermuizen sterk toe. Sinds 2002 worden de vleermuizen door middel van ringen gevolgd. Gemiddeld worden er in 1000 kasten vleermuisgroepjes gevonden, vooral watervleermuis, franjestaart, gewone grootoorvleermuis en kleine dwergvleermuis. De afgelopen 7 jaar werden meer dan 2600 vleermuizen geringd en zo gevolgd. Daaruit bleek dat er binnen het boscomplex dieren regelmatig van kasten wisselen, maar wel een beperkt cluster kasten gebruiken. Naar buiten! Na twee dagen praten en luisteren werd het tijd om de kasten zelf eens te bekijken. Bij Slot Zuylen loopt een Utrechts kastenproject, zodat de deelnemers onder andere rosse vleermuizen en ruige dwergvleermuizen konden bekijken. Ook werd een kijkje genomen bij een door Floris Brekelmans (Bureau Waardenburg) gebouwde grote paalkast. Dankwoord Het symposium werd mogelijk gemaakt door financiële steun van Vivara, de Gemeente Utrecht, Apodemus Field Equipment en Jasja Dekker Dierecologie.

Verder lezen? • In dit artikel kunnen we niet al het vertelde kwijt. Gelukkig zijn alle presentaties opgenomen op video en na te kijken op http://www.vleermuiskasten.nl

Vleermuis. Foto Diederik Volkaert

Excursie. Foto Sanne Kat

Ga ook mee met de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie De Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) is een vereniging voor en door jongeren van 12 tot en met 25 jaar, die het leuk vinden om de natuur in te gaan en die te bestuderen. Dit gebeurt op excursies en kampen die het hele jaar door plaatsvinden op allerlei locaties en tijdens de langere zomerkampen in binnen- en buitenland. Douwe van der Ploeg en Mies Loogman

Zoogdieren binnen de NJN Binnen de jeugdbond kunnen leden zich ook meer specialiseren op een soortgroep, door lid te worden van één van de werkgroepen. Zo bestaan er werkgroepen die hun activiteiten richten op vogels, insecten, planten of het strand, maar er bestaat ook een zoogdierenwerkgroep. Op de zomerkampen van de zoogdierenwerkgroep komen elk jaar ongeveer twintig geïnteresseerden. Een deel van de jongeren is nieuw in de natuurstudie, een deel bestaat uit oudere leden die nieuwsgierig zijn geworden naar zoogdieren en vooral ook

doorgewinterde deelnemers die elk jaar weer hun ervaringen willen delen met leeftijdsgenoten, om ze zo enthousiast te krijgen voor volgende jaren. Tijdens de kampen worden zoogdieren met verschillende methodes bekeken: muizen worden gevangen, vleermuizen worden bestudeerd met batdetectors en mistnetten en andere soorten worden gezien tijdens wandeltochten, of met cameravallen.

Kamp in De Meinweg In 2012 hebben we meegeholpen aan het inventariseren van Nationaal Park De Meinweg en het


gebied daar om heen. Het doel was om zo veel mogelijk gegevens te verzamelen en dus zo veel mogelijk zoogdieren waar te nemen. Niet alleen vleermuizen en muizen, maar ook dassen, egels, konijnen, hazen en alle andere zoogdieren. Dit onderzoek gebeurde als ondersteuning van een project van ons oud-lid René Janssen, wiens bedrijf was ingehuurd om deze inventarisatie uit te voeren. Aangezien er tijdens het zomerkamp twaalf dagen achter elkaar is geïnventariseerd, door verschillende groepjes leden, zijn er veel gegevens verkregen.

Grote bosmuis. Foto NJN

Tijdens dit zomerkamp zijn met behulp van lifetraps (type Longworth, maar ook zelfgebouwde ingraafvallen) muizen gevangen, wat leuke soorten opleverde. De leukste soort van het kamp betrof de grote bosmuis. In de nieuw gevonden populatie zijn ook zogende vrouwtjes gevonden. Hiernaast zijn ook algemenere soorten zoals bosmuis, woelmuizen als rosse woelmuis en aardmuis, en spitsmuizen zoals dwergspitsmuis gevangen. Helaas zijn de andere doelsoorten, waterspitsmuis en ondergrondse woelmuis, niet aangetroffen.

Meer grote bosmuizen De vondst van de grote bosmuis is een leuke waarneming, niet alleen omdat het een zeldzame soort betreft op een nieuwe locatie, maar ook omdat er de laatste jaren meer en meer grote bosmuizen worden waargenomen in gebieden bij de Duitse grens. Zo heeft de NJN vorig jaar op het zomerkamp ook al de grote bosmuis gevonden in de provincie Overijssel, in de buurt van Oldenzaal en in 2006 deden wij tijdens het zomerkamp de eerste waarneming van Gelderland in de buurt van Winterswijk. In 2009 werd door de Jeugdbond voor Natuur- en Milieustudie (JNM-NL) hier opnieuw geïnventariseerd. Daarbij bleek dat deze populatie gegroeid was. Niet alleen in Overijssel en Gelderland zijn nieuwe waarnemingen gedaan, maar ook in Groningen en Drenthe zijn ondertussen grote bosmuizen aangetroffen, waardoor aan valt te nemen dat deze soort zich langs de volledige oostgrens bevindt in geschikte biotopen.

Vleermuizen Naast het veldwerk met lifetraps, is er in de nachten onderzoek gedaan waarbij mistnetten zijn gebruikt om vleermuizen te vangen. Dergelijk onderzoek heeft op zomerkampen van de NJN zowel voor- als nadelen. Het leuke hieraan is dat deelnemers oog in oog komen te staan met vleermuizen, voor veel mensen een onbekende groep, omdat deze dieren vrijwel nooit goed te zien zijn. Onderzoek naar vleermuizen brengt echter ook strengere veiligheidseisen mee: niet alleen zijn deze dieren erg kwetsbaar, maar enkele soorten zijn ook potentiële dragers van het Rabiësvirus. Vanwege deze reden is het alleen voor deelnemers die een vaccinatieserie tegen dit virus hebben gehad mogelijk om vleermuizen te hanteren. Het onderzoek aan vleermuizen heeft ook enkele zeer leuke resultaten opgeleverd: naast algemenere soorten zoals gewone dwergvleermuis en bruine grootoorvleermuis zijn ook de lastiger te vangen soorten als laatvlieger en ruige dwergvleermuis gevangen. De interessantste waarnemingen waren echter meerdere exemplaren van de zeldzame grijze grootoorvleermuis, op verscheidene locaties in het gebied.

lijkse zomerkamp worden er gedurende de rest van het jaar ook andere activiteiten georganiseerd, een voorbeeld hiervan zijn de jaarlijkse ‘vleermuisnachten’, waarbij in één weekend op locaties door het land heen excursies worden gehouden met batdetectors. Ook worden er in de schoolvakanties kortere kampen gehouden. In 2012 hebben we in het voorjaar onderzoek gedaan naar muizen bij de Nieuwkoopse plassen en hebben we in de herfst in de Weerribben naar de waterspitsmuis gezocht.

Zelf ook meedoen? De NJN biedt jaarlijks betaalbare zomerkampen die rond de tien dagen duren, met verschillende thema’s (en ook algemene kampen of speciale kampen voor jongere leden), waarbij altijd één kamp op een buitenlandse locatie word gehouden. Ook zijn er gedurende het jaar kortere kampen en excursies. Aan het eind van het jaar vindt het jaarlijkse congres plaats, waarbij het jaar wordt geëvalueerd. Alle activiteiten worden georganiseerd voor en door jongeren van 12 tot en met 25 jaar.

Elk jaar nieuw onderzoek De zoog-

Meer weten?

dierenwerkgroep heeft elk jaar een nieuw onderzoek op het zomerkamp. Soms wordt er geassisteerd bij een groter onderzoek, maar op andere kampen zijn er bijvoorbeeld zelfstandig gebieden geïnventariseerd waarvan nog niet veel van bekend was (de witte plekken op de kaart). Naast het jaar-

• Meer informatie over de jeugdbond of over de zomerkampen is te vinden op de website www.njn.nl. Of neem contact op met de auteurs via [email protected] en [email protected]


Kolonie gewone grootoorvleermuizen (Plecotus Auritus) in de kruipruimte van een villa in Beekbergen (Gelderland), oktober 2007. Foto Jan Mannak

Vleermuizen onder de vloer Dat er vleermuissoorten zijn die bij voorkeur in gebouwen verblijven is bekend. De verborgen aanwezigheid van vleermuizen in woningen komt nogal eens bij toeval aan het licht tijdens het klussen of verbouwen. Een wellicht wat minder voor de hand liggende, maar toch regelmatig voorkomende plek blijkt hierbij de kruipruimte onder de vloer te zijn. Jan Mannak

Terwijl je deze Zoogdier op de bank zit te lezen kunnen er (mits je op de begane grond zit natuurlijk) ongeveer vijftien centimeter onder je voeten vleermuizen hangen te slapen. Hoe komen vleermuizen eigenlijk onder de vloer? Kruipruimtes moeten, net als spouwmuren, worden geventileerd om ophoping van vocht en daarmee schimmelvorming, rot en stankoverlast te voorkomen. Dit kan door

middel van openingen in de fundering, maar vaker staat de kruipruimte in open verbinding met de spouwen, waardoor er een natuurlijke trek ontstaat die beide ruimten gelijktijdig van verse lucht voorziet via ventilatieopeningen in de buitenmuur. Deze ventilatieopeningen, bijvoorbeeld in de vorm van open stootvoegen bij gemetselde muren, zijn een bekende en veelgebruikte toegang voor


voornamelijk dwergvleermuizen, laatvliegers en grootoorvleermuizen. Vervolgens hoeven de dieren hooguit enkele meters door de spouw omlaag te kruipen om in de kruipruimte terecht te komen. Voor de vleermuizen vormt deze ruimte een soort kunstmatige grot waarin ze zelfs kunnen rondvliegen als de hoogte dat toelaat. Omdat de ruimte zich (half) ondergronds bevindt, blijft het klimaat er relatief stabiel

en zal het er in de winter niet snel gaan vriezen. Zeker als in de woning erboven wordt gestookt. Dit is vooral aantrekkelijk voor de kwetsbare winterslaap.

Onder de vloer kijken Dus wanneer we waarnemen dat vleermuizen zich toegang verschaffen tot spouwmuren wil dat nog niet zeggen dat ze uitsluitend op die plek blijven zitten. Integendeel, vleermuizen willen zich juist graag kunnen verplaatsen door een gebouw om zo in elke periode van het jaar, bij elk weertype en elke buitentemperatuur het beste microklimaat te kunnen kiezen. Echter, bij een bezoek door een vrijwilliger of bij een quick scan wordt meestal niet onder de vloer gekeken, tenzij daar een concrete aanleiding voor is. De vleermuizen worden daar dus meestal bij toeval aangetroffen, zowel ’s zomers als ’s winters. Het kan daarom de moeite waard zijn om wat vaker achter het kruipluik te gaan kijken, en dit zou eigenlijk een vast onderdeel bij quick scans moeten zijn. Het is dan wel raadzaam om dit voorbereid te doen, want voorzichtigheid is geboden. Een goede (hoofd)lamp is een eerste vereiste. De kruiphoogte varieert meestal tussen 50 en 80 centimeter, maar soms is het zo krap dat er getijgerd moet worden. En aannemers laten vaak behoorlijk wat puin onder de vloer achter, wat het kruipen kan bemoeilijken. Een mogelijk alternatief voor een visuele inspectie is het plaatsen van een automatische batdetector met opnamefunctie; vrijwilligers of ecologen met aanleg voor claustrofobie zullen deze mogelijkheid zeker meer waarderen.

Isolatie als bedreiging Een actuele reden om wat meer aandacht onder de vloer te richten is de toenemende interesse voor energiebesparing. Het is al bekend dat het na-isoleren van spouwmuren met isolatiekorrels desastreuze gevolgen voor inwonende vleermuispopulaties kan hebben. Vloerisolatie geniet eveneens een toenemende belangstelling. Hierbij wordt in de meeste gevallen isolatiemateriaal tegen de onderzijde van de vloer bevestigd, waardoor de kruipruimte aan de bovenzijde wat hoogte verliest. Ook deze vorm van isolatie is potentieel nadelig voor vleermuizen, want zelfs als de ruimte na het isoleren nog toegankelijk blijft zal het klimaat er significant veranderd zijn. Deze extra isolatie houdt immers meer warmte van boven tegen, wat erop neer komt dat de kruipruimte een stuk kouder wordt, en daardoor vooral minder geschikt als winterverblijf.

In het vorige nummer van Zoogdier informeerden wij u al over het plan om in 2014 de Atlas van de Nederlandse Zoogdieren uit te brengen. Dit moet het standaardwerk worden over de in Nederland levende zoogdieren. De afgelopen jaren zijn er meerdere boeken over soorten en veldgidsen verschenen, maar een recent standaardwerk over de Nederlandse zoogdierfauna ontbreekt nog. Jos Teeuwisse

Crowdfunding voor Zoogdieratlas In een dergelijk boek wordt de meest recente kennis gebundeld en wordt het hoe en waarom van onderzoek en bescherming uiteengezet. Dit boek wordt gerealiseerd in samenwerking met Naturalis in de serie Natuur van Nederland. Hoewel heel veel werk door vrijwilligers wordt gedaan, overschrijden de kosten de baten en moeten we een beroep doen op derden om de productie mogelijk te maken.

Terugtredende overheid Soms duiken er in de media termen op die veel zeggen over de periode waarin ze gebruikt worden. Zo vielen mij het afgelopen jaren de woorden ‘crowdfunding’ en ‘flashmob’ op. Beide begrippen hadden alles te maken met het politiek/economische tij van dat moment. Zo werd de flashmob (“flitsmeute”, Wikipedia) door de cultuursector gebruikt om aandacht te vragen voor de gevolgen van de bezuinigingen. Crowdfunding (“fondsenwerving onder het publiek”, JT) is de naam voor de nieuwe strategie die in de cultuur- en natuursector wordt gebruikt om noodzakelijke projectgelden bijeen te brengen nu de traditionele subsidie en fondsenverstrekkers het steeds meer laten afweten. Crowdfunding Wikipedia omschrijft crowdfunding als een alternatieve wijze om een project te financieren. In het verleden gingen organisaties als de Zoogdiervereniging met hun projectaanvragen naar belanghebbende overheden, andere natuurorganisaties met een groter budget en/of fondsen om het benodigde kapitaal bijeen te brengen. Crowdfunding verloopt echter zonder financiële intermediairs, maar zorgt voor een direct contact tussen geldschieters en projectorganisaties (vrij naar Wikipedia). Zoogdieratlas Zoals gezegd zijn er steeds minder traditionele projectfinanciers en daarom wil de Zoogdiervereniging voor haar project Atlas van de Nederlandse Zoogdieren het principe van crowdfunding Zoogdier 24-1 pagina 21

toepassen. Dat betekent dat we al onze relaties gaan vragen om zelf een financiële bijdrage te leveren aan het project en/of namen en adressen aan te leveren van organisaties, bedrijven en personen waarvan maar enigszins vermoed kan worden dat ze een belang hebben en/of belangstelling hebben voor de in Nederland levende zoogdierfauna. Wij denken bijv. aan bedrijven met een zoogdier in hun naam of logo of waarvan bekend is dat ze ‘iets met zoogdieren hebben’.

Wat kunt u doen? Natuurlijk beginnen we bij u, onze achterban. De Zoogdiervereniging is een vereniging van mensen die via hun lidmaatschap aangeven belangstelling te hebben voor zoogdieren. U kunt op twee manieren meedoen. De ene manier is door het adopteren van een zoogdier en de andere manier door ons namen te leveren van bedrijven en/of personen die iets hebben met een zoogdier/zoogdieren. Hoe concreter, hoe beter (een voorbeeld uit het buitenland: Fox News, www.foxnews.com + naam contactpersoon).

Brief Binnenkort krijgt u een brief van de Zoogdiervereniging met concrete informatie over hoe u het project Atlas van de Zoogdieren van Nederland concreet kunt steunen. Voor degenen die ons nu al willen steunen of suggesties willen doorgeven: u kunt dit al doen via onze website zoogdiervereniging.nl/adopteer een zoogdier. U kunt ook contact opnemen met onze projectmedewerker NeeltjeHuizenga ([email protected]). Met uw steun en de mijne moet het toch mogelijk zijn om in Nederland voldoende mensen te vinden die onze inheemse zoogdieren een warm hart toe dragen en via geldelijke steun het mogelijk maken dat het standaardwerk over de Zoogdieren van Nederland wordt gerealiseerd. Jos Teeuwisse is voorzitter van de atlascommissie

Wasbeer. Foto Stichting AAP

Bestrijden wasberen dweilen met de kraan open? Hoewel wasberen van nature niet in ons land voorkomen, worden ze de laatste decennia incidenteel waargenomen. In komkommertijd veroorzaakt dit vaak grote opwinding bij de media, alsof er een levensgevaarlijk roofdier is gesignaleerd. Vaak ebt de belangstelling weer snel weg. Terecht. Maar hoe groot zijn de problemen die wasberen veroorzaken eigenlijk? En heeft het wel zin om ze te bestrijden? Anja Hazekamp

Wasberen behoren tot de familie van kleine beren. Hun oorspronkelijke verspreidingsgebied omvat vrijwel heel Noord-Amerika. Ze leven gewoonlijk in bosgebieden, bij voorkeur in de buurt van water, waar ze rondscharrelen op zoek naar voedsel.

Gedrag Wasberen zijn letterlijk alleseters; ze eten voornamelijk noten, bessen, maïs, insecten, wormen, eieren, slakken, kikkers en krabben, maar soms ook vogels, muizen en jonge muskusratten. Het zijn cultuurvolgers die zich ook goed kun-

nen redden in een stedelijke omgeving, waar ze ook afval eten. Ze leven grotendeels solitair, maar zoeken elkaar in het paarseizoen op. De dieren hebben een territorium dat kan variëren van 1 tot ruim 1500 hectare. De mannetjes verdedigen hun territorium fel tegen mannelijke soortgenoten. Territoria van de vrouwtjes kunnen elkaar overlappen, waarbij de dieren elkaar mijden. Het zijn nachtdieren die zelden overdag actief zijn. Overdag schuilen ze in boomholtes, holen of dichte begroeiing. Hun gedragsrepertoire is


vergelijkbaar met dat van een hond. Een wasbeer die zich bedreigd voelt zal zijn oren in de nek leggen terwijl hij zijn kop laag houdt. Soms zet hij daarbij een hoge rug op. Agressie uit zich in grommen en blazen en gaat gepaard met het zwiepen van de staart.

Herkomst In de eerste helft van de vorige eeuw zijn wasberen naar Rusland en Duitsland gehaald voor de bontindustrie. Enkele exemplaren zijn ontsnapt en in Duitsland is een aantal paartjes uitgezet

ten behoeve van jacht en verrijking van de fauna. Inmiddels komen wasberen voor in een groot deel van Centraal- en West-Europa. Ook in Nederland is er een lichte stijging in de waarnemingen van wasberen. Bovendien breidt het gebied waar wasberen worden waargenomen zich langzaam uit. In de periode 2001-2005 waren de waarnemingen grotendeels beperkt tot Limburg, terwijl in de periode 2005-2010 ook meermaals wasberen werden waargenomen in Overijssel, Drenthe en op de Veluwe. (verspreidingskaart Zoogdiervereniging / http://telmee.nl) Hun herkomst is niet altijd duidelijk. In het oosten van het land is er een kleine kans dat het om dieren uit Duitsland gaat die hun areaal uitbreiden; in stedelijke gebieden gaat het vermoedelijk om dieren die ontsnapt zijn uit gevangenschap of opzettelijk losgelaten.

Opvang Corresponderend met de lichte stijging in het aantal waarnemingen, zien we bij Stichting AAP in Almere een toename van het aantal opvangaanvragen voor wasberen. De aanvragen zijn afkomstig uit heel Europa, maar vooral uit Nederland, Duitsland en België. In 2001 kwamen er 8 aanvragen binnen, waarvan 5 uit Nederland. In 2005 was dit aantal opgelopen naar 24, waaronder 5 Nederlandse dieren. In 2008 werden 27 wasberen aangemeld, waarvan 10 in Nederland. Opvallend is, dat er aan het begin van deze eeuw voornamelijk wasberen uit particu-

lier bezit werden aangeboden, terwijl het tegenwoordig vaker dieren betreft die in het wild leven. De meldingen van wasberen bij Stichting AAP komen uit vrijwel alle provincies, maar de meeste meldingen komen uit Limburg, Gelderland en Drenthe. De behendige wasberen worden soms op vreemde plaatsen aangetroffen. In een woonwijk in Wolvega (2009), in een kippenhok in Uffelte (2002), in een paardenstal in Hengelo (2010) of zwemmend tussen de woonboten in Amsterdam (2010). De brandweer heeft in 2002 in Heerlen een wasbeer van het dak van een woning gehaald en in 2010 moest de brandweer van Gorinchem te hulp schieten om een ontsnapte wasbeer die klem zat in een schoorsteen te bevrijden. In het opvangcentrum is goed te zien hoe vindingrijk wasberen zijn. Op koude dagen zoeken ze beschutting en worden ze warm gehouden door hun dikke pels. Wanneer de temperatuur oploopt zoeken ze koelte in het water en op schaduwrijke, vochtige plekken. Soms hangt er ineens een wasbeer aan het plafond van het verblijf om verkoeling te vinden in de wind.

Stichting AAP

Geen huisdieren Steeds vaker vinden

ving op) weten regelgeving van groot

mensen een hond of kat als huisdier te gewoon en gaan ze op zoek naar een exotischer huisdier. Wasberen zien er met hun pluizige vacht en zwarte bandietenmasker erg aandoenlijk uit en worden vaak in een opwelling gekocht. Maar wie meent een gezellige huisgenoot te hebben aange-

belang.

AAP is een gespecialiseerd opvangcentrum voor apen en kleine en middelgrote uitheemse zoogdieren zoals wasberen, stinkdieren en prairiehondjes. De dieren bij AAP komen onder meer van particulieren die de zorg voor een dier niet meer op zich kunnen of willen nemen. AAP wordt dagelijks geconfronteerd met de gevolgen van ontoereikende weten regelgeving in Nederland en Europa. De opnamecapaciteit in Almere is niet berekend op het nog altijd toenemende aantal aanmeldingen, waardoor veel dieren moeten wachten op een plaats. Soms komt hulp voor hen dan te laat. Daarom is het beperken van de instroom door goede (handha-

Tussen 2001 en 2012 heeft AAP 142 wasberen opgevangen.

Wasberen in het opvangcentrum. Foto Stichting AAP

De wasbeer in Vlaanderen In België leven gevestigde populaties van wasberen in Wallonië in de provincies Luxemburg en Namen. In april 2012 kwam een filmpje van een cameraval in het nieuws met de titel “1e Vlaamse wasbeer gefilmd”. De eerste officieel gedocumenteerde wasbeer in België stamt reeds van 1986 en er is sprake van in het wild levende wasberen in Limburg begin jaren 1980, maar het was wellicht wel een van de eerste filmpjes die gemaakt werden van een in het wild levende wasbeer in Vlaanderen. Tot nu toe zijn er geen sterke aanwijzingen dat er gevestigde wasbeerpopulaties zouden zijn in Vlaanderen, maar de meldingen van individuele

Verspreiding wasbeer vanaf 2000

gevallen blijven wel geregeld komen. Van een aantal dieren ging het duidelijk om ontsnapte schaft, komt al gauw bedrogen uit. Wasberen zijn niet aangepast aan een leven in huis. Ze hebben als (semi-)solitair dier geen enkele behoefte aan gezelschap en zijn ook niet gediend van een potje stoeien met de kinderen. Bovendien zijn de dieren zelden overdag actief en ’s nachts voortdurend op zoek naar eten. Het zijn behendige klimmers en met hun beweeglijke handen en gevoelige vingers kunnen ze gemakkelijk de koelkast open maken, de vuilnisbak omgooien of via een openstaand raampje ontsnappen. Vanwege hun voorkeur voor water staat regelmatig de keuken of badkamer blank. Het is onbekend hoeveel wasberen er in Nederland als huisdier gehouden worden, maar het resultaat is vrijwel altijd hetzelfde: de onhandelbare dieren worden in het beste geval aangeboden bij een opvangcentrum, maar vaker gewoon buiten de deur gezet.

Ziekten Wasberen kunnen een breed scala aan parasieten bij zich dragen, zoals vlooien, luizen, teken en verschillende soorten wormen. Daarnaast kunnen ze onder meer rabiës, leptospirose en tuberculose bij zich dragen, waardoor andere zoogdieren en mensen ziek kunnen worden. Wasberen zijn bovendien de gastheer van de rondworm Baylisascaris procyonis die bij mensen hersenvliesontsteking kan veroorzaken. In Duitsland bleek 70-80% van de wasbeerpopulatie deze parasiet bij zich te dragen. Het risico op besmetting is met name aanwezig als de dieren in gevangenschap worden gehouden.

Beheersen in plaats van bestrijden Wasberen zijn overlevers die zich goed kunnen aanpassen aan nieuwe situa-

ties en nieuwe voedselbronnen. Hierdoor kunnen ze lokaal nadelige effecten hebben op de biodiversiteit. Op ecosysteemniveau zijn er geen of slechts geringe effecten te verwachten. Desondanks adviseert de overheid om wasberen met vangkooien te vangen en ze vervolgens dood te schieten. In Duitsland heeft het doden van wasberen echter niet geleid tot een kleinere populatie. Een methode die bij zwerfkatten succesvol is gebleken en die bij wasberen wel kansrijk lijkt, is de TNR-methode (Trap, Neuter and Return), waarbij de dieren worden gevangen, onvruchtbaar worden gemaakt door castratie en weer worden teruggeplaatst. Met deze aanpak wordt de aanwezigheid van wasberen in ons land getolereerd, misschien zelfs geaccepteerd, maar de populatieomvang beheerst.

Dweilen met de kraan open Zolang er op grote schaal in wasberen wordt gehandeld en deze dieren gewoon als huisdier mogen worden gehouden, zullen nieuwe introducties blijven plaatsvinden. Daarom zouden handel in en bezit van diersoorten die niet geschikt zijn om als huisdier te worden gehouden, zoals wasberen, verboden moeten worden. Momenteel wordt door het Ministerie van Economische Zaken de laatste hand gelegd aan de zogenaamde Positieflijst voor gezelschapsdieren, waarop alleen dieren staan die zonder grote welzijnsproblemen gehouden kunnen worden en die geen bedreiging kunnen vormen voor de inheemse flora en fauna. Laten we hopen dat wasberen niet op deze lijst worden geplaatst! Anja Hazekamp is Senior beleidsmedewerker bij Stichting AAP


individuen van de eerste generatie, maar van enkele andere individuen is de afkomst onduidelijk. Vroeger mocht de wasbeer als huisdier gehouden worden, wat verklaart dat er af en toe een ontsnapt dier gevonden werd, maar sinds 2009 is dat verboden. Mensen die al voordien een wasbeer in het bezit hadden, mogen die wel nog houden. Er kunnen dus nog steeds wasberen uit gevangenschap ontsnappen. Daarnaast is het zeker mogelijk dat er zwervers uit Wallonië of Duitsland naar Vlaanderen komen, maar tot nu toe is deze exoot slechts met mondjesmaat aanwezig in Vlaanderen.

Kort nieuws NEDERLAND Oproep Vroege Vogels Van de grootste roofvogels tot de kleinste kruipers: ‘Vroege Vogels’ is vanaf dinsdag 5 maart ook weer op televisie te zien. Menno Bentveld en Janine Abbring brengen ook dit televisieseizoen mooie

Nieuws van de Zoogdiervereniging (Nederland) en van de Zoogdierenwerkgroep en de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt (Vlaanderen).

Herman Limpens genomineerd voor prestigieuze Edgar Doncker Prijs 2013 De Stichting Edgar Doncker Fonds heeft op voordracht van de jury vleermuizenambassadeur Herman Limpens (Zoogdiervereniging), veldbioloog en

maar aanmelden is verplicht. Meer informatie en het programma staat op www.zoogdiervereniging.nl.

Educatiepagina In de loop der jaren heeft de Zoogdiervereniging diverse educatiematerialen gemaakt om te gebruiken door kinderen en volwassenen. Dit materiaal staat nu verzameld op een nieuwe educatiepagina op de website van de Zoogdiervereniging: http://www.zoogdiervereniging.nl/educatie

Groen en Doen Groen en Doen is een programma van het Ministerie van Economische Zaken om vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer en ‘groen in de stad’ te ontwikkelen en te stimuleren. Vanuit de Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna is de Zoogdiervereniging betrokken bij Groen en Doen. Samen met de zes provinciale landschapsbeheer organisaties in Friesland, Flevoland, Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland en Limburg zijn er diverse projecten rondom verschillende soorten en methoden: cameravallen voor inventarisatie van boommarters, ottermonitoring, vleermuisverblijven zowel winterverblijven

Eekhoorn. Foto Aaldrik Pot

verhalen en beelden uit de natuur. Natuurlijk volgen we ook dit jaar weer de webcams die onder anderen staan bij de oehoes, de vossen en de eekhoorns. En niet te vergeten zenden we uw zelfgemaakte natuurfilmpjes uit. Dus… ziet u iets opmerkelijks of moois scharrelen, kruipen of vliegen? Schroom niet om uw natuurbeelden, het liefst zonder eigen montage, naar ons te sturen met de informatie wat we zien, en waar en wanneer u de beelden heeft gemaakt. En wie weet ziet u uw beelden terug op televisie of op onze website.

‘roofvogelman’ Rob Bijlsma en de stadsecologen Kees Moeliker en Jelle Reumer genomineerd voor de Edgar Doncker Prijs 2013 voor Natuurbehoud. De prijs bedraagt €150.000,-. De bekendmaking van de winnaar en de overhandiging van de aan de prijs verbonden Edgar Doncker penning vindt plaats op dinsdag 19 maart door burgemeester Bernt Schneiders in de Doopsgezinde Kerk te Haarlem. Op 19 maart zal de uitslag op http://www.donckerstichting.nl/ bekend worden gemaakt.

Zoogdierdag Ga naar: http://vroegevogels.vara.nl/Vroege-Vogels-Video.1011.0.html Vroege Vogels’, vanaf 5 maart 2013 elke dinsdagavond om 19.20 uur bij de VARA op Nederland 2. En iedere zondag van 8.00 tot 10.00 uur op Radio 1.

Op zaterdag 20 april a.s. is in Nijmegen de jaarlijkse landelijke Zoogdierdag met in de pauze de Algemene Ledenvergadering. Het thema van de dag is ‘zoogdiersuccessen’ en er staan diverse interessante lezingen op het programma. De dag is gratis toegankelijk


als kerkzolders, braakbalanalyse en hazelmuizen. Daarnaast werkt de Zoogdiervereniging samen met de andere PGO’s aan verschillende projecten rondom het thema ‘groen tellen & groen doen in dorp en stad’. In dit kader is er

C O L U M N een pilot met zgn. ‘hopping detectors’. Op deze manier kunnen vrijwilligers zonder veel kennis over vleermuizen en hun geluiden, toch laten onderzoeken welke vleermuizen er in de omgeving voorkomen.

Bruinvisonderzoek Op 30 januari werd op het NIOZ (Texel) het 'Harbour Porpoise Forum' (HPF) georganiseerd. Deze dag stond in het teken van bruinvisonderzoek, met als thema 'wetenschap gedreven door nieuwsgierigheid, enthousiasme en passie'. De ruim 70 deelnemers woonden verschillende presentaties bij met onderwerpen als algemene bruinvisbiologie en mogelijke nieuwe predatoren. Ook waren er presentaties over innovatieve onderzoeksmethoden als fotoidentificatie, video-analyses om verspreiding in kaart te brengen en

akoestische meetvelden. Daarnaast gaven de sprekers hun visie over toekomstig onderzoek. Tijdens het lunchprogramma konden de deelnemers meer leren over het dieet-onderzoek dat wordt gedaan door IMARES. Studenten gaven een demonstratie van het uitpluizen van een bruinvismaag. Ook konden de deelnemers een kort bezoek brengen aan de bruinvissen in Ecomare. Gezien de enthousiaste reacties van alle aanwezigen, volgt volgend jaar wellicht een tweede HPF.

Zoogdiersuccessen Dat is het thema van onze Zoogdierdag op 20 april. Want het gaat goed met de meeste in het wild levende zoogdieren in Nederland. Vorig jaar vierden we ons 60-jarig bestaan. Terugkijkend mag de positieve conclusie zijn dat het met veel zoogdiersoorten nu beter gaat dan ten tijde van onze oprichting. Een opvallend geluid in een natuurwereld waar vaak geknokt moet worden om de terugloop nog enigszins te vertragen. Een gevecht soms met de rug tegen de muur. Zo niet bij de zoogdieren. De bever heeft zich blijvend en met groeiende aantallen gevestigd, de das is niet meer bedreigd, de otterpopulatie groeit en de wolf is onderweg naar ons land. Wat is de oorzaak van dit succes? Het antwoord is: habitat en attitude. De habitat van veel soorten is verbeterd door investeringen die de afgelopen decennia zijn gedaan in natuurontwikkeling: in de uiterwaarden voor de bever, door verbeterde waterkwaliteit voor de otter, door grotere aaneengesloten natuurgebieden en door tal van technische maatregelen als dassentunnels en recent de vleermuisvriendelijke straatverlichting. Die straatverlichting is een regelrechte innovatie waar de Zoogdiervereniging met Herman Limpens vooraan staat met innovatieve oplossingen waarvoor in binnen- en buitenland gretige belangstelling is. Langs de A74 in Limburg staan die lampen er al. De attitudekant heeft te maken met verminderde bejaging en een toegenomen acceptatie en waardering van wilde natuur. Gaat het dan goed met alle zoogdieren? Nee, beslist niet. De noordse woelmuis, de eikelmuis en ook onze egel, die ooit zo talrijk was, staan nog steeds onder druk. Het egelbestand liep terug met tientallen procenten. Maar het succes van de meeste soorten geeft ons het vertrouwen dat al die maatregelen, die genomen werden om die soorten duurzaam in ons land te behouden, werken. En dat er ook voor de zwakke soorten gerechtvaardigde hoop is. Dat betekent doorgaan met investeren. De successen van de in het wild levende zoogdieren leren ons dat “geld werkt”. Dat maakt het werk dat wij doen niet alleen verschrikkelijk leuk, maar vooral ook erg nuttig.

Hans van Dord Voorzitter Zoogdiervereniging


VLAANDEREN Inventarisatie van zoogdieren in Zuid-West-Vlaanderen Het zoogdierenevenement Wild (in) Vlaanderen wordt dit jaar georganiseerd op 18 en 19 mei in natuurgebied De Blankaart in Diksmuide. In aanloop naar dit evenement inventariseren vrijwilligers van de Zoogdierenwerkgroep de zoogdieren in het gebied met muizen-

werden al minstens 10 soorten ‘muizen’ gemeld. De kwaliteit van de foto’s is niet altijd even goed, waardoor de woelmuizensoorten moeilijk te onderscheiden zijn en twee meldingen van een mogelijke veldspitsmuis niet met zekerheid kunnen benoemd worden, maar in totaal zijn er dus mogelijk al 13 soorten ingevoerd. Om de verspreiding van alle soorten beter te leren kennen, mogen er zeker nog heel wat meer ingevoerd worden. Hou de drempel dus maar in het oog.

Zoogdieren op de ecoducten in Vlaanderen

Huisspitsmuis. Foto Diemer Vercayie

vallen, cameravallen, sporenbedden en sporenbuizen. Tot 1986 kwamen – ondanks de vervolging – in dit waterrijk gebied nog otters voor. Nu zijn er in jaren geen otters meer gezien, maar er is ook al jaren geen zoogdiereninventarisatie meer gedaan en de otter heeft in 2012 al voor een aantal verrassingen gezorgd in Vlaanderen. Wie graag meer wil leren over zoogdieren kan deelnemen aan de zoogdierencursus, die in de streek georganiseerd wordt. Hou daarvoor de kalender op de website van de Zoogdierenwerkgroep in het oog (http://zoogdierenwerkgroep.be/activiteiten).

Om de paar jaar wordt in Vlaanderen nagegaan welke dieren gebruik maken van de ecoducten die reeds aangelegd werden. In 2012 namen vrijwilligers van de Zoogdierenwerkgroep de monitoring van het ecoduct De Warande in het Meerdaalwoud (Leuven) voor hun rekening. Met heel wat verschillende methoden werd vastgesteld dat er veel “verkeer” is over het ecoduct. Gedetailleerde informatie kan binnenkort in het rapport gevonden worden. In Postel wordt binnenkort het ecoduct ‘Kempengrens’ gebouwd. Om te kunnen nagaan wat het effect van de nieuwe

Vleermuizen van park en bos in Vlaams-Brabant In 2012 werd door Natuurpunt Studie in samenwerking met de Vleermuizenwerkgroep een inventarisatie gedaan van de vleermuizen in parken en bossen van Vlaams-Brabant. Door de financiële steun van de provincie Vlaams-Brabant konden 20 parken en bossen geïnventariseerd worden, wat resulteerde in maar liefst een kleine 3000 waarnemingen van vleermuizen. Er werden 13 verschillende soorten waargenomen en er werden nieuwe inzichten verkregen over Brandts vleermuis, franjestaart en grijze grootoorvleermuis. Bosvleermuis en ingekorven vleermuis werden nog wat intensiever bestudeerd en er werd heel wat informatie verzameld over hun gedrag en de biotopen die hun voorkeur hebben. Vanuit deze nieuwe informatie werden een aantal aanbevelingen gedaan om de situatie voor deze beschermde dieren te verbeteren. Dit jaar gaat Natuurpunt van start met een aanvullend onderzoek in VlaamsBrabant rond vale vleermuis en Bechstein’s vleermuis. Wie graag wil meewerken kan contact opnemen met Wout Willems (wout.willems@natuur-

De kat vangt heel wat Op 14 januari 2013 lanceerde Natuurpunt de actie ‘Wat vangt de kat’ (zie eerder in dit nummer). Blijkbaar is dat heel wat. De actie kan nu al een succes genoemd worden, want op minder dan één maand tijd kwamen ondanks het vriesweer al meer dan 400 waarnemingen binnen via www.watvangtdekat.be. Ter vergelijking geven we mee dat er in 2012 in totaal zo’n 2000 waarnemingen van muizen ingevoerd werden via www.waarnemingen.be. Wat de huisspitsmuis betreft, werden in januari (op twee weken tijd) al meer dan de helft van het aantal waarnemingen ingevoerd dat in 2012 op een heel jaar gemeld werd via waarnemingen.be. In totaal

Kat vangt muis. Foto Raymond DesMet

maatregel is, werden in 2012 de diersoorten aan beide zijden van de autosnelweg geïnventariseerd. Ook daar namen vrijwilligers van de Zoogdierenwerkgroep de inventarisatie van de zoogdieren op zich. Er werden een aantal verrassende ontdekkingen gedaan zoals de aanwezigheid van everzwijn, bunzing en heel wat steenmarters.

Zoogdier 24-1 23-4 pagina 27 31

punt.be). Het volledige rapport is te vinden op de website van Natuurpunt: http://www.natuurpunt.be/uploads/natuurbehoud/natuurstudie/documenten/vleermuizenin bosenparkinvlbr2012_20121213.pdf

TIJDSCHRIFTEN VOOR ACTIEVE BUITENMENSEN 1 jvaooar r

€

95 24,

1 jvaooar r

€

50 21,

1 jvaooar r €

5 179,

Op Lemen Voeten

Bergen Magazine

Het Weer Magazine

Voor nieuwsgierige wandelaars

Voor bergwandelaars

Voor weerliefhebbers

Hét tijdschrift voor actieve en nieuwsgierige wandelaars. Boordevol praktische informatie over bekende, maar vooral onbekende plekken in Nederland en Europa.

Hét tijdschrift voor bergwandelaars. Prachtige wandelroutes in hoog- en laaggebergte, meeslepende reisverhalen, schitterende foto’s en veel praktische informatie over reis, verblijf en uitrusting.

Het enige tijdschrift over het weer in Nederland. Boordevol feitjes en weetjes, interviews met weerexperts, de nieuwste wetenschappelijke ontdekkingen en heel veel mooie foto’s.

WWW.WANDELMAGAZINE.NU

WWW.BERGWIJZER.NL

WWW.HETWEERMAGAZINE.NL

ja, ik machtig uitgeverij Virtùmedia het abonnementsgeld (jaarlijks) van mijn rekening af te schrijven en krijg € 1,- extra korting. Dit geldt alleen voor jaarabonnementen.* BANK/GIROREKENING :

DATUM:

1,ens € Nog e bij g in ort extra k g in ig !* macht

HANDTEKENING:

OP LEMEN VOETEN

jaarabonnement (4 nrs) het 1e jaar € 21,50 i.p.v. € 28,50

proefabonnement (2 nrs) € 9,50

BERGEN MAGAZINE



HET WEER MAGAZINE



MIJN GEGEVENS NAAM

M/V

ADRES POSTCODE/WOONPLAATS TELEFOON E-MAIL Proefabonnementen lopen automatisch af. Jaarabonnementen zijn tot wederopzegging. Opzeggen kan tot twee maanden voor het abonnement eindigt. De vermelde jaarabonnementsprijs is een introductieprijs die alleen het eerste jaar geldig is. Prijswijzigingen en drukfouten voorbehouden. Deze prijzen gelden alleen in Nederland en België.

Kopieer deze bon of knip hem uit en stuur hem in een envelop naar: Lees eens wat anders, Antwoordnummer 7086, 3700 TB Zeist, Nederland (Vanuit Nederland kan dit zonder postzegel.)

www.leeseenswatanders.nl

Agenda Nederland 11 april

Cursus Lanenbeheer en Vleermuizen

20 april

Landelijke zoogdierdag en Algemene Ledenvergadering Voorjaar Thema van de dag is 'Zoogdiersuccessen'

2 juni

Elk uur natuur! De NJN organiseert in ‘s-Graveland elk uur een excursie om soorten te scoren. Zie www.elkuurnatuur.nl

24 en 25 augustus

Nacht van de vleermuis

21 en 22 september

Egelweekend

26 oktober

VLEN dag

5 november

cursus Vleermuizen en Planologie

november 2013

Algemene Ledenvergadering Najaar Tijdens deze najaarsledenvergadering worden onder meer de begroting en jaarplan voor 2014 besproken.

Agenda Vlaanderen 18 mei (19u-23u, (doorlopend)

Wild (in) Vlaanderen – Over muizen, vleermuizen en uilen locatie: Woumen (Diksmuide) Kom mee muizen vangen, vleermuizen zoeken per boot en/of braakballen plui zen. VBC DE Otter in De Blankaart Iepersteenweg 56

19 mei (13-18u)

Wild (in) Vlaanderen - De grote natuur en zoogdieren-doe-zoektocht Woumen (Diksmuide). Bouw je eigen egelhuis, zoek uit welk dier dat spoor gemaakt heeft, maak kans op leuke prijzen en geniet van tal van andere zoogdierenactiviteiten in natuurgebied De Blankaart. VBC DE Otter in De Blankaart Iepersteenweg 56

Ga voor actuele informatie naar onze website:

www.zoogdierenwerkgroep.be

Ga voor actuele informatie naar onze website:

www.zoogdiervereniging.nl Contact Nederland Postadres: Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen Bezoekadres: Natuurplaza, Mercator 3, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen Telefoon 024-7410500 Fax 024-7410501 [email protected] www.zoogdiervereniging.nl

Veldwerkgroep Nederland [email protected]

Materiaaldepot Veldwerkgroep [email protected]

Vleermuiswerkgroep Nederland [email protected]

Werkgroep Zoogdierbescherming [email protected]

Werkgroep Boommarter Nederland [email protected]

Werkgroep Zeezoogdieren

Boek ‘Bevers’ Kijk ook eens op Zoogdierwinkel.nl Bijvoorbeeld voor het boek ‘Bevers’! Nu te koop voor de prijs van € 19,95 (excl. verzendkosten).

[email protected]

Werkgroep Kleine Marterachtigen

Contact Vlaanderen

[email protected]

Bever- en Otterwerkgroep CaLutra [email protected]

Zoogdierwerkgroep Zeeland [email protected]

Zoogdierwerkgroep Overijssel

Natuurpunt Studie

[email protected]

Goedele Verbeylen, Coxiestraat 11, 2800 Mechelen, 015/297244, [email protected]

Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland

Natuurpunt Zoogdierenwerkgroep

www.zwgzh.nl

Werkgroep KNNV Delfland [email protected]

[email protected], www.zoogdierenwerkgroep.be

Natuurpunt Vleermuizenwerkgroep

Noord-Hollandse Zoogdierstudiegroep

Alex Lefevre, Klissenhoek 85, 2290 Vorselaar, 014-516201, [email protected], www.natuurpunt.be/vleermuizenwerkgroep

[email protected]

JNM Zoogdierenwerkgroep

Zoogdierwerkgroep Friesland

Daan Dekeukeleire, Polderdreef 37, 9840 De Pinte, 0474-488979, [email protected], www.jnm.be

[email protected]

Het moment van...

Ralph Buij

In deze rubriek presenteren fotografen hun meest geliefde foto en het bijbehorende verhaal. Uw inzending is welkom. Stuur deze naar [email protected] of per post naar de redactie op Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen Boommarters en pindakaas De Leuvenumse bossen en landgoederen rond Ermelo zijn een ideale habitat voor boommarters: lanen met oude, holle beuken en gevarieerde bossen met een rijke ondergroei doorkruist door beken. Maar ze ook echt zien is een tweede, zeker als je niet precies de verblijfplaats van dit schuwe dier kent. In één van de meest geschikte stukken bos heb ik afgelopen najaar mijn cameraval opgesteld in de hoop een boommarter te kunnen fotograferen. Al vrij snel bleek het beproefde lokmiddel, een combinatie van pindakaas, honing en jam, te werken. Na twee avonden kwam een jong mannetje en daarna tenminste nog één ander individu, telkens na het invallen van het donker. De plek wordt nu regelmatig bezocht, en hoewel de foto’s een mooi inzicht geven in de nachtelijke activiteiten hoop ik ze in de zomer een keer “live” te zien. [email protected]

Z OOGDIER. Aandacht voor kadavers in de natuur. Bestrijden wasberen dweilen met de kraan open? Het succes van vleermuiskasten

Recommend Documents