We vieren het pas als iedereen terug is

‘We vieren het pas als iedereen terug is’

RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN

‘We vieren het pas als iedereen terug is’ Terschelling in de Tweede Wereldoorlog

Proefschrift

ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op donderdag 1 maart 2007 om 16.15 uur

door

Johan van der Wal geboren op 11 juli 1946 te Harlingen

Promotores:

Prof. dr. D.F.J. Bosscher Prof. dr. M.G.J. Duijvendak

Beoordelingscommissie:

Prof. dr. J.C.H. Blom Prof. dr. F.S. Gaastra Prof. dr. P. Kooij

ISBN: 978 90 3672 9741 NUR-code 689

Woord vooraf Zoals meer dissertaties, kent ook deze een lange voorgeschiedenis. In feite startte die al op 31 maart 1930, toen mijn vader in Amsterdam aanmonsterde op het ss ‘Venezuela’. Hij was een typisch slachtoffer van de economische crisis in die periode. Het zonneschermfabriekje dat hij in Harlingen als jonge ondernemer was gestart raakte in korte tijd failliet. Hij ging echter niet bij de pakken neerzitten maar spoedde zich direct naar de hoofdstad toen hij hoorde dat de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij schepelingen zocht. Als scheepstimmerman ging hij het zeegat uit, een beroep dat hij tot aan zijn pensionering in 1964 zou blijven uitoefenen. Zo maakte mijn vader, Lolke Johannes van der Wal (1904-1978) ook de Tweede Wereldoorlog op zee mee. De duur van het reisje van zes weken dat hij in het vroege voorjaar van 1940 aanving liep dan ook uit tot bijna zes jaar. De schepen waarop hij in de oorlog voer waren, net als de zeelieden zelf, in geallieerde dienst. Dat betekende dat ze volop met het oorlogsgeweld werden geconfronteerd. Ook mijn vader heeft door torpedering een schip verloren. In 1943 moest hij in de Caribische Zee temidden van de haaien zwemmen voor zijn leven. Pas in oktober 1945 keerde hij terug in patria, lichamelijk ongedeerd maar, net als veel lotgenoten, met tal van wrange herinneringen aan het doorstane leed. De oorlog heeft nog lang in ons gezin nagewerkt. Als kind was ik mij er weinig van bewust, maar zoals in al die duizenden gezinnen waarvan de mannen zo lang weg waren zullen er ook bij ons de nodige spanningen zijn geweest. Hoe dan ook, mijn vader kon op gevorderde leeftijd prachtig over zijn oorlogsbelevenissen vertellen - al vertelde hij niet alles, zo merkte ik later. Toen in 1987 K.W.L. Bezemers Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog verscheen kon ik niet alleen de leemtes in zijn oorlogsgeschiedenis aanvullen, maar zijn belevenissen ook in een breder verband plaatsen. Mijn moeder vertelde mij hoe het was om met twee kleine kinderen zonder echtgenoot de oorlog door te komen en op welke wijze zij daarbij steun van haar omgeving ondervond. De verhalen van mijn ouders hebben gevolgen gehad voor mijn ontwikkeling als schrijver en journalist. Gaandeweg begon ik mij meer en meer in dit onderwerp te verdiepen. Toen in 1995 duidelijk werd dat in mijn woonplaats Harlingen een monument zou worden geplaatst voor de niet uit de oorlog teruggekeerde zeelieden, werd mij verzocht uit te zoeken om wie het precies ging. Vrucht daarvan was mijn eerste boek over deze materie, Gebleven; Harlinger zeelieden in WO II. In 1997 verscheen het tweede: De ondergang van de Simon Bolivar, over dit al in 1939 door de Duitsers tot zinken gebrachte passagiersschip waarop mijn vader ooit twee reizen maakte. Zijn collega en stadgenoot Hendrik Ruygh kwam bij deze ramp om het leven. Vervolgens kwam Terschelling aan de orde. Via Douwe de Groot, zoon van de in 1941 omgekomen kapitein van het ss ‘Winterswijk’ Jan de Groot, bereikte mij het verzoek de geschiedenis van de Terschellinger zeelieden in de Tweede Wereldoorlog te onderzoeken en vast te leggen. In 2001 kon ik daarop publiceren ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’ Terschellinger zeelieden in de Tweede Wereldoorlog. Het was voor mij een geweldige eer dat dit boek in 2002 werd bekroond met de Lutineprijs, de cultuurhistorische prijs van de gemeente Terschelling. In hetzelfde jaar besloot ik de materie rond de Terschellinger zeelieden te gebruiken als uitgangspunt voor het schrijven van dit proefschrift. Het lag voor de hand ook de gebeurtenissen tijdens de Duitse bezetting op het eiland zelf daarbij te betrekken. Er zijn tal van mensen die ik wil bedanken voor de steun die zij mij gaven tijdens het onderzoek voor en het schrijven van dit boek. Dat betreft natuurlijk in de eerste plaats mijn beide promotores, prof. dr. Doeko Bosscher, hoogleraar eigentijdse geschiedenis en prof. dr. Maarten Duijvendak, hoogleraar regionale geschiedenis, beiden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zij stonden

steeds voor me klaar, wanneer ik ook maar aanklopte, en gaven talloze raadgevingen. Ik ben hen daar erkentelijk voor. De beoordelingscommissie bestond uit prof. dr. J.C.H. Blom, directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam, prof. dr. F.S. Gaastra, hoogleraar zeegeschiedenis aan de Universiteit Leiden en prof. dr. P. Kooij, hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ik ben hen erkentelijk voor de tijd en energie die zij in mijn manauscript staken en dank hen voor het in mij gestelde vertrouwen. Voor dit boek is veel archiefonderzoek verricht. Arend Roos van het gemeentearchief Terschelling, NIOD-voorlichter Hubert Berkhout in Amsterdam, Sierk Plantinga van het Nationaal Archief in Den Haag, Henk Meurs van het Instituut voor Maritieme Historie in Den Haag, Otto Kuipers van Tresoar in Leeuwarden en Richard van der Veen en Frans Schot van gemeentemuseum ’t Behouden Huys op Terschelling hielpen mij het onderzoek zonder al teveel problemen te laten verlopen. Ik dank ook hen van harte. Een archivaris waarop ik eveneens altijd een beroep mocht doen is oud-Terschellinger Kees Stada in Kropswolde. Bij hem kon ik terecht voor het doorgronden van familieverbanden en relaties tussen Terschellingers in zijn databank ‘Terschelling-Familie’. Het bestuur van ‘De Buul’ bracht mij onder het genot van koffie en pondskoek de geheimen van zijn zeemansverzekering bij. Douwe de Groot stond steeds voor mij klaar, niet alleen bij het uitzoeken van de foto’s maar ook met zijn prachtige tuin in Lies waar het na uren archiefwerk heerlijk uitblazen was. Dank gaat eveneens uit naar Heert Klijn, op wiens kennis van het oude Terschelling ik nooit vergeefs een beroep deed. Hetzelfde geldt voor Bert Scheepstra, Gerard Ruyg en Jan Haringa. Verder bedank ik Gerrit Drijver, Wim Meuldijk en Gossen Smit die mij in lange gesprekken niet zonder emoties uit de doeken deden hoe het is om, temidden van tientallen gezinnen waarvan de vader wel uit de oorlog terugkwam, zonder vader op te groeien. Grietje Ruijg-Swart en Piet de Jong vertelden mij het nodige over Terschelling tijdens de Duitse bezetting, die zij beiden bewust hebben meegemaakt - de ene als zeemansvrouw, de ander als verzetsman. Ook hen wil ik bedanken. Helaas mocht Piet de Jong de verschijning van dit boek niet meer meemaken. Historici Maaike de Groot uit Oudwoude en Jet Spits uit Groningen stelden mij hun ongepubliceerde doctoraalscripties beschikbaar over resp. Terschelling tijdens de Duitse bezetting en de steun aan zeemansgezinnen gedurende de Tweede Wereldoorlog, waarvoor ik hen hartelijk dank. Hans Vandersmissen in Witmarsum vertaalde de samenvatting in het Engels. Ook hem bedank ik, evenals Ingeborg Schmidt-Ehrenberg in Bremen, die voor de Duitse vertaling zorgde. Stephen Cross in Harlingen ben ik erkentelijk omdat hij als meelezer optrad voor de tekst over ‘zijn’ Maritiem Instituut Willem Barentsz. Een speciaal woord van dank wil ik richten aan vormgever Henry Drost van Flevodruk Harlingen. Tot slot bedank ik echtgenote Annie en zoon Willem. Annie heeft steeds naar mij geluisterd wanneer ik weer iets had ontdekt dat mij helemaal in beslag nam. Zij assisteerde mij bij archiefonderzoek op Terschelling en bij het NIOD en las het manuscript door op stijl en taal. Zoon Willem was eveneens voortdurend betrokken bij mijn onderzoek. Hij gaf mij, zowel vanuit het Groningse studentenleven als later vanachter zijn bureau in het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam, tal van tips. Zijn trots op mij als vader geeft een speciale glans aan het bereikte resultaat.

Inleiding Dit proefschrift beschrijft in een lange-termijn-perspectief de gebeurtenissen op Terschelling tijdens de Duitse bezetting. Ook daar waren dat voor de bevolking geen gemakkelijke jaren, hoewel zich op dit eiland in vergelijking met andere plaatsen relatief weinig schokkende gebeurtenissen hebben voorgedaan. Twee zaken maken deze periode op Terschelling echter bijzonder. Ten eerste is dat de aard van de Duitse bezetting. Door zijn geografische ligging was het eiland voor de Duitsers buitengewoon geschikt voor de aanleg van verdedigingswerken en de bouw van installaties voor het volgen van bewegingen in de lucht. Die eisten een dermate hoge personele inzet dat gedurende de hele bezetting een zeer groot aantal Duitse militairen op het eiland gelegerd is geweest. Ten tweede gold in deze periode voor Terschelling hetzelfde als voor andere bezette eilanden: het betrekkelijk grote isolement ten opzichte van het vasteland. Het was voor de bevolking onmogelijk om, zonder instemming der Duitse autoriteiten, het eiland te verlaten. Daardoor was men als het ware voor langere tijd tot elkaar veroordeeld. In een dergelijke situatie lag het voor de hand dat men veelvuldig met elkaar in contact kwam en in tal van gevallen relaties aanging. De begrippen accommodatie en collaboratie worden in deze studie toegepast om te toetsen tot welk niveau die relaties reikten. Een bevolkingsgroep op Terschelling die aparte aandacht verdient werd tijdens de onderzochte periode gevormd door de zeevarenden en hun gezinnen. Het beroep van zeeman is op het eiland vanzelfsprekend. Eeuwenlang hebben de Terschellinger mannen bij hun beroepskeuze vrijwel alleen maar die tussen boer en zeeman gehad. Gedurende de Tweede Wereldoorlog bevonden zich op de vloot ruim 180 mannen met Terschellinger ‘roots’. Zij bleven de gehele duur van de bezetting op zee, varend voor de geallieerden. Toen op bevel van de Duitsers eind 1941 het deel van de gages der zeelieden dat naar hun gezinnen ging drastisch werd verlaagd, dreigden laatstgenoemden in grote materiële problemen te geraken. In deze studie ga ik na, op welke wijze de zeemansgezinnen op zowel lokaal als landelijk niveau de helpende hand werd geboden. De lokale zorg is op Terschelling vrucht van een eeuwenlange traditie. Zorgzaamheid voor elkaar is op het eiland een vast cultuurelement, zich uitend in onder meer de ‘burenplicht’. Vanuit een sociaal-relationeel perspectief wordt beschreven hoe deze zorg tijdens de Duitse bezetting tot uiting kwam. Op landelijk niveau staat het illegale fonds De Zeemanspot centraal, alsmede het Prinses Margriet Fonds. Probleemstelling Tijdens de verwerking van de onderzoeksresultaten wierp zich allereerst de vraag op hoe de probleemstelling zou moeten luiden. Die vormt een cruciaal onderdeel van een proefschrift. Een goede probleemstelling is immers de ruggengraat van het onderzoek en ook van het uiteindelijke manuscript. Alvorens die nader te formuleren vroeg ik mij af hoever ik in de tijd terug zou moeten gaan. De kern van het onderzoek wordt gevormd door Terschelling en de oorlog, maar de situatie op dat moment was natuurlijk de vrucht van een lang verleden, vol van gebeurtenissen, wendingen en tradities. Ik besloot daarom een inleidend deel op te nemen waarin duidelijk wordt hoe Terschelling werd zoals het is en via welke ontwikkelingen en in welke fases die geschiedenis is verlopen. Dat werd uiteindelijk deel 1, waarin Terschelling in een historisch perspectief is geplaatst. Het leeuwendeel van het onderzoek voor deel 3, over de zeelieden in oorlogstijd, had ik reeds verricht voor mijn in 2001 verschenen publicatie ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’ Terschellinger zeelieden in de Tweede Wereldoorlog, zodat ik de meeste tijd en energie kon reserveren voor deel 2 over Terschelling tijdens de Duitse bezetting. Zo is deel 2, conform mijn eerste ideeën

daarover, de kern van het boek geworden. Toen die vorm zich daadwerkelijk aftekende liet de probleemstelling zich zonder al te veel moeite formuleren. Die is drieledig. Allereerst wil ik een zo kompleet mogelijk beeld geven van Terschelling in oorlogstijd, alsmede van de gebeurtenissen in die periode rond en met de Nederlandse koopvaardijvloot, waar zoveel mannen van Terschellinger afkomst op voeren. In het verlengde daarvan wil ik inventariseren in welke mate en op welke wijze zeemansgezinnen op Terschelling in die jaren zijn ondersteund, nadat de Duitsers de gages drastisch hadden laten verlagen. Werkwijze en bronnen Dit proefschrift is gebaseerd op drie soorten bronnen: archiefmateriaal, secundaire bronnen en informatie verkregen van ‘ooggetuigen’. Wat het eerste betreft, bood het gemeentearchief van Terschelling verrassend veel aanknopingspunten. Zo is van zaken van bestuurlijk belang in deel 2, zoals het vervangen van de vóór de oorlog benoemde wethouders door NSB-ers en andere Duitsgezinden, nagenoeg alle correspondentie bewaard gebleven. Ook over onderwerpen als de tewerkstelling van Terschellinger mannen voor de Duitse bezettingsmacht, eveneens geen onbelangrijk item in dit proefschrift, kon het nodige worden getraceerd. Het gemeentearchief bood tevens een goede ingang voor het verzamelen van gegevens voor deel 1 over de geschiedenis van Terschelling. Zo kon bijvoorbeeld uit de verschillende boeken van het bevolkingsregister een goed beeld worden verkregen van de aard der werkgelegenheid op Terschelling tussen 1880 en 1940. Het meest werden voor deel 1 echter secundaire bronnen geraadpleegd, al zijn die voor wat de lokale geschiedenis zelf betreft maar in beperkte mate beschikbaar. Dit deel is vooral inleidend van aard. Ik schets hierin in brede lijnen hoe het waddengebied in het algemeen en Terschelling in het bijzonder zijn ontstaan, hoe men daar in de loop van de geschiedenis in zijn onderhoud heeft voorzien en geef ik een beeld van de Terschellingers zelf, waarbij onderwerpen als taal, tradities en identiteit aan de orde komen. Deel 1 wordt afgesloten met een beschrijving van de zorgzame samenleving zoals die - nog steeds - op Terschelling aanwezig is. Ook hiervoor werden vooral secundaire bronnen geraadpleegd, al konden voor de gegevens over zeemansverzekering De Buul en het Dirk Mentz Fonds ook archiefstukken worden ingezien en gesprekken met bestuursleden gevoerd. Met name voor deel 2 is veel archiefonderzoek verricht. Hoewel niet alles is overgeleverd, gaf het gemeentearchief voldoende materiaal prijs om, in combinatie met secundaire bronnen, een reconstructie te kunnen maken van de gebeurtenissen op het eiland tijdens de Duitse bezetting. Voor het verzamelen van gegevens over degenen die tijdens de oorlogsjaren op Terschelling met de Duitsers hebben samengewerkt werd het Archief Bijzondere Rechtspleging, beheerd door het Nationaal Archief in Den Haag, geraadpleegd. Een eerste selectie van de nader te bestuderen dossiers werd gemaakt aan de hand van de berichtgeving over dit onderwerp in lokale en regionale media van direct na de bezetting: Harlinger Courant, Friesch Dagblad en Leeuwarder Koerier. In het archief van de Commissaris van de Koningin in Friesland, aanwezig bij Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum te Leeuwarden, kon van een enkel geval dat in het Archief Bijzondere Rechtspleging niet te traceren was, alsnog een dossier worden opgespoord. Alleen de dossiers van de meest ernstige gevallen werden geraadpleegd. Voor de beschrijving van de lichtere gevallen is volstaan met wat de media daarover publiceerden. Deze berichten werden destijds over het algemeen gretig gelezen, omdat het over door velen gekende mensen ging die tijdens de bezetting over het algemeen hun opvattingen niet onder stoelen of banken hadden gestoken. De berichten bevatten veel informatie over de personen die voor de Bijzondere Rechtspleging

werden gedaagd, evenals over de opvattingen die ze tijdens de bezetting hadden en hun daaruit voortgekomen daden. In de collectie van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam werd een door een Terschellinger burger bijgehouden oorlogsdagboek aangetroffen. Ook het archief van het landelijke fonds de Zeemanspot kon daar worden geraadpleegd, met het doel na te gaan in welke mate zeemansgezinnen op Terschelling tijdens de bezetting door dit fonds werden ondersteund. In de collectie van Tresoar werd het archief van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 ingezien om een beeld te verkrijgen van de verzetsactiviteiten op Terschelling. Om na te gaan in hoeverre uit op Terschelling aanwezige geldbronnen tijdens de oorlogsjaren steun aan zeemansgezinnen is verleend, werden in het gemeentearchief de betreffende stukken van een aantal op het eiland actieve fondsen geraadpleegd en tevens gesprekken met bestuursleden daarvan gevoerd. Ook werden op Terschelling gesprekken gevoerd met een aantal oudere personen die mij het nodige over de hulpverlening door de Zeemanspot tijdens de bezetting konden vertellen. Daaruit kon worden opgemaakt wie voor dit fonds op Terschelling als ‘voogden’ (contactpersonen) optraden. Onderzoek met dat doel in het archief van de Zeemanspot bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie leverde namelijk geen complete resultaten op. Natuurlijk konden de ondervraagde oudere personen eveneens het nodige vertellen over de gebeurtenissen op het eiland tijdens de Duitse bezetting. Verder werd nog een groep jongere personen ondervraagd. Deze groep bestaat zonder uitzondering uit mensen waarvan de vaders in de Tweede Wereldoorlog op zee zijn omgekomen. Zij konden mij inlichten over de financiële situatie waarin dergelijke gezinnen na de oorlog verkeerden, hoe het was om in een zeemansgezin zonder vader op te groeien en in welke mate deze gezinnen in de naoorlogse periode zowel moreel als materieel werden ondersteund. Daarnaast werden ook aan deze groep vragen voorgelegd over gebeurtenissen tijdens de oorlog op Terschelling. Onder de primaire bronnen is de nalatenschap van gemeentelijk veearts Atte Hibma Mzn. van groot belang voor dit proefschrift. De heer Hibma werd in 1941 benoemd tot plaatsvervangend voedselcommissaris op Terschelling. Als zodanig verkreeg hij veel macht, niet alleen inzake de voedselvoorziening maar, als afgeleide daarvan, eveneens bij de tewerkstelling van Terschellinger mannen voor de Duitse bezettingsmacht als alternatief voor deelname aan de beruchte Arbeitseinsatz. Vooral in die laatste functie heeft Hibma intensief met de Duitse autoriteiten samengewerkt. Direct na de bevrijding schreef hij, waarschijnlijk om zichzelf te rehabiliteren, twee boeken over zijn activiteiten: Op de Brug, over zijn ervaringen met de voedselvoorziening, en Een strijd om vrijheid met betrekking tot de tewerkstelling. De boeken werden gebundeld onder de titel Terschelling in de branding. Daaruit kon zeer relevante informatie, afkomstig van opnieuw een ‘ooggetuige’, worden geput. In het Terschellinger gemeentearchief konden verder ook primaire bronnen worden getraceerd in de vorm van de correspondentie van Hibma en allerlei verslagen van zijn hand inzake de voedselvoorziening. Hibma’s nagelaten persoonlijke archief is in bewaring bij Tresoar. Door raadpleging van zowel zijn boeken, zijn aan de gemeente uitgebrachte verslagen en zijn correspondentie heb ik mij een goed beeld kunnen vormen van de door hem tijdens de bezetting ontplooide activiteiten. Zijn dossier aanwezig in het Archief Bijzondere Rechtspleging, waarin ik onder meer een uitvoerige brief aantrof waarmee hij zijn houding tijdens de bezetting rechtvaardigde, bood veel aanvullende informatie, niet in de laatste plaats over de wijze waarop Hibma zijn activiteiten zelf onderging. Hibma was echter niet de enige ‘ooggetuige’ die egodocumenten naliet omtrent de gebeurtenissen tijdens de Duitse bezetting van Terschelling. De heer P.J. van Campen, tijdens die periode woonachtig ten huize van zijn schoonouders te Midsland, hield het eerdergenoemde ‘oorlogs

dagboek’ bij. Hoewel veel van wat Van Campen noteerde enigszins wonderlijk van aard is en niet altijd even geloofwaardig, heeft hij de belangrijkste gebeurtenissen op het eiland goed bijgehouden. De heer W. Zaadnoordijk, die deel uitmaakte van de verzetsgroep op het eiland, hield schriftelijk nauwgezet de gebeurtenissen bij die volgden op de afkondiging van de Duitse capitulatie. De opvatting van de bezettingsmacht op Terschelling dat capituleren niet meer dan een periode van Waffenruhe inleidde betekende voor de bevolking van het eiland dat er van een bevrijding voorlopig geen sprake kon zijn. Integendeel: de Duitsers verboden alle feestelijkheden en bleven ‘gewoon’ aanwezig, zodat er niet veel verandering ten opzichte van de bezettingsperiode aanbrak. Dat de Duitsers bleven waar ze waren en de geallieerde bevrijders voor Terschelling en de andere waddeneilanden aanvankelijk geen belangstelling hadden, is voor menig eilandbewoner erg frustrerend geweest. Pas op 29 mei 1945 arriveerde een detachement Britse militairen op het eiland. Zaadnoordijk heeft de gebeurtenissen gedurende de periode van Waffenruhe nauwkeurig en van dag tot dag beschreven. Zijn verslag kon worden getraceerd in het archief van gemeentemuseum ’t Behouden Huys te West-Terschelling. Voor deel 3 was veel minder archiefonderzoek nodig. Met behulp van secundaire bronnen waren de gebeurtenissen rond de Nederlandse koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog goed te reconstrueren. In het gemeentearchief ging ik met behulp van de boeken van het Bevolkingsregister na in welke mate Terschellinger zeelieden vanaf 1850 op de handelsvloot actief zijn geweest en welk gedeelte van de beroepsbevolking het door de jaren heen feitelijk betrof. Daar kon ook worden onderzocht in hoeverre varen destijds risicovol was, waarmee een overzicht van dodelijke slachtoffers door de jaren heen kon worden samengesteld. De vraag welke van Terschelling afkomstige zeelieden gedurende de Tweede Wereldoorlog buitengaats zijn geweest, heb ik reeds beantwoord in mijn eerder verschenen boek ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’ Daartoe heb ik onderzoek ingesteld samen met een aantal Terschellingers en oudTerschellingers, uitsluitend afkomstig uit zeemansfamilies. Mevrouw Nel Meijer-Krul te Koedijk, de heer Kees Stada te Kropswolde en de heren Gerard Ruyg, Douwe de Groot en wijlen de heer Tjeerd Spanjer van Terschelling hebben daartoe een schat aan gegevens geleverd. Met behulp van secundaire bronnen en een beroep op het archief van het Instituut voor Maritieme Historie in Den Haag ben ik vervolgens nagegaan welke van deze van Terschelling afkomstige zeelieden tijdens de oorlog zijn omgekomen. Voor degenen die in dienst waren van de Koninklijke Marine werd navraag gedaan bij het Bureau Registratie en Informatie Ontslagen Personeel Krijgsmacht van het ministerie van Defensie te Kerkrade. Zij bleken op het moment van hun dood niet meer allemaal formeel in de Burgerlijke Stand van Terschelling te zijn ingeschreven maar hadden stuk voor stuk nog wel innige banden met het eiland, wat voor mij reden was hen als ‘reguliere’ Terschellingers te beschouwen. Niet allen kwamen overigens om het leven door oorlogsgeweld, ook ziekte en ongevallen bleken hun tol te hebben geëist. De lotgevallen van de betrokkenen konden worden nagegaan met behulp van de verzameling persoonskaarten die ten behoeve van een ordelijke administratie over de zeelieden in de oorlog werd aangelegd door The Netherlands Shipping and Trading Commission in Londen, de zogenoemde Crew Index, thans aanwezig in de Londense Collectie van het Instituut voor Maritieme Historie. Over de enige Terschellinger zeeman die tijdens de oorlog in Duitse dienst omkwam kon het nodige worden getraceerd in secundaire bronnen alsmede in het dossier van zijn echtgenote, aanwezig in het Archief Bijzondere Rechtspleging. Voor het gedeelte over de zorg voor de zeelieden en hun verwanten kon voluit worden geput uit het archief van het Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie en uit tal van secundaire bronnen. 10

Lotgevallen zeelieden Voor dit proefschrift heb ik er van afgezien in te gaan op de lotgevallen van Terschellinger zeelieden die de oorlog hebben overleefd, omdat ik die reeds heb beschreven in ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’. Zo zijn daarin hoofdstukken opgenomen over zeelieden die tijdens de oorlog bij bijzondere gebeurtenissen betrokken raakten, zoals gevangenneming door opvarenden van Duitse raiders, hun daarop volgende gevangenschap in Duitse kampen en hun terugkeer - nog tijdens de bezetting - naar Terschelling. Ook naar de enige maal in de Tweede Wereldoorlog dat een Nederlands schip, met op de brug een Terschellinger kapitein, met succes een Duitse onderzeeër wist te rammen, zal men in dit proefschrift vergeefs zoeken. Belangstellenden voor deze gebeurtenissen worden dan ook doorverwezen naar ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’. In bijlage 2 zijn de - beknopte - biografieën opgenomen van de omgekomen Terschellinger zeelieden. Voor meer uitgebreide informatie over deze mensen wil ik eveneens verwijzen naar mijn eerdere boek. Bijlage 1 bevat een lijst met te land omgekomen Terschellingers en oud-Terschellingers en bijlage 3 met geallieerde militairen die op of nabij Terschelling door oorlogsgeweld om het leven kwamen. Titel Over de titel van dit boek is lang nagedacht. Daartoe stonden mij uiteraard talloze mogelijkheden ter beschikking. Aanvankelijk werd uitgegaan van een titel die de drie delen waaruit het boek bestaat - de geschiedenis van Terschelling, de Duitse bezetting van het eiland en de Terschellinger zeelieden op de koopvaardijvloot - recht zou moeten doen. In overleg met mijn promotores heb ik echter besloten te kiezen voor een titel die verwijst naar de zorgzame samenleving op Terschelling. We vieren het pas als iedereen terug is betreft een citaat ontleend aan een uitspraak van de Terschellinger huisarts en verzetsleider David Smit, gedaan tijdens de eerste bijeenkomst van de bevolking nadat de Duitse bezettingstroepen waren ontwapend en vertrokken. Hij doelde daarmee op de vele Terschellinger zeelieden waarvan op dat moment het lot nog niet vaststond. De ondertitel kan het zonder toelichting stellen.

11

12

Deel 1

Terschelling in historisch perspectief

13

Het waddengebied Ontstaan

Ooit strekte het Europese waddengebied zich uit van de krijtheuvels bij Calais tot aan de ijstijdmorenes van Noord-Jutland. Het ontstond na het Pleistoceen, zo’n 200.000 jaar geleden. Toen bevonden zich in het gebied dat wij nu als de Noordzee kennen enorme zandmassa’s, die daar in de laatste IJstijd door de zuidelijker gelegen rivieren (Thames, Rijn, Maas, Eems, Weser, Elbe) en door het ijs uit het noorden heen waren gestuwd. Golven en stroming transporteerden dit zand in de richting van de vastelandkust waardoor er, vermoedelijk vanaf ongeveer 4.000 jaar voor Chr., evenwijdig aan die kust een aantal zogeheten strandwallen ontstond. De vorming van de strandwallen hing samen met de overstroming van het Nauw van Calais, zo’n 5.000 jaar voor Chr. De stromingen in de Noordzee veranderden daardoor en gingen meer parallel aan de kust lopen. Deze strandwallen waren van elkaar gescheiden door diepe geulen: restanten van rivieren en inhammen uit het veengebied dat tussen wallen en kust was ontstaan. De vorming van de wallen had tot gevolg dat tegen de flauw oplopende helling van de zeebodem een branding kwam te staan, die op zijn beurt door zandtransport weer tot gevolg had dat er nog meer wallen en ruggen werden gevormd, evenwijdig aan de vorige. Op de strandwallen ontstonden de oude duinen, die minder hoog waren dan de tegenwoordige zeeduinen. Duinvorming is het resultaat van ophoping met door wind en water aangevoerd

Sedimentatie langs de Friese waddenkust (Johan van der Wal)

Wadden zijn droogtes die alleen bij vloed onder water staan. De aanduiding’wadden’ betreft dus een soortnaam, net als ‘waddeneilanden’, ‘waddenproducten’, ‘waddenvaarder’, etc. Alleen de eigennaam ‘Waddenzee’ wordt met een hoofdleter geschreven. Waterbolk. Oude bewoning in het waddengebied. 211. Haartsen en Van Marrewijk. Van Oudeschild tot Nieuweschans. 92. Abrahamse en Van der Wal. Waddenzee, kustlandschap met vijftig eilanden. 15. Abrahamse en Veenstra. Waddengebied van Nederland. 48.

14

Oude duinen op Terschelling (Annie Douma) zand, een proces dat geruime tijd door kan gaan. Toen die oude duinen na verloop van tijd door plantengroei, ontstaan uit eveneens door wind en water aangevoerde zaden, voldoende stevigheid hadden, kreeg hun aanwezigheid een blijvend karakter. Ook de waddeneilanden zijn ontstaan uit strandwallen waarop duinvorming plaatsvond. De wallen werden onderbroken door riviermondingen en door inbraken van de zee. Vanaf de Late Middeleeuwen zijn de jonge duinen tot ontwikkeling gekomen, die ook nu nog het beeld van de waddeneilanden bepalen. Zowel aan de zuidzijde van de eilanden als langs de vastelandskust ontstonden door sedimentatie kwelders: afzettingen van sediment (zand en slik) met daarop een spontaan gevestigde vegetatie. Kwelderplanten zijn bestand tegen regelmatige overstroming door zout of brak getijwater. Omdat kwelders binnen bereik van het getij liggen vindt er voortdurend sedimentatie en erosie plaats. Deze gebieden worden gekenmerkt door een geheel eigen flora en fauna. De flora omvat een beperkt aantal (circa 25) soorten planten. Tot de kwelderfauna behoort een aantal vogels die voor foerage en rust erg afhankelijk zijn van deze gebieden, zoals tureluur, kluut en rotgans. In feite is het hele kustgebied van Friesland, Groningen, de Duitse deelstaten Schleswig-Holstein en Niedersachsen en van het Deense Jutland tot aan de stad Esbjerg ontstaan uit ingedijkte kwelders, net als de polders op de waddeneilanden. Ongerepte kwelders zijn er bijna niet meer in het waddengebied, want vrijwel overal heeft tot het eind van de jaren dertig in de vorige eeuw door middel van bezinking landaanwinning plaatsgevonden. Op bijna alle waddeneilanden en Abrahamse en Van der Wal. 14 - 16. Haartsen, Adriaan en Dré van Marrewijk. 92. Dijkema et al. Van landaanwinning naar kwelderwerken. 14.

15

ook langs de Friese, Groningse, Duitse en Deense kust is echter nog wel in meer of mindere mate waar te nemen hoe de kwelders er in het verleden hebben uitgezien, bijvoorbeeld op de Grië op Terschelling of in het Noorderleeggebied langs de kust van de Friese gemeenten Het Bildt en Ferwerderadeel.

Bewoning

Ongeveer 3.000 jaar geleden kwam een einde aan de vorming van strandwallen. Van menselijke bewoning in het Nederlandse kustgebied is sprake vanaf ongeveer 4.000 jaar voor Chr. Vanaf 600 jaar voor Chr., de IJzertijd, werden de onbeboste, zilte kwelders van het huidige Friesland en Groningen voor het eerst bewoond. De pioniers op deze kwelders waren vermoedelijk afkomstig van de hogere zandgronden, waar ze met verstuivingen hadden te kampen. Het waddenmilieu moet voor deze eerste bewoners erg aantrekkelijk zijn geweest. Er kon immers worden gevist, op vogels en zeehonden gejaagd, er konden schelpdieren worden verzameld en op de vruchtbare hoge kwelders kon het vee grazen terwijl er ook zomervruchten konden worden verbouwd. Het waddengebied kenmerkt zich door een sterk dynamisch karakter. Door de getijwerking verandert een droogliggende vlakte na enkele uren in een watergebied, platen en geulen kunnen zich onder invloed van wind en stromingspatronen vrij snel verplaatsen, kwelders groeien aan en slaan weer af. In feite maken wind en water in dit gebied de dienst uit. Deze dynamiek had een grote invloed op het culturele erfgoed van de mensen die zich in de waddenregio vestigden. In wisselwerking met de natuur moest men zich immers telkens aanpassen aan de zich steeds wijzigende omgeving. Daardoor ontstond hier een unieke sociaal-ecologische bundeling van levensvoorwaarden, door Knottnerus een ‘niche’ genoemd. bestaande uit vier hoofdelementen: 10 - - - -

overvloedig aanwezige natuurlijke hulpbronnen: de opbrengsten van akkerbouw, jacht, visvangst, turfwinning en zoutproductie een systeem van collectieve voorzieningen, nodig om de gemeenschap te laten overleven in een potentieel vijandige omgeving: terpen, bedijkingen, droogmakerijen, hooi- en drinkwa- tervoorzieningen, militaire verdedigingswerken toegang tot de handel overzee: de kustbewoners konden hun producten elders afzetten en tegelijkertijd culturele impulsen van buitenaf ontvangen een geografisch geïsoleerde ligging en een relatief ongunstig klimaat (waarin men onder andere malaria kon oplopen) die er tot in de vroegmoderne tijd toe bijdroegen dat de welvaart van deze leefgemeenschappen niet plotseling van buiten kon worden aangetast, terwijl een langdurig militaire overheersing van het gebied problematisch bleef

Vanaf zo’n 500 jaar voor Chr. is door ophoging van de menselijke nederzettingen met afval en bouwmateriaal in het hele noordelijk kustgebied sprake van terpvorming, waardoor de zee steeds minder invloed op deze bewoonde gebieden kreeg. Veelal werden die terpen gebouwd op de hoogste punten in het landschap. Meestal werd daar een door de zee gevormde kustwal of kwelderwal voor gekozen. Daardoor liggen die terpen, waaruit geleidelijk dorpen zijn ontstaan, ook tegenwoordig nog vrijwel kaarsrecht op een rij. In het kwelderlandschap van Groningen en Friesland was aanvankelijk alleen gedurende de zomers sprake van bewoning. ’s Winters trok men zich terug in hoger gelegen streken op de zandgronden in het achterland. Deze periodieke bewoners zullen herders zijn geweest, die de zomers Waterbolk. 211 - 216. 10 Knottnerus. De Waddenzeeregio: een uniek cultuurlandschap. 37.

16

benutten door hun vee op de kwelders te laten grazen. Hoewel de veehouderij overheerste, vooral met runderen en schapen, was op de hoogste delen van de kwelders ook op bescheiden schaal landbouw mogelijk.11 Ook werd in dit zo waterrijke gebied vanzelfsprekend gevist.12 Er werd turf gestoken door veen af te graven. Door het veen in water te koken, kon er zout uit worden gewonnen. Archeologische sporen wijzen erop dat reeds in de Romeinse tijd vanuit het Friese kustgebied scheepvaart plaatsvond naar de Duitse Bocht en Scandinavië, vanwaar goederen via Vlie, Flevomeer, Vecht en Rijn naar Romeins gebied werden vervoerd.13

Aanpassing

Trefwoorden in de hele bewoningsgeschiedenis van het waddengebied zijn transgressies en regressies, perioden waarin de zeespiegel respectievelijk steeg en zich weer terugtrok. Transgressie en regressie kunnen verschillende oorzaken hebben, bijvoorbeeld tektonische bewegingen in de aardkorst. Sinds het Boreaal, zo’n 8.000 jaar geleden, is in het waddengebied een tiental transgressieperioden opgetreden, afgewisseld door regressieperioden. Zowel trans- als regressieperioden duren over het algemeen een paar honderd jaar.14 Bevolking en ontvolking van het waddengebied hielden gelijke tred met deze periodes. Een belangrijke transgressieperiode vond plaats omstreeks de derde eeuw voor Chr. De voormalige zandboeren slaagden er toen in zich definitief aan de relatief harde omstandigheden in het waddengebied aan te passen, in weerwil van de hoge stand van het zeewater. Het omliggende kweldergebied, uitgestrekte vlaktes die alleen nog maar bij extreem hoge waterstanden door de zee konden worden bereikt, werd door de kolonisten ontgonnen. Ze verbouwden er graansoorten die op de ziltige bodem in het waddenklimaat goed gedijen, zoals spelt. De aanpassing uitte zich in cultureel opzicht onder andere in vorm en versiering van het aardewerk dat dagelijks werd gebruikt.15 Na 200 voor Chr. trok de zee zich weer terug. Het was in die periode dat, in zowel het Nederlandse als het Duitse waddengebied, een tweede generatie terpen ontstond. Maar deze opbloei was slechts kortstondig, want nog voor het begin van de jaartelling sloeg de zee opnieuw toe. Verschillende terpen werden weer door de bewoners verlaten. Na een onderbreking van de vierde tot de zesde eeuw, mogelijk ten gevolge van ontwikkelingen in het Romeinse Rijk, vertoonde de bevolking in het waddengebied een ongekende groei, zowel wat bevolkingscijfers betreft als bereikt welvaartspeil.16 In de zevende en achtste eeuw werden weer nieuwe kwelders ontgonnen, waarna opnieuw kolonisatie plaatsvond. Daarbij ontstond de derde generatie terpen. De kustbewoners hebben op intensieve wijze internationale handel bedreven. Ongetwijfeld is ook gehandeld met de roemruchte Vikingen of ‘Noormannen’. Dezen waren berucht vanwege de invallen die ze regelmatig pleegden, waarbij in elk geval werd geroofd - behalve materiële zaken soms ook mensen - en niet zelden ook gemoord. Deze invallen vonden na 834 op het Europese continent plaats. Vóór dat jaar ondernamen de uit Denemarken afkomstige Vikingen roofovervallen op voornamelijk de Britse eilanden. Na 834 ontstonden hier en daar in Friesland - dat toen overigens het gebied bestreek tussen Vlie en Zwin - kleine Deense heerschappijen, waar de bevolking een soort belasting aan de Vikingen betaalde in ruil waarvoor men ‘bescherming’ genoot.17 Waarschijnlijk kwam voor het jaar 1000 een eind aan de invallen. Veel sporen hebben 11 Knol. ‘Water en land en overal wierden’. 5. 12 Abrahamse. De verbeelding van Noord-Nederland. 10. 13 Schoorl. De Convexe kustboog. Deel 4. 732 14 Veenstra. Getijdenlandschap: struktuur en dynamiek. 42. 15 Ibidem. 16 Knottnerus. 40. 17 Gosses. Deensche heerschappijen in Friesland gedurende den Noormannentijd. 130 - 151.

17

de Vikingen niet in het kustgebied achtergelaten. Zo leverde een opgraving op de Tjitsma-terp bij Wijnaldum (gemeente Harlingen) in 1991 en 1992 geen enkele vondst op die aan hen kan worden toegeschreven. Veel uit de eerste jaren van de jaartelling gevonden voorwerpen in het kustgebied wijzen op een intensieve uitwisseling met tal van streken: importaardewerk uit het Frankische Rijnland, voorwerpen van walvisbeen en gouden munten uit Scandinavië, sieraden uit Engeland.18 Na 800 drong de zee weer het land binnen, een periode waarin onder andere de later ten dele dichtgeslibde en ten dele ingepolderde Middelzee ontstond, net als de Lauwerszee - het huidige Lauwersmeergebied - en nog later de Dollard. Vanaf ongeveer het jaar 1000 begon de bevolking met de bouw van dijken, hetgeen ertoe leidde dat er geen terpen meer nodig waren.19 Het belangrijkste gevolg van de dijkenbouw in het waddengebied was dat de mens grote invloed verkreeg op het verloop van de natuurlijke processen in zijn leefomgeving. Overigens is uit een opgraving bij Peins (ten oosten van Franeker) gebleken dat in het kustgebied ook al eerder dijken werden gebouwd. Hier werd een dijkje aangetroffen dat al van vóór het begin van de jaartelling dateert.

Kustcultuur

De oude kwelderwallen tekenen zich nog altijd in het landschap af. In Friesland liggen onder andere de dorpen Wijnaldum, Dongjum en Berlikum op zo’n wal. Meer westelijk vinden we een jongere wal met daarop de dorpen Pietersbierum, Sexbierum, Tzummarum en Minnertsga.20 Een zevental nu grotendeels onbewoonde terpen ligt op een oude wal tussen Wijnaldum en Getswerderzijl. Op de meest westelijke daarvan, Tjitsma, is in 1991 en 1992 archeologisch onderzoek verricht door de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit van Amsterdam. Daarbij zijn waardevolle gegevens verkregen over de bewoning van dit gebied tussen circa de zesde en de achtste eeuw. Beroemd (en aanleiding tot de opgraving) is de zogenoemde koningsfibula, een kunstig gemaakte gouden mantelspeld ingelegd met halfedelstenen als amaldijn, die in de jaren vijftig van de twintigste eeuw door de toenmalige bewoner tijdens het ploegen op die terp werd gevonden. Onderzoek van genetisch materiaal uit een op de terp gevonden begraving wees uit dat de toenmalige terpbewoners (handels) contacten hebben onderhouden met mensen uit oostelijke richting, waarschijnlijk uit de streek waar het huidige NoordDuitsland en Jutland liggen. De kustcultuur is de hele geschiedenis door gekenmerkt Voet van de bij Wijnaldum gevonden geweest door een geheel eigen dynamiek, met een voortdufibula (Fries Museum) rende wisselwerking tussen traditionele denkpatronen en nieuwe stimuli. De aloude plattelandstradities, gebaseerd op eeuwenlange ervaring, werden steeds geconfronteerd met uit de steden overwaaiende innovaties, plotselinge schommelingen in de conjunctuur en de vaak harde werkelijkheid van de politiek. Dit alles mondde uit in een uitgesproken lokale identiteit, gesetteld in een min of meer 18 Knol. 6. 19 Abrahamse en Van der Wal. 42. 20 Kreger. De geschiedenis van Franeker en omgeving. 13.

18

geïsoleerde cultuur, die gewoon was aan het opnemen van invloeden van buitenaf maar tevens tegenwicht bood aan de ongewenste gevolgen daarvan. Ondanks de nabijheid van drukbevaren internationale waterwegen werd de kustcultuur gekenmerkt door middelpuntvliedende tendensen. Zo ging een kosmopolitische houding hand in hand met het vasthouden aan de eigen tradities.21 Een concreet voorbeeld van het elkaar wederzijds beïnvloeden binnen de West-Europese kustcultuur vormt de eerder genoemde koningsfibula afkomstig uit de Tjitsma-terp bij Wijnaldum. Direct nadat dit stuk in 1955 door het Fries Museum te Leeuwarden was verworven, ging het voor conservering en nadere bestudering naar het British Museum in Londen. De daar werkzame archeoloog R.L.S. Bruce-Mitford concludeerde dat het veel gelijkenis vertoont met een fibula afkomstig uit een vorstengraf bij het plaatsje Sutton Hoo, in het graafschap Suffolk in het zuidoosten van Engeland. Een daar in 1938 - 1939 blootgelegde grafheuvel bevatte een compleet schip met aan boord een keur aan kostbaarheden, waaronder meerdere met amaldijn ingelegde gouden sieraden. Bruce-Mitford dateerde de fibula van Tjitsma in ongeveer dezelfde periode als de schat van Sutton Hoo: de eerste helft van de zevende eeuw. Frappant zijn de overeenkomsten tussen de Britse en Friese sieraden. In eerste instantie sloot de Britse archeoloog zelfs niet uit dat de fibula van Tjitsma en de sieraden van Sutton Hoo door dezelfde edelsmid zijn vervaardigd. Het zou dan om een rondtrekkende edelsmid zijn gegaan. Later kwam Bruce-Mitford tot de overtuiging dat er waarschijnlijk toch wel een kleine generatie tussen de vondsten zit en opperde hij dat de maker van de sieraden van Sutton Hoo een leerling zou kunnen zijn geweest van die van de Friese speld.22 Een ander voorbeeld met betrekking tot de wederzijdse beïnvloeding binnen de kustcultuur betreft natuurlijk de talen die rondom de Noordzee worden gesproken. Die zijn aantoonbaar aan elkaar gerelateerd en hebben zich op een parallel lopende wijze ontwikkeld. Fries, Engels, Noors, Deens, Zweeds, Nederlands en Duits hebben dan ook een gemeenschappelijke bron, een taal die ongeveer 3.000 jaar geleden werd gesproken.23 Dit was het Proto- of Oer-Germaans (dat op zijn beurt ontstond uit het Indo-Europees), waaruit zich het Oost-, Noord- en West-Germaans ontwikkelden. Uit het Noord-Germaans ontstond het Oud-Noors, dat op zijn beurt weer de ‘stamvader’ was van Deens, Zweeds, IJslands en Noors. Uit het West-Germaans ontwikkelde zich het Anglo-Fries, waaruit zich via Oud-Engels en Oud-Fries het huidige Engels en het Fries hebben ontwikkeld. Eveneens uit het West-Germaans ontwikkelden zich Hoog-Duits en Laag-Duits, eerder stadium van resp. Duits en Nederlands.24 De rond de Noordzee wonende volkeren zijn door de geschiedenis heen altijd sterk met elkaar verbonden, met de Noordzee zelf als ‘crossroad’ via welke de contacten plaatsvonden. Hun handelscontacten zijn steeds met elkaar verstrengeld geweest; de wijze waarop ze hun inkomen vergaren, de talen die ze spreken en de religies die ze aanhangen zijn gebaseerd op gemeenschappelijke culturele elementen. Daarom mogen we met recht spreken van een culturele eenheid, de Noordzee Cultuur.

Ontstaan Waddenzee

Van de Waddenzee zoals wij die tegenwoordig kennen, was in de Vroege Middeleeuwen en tijdens de periode daar vóór nog geen sprake. Tussen vasteland en eilanden lag een uitgestrekt kwelder- en veenlandschap, dat slechts bij extreem hoge waterstanden helemaal onder water 21 Knottnerus. 37. 22 Besteman et al. Graven naar Friese koningen. 35 - 36. 23 Heerma van Voss. Introduction. North Sea Culture, 1500 - 1800. 25. 24 Dik en Kooij. Beginselen van de algemene taalwetenschap. 204.

19

liep. Het moet dus ooit mogelijk zijn geweest om de eilanden te voet en te paard te bereiken - van isolatie was toen dus nog niet echt sprake.25 Het tussenliggende gebied kwam pas definitief onder water te staan na een aantal hevige stormvloeden. Zo sloeg de Julianusvloed van 1164 - stormvloeden zijn in de loop der geschiedenis steeds genoemd naar de heiligen op wiens naamdagen ze plaatsvonden - het achterliggende veengebied bij Texel weg. Tijdens de middeleeuwen woedden ook stormen in 1219 - de Marcellusvloed -, 1220, 1221, 1246, 1249, 1287, 1330, 1362, 1374, 1421 en 1436. Het is waarschijnlijk de stormvloed van 1287 - de Sint Luciavloed - geweest die de Waddenzee min of meer zijn huidige vorm heeft gegeven.26 De overstroming die hiervan het gevolg was vond plaats in december van dat jaar. Van Zeeland tot aan Denemarken braken overal de nog primitieve dijken door. Het eiland Griend, het huidige vogeleiland tussen Terschelling en Harlingen, werd door deze stormvloed bijna helemaal weggevaagd. Van het ommuurde stadje op het eiland bleven alleen het koor van de kerk en een tiental woningen gespaard. Het veengebied tussen Terschelling en het vasteland werd weggespoeld.27 In de plaats daarvan ontstond een dynamisch gebied met water, zandplaten en bewoonde zowel als onbewoonde eilanden, dat helemaal is overgeleverd aan het ritme van eb en vloed. Ongeveer tweederde deel van de Nederlandse Waddenzee valt tweemaal per etmaal droog. De Waddenzee kenmerkt zich door een enorme natuurlijke dynamiek, zoals we eerder zagen: geulen, platen en banken kunnen zich onder invloed van stroming, windrichting en windkracht relatief snel verplaatsen. In betonde vaargeulen kunnen zich veelal binnen enkele dagen ‘drempels’ vormen die een belemmering zijn voor de scheepvaart.28 De sedimentatie, die vooral optreedt in de delen van de Waddenzee met weinig stroming, versterkt dit proces nog. Vooral door stormen treden vaak drastische veranderingen op. De beheerder van het gebied, Rijkswaterstaat, moet daarom altijd paraat staan om de op de zeekaarten aangegeven dieptes van de geulen te kunnen garanderen. Wanneer een geul van richting verandert, moet de boeienlijn worden aangepast. Op de Waddenzee zijn betonningsdiensten, baggeraars en zandzuigers dan ook voortdurend actief.

25 Wumkes veronderstelt dat het eiland Terschelling door een landtong met het vasteland van Friesland was verbonden, zodat het in feite een schiereiland was. Op de landtong lagen volgens hem de dorpen Griend, Westerbierum en Dijkshorne. Deze situatie zou volgens Wumkes hebben voortbestaan tot 1287 of daar vlak na, toen door de Sint Luciavloed al het land tussen eilanden en vastewal werd weggeslagen. Het wegslaan van de landtong zou nog zijn bespoedigd door de monniken van het klooster Ludingakerk bij Harlingen, die landerijen op Texel en Vlieland bezaten en een kanaal door het gebied tussen eilanden en vastewal groeven om die gemakkelijker te kunnen bereiken. Wumkes. Tussen Flie en Borne. 9 - 10. 26 De naam Waddenzee is nog maar jong. Tot aan de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 werd het hele gebied ten zuiden van de waddeneilanden Zuiderzee genoemd. In dat jaar liet de minister van Waterstaat afkondigen dat het gedeelte van de Zuiderzee ten noorden van de Afsluitdijk in het vervolg als Waddenzee zou worden aangeduid. 27 Niemeijer. Land van terpen en dijken. 31. 28 De heer A. Lunenburg, zeeloods te Harlingen. Mondelinge mededeling, september 2001.

20

Terschelling Geschiedenis

Het is niet precies bekend wanneer de eerste mens op Terschelling voet aan wal zette, hoewel Schoorl spreekt van bewoningsconcentraties bij Lies, Hoorn en Oosterend van circa 400 voor Chr. tot circa 300 na Chr. Mogelijk werden gunstige plaatsen in het oude duingebied reeds in de eerste eeuwen na het begin van de jaartelling bewoond.29 Zeker is echter dat, net als elders in het waddengebied, ook op Terschelling leefgemeenschappen ontstonden op plaatsen waar men zo goed mogelijk tegen hoge vloeden en overstromingen was beschermd. Dat gebeurde op Terschelling op de eerste en tweede strandwal zuidelijk van de huidige zeeduinen gerekend. Op de eerste, meest noordelijke zijn zo, analoog aan de eerder beschreven ontwikkeling op het vasteland, van west naar oost ontstaan: West-Terschelling (of Schelling of Westend), Wolmearum, Stattum, Schittrum, Horp en Midsland. Op de tweede, zuidelijker gelegen en veel kleinere wal ontstonden in een eerder stadium Hee, Stortum, Kaart, Kinnum en Surryp (het huidige Stryp). Stattum, Wolmearum, Schittrum en Stortum zijn inmiddels verdwenen.30 Landerum, Formerum, Lies, Hoorn en Oosterend zijn op een andere wijze ontstaan. Zij liggen op een relatief jonge duinenrij, die ontstond na de elfde eeuw. De zuidelijke wal ontstond het eerst en raakte ook het eerst bewoond. Wanneer de eerste bewoners zich precies op deze plaatsen vestigden is moeilijk na te gaan. Behalve op het Stryper kerkhof is daarvoor nog te weinig archeologisch onderzoek op Terschelling verricht.31 Het is evenmin precies bekend waar de mensen vandaan kwamen die zich op Terschelling vestigden. Vanaf de achtste eeuw is er echter sprake van Friese kolonisten die neerstreken op de vruchtbare lijzijdes van Ameland en Terschelling.32 Het is ook alleen op deze eilanden dat de huidige nederzettingen terugreiken tot in de Vroege Middeleeuwen.33 Uit opgravingen die van 1966 tot 1970 op het Stryper kerkhof plaatsvonden blijkt dat hier omstreeks het jaar 900 reeds een begraafplaats is aangelegd. Uit de wijze van begraving kon worden afgeleid dat deze vroege Terschellingers reeds gekerstend waren. De eerste blijvende bewoning dateert dus waarschijnlijk van ergens rond de achtste eeuw. Er werden op het kerkhof ook sporen gevonden van een omstreeks 850 gebouwde houten kapel van 6 x 5,80 meter. Brandresten wijzen op een gewelddadige verwoesting.34 Zowel de taal35 als de namen van de dorpen36 op Terschelling wijzen erop dat de eerste bewoners van Friese oorsprong waren. Ze zullen van de overkant zijn gekomen, uit Westergo, het deel van Friesland westelijk van de toenmalige Middelzee.37 De oudste naam voor het eiland vinden we bij de Romein Plinius, die in de eerste eeuw na Chr. een bezoek aan het waddengebied bracht. Hij noemt in zijn reisverslag onder andere de eilanden Austeravia en Actania. De Duitse historicus Norden neemt aan dat met het eerste Ameland wordt 29 Schoorl. 731 - 732. 30 Knop. Schylgeralân. 50 - 51. 31 Zwaal. Terschellinger historie. 12. 32 Knottnerus. 40. 33 Knottnerus. 20. 34 Schoorl. 734. 35 Terschelling kent drie dialecten: Westers, Aasters en Meslâners. De eerste twee zijn van het Fries afgeleide dialecten, de derde een Hollands, dat erg lijkt op het Stadsfries zoals dat bijvoorbeeld in Harlingen wordt gesproken. In de paragraaf Taal en traditie van dit hoofdstuk wordt nader op de Terschellinger dialecten ingegaan. 36 De uitgang ‘um’ in Wolmearum, Formerum en Landerum is afkomstig uit het Oud-Fries en betekent ‘erf van’ of ‘heem van’. 37 Smit. Terschellinger Getij. 30 - 31.

21

bedoeld en met het tweede Terschelling.38 Terschelling was in de dertiende eeuw beter bekend als Wexalia en later als Woxalia en Wuxalia, alledrie Oud-Friese namen. Texel en Vlieland, die destijds nog één eiland vormden, werden Texalia genoemd. Volgens Knop betekent de naam Texalia zoveel als ‘eiland aan de rechterhand’ en Wexalia ‘eiland aan de linkerhand’, zodat in de naamgeving zeilaanwijzingen zijn verwerkt voor zeevaarders die door de geul het Vlie landinwaarts voeren.39 Rond de vijftiende eeuw is sprake van diverse variaties op de naam ‘Schellinge’, zoals ‘Scelinghe’, ‘Schellinck’, ‘Schilinge’ en ‘Schylgeralân’. Het Oud-Friese ‘schel’, ‘schil’ of ‘skilinge’ betekent ‘strijd’ en ‘onenigheid’ en hangt samen met het Angelsaksische ‘skilian’: ‘verdelen’ of ‘scheiden’. Schylgeralân wordt dan ‘land aan de scheiding’. Knop vindt het in het licht van de historie vervolgens begrijpelijk dat de oude aanduiding Wuxalia is verdwenen, want in 985 kwam al het land bewesten het Vlie in handen van een Hollandse graaf, waardoor de Vliestroom de grens werd tussen Holland en Friesland en Terschelling dus het ‘land aan de scheiding’.40 Andere auteurs, zoals Gerben Colmjon, willen niets van deze theorie weten. Volgens Colmjon is de Friese naam van Terschelling, Skylge, afgeleid van het Friese ‘skylders’: lieden die ‘skyl’ oftewel schelpen verzamelen om er kalk van te branden. Skilinge of Skylgerlân zou volgens hem dan ook niets anders betekenen dan ‘schelp-land’. Griend oftewel ‘Gryn’, bestuurlijk gezien lange tijd met Terschelling verbonden, zou dan naar het eveneens ooit uit de Waddenzee gewonnen grind heten.41 Schoorl houdt er een heel ander denkbeeld op na over het ontstaan van de naam Terschelling. Volgens hem is die afgeleid van de getijgeul ‘Scylge’ of ‘Schelling’, die in vroeger tijden uit de omgeving van Stryp westwaarts naar het Vlie stroomde.42 Hoe het ook zij: het tegenwoordige West-Terschelling lag in 985 precies op de grens tussen Holland en Friesland en vormde derhalve de scheiding tussen Hollands en Fries gebied. Dat stemt overigens wel overeen met het feit dat de naam Schylge of Schellinge oorspronkelijk alleen voor het dorp West-Terschelling werd gebruikt, en niet voor het gehele eiland. De bewoner van Oost-

Stryp (’t Behouden Huys) 38 39 40 41 42

22

Norden. Die germanische Urgeschichte in Tacitus’ Germania. Leipzig, 1923. Geciteerd door Knop. 50. Knop. 2 - 3. Ibidem. Colmjon. Hoe het oude Terschelling zich vernieuwde... 55. Schoorl. 729.

Terschelling die circa 60 jaar geleden naar ‘West’ ging om daar kennissen of familie te bezoeken ging toen nog steeds naar ‘Schylje’ op bezoek bij ‘Schyljers’: hijzelf was een ‘Aaster’ en geen ‘Schyljer’.43 Die gewoonte is door de grotere mobiliteit nu verdwenen. Terschelling vormde ten tijde van de kolonisatie en de periode daar vlak na overigens nog niet één, aaneengesloten eiland. De eerste bewoners woonden op aparte eilandjes: sommige delen van Terschelling zullen zo laag zijn geweest dat er altijd water stond en zeker bij vloed zal het landschap uit meerdere eilandjes opgebouwd zijn geweest. Dat Stryp zo’n eiland was blijkt al uit de naam. Ooit heette Stryp ‘Suryp’, uit ‘Súd ryp’: zuidelijke oever.44 Dus moet er ook een noordelijke oever zijn geweest, die we in Midsland vinden. Ook het feit dat er zowel in Stryp als in het nabij gelegen Midsland vrij grote kerken stonden wijst erop dat beide dorpen hoogstwaarschijnlijk op verschillende eilandjes hebben gelegen. Bovendien heet de hedendaagse weg tussen Stryp en Midsland de Westerdam, hetgeen eveneens op de vroegere aanwezigheid van water duidt.45 Een aantal binnen een paar eeuwen plaats gehad hebbende vergrotingen van de Stryper kerk wijzen er verder op dat de bevolking ter plekke zich snel moet hebben uitgebreid. Sneller dan uit een natuurlijke groei valt te verklaren, zodat er mogelijk enige kolonisaties achter elkaar hebben plaatsgevonden.46 Terschelling was lange tijd een ‘heerlijkheid’, onderdeel van het vermogen van grootgrondbezitters dat overdraagbaar en overerfbaar was en juridisch gesproken het zakelijk recht gaf op overheidsgezag. Op het eiland zelf herinneren twee landschappelijke artefacten aan de woonsteden van zulke grootgrondbezitters of hun zaakwaarnemers: de Stinswier bij Oosterend en de Worf bij Lies. Het betreft heuveltjes met een doorsnede van ongeveer 25 meter. Op beide plekken hebben stinzen gestaan, getuige het puin van bijzonder grote kloostermoppen dat ze bevatten. Bij de Worf is bovendien een ringgracht geconstateerd van 18 meter breed en 1,60 meter diep. Het eigenlijke bestuurscentrum zou echter in of in de buurt van Midsland hebben gelegen.47 De graven van Holland beschouwden zichzelf in de veertiende eeuw als de wettige heren over Friesland, zo ook over Terschelling. In 1322 stelde graaf Willem III ene Clays Elfsone als richter aan om uit zijn naam over Terschelling recht te spreken en alle andere rechten uit te oefenen die Willem als graaf toekwamen. Als mederichter wordt genoemd Sjoerd Popma, die in 1330 de kapel in Oosterend stichtte. In 1389 is sprake van Sjoerds broer, Folkert Popma, als richter over Terschelling. In 1440 kreeg Poppe Sjoerds het bestuur over het eiland door Albrecht van Beieren opgedragen. Drie jaar later is als zodanig sprake van Reijner Poppenzoon. Diens zoon Jarich Popma was de laatste der Terschellinger Popma’s. Graaf Albrecht heeft het eiland verschillende malen aan leenheren geschonken, doch die vielen allen in ongenade nog voor ze van ‘hun’ heerlijkheid gebruik konden maken. In 1417 kocht ridder Gerrit van Heemskerk het eiland van Jacoba van Beieren. Ook hij viel in ongenade. De laatste Hollandse heer over Terschelling, de Spaansgezinde Karel van Aremberg, wiens familie Terschelling in 1560 in bezit kreeg, verkocht het eiland in 1614 aan de Staten van Holland. Die bemoeiden zich in intensieve mate met het eiland. Niet alleen lieten ze lodingen doen in het Vlie en rapporten opstellen over de zeevaart, ook het eiland zelf had hun volledige aandacht. Dat gebeurde niet alleen uit bestuurlijk oogpunt. Een aantal uitvoerige rapporten uit het begin van de zeventiende eeuw over onder meer de duinen en de buitendijkse gronden getuigt van een grote, vooral economisch gerichte aandacht. Ook in latere periodes zijn in opdracht van de 43 44 45 46 47

Knop, Gerrit. 3 Tegenwoordige bewoners spreken ook wel van ‘Seeryp’. Wijlen de heer P. Smit, Stryp. Mondelinge mededeling, september 2001. Smit. 33. Ibidem. 36. Knop. 66.

23

Staten van Holland tal van commissies, loodsen, landmeters, ingenieurs en kaarttekenaars op het eiland actief geweest.48 De bevolking van Terschelling heeft tot het eind van de achttiende eeuw in regelgeving en bestuur steeds een grote mate van zelfstandigheid gekend. Men koos zijn eigen bestuurders, uiteraard met instemming van de heer van het eiland. In de Middeleeuwen was het bestuur van West en Oost nog gescheiden, maar de wetten en keuren van beide delen stemden echter wel vaak overeen. De verschillen werden met name veroorzaakt door het maritieme karakter van West en het agrarische van Oost. De Franse tijd maakte een eind aan dit systeem van bestuur. In 1805 werden de beide colleges van justitie ontslagen en deed ook op Terschelling het ‘gemeene recht’ zijn intrede.49 In de Franse tijd behoorde Terschelling van 1806 tot 1814 weer bij Friesland. Na deze periode werd het eiland toegewezen aan de provincie Noord-Holland. In 1942 voegden de Duitse bezetters zowel Terschelling als Vlieland bij de provincie Friesland, een situatie die tot op de huidige dag voortbestaat.50 Na de Duitse bezetting nam de Terschellinger gemeenteraad met algemene stemmen een motie aan waarin de regering werd verzocht het eiland weer bij Noord-Holland te voegen. Maar die oordeelde dat het eiland bij Friesland behoorde te blijven, tot verontwaardiging van de bevolking die zich toen blijkbaar meer ‘Hollands’ dan Fries voelde. Ten gevolge van zijn strategische ligging raakte Terschelling nogal eens verwikkeld in en betrokken bij allerlei krijgshandelingen. Zo stichtten invallers in de jaren 1374, 1396 en 1499 brand in de dorpen. In 1569 werd het eiland overvallen door de watergeuzen, die er tot 1576 een basis hadden. Het meest bekende feit uit de geschiedenis van Terschelling is natuurlijk de grote brand van 1666, waarbij de Britten 168 op de ree liggende koopvaarders in brand staken en vervolgens WestTerschelling in vlammen lieten opgaan. Het dorp moest helemaal worden herbouwd. Slechts de vuurtoren Brandaris bleef gespaard.51

Middelen van bestaan

De maritieme sector is op Terschelling vele eeuwen lang van groot belang geweest. In deze paragraaf wordt daar nader op ingegaan. Voor deze studie is natuurlijk vooral de periode voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog van betekenis. Vanaf 1850 tot 1933 was de maritieme sector op Terschelling de voornaamste bron van werkgelegenheid. In de periode 1890 - 1910 verdiende zelfs meer dan de helft van de beroepsbevolking zijn inkomen op zee. In de periode vlak voor de Tweede Wereldoorlog nam de werkgelegenheid in deze sector sterk af. Enerzijds werd dat veroorzaakt door de toen heersende economische crisis, anderzijds doordat veel zeemansgezinnen in die periode het eiland verlieten om zich in het westen van het land te vestigen, meestal in de vestigingsplaatsen van de rederijen waarbij men voer. De agrarische sector heeft van 1850 tot 1890 aan rond dertig procent van de beroepsbevolking werk geboden. In de periode 1890 - 1910 trad hierin een daling met circa tien procent op, waarschijnlijk doordat toen veel Terschellinger mannen besloten hun geluk te beproeven op Nederlandse en Duitse loggers, waarmee de haringvisserij werd beoefend. In de dienstensector is vanaf 1933 een sterke toename van de werkgelegenheid merkbaar. Deze stijging werd veroorzaakt door de groeiende recreatie op het eiland, waarbij de openstelling van de Afsluitdijk in 1934 een grote rol heeft gespeeld (zie ook het hoofdstuk Wederopbouw in deel 3). In Tabel 1 zijn die gegevens in beeld gebracht. In deze paragraaf wordt nader ingegaan op de verschillende middelen van bestaan op Terschelling. 48 49 50 51

24

Schoorl. 827. Postma (red). Cultuurhistorie op de Waddeneilanden. 8. Zie voor de tijdens en na de Duitse bezetting over dit onderwerp gevoerde discussies deel 2. Bantelmann et al. Geschiedenis van het waddengebied. 223.

Tabel 1 Ontwikkeling beroepsstructuur Terschelling van 1850 tot 1939* Periode 1850 - 1860 1860 - 1880 1880 - 1890 1890 - 1910 1910 - 1933 1933 - 1939

M 233 47,94 326 49,32 363 49,32 682 50,22 467 35,25 238 24,24

A 141 29,01 224 33,89 225 30,57 289 21,28 424 32,00 335 34,11

D 99 20,17 101 15,28 139 18,89 362 26,66 420 31,70 394 40,12

O 14 2,88 10 1,51 9 1,22 25 1,84 14 1,06 15 1,53

BB 486 661 736 1358 1325 982

B 2551 - 2937 2937 - 3488 3488 - 3787 3787 - 3978 3978 - 3289 3289 - 3289

*De cijfers in de voorste rijen geven de aantallen concrete beroepsuitoefenaren aan, de cursieve cijfers in de tweede rijen de percentages van de totale beroepsbevolking

Bronnen: de aantallen beroepsuitoefenaren zijn afkomstig uit de boeken over de betreffende perioden van het Bevolkingsregister. De cijfers in kolom B zijn gebaseerd op een overzicht dat werd verstrekt door de afdeling Voorlichting van de gemeente, met uitzondering van de periodes 1850 - 1860 en 1860 - 1880 die gebaseerd zijn op de cijfers van de volkstellingen afgesloten op 31 december 1849, 31 december 1859 en 31 december 1879, genoemd op www.volkstellingen.nl. M = Maritieme beroepen A = Agrarische beroepen D = Dienstverlenende sector O = Overheid en bestuur BB = Totale beroepsbevolking B = Totale bevolking

Scheepvaart

In feite zijn de huidige waddeneilanden ontstaan door een intensieve wisselwerking tussen natuurkrachten en de activiteiten die de mens ontplooide. De laatste maakte daarbij gebruik van de mogelijkheden die de processen van kustafslag en sedimentatie boden. Stuivende duinen werden vastgelegd door ze te beplanten en daar waar duinvorming moest plaatsvinden werden stuifdijken gebouwd.52 Maar, zoals we hebben gezien, het was allereerst de zee die het woongebied van de bevolking modelleerde. De landbouw kreeg vanouds speciale exploitatievormen op de waddeneilanden, die gekenmerkt worden door een veelzijdig assortiment aan grondsoorten (zand, zeeklei, veen) met wisselende hoogten en grondwaterstanden. De voedselrijke Waddenzee bood natuurlijk een welkome aanvulling op het agrarisch menu. Gevist is er dan ook altijd in het gebied.53 Ook werden oesters, mosselen, alikruiken (kreukels) en tal van andere schelpdieren verzameld. Daarnaast leverde de jacht in duingebieden (konijnen, vogels) en op wadplaten (zeehonden, vogels) het nodige op, net als het verzamelen van eieren van allerlei soorten zee- en weidevogels. Een aanvullend middel van bestaan werd in vroegere tijden gevormd door de strandrijderij ofte52 Haartsen en Van Marrewijk. 104. 53 Nog tot 1988 werd er door archeologen vanuit gegaan dat tijdens de vroege geschiedenis niet werd gevist in het waddengebied. Een uiterst merkwaardige hypothese voor een zo waterrijke omgeving. Er was dan ook sprake van een vertekend beeld, zo bleek in 1992 tijdens de opgraving op de Tjitsma-terp bij Wijnaldum. Daar werd gebruik gemaakt van een zeef met een maaswijdte van vier millimeter, fijner dan bij eerdere opgravingen werd gehanteerd. Het resultaat: emmers vol botjes en andere visresten. Besteman et al. 56.

25

wel het jutten, op Terschelling ‘gúzjen’ genoemd. Op de dicht langs de kust lopende, drukbevaren scheepsroutes vergingen bij storm vaak schepen of die verloren er hun lading. Deze activiteit zal in het begin van de kolonisatie van Terschelling nog niet veel hebben opgeleverd, simpelweg omdat er toen nog nauwelijks sprake was van scheepvaart. Maar in de Vroege Middeleeuwen was de scheepvaart langs het eiland al vrij intensief vanwege de handel en het daarmee samenhangende drukke verkeer tussen de grote havensteden in West-, Noord- en Oost-Europa. Jutten is van alle tijden. Tegenwoordig gaat het alleen nog maar om ‘de sport’. De laatste maal dat op Terschelling op grote schaal ‘gúzjen’ plaatsvond was in het weekend van 18 en 19 januari 2006, toen het containerschip ‘P & O Mondriaan’ op de Noordzee 58 containers verloor, waarvan er twaalf op het strand van Terschelling aanspoelden. De eilander bevolking rukte massaal uit om de inhoud, meest sportschoenen en speelgoed, ‘veilig’ te stellen.54 Het laat zich raden dat de vroege Terschellingers zelf snel vertrouwd raakten met de zee ten gevolge van, onder meer, hun visserij-activiteiten. Ze zullen dan ook specifieke ervaring hebben gehad met de navigatie in zowel het verraderlijke waddengebied met zijn vele prielen, geulen, platen en ondieptes als op de Noordzee. Het is dan ook geen wonder dat reeds in de Vroege Middeleeuwen tal van Terschellingers aanmonsterden op de internationale handelsvaart. Op het eiland zelf was daartoe weinig emplooi, want na een bloeiperiode tijdens de Middeleeuwen ontwikkelden eigen rederijen zich slechts in beperkte mate en ook maar tijdelijk. Geen wonder, met deze ligging aan de periferie van het land, waarbij natuurlijk ook het ontbreken van eigen, goede havens in het scheepvaart-onvriendelijke waddenmilieu een rol speelde. De meeste eilanden, ook Terschelling, beschikten wel over kleine, maar moeilijk te bereiken havens, die faciliteiten boden voor beloodsing, betonning en proviandering. Maar deze havens zullen niet veel meer zijn geweest dan plaatsen om simpelweg aan te leggen. Toch heeft Terschelling wat de scheepvaart betreft wel een bloeitijd gekend, namelijk tijdens de Hanze, waarin van de twaalfde tot de zeventiende eeuw vanuit ons land, met name uit de IJsselvallei met als Hanzesteden onder meer Deventer en Kampen, handel werd gedreven met steden in Noord-Duitsland, Zuid-Scandinavië, de Baltische gebieden, Rusland, Vlaanderen en ZuidoostEngeland. De handelsproducten bestonden voornamelijk uit huiden, was, granen, zout, haring, laken en bier. Het belangrijkste handelsartikel was graan, waarvan de binnenlandse productie destijds niet groot genoeg was om in de eigen behoefte te kunnen voorzien (hoewel tot de zestiende eeuw een groter aandeel dan ooit door inlandse teelt kon worden gedekt). Graan werd met name uit de Oostzeelanden gehaald en vervoerd naar landen die daar behoefte aan hadden. Producten uit die landen (zoals zout, wijn en kurk) werden mee teruggenomen naar de landen waar graan vandaan werd gehaald.55 Er vond een levendige handel plaats in overschotten. De kooplieden verscheepten graag naar gebieden waar de graanprijs hoger was dan elders, zoals de stedelijke omgevingen van Vlaanderen en Holland. In de registers van de biertol te Amsterdam wordt een aantal Terschellinger schippers genoemd die tijdens de Hanze bier uit Hamburg aanvoerden. Rond 1400 blijkt het Terschellinger aandeel in de biervaart in rangorde tweede te zijn na lijstaanvoerder Hindeloopen.56 Elf Terschellinger schippers maakten toen samen 32 reizen van Hamburg naar Amsterdam met als lading bier. Daarnaast werden ook andere producten meegenomen, zoals hout, spek, vlas, haring, noten, ‘smeer’ (dierlijk vet), huiden en ijzer.57 Onderweg werd echter ook wel eens een gedeelte van de lading bier naar de thuishaven gebracht, of de Terschellinger schepen namen het vanaf Amster54 55 56 57

26

De Terschellinger, 16 februari 2006. Vermeulen. Op zoek naar Vlielands verleden. 138. Knop. 183. www.schylge.com/geschiedenis.

dam daar mee naartoe. Zo werd in 1365 zeventig ton bier op Terschelling gelost.58 Ook in de registers van de Sonttol zijn gegevens te vinden over Terschellinger schippers die daar gedurende de Hanze vanaf de vijftiende tot de zeventiende eeuw met hun schip passeerden.59 In 1497 waren dat er 36, een aantal dat steeg tot 2.858 over de periode 1641 - 1650 op een totaal van 21.393 Nederlandse schepen in dat tijdvak. In 1497 nam Terschelling de derde plaats in onder de thuishavens van Nederlandse schepen die de Sont passeerden. Tussen 1620 en 1650 prijkte Terschelling als zodanig zelfs op de eerste plaats.60 De schepen die door de Sont voeren werden ‘ommelanders’ genoemd. De nationaliteit van een schip moest in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw blijken uit een door de burgemeesters afgegeven zeebrief. In de periode 1705 - 1787 haalden 460 Terschellinger schippers die bij het Amsterdamse stadhuis. Tussen 1744 en 1749 hebben de burgemeesters van Oost-Terschelling, die in Midsland zetelden, 25 zeebrieven afgegeven, de meeste aan walvisvaarders. Op plaatsen waar tol werd geheven, zoals de Sonttol, moest de zeebrief worden getoond.61 In de bloeitijd van de Hanze lag het kapitaal van de handelsvloot nog verspreid langs de kusten. Terschelling had toen nog eigen koopvaardijschepen die meetelden in het handelsverkeer van die dagen en, al waren ze maar klein, tot de grote schepen van hun tijd kunnen worden gerekend. Er werd gevaren met scheepstypes als galjoot, kof, kleine brik en zeetjalk.62 Maar toen vanaf de zestiende eeuw de grote handel zich in Amsterdam begon te concentreren, is het Terschellinger kapitaal ook die weg gegaan.63 Van een intensieve Terschellinger handelsvaart is na de bloeiperiode tijdens de eerste helft van de zeventiende eeuw niet langer sprake. Veel van de Terschellinger scheepvaartgeschiedenis is dan ook in de Amsterdamse archieven terug te vinden.64 Niet onbelangrijk voor Terschelling was een nabij gelegen zeilrede in het Vlie, de Vlierede, waar de schepen tegen storm konden schuilen of op gunstige wind wachten. Hier werden onder andere de konvooien gevormd voor de Oost- en de Straatvaart (ter walvisvaart op Straat Davis bij Groenland). De aanwezigheid van de Vlierede zo dicht bij het eiland leidde ertoe dat veel ambachtslieden, zeelieden en loodsen van elders zich in West-Terschelling vestigden. Het dorp OostVlieland op Vlieland, aan de andere kant van de Vlierede gelegen, maakte een soortgelijke ontwikkeling door.65 Op een nog dichter bij Terschelling gelegen rede, het Maklijk Oudt, een baai 2 à 3 kilometer ten noorden van het toenmalige ‘Westeynd’ (het huidige West-Terschelling), wierpen de schepen van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) regelmatig hun ankers uit, evenals die van de vaderlandse oorlogsvloot. Dit leidde ertoe dat zowel de VOC als de Admiraliteit ‘op het Westeynd’ hun magazijnen hadden.66 In het dynamische waddenmilieu konden verplaatsingen van geulen en banken de functie van zeilrede echter weer in korte tijd teniet doen. Zo verzandde het Maklijk Oudt in de loop van de achttiende eeuw, waardoor het als rede onbruikbaar werd.67

58 Knop. 183. 59 De Sont is de zee-engte tussen Denemarken en Zweden en verbindt de Noordzee via het Kattegat met de Oostzee. Van elk passerend schip hief Denemarken tol. Het ontvangen tolgeld, naam en plaats van herkomst van de schipper, haven van bestemming, lading, enz. werden in de registers van de Sonttol geregistreerd. Denemarken hief de tol al in de vijftiende eeuw, hetgeen enkele malen tot oorlog leidde. Op de Conferentie van Kopenhagen in 1857 werd besloten de tol af te schaffen, waarvoor Denemarken een financiële vergoeding ontving. 60 Knop. 184. 61 www.schylge.com/geschiedenis. 62 Boot. Schepen, schelpen, Schuitegat. 16. 63 Smit. 137. 64 Zwaal. 92. 65 Postma. 9. 66 Knop. 188. 67 Zwaal. 29.

27

In de maritieme geschiedenis van Terschelling springt de naam van de hier - vermoedelijk - geboren Willem Barentsz er natuurlijk uit. Barentsz is vooral bekend - en beroemd - geworden vanwege de Nederlandse expedities naar en de overwintering op Nova Zembla in de jaren 1594 - 1597. Doel van de drie expedities was, naar een noordoostelijke doorvaart te zoeken teneinde via het hoge noorden Indië te kunnen bereiken. Omdat Portugal de route om Afrika naar Indië nog beheerste, wilden de Hollandse zeevaarders een eigen toegangsweg. Deze route was ten tijde van Barentsz’ laatste expeditie bekend tot aan Nova Zembla (tegenwoordig Russisch grondgebied: Novaja Semlja, twee grote langerekte eilanden, gescheiden door een smalle zeestraat, gelegen in de Noordelijke IJszee). Verder was nog niemand gekomen. De enig overgeleverde afbeelding van Willem Barentsz Barentsz, die aan de eerste en tweede expeditie deelnam in de hoedanigheid van schipper en de algehele leiding had over de derde in 1596, keerde niet terug van die laatste reis. Tijdens de terugtocht stierf hij op 20 juni 1597. Bijzonderheden van deze ontdekkingsreis danken we aan het verslag van één van zijn tochtgenoten, Gerrit de Veer (ca. 1570 - na 1598).68 Door het bekende gedicht van Hendrik Tollens werd deze zeer tot de verbeelding sprekende expeditie met de overwintering op Nova Zembla in de negentiende eeuw gemeengoed van het hele Nederlandse volk.69 Het initiatief tot de expedities werd genomen door de Zeeuwse koopman Balthasar de Moucheron (1552 - na 1609). Toen men in Amsterdam van het plan hoorde werd op aandrang van de invloedrijke cartograaf en geograaf ds. Petrus Plancius besloten aan de tocht mee te doen. Willem Barentsz kreeg de leiding over twee Amsterdamse schepen en Cornelis Nay over de hele vloot. Op 4 juni 1594 vertrok men, maar met verschillende opdrachten. Nay zou tussen de zuidpunt van Nova Zembla en het Russische vasteland door varen (door de zogeheten Karische Poort) om de Karische Zee (ten oosten van Nova Zembla) te onderzoeken. Plancius en Barentsz vermoedden echter dat de Karische Zee een binnenzee was en Nova Zembla een deel van het Russische vasteland. Daarom zou Barentsz de route om de noordpunt van Nova Zembla proberen. Plancius had zelfs het idee dat er een nog betere weg was, namelijk zo dicht mogelijk onder de noordpool langs, misschien zelfs er overheen. Hij dacht dat daar ’s zomers meer open water zou zijn dan bij het vasteland, waar het ijs door het landklimaat langer intact zou blijven. Op deze eerste tocht kwam Barentsz tot vlakbij de noordpunt van Nova Zembla toen het ijs hem dwong terug te keren, terwijl Nay onder Nova Zembla door de Karische Zee bereikte, die ijsvrij bleek te zijn. Vol optimisme keerde de vloot naar Holland terug. Het jaar daarop, in 1595, vertrok een vloot van zeven schepen met de opdracht door de Karische 68 Gerrit de Veer. Waerachtighe Beschrijvinghe van drie seylagiën ter werelt noyt soo vreemt ghehoort. Amsterdam, 1598. Onder de titel Om de Noord verscheen in 1996 een hertaling in modern Nederlands (met inleiding en annotaties) van de hand van Vibeke Roeper en Diederick Wildeman. 69 Henricus Franciscus Tollens. Taferelen van de overwintering der Hollanders op Nova Zembla in de jaren 1596 en 1597. Amsterdam, 1819.

28

Poort naar China te varen. Nay had weer het opperbevel, Barentsz de leiding over de twee Amsterdamse schepen in de vloot. Ditmaal bevond zich ook de jonge Gerrit de Veer aan boord, die eveneens de derde tocht zou meemaken waarover hij zijn beroemde boek zou schrijven. Maar op deze tweede tocht bleek men te laat te zijn vertrokken, want de Karische Poort was al dichtgevroren. Door geldgebrek gaf De Moucheron zijn plannen voorlopig op, maar in 1596 konden in Amsterdam toch twee schepen worden uitgerust voor een derde tocht, dankzij een door deze stad uitgeloofde premie van 25.000 gulden. Ditmaal had Barentsz de algehele en wetenschappelijke leiding met onder zich de schippers Jacob van Heemskerck (1576 - 1607) en Jan Cornelisz de Rijp (ca. 1570 - 1613 of later). De reisinstructie was ook deze maal weer opgesteld door Plancius. De opdracht was om bij de Noordkaap (de noordpunt van Noorwegen) niet oostwaarts naar Nova Zembla te koersen, maar noordelijk aan te houden en de route langs de noordpool te proberen. Op deze tocht werden Bereneiland en Spitsbergen ontdekt. De twee schepen verkenden de kust van Spitsbergen tot 80 graden noorderbreedte, waar het ijs hen dwong terug te keren. Het feit dat er gras groeide op Spitsbergen, hoewel het noordelijker lag dan Nova Zembla, leek de theorie van Plancius te bevestigen. Pas later werd de werkelijke verklaring daarvan gevonden: de warme Golfstroom, die wel langs Spitsbergen maar niet langs Nova Zembla stroomt. Hoe overtuigd Willem Barentsz van zijn gelijk was, bleek nu: bij het Bereneiland teruggekeerd, besloot hij weer de route om Nova Zembla te proberen. De Rijp, die zich aan zijn opdracht bleef houden, voer in noordelijke richting af, terwijl Barentsz en Van Heemskerck op Nova Zembla aankoersten. Op 17 juli kregen ze de westkust van het eiland in zicht. Vol goede moed voer men om Nova Zembla heen om langs de oostkust weer naar het zuiden te zakken. Tot op 25 augustus in de positie van ongeveer 76 graden noorderbreedte het schip in het ijs bekneld raakte. Het roer brak af en de voorsteven werd door het ijs enkele meters omhoog geduwd. Uit voorzorg werden de meegevoerde twee kleine boten aan land getrokken. Omdat het schip hopeloos vastzat en zelfs verloren dreigde te gaan, besloten Barentsz en Van Heemskerck op de vastewal een huis te bouwen om in te overwinteren. Van drijfhout en gedeelten van het schip werd in september en oktober ’t Behouden Huys gebouwd. In deze ruimte, met een oppervlakte van slechts 60 vierkante meter waarin bovendien nog de levensmiddelen, koopwaar en brandstof lagen opgeslagen, zouden de 17 mannen tot in juni 1597 verblijven. Op 4 november brak de poolnacht aan. Tot het moment waarop de zon weer verscheen op 8 februari, leefden de mannen bij het licht van een lamp die op berenvet brandde. Buiten werden bij maanlicht vallen opgezet om poolvossen te vangen. Intussen raakte het huis ondergesneeuwd en liepen de vossen en beren over het dak. De kou was zo hevig dat de klok bevroor. Twee mannen stierven. Omdat ze niet verwachtten dat het schip nog uit het ijs los zou komen, besloten Van Heemskerck en de ziek geworden Barentsz eind mei de schuit en de bok (een soort platte schuit) voor de terugtocht te gebruiken. Pas op 13 juni kon men vertrekken. Voor vertrek schreef Barentsz nog het ‘cedelken’, het verslag van de overwintering, dat hij in ’t Behouden Huys achterliet. Tijdens de barre terugtocht stierf Willem Barentsz op 20 juni. Voordat het Russische schiereiland Kola na een tocht van 2.500 kilometer kon worden bereikt stierven nog eens twee man. Op Kola troffen de twaalf overlevenden De Rijp aan, die hen mee terug nam naar Holland.70 Willem Barentsz werd waarschijnlijk circa 1550 op Terschelling geboren en vertrok al op jeugdige leeftijd naar Amsterdam, zo wordt algemeen aangenomen.71 Behalve als een kundig zee70 Veldkamp en Van Leunen. Op zoek naar de Noordoost passage. 59 - 82. 71 Helemaal zeker is dat niet. De enige historische bron waarin een relatie tussen Barentsz en Terschelling wordt gelegd is een passage in een geschrift van Jan Huygen van Linschoten, die de poolreizen van 1594 en 1595 meemaakte. Van Linschoten duidt Barentsz aan als ‘Willem Barentsz van der Schelling, borger t’ Amsterdam’. Men kan zich afvragen of er inderdaad staat ’Willem Barentsz is geboren op Terschelling en vestigde zich op volwassen leeftijd in Amsterdam’. ‘Der Schelling’ was in die tijd de gebruikelijke naam voor Terschelling, maar ‘van der Schelling’ kan ook worden gelezen als familienaam. Wildeman. ‘Wie was Willem Barentsz?’ 127.

29

man liet hij ook van zich spreken als cartograaf. Barentsz was door zijn aanleg, doorzettingsvermogen en grote kundigheden in staat de zeelieden van zijn tijd zeer betrouwbare zeekaarten, zeilaanwijzingen en declinatietafels te verschaffen. In 1594 verscheen van zijn hand Een nieuwe beschrijvinghe ende Caertboeck van de Midlantsche zee, een bijzonder verdienstelijk boek met vele kaarten en beschrijvingen van kusten, reden, havens, kapen, enzovoorts in de Middellandse Zee. In 1596 verschenen in de Nieuwe Spieghel der Zeevaerdt een kaart van de noordkust van Noorwegen en één van de zuiden oostkust van Ierland, beide getekend door Willem Barentsz. Postuum verscheen in 1598 zijn beroemde poolkaart. Daarop geeft hij de route aan welke de schepen in 1596 voeren bij hun mislukte poging om ‘om de noord’ naar China en Indië te varen.72 Als cartograaf werkte Barentsz veel samen met Plancius.73 In 1871 werd de ruïne van ’t Behouden Huys op Nova Zembla teruggevonden door de Noor Carlsen. De restanten bevinden zich nu in het Rijksmuseum te Amsterdam, evenals het ‘cedelken’, Barentsz’ verslag van de overwintering, dat in 1876 door de Engelsman Gardiner op Nova Zembla werd aangetroffen. Naar Barentsz werd de Barentszzee genoemd, tussen Spitsbergen en Nova Zembla. Ook de Terschellinger zeevaartschool kreeg zijn naam. In mei 1996 werd bij zijn verondersteld geboortedorp Formerum een monumentje voor Willem Barentsz opgericht. Gemeentemuseum ’t Behouden Huys dankt haar naam aan de overwintering. Niet zonder betekenis is ook Cornelis Douwes (Terschelling, 1712 - Amsterdam, 1773). Douwes was de zoon van een Terschellinger kofschipper en maakte als kind bij zijn vader aan boord al reizen naar Bremen. Op 16-jarige leeftijd begon Douwes een studie op één der kleine zeevaartschooltjes die Amsterdam rijk was. In 1731, dus reeds op 19-jarige leeftijd, maakte hij naam als leraar zee- en wiskunde. In 1747 werd hij aangesteld als leraar van officieren en stuurlieden van de Verenigde Oostindische Compagnie. Cornelis Douwes ontdekte onder andere een praktische en betrouwbare cijfermethode voor de breedtebepaling buiten de middag. Deze berekening is tot 1940 in gebruik gebleven op schepen die op astronomische plaatsbepaling waren aangewezen. Voorheen was het uitsluitend mogelijk om uit een zonmiddaghoogte de breedte van de plaats van het schip te berekenen.74 Toen in 1918 op Terschelling het nieuwe gebouw van de Zeevaartschool werd geopend plaatste men ter weerszijden van de ingang sokkels. Op dat aan de rechterkant werd een bronzen borstbeeld van Willem Barentsz geplaatst. De linkersokkel bleef echter leeg, want van Cornelis Douwes zijn geen afbeeldingen overgeleverd...75 Terschellinger zeevarenden kon men vroeger overal op de vloot aantreffen. Behalve op de kofschepen en schoeners van de Sontvaart waren ze ook te vinden op de Middellandse Zeevaart. Talloze Terschellinger zeelieden hebben in de zeventiende eeuw aangemonsterd op de barken, galjoten en fregatten van VOC en Admiraliteit. Ook gedurende de laatste jaren van de achttiende en de eerste helft van de negentiende eeuw bevatten de Amsterdamse monsterrollen lange rijen met de namen van Terschellinger zeelieden. Opvallend daarbij is het grote aantal koks en het vrijwel ontbreken van timmerlieden.76 Vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw, toen de 72 De Feyfer. Het licht der zeevaart. 12 - 13. 73 Pas in 2002 heeft het Franse jacht ‘Vagabond’ als eerste zeilschip ooit zonder te overwinteren via de Noordoostpassage de Grote Oceaan bereikt. In één seizoen zeilde de ‘Vagabond’ benoorden langs Siberië naar de Grote Oceaan, destijds ook het doel van Willem Barentsz. Vertrokken werd vanuit Moermansk voor de 3.770 mijl lange tocht via Beringstraat en Beringzee naar de havenplaats Providenyia in Siberië. Daar werd de passage administratief afgerond en vastgelegd dat de ‘Vagabond’ het eerste zeilschip was dat deze route zonder winterstop heeft gevaren. 74 De Feyfer. 17. 75 Ibidem. 24. 76 Zwaal. 94.

30

zeevaartschool op Terschelling goed opgeleide stuurlieden en scheepswerktuigkundigen begon af te leveren, zou het aantal van het eiland afkomstige officieren op de vloot sterk toenemen. Tijdens de Franse overheersing (van 1806 tot 1813) ging het slecht met de scheepvaart onder Nederlandse vlag. Deze periode was voor de maritieme en op het maritieme bedrijf gerichte sectoren van de Nederlandse economie zonder meer catastrofaal. De grote handelsvaart kwam als gevolg van het door Napoleon strikt doorgevoerde Continentaal Stelsel en de daar door Engeland tegen ingestelde blokkade vrijwel geheel tot stilstand. Het Continentaal Stelsel betrof een complex economische maatregelen met als doel de handel van Engeland te vernietigen. Zo was import van Engelse producten op het Europese continent streng verboden. Achterliggende gedachte van Napoleon was dat Engeland door de maatregelen in financiële problemen zou komen en zijn leger niet langer zou kunnen financieren. Het plan pakte echter anders uit. Behalve een tegenblokkade, begon Engeland als reactie ook een uitgebreide smokkelhandel op Europa en zochten de Engelse kooplieden naar afzetgebieden in andere werelddelen. De economische gevolgen voor Engeland bleven beperkt aangezien dit land met zijn superieure marine de zeeën beheerste. De door Napoleon ingestelde maatregelen werkten zo averechts. Verschillende landen liepen er grote economische schade door op waardoor het verzet tegen Frankrijk sterk werd gestimuleerd. Het plan bracht uiteindelijk geen veranderingen in de machtsverhoudingen in Europa. Behalve de koopvaardij ging in Nederland ook de scheepsbouw door deze ontwikkelingen sterk achteruit.77 In het hele land maakten de zeegewesten een moeilijke tijd door. Het aantal bedeelden steeg overal verontrustend, alleen al in Amsterdam bedroeg dit naar schatting 60.000 personen. Niet alleen daar, maar in talloze steden zagen publieke armbesturen, diaconieën, weeshuizen en andere sociale vangnetten de bodem van hun kassen in zicht komen, reden waarom men de centrale overheid, vaak echter vergeefs, om hulp moest vragen.78 Dit alles bracht ook de samenleving op Terschelling een gevoelige klap toe, want de zeelieden van het eiland konden slechts met zeer veel moeite of zelfs helemaal niet meer een schip vinden om op aan te monsteren. De scheepvaart zou na de Franse tijd niet meer in de achttiende-eeuwse vorm terugkeren. Daar kwam bij dat de walvisvaart (zie ook de desbetreffende paragraaf) was verdwenen en dat de Oostzeevaart door gewijzigde handelsstromen in andere handen was gekomen. Kortom: het maritieme beroep bood in het begin van de negentiende eeuw minder mogelijkheden voor de mannelijke beroepsbevolking van Terschelling dan voorheen. Toch bleef men uiteraard naar werk zoeken, maar dat was slechts nog mogelijk op de ‘lange torn’: reizen die zeer lang duurden. Omdat niet iedereen terecht kon in de veeteelt of akkerbouw op het eiland, werd uitgekeken naar andere maritieme mogelijkheden. Sommige zeelieden kwamen zo in de visserij terecht, anderen staken hun geld in een beurtschip. Pas na 1815, toen de koopvaardij weer voorzichtig opleefde, ontstond er voor de Terschellinger zeelieden weer enig toekomstperspectief.79 In de loop van de negentiende eeuw nam het aantal op Terschelling woonachtige zeelieden dan ook geleidelijk weer toe. Na de oprichting van de zeevaartschool in 1875 leverde het eiland in toenemende mate goed opgeleide officieren af die hun weg naar de vloot met succes wisten te vinden. De zeemansgezinnen bleven in vroeger eeuwen meestal op het eiland wonen. Tussen de reizen door streek de zeeman tijdens verlof bij vrouw en kinderen op Terschelling neer. Daar zaten lange tussenpozen in, want de reizen die per zeilschip werden gemaakt duurden niet zelden een jaar of langer. Ook 77 Bosscher. Zeegeschiedenis van de lage landen. 71. 78 De Wit. De Noordelijke Nederlanden in de Bataafse en de Franse Tijd 1795 - 1813. 186. 79 Boot. 49.

31

de perioden tussen twee reizen waren naar verhouding lang, want er was geruime tijd nodig om het schip weer voor de volgende langdurige reis uit te rusten. Maar toen vanaf het eind van de negentiende eeuw de zeilschepen werden verdrongen door de veel snellere stoomschepen, werden de reizen en daarmee ook de verloven aanmerkelijk korter. Het feit dat de grote havens steeds beter werden geoutilleerd, droeg daar eveneens aan bij. Het gevolg was dat menig zeemansgezin van het eiland vertrok om zich te vestigen in of bij de plaats waar zich de rederij bevond die zijn kostwinner werk bood. De reis naar en van Amsterdam of Rotterdam werd in verhouding tot de duur van het verlof immers te lang om er nog ten volle van te kunnen genieten, dit nog even afgezien van de reiskosten. Vandaar dat op Terschelling maar ook op de andere waddeneilanden en in noordelijke kustplaatsen als Harlingen het in de zeevaart werkzame deel van de bevolking aan het begin van de twintigste eeuw geleidelijk afnam. Niet omdat men de zee de rug toekeerde, maar simpelweg omdat de zeemansgezinnen om praktische redenen naar elders vertrokken.80 De Eerste Wereldoorlog had niet direct nadelige gevolgen voor de behoefte aan zeelieden. Nederlandse reders hielden hun schepen in de vaart, temeer omdat de vrachtprijzen door de vernietiging van vele duizenden tonnen scheepsruimte tot ongekende hoogten stegen. Hoewel de Duitsers een onbeperkte onderzeebootoorlog voeren, ging de vaart ‘gewoon’ door. Toen de Verenigde Staten zich in 1917 in de oorlog mengden ontstond een nog groter wordende vervoersbehoefte. Tal van Nederlandse schepen werden door de regering in beslag genomen om de aanvoer van de eerste levensbehoeften veilig te stellen. In totaal gingen in deze periode 124 Nederlandse zeeschepen door oorlogsgeweld verloren, alsmede 26 vissersvaartuigen. Dit kostte aan 454 Nederlandse zeelieden en vissers het leven.81 Daartoe behoorden geen mensen afkomstig van Terschelling. In 1914 kwamen weliswaar twee inwoners van Terschelling op zee om, in 1915 vijf en in 1916 eveneens twee, maar zij waren allen slachtoffer van scheepsongevallen waarbij geen oorlogsgeweld aan de orde was.82 De in 1928 ingezette economische wereldcrisis had ernstige gevolgen voor de scheepvaart, zo ook voor de Nederlandse vloot. Beschouwen we de vraag naar scheepsruimte als een afspiegeling van het wereldhandelsvolume, de scheepvaart vormt immers een schakel tussen de overzeese goederenmarkten, dan zien we daarin tot 1920 een rustige ontwikkeling. Vanaf dat jaar traden echter grote schommelingen op. Zo vond vanaf 1921 een sterke stijging plaats met een maximum in 1929. Daarna trad een scherpe daling op die de sinds 1920 geboekte vooruitgang tot op 32 procent daarvan reduceerde. Na 1929 begon weer een langzame stijging, die na 1936 in snel tempo toenam. Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog zette opnieuw een daling in, die het praeludium zou worden op de ontwrichting van de internationale handel tijdens de oorlog. Analoog aan de vraag naar scheepsruimte trad in het overzeese vervoer van massagoederen tijdens de jaren 1929 - 1932 een diepe inzinking op. Gedurende die periode daalde het verkeer door het Suezkanaal met 40 procent, door het Panamakanaal met 43 procent en het verkeer in de grote West-Europese zeehavens daalde met 32 procent. De vraag naar scheepsruimte voor passagiers nam eveneens drastisch af. Zo reisden in 1913 nog 1 miljoen passagiers naar Amerika, een aantal dat in 1930 was gedaald tot nog maar 20.000. Dit alles leidde tot een slechte bezettingsgraad van de schepen. Zo moesten overal ter wereld schepen worden opgelegd, in 1930 niet minder dan 20 procent van het wereldtonnage. Ook in Nederland betekende dit dat de vloot in omvang scherp afnam. Van 1919 tot 1922 was die nog gestegen van 1.340.500 tot 1.998.509 BRT, bijna 50 procent. Na 1922 bleef de omvang van de vloot nog enige jaren op hetzelfde niveau en steeg in 1931 tot 2.454.280 BRT. Vanaf dat jaar 80 Van der Wal. ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’. 7 - 8. 81 Von Munching. De Nederlandse koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog. 7. 82 Bevolkingregisters 1906 - 1920. Gemeentearchief Terschelling.

32

werd de invloed van de crisis sterk merkbaar. Tal van schepen moesten worden opgelegd, de nieuwbouw werd vrijwel helemaal stopgezet. Het gevolg was, dat de Nederlandse vloot in 1936 nog maar 1.949.891 BRT telde, minder zelfs dan in 1923. Tijdens de laatste jaren voor de Tweede Wereldoorlog vond onder invloed van de voorbereidingen daartoe weer een uitbreiding plaats, waardoor de omvang van de vloot in 1939 2.257.176 BRT bedroeg.83 Hoe slecht de situatie op het hoogtepunt van de crisis was, laat zich aflezen aan de percentages opgelegde schepen van de Nederlandse vloot. In 1932 was in de algemene vrachtvaart 57 procent, in de grote lijnvaart 36 procent, in de kustvaart 25 procent en in de tankvaart zes procent van het totale tonnage opgelegd.84 Op verzoek van de reders kwam de regering wel met allerlei steunmaatregelen, zoals vanaf 1932 met de Benas, de Maatschappij ter Behartiging van de Nationale Scheepsbelangen, die kredieten verstrekte. Maar al spoedig bleek dat die maatregelen de positie van de rederijen nauwelijks versterkten. Tussen 1931 en 1935 werd meer dan 400.000 BRT scheepsruimte gesloopt en bijna 500.000 BRT verkocht naar het buitenland. In 1936 liep de crisis ten einde, maar de opleving begon in Nederland pas na de devaluatie met 23 procent van de gulden op 26 september 1936. De depressie heeft uiteraard grote gevolgen gehad voor de werkgelegenheid op de vloot. Hoeveel zeelieden precies zonder werk zaten is niet bekend, omdat duizenden werklozen zich niet als zodanig lieten inschrijven. Tijdens het hoogtepunt van de crisis, in januari 1936, telde ons land 475.000 ingeschreven werklozen en naar schatting 155.000 die niet waren ingeschreven.85 Daaronder moeten duizenden werkloze zeelieden zijn geweest, ook al gezien de percentages opgelegde schepen. Ook op Terschelling deden de gevolgen zich gelden. Zo zat stuurman Jan de Groot, in die periode woonachtig te Midsland, van 1929 tot 1936 zonder werk.86 Machinist Jan Taylor Kraay was eveneens zeven jaar werkloos.87 Kapitein Arien Doeksen ontkwam aan werkloosheid door zich, pas afgestudeerd aan de zeevaartschool, als kapitein-eigenaar een coaster aan te schaffen.88 De kustvaart behoorde tot de minst door de crisis getroffen scheepvaartsectoren, zoals blijkt uit het relatief lage aantal opgelegde coasters. Kapitein Cornelis Smit belandde door ontslag bij de grote vaart eveneens tijdelijk op een coaster.89 Stuurman/marconist Gerrit Jan Smit zag zich in 1934 door ontslag genoodzaakt een functie als vrachtwagenchauffeur te accepteren.90 Stuurman Johan Ree voer, hoewel hij in het bezit was van het diploma eerste stuurman, jarenlang als bootsman.91 Want ook het promotiebeleid van de rederijen werd door de crisis totaal verstoord. Vanwege de ruime beschikbaarheid aan mensen vond nauwelijks meer doorstroming plaats. Tal van zeelieden voeren daardoor jarenlang in dezelfde rang zonder kans op promotie. Tot aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bleef het op Terschelling woonachtige aantal zeelieden onder invloed van de crisis dalen. Velen verlieten het eiland om elders hun geluk te gaan beproeven. Telde Terschelling in 1933 nog 467 mannen met een varend beroep, in 1939 was dat teruggelopen tot 238.92 In de naoorlogse jaren nam het aantal zeevarenden op Terschelling echter weer toe. Dit gebeurde mede onder invloed van aan de zeevaartschool afgestudeerde officieren die op Terschelling een 83 Kuin en Keuning. Het vervoerswezen. XII - 9 – XII - 14. 84 Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog. 57. 85 De Jong. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 1. 119. 86 Van der Wal. 108. 87 Ibidem. 101. 88 Ibidem. 95. 89 Ibidem. 75. 90 Ibidem. 138. 91 Ibidem. 51. 92 Zie ook Terschellingers op de vloot in deel 3.

33

Kades en loodsen van de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij (KNSM) te Amsterdam. Bij deze rederij voeren honderden Terschellingers (Jan Nierop) echtgenote vonden en, eenmaal getrouwd, zich op het eiland gingen vestigden. Ook kwam (en komt) het voor, dat men na pensionering op het eiland ging wonen waaraan men van de studietijd zulke goede herinneringen bewaarde. Eveneens door de aanwezigheid van de zeevaartschool leverde Terschelling bijna uitsluitend officieren aan de koopvaardijvloot. Slechts een enkeling voer in een lagere rang als kok, steward, bootsman of matroos. Merkwaardig is, dat op de vloot relatief weinig van Terschelling afkomstig scheepstimmerlieden waren te vinden, zoals we eerder zagen.93 Dit zal waarschijnlijk een gevolg zijn geweest van het feit dat op Terschelling in die tijd geen lager technisch onderwijs kon worden gevolgd. De Terschellinger zeelieden vonden in de twintigste eeuw vooral hun emplooi bij de grotere rederijen die ons land toen nog telde. Zij voeren onder andere bij de Koninklijke Paketvaart Maatschappij (KPM), Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij (KNSM), Stoomvaart Maatschappij Nederland (SMN), Hollandsche Stoomboot Maatschappij (HSM), NV Houtvaart, Koninklijke Java China Japan Lijn (KJCJL), Vinke & Co, Verenigde Nederlandse Scheepvaartbedrijven (VNS), Hudig & Veder en Holland America Lijn (HAL). Deze rederijen bezaten zowel vracht- als passagiersschepen. Ook op de tankschepen van Phs. van Ommeren, Koninklijke Shell en haar voorgangers (waaronder La Corona en de Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij) voer menige Terschellinger zeeman, net als bij sleepvaartmaatschappijen als L. Smit & Co’s Internationale Sleepdienst. De bestemmingen van de schepen waren wereldwijd: de Nederlandse koopvaardijvloot was ook toen al op alle wereldzeeën vertegenwoordigd. (Een tiental van de bovengenoemde rederijen ging vanaf 1981, onder meer tengevolge van de concurrentie van luchtvaartmaatschap93 www.schylge.com/geschiedenis.

34

pijen, op in de Koninklijke Nedlloyd, het tegenwoordige Maersk Nedlloyd. De Holland America Lijn ging over in Amerikaanse handen). Ook vanaf het eiland zelf werd en wordt scheepvaart bedreven. Allereerst natuurlijk door de veerboten van Rederij Doeksen, maar ook door de sleep- en bergingsboten van Rederij Noordgat (het vroegere Sleepvaartbedrijf Rijf) en de vrachtschepen van Rederij Waddentransport. Eind 2005 vatten drie Terschellinger ondernemers het plan op voor een Eigen Veerdienst Terschelling (EVT). Onvrede met het functioneren van Rederij Doeksen ligt aan het plan ten grondslag. In weekblad De Terschellinger riepen de initiatiefnemers belangstellenden op aandeelhouder in de nieuwe rederij te worden.94 Verder telt Terschelling nog een klein aantal bedrijven die met hun schepen met sportvissers varen en rondvaarten op de Waddenzee verzorgen. In deel 3 wordt meer in detail ingegaan op het aantal bewoners van Terschelling dat door de eeuwen heen een nautisch beroep uitoefende.

Visserij

Vanaf Terschelling is de hele geschiedenis door op allerlei manieren de visserij beoefend. Zo ook de handel in vis, die in de zestiende eeuw dermate levendig was dat er voor de eilandbevolking vaak niets overbleef en de vis Terschelling verliet omdat ze elders meer opbracht. In 1537 werd daarom een rechtsregel uitgevaardigd die bepaalde dat alle visverkopers, zowel Terschellingers als ‘vreemdelingen’, niet mochten weigeren vis aan ingezetenen te verkopen wanneer die daar om vroegen en er een redelijke prijs voor wilden betalen.95 Merkwaardig is echter, dat bij de volkstelling van 1680 geen enkele inwoner van West-Terschelling verklaarde van beroep visserman te zijn. Natuurlijk werd er wel gevist, maar mogelijk werd de visserij gezien als nevenactiviteit naast de loodserij, die elders in dit deel aan de orde komt.96 Op Terschelling werd onderscheid gemaakt in binnenvisserij (op de Waddenzee), kustvisserij (op de Noordzee), haringvisserij en de walvisvaart, die in de volgende paragraaf zal worden behandeld.97 De binnenvisserij was tot aan het begin van de twintigste eeuw steeds redelijk succesvol. Zij werd vanaf Terschelling beoefend met platbodemvaartuigen als blazers, aken en botters, scheepstypen die met hun vlakke bodem, geringe diepgang en goede zeileigenschappen uitstekend geschikt waren voor de visserij in getijgebieden met smalle vaargeulen, ondiep water en droogvallende gronden als de Waddenzee.98 Deze vaartuigen hebben tot ver in de twintigste eeuw een bijdrage geleverd aan de bedrijvigheid op zee en in de haven van West-Terschelling. Het meest was echter de blazer in zwang, een scheepstype dat was afgeleid van de Noordzeebotter en dat door zijn brede inzetbaarheid populair onder de vissers was. Blazers werden op Terschelling gebouwd door de scheepswerf van de Gebr. Krul op West, bij Zwolsman in Workum en bij Alkema in Makkum.99 Ook voeren Terschellinger vissers wel met de bolle, een scheepstype dat eveneens bij de Gebr. Krul werd gebouwd. Zowel blazer, aak, botter als bolle voeren met één mast. 94 De discussie over de mogelijkheden van de EVT spitste zich vooral toe op het gebruik van de havenfaciliteiten in Harlingen en WestTerschelling. Eind juni 2006 wees een raadsmeerderheid ondertekening af van een nieuw tussentijds dienstcontract voor de verbinding met het vasteland. Daarmee is het monopolie van Rederij Doeksen doorbroken en leken de kansen voor de EVT gunstiger te zijn geworden. Met ondertekening van een tussentijds contract zou een voorschot worden genomen op het in 2008 onderhands gunnen van de concessie van vijftien jaar aan de huidige vervoerder. Het gevolg van het afwijzen door de beide collegepartijen Gemeentebelangen en VVD is, dat Doeksen investeringen in nieuwe schepen uitstelt. Friesch Dagblad, 20 juni 2006. In juli 2006 nodigde het ministerie van Verkeer en Waterstaat EVT uit een dienstrooster in te dienen. Dat betekent dat er een tweede veerdienst tussen Terschelling, Vlieland en Harlingen mag komen. De EVT dient in de havens gebruik te maken van de aanlegfaciliteiten van het Rijk, waarvan ook Doeksen gebruik maakt. Doeksen houdt daarbij echter recht op voorrang. Weekblad Schuttevaer, 8 juli 2006. 95 Zwaal. 98. 96 Ibidem. 99. 97 Van Leunen. Terschelling en de visserij. 3. 98 Ibidem. 99 Van der Wal. Workumer blazer vaart in 2008 weer.

35

Blazers in de haven van West-Terschelling (’t Behouden Huys) De visserij werd beoefend als kor- of als beugvisserij. Met de kor werd op platvissoorten als schol, griet, tarbot, schar en tong gevist; met de beug op rondvissoorten als schelvis en kabeljauw.100 Eenmaal aan wal werd de vis òf direct vanaf het schip verkocht, òf op de visafslag aangevoerd. De omroeper die de verkoop kenbaar maakte, was tegelijk de afslager. Wie ‘mijnde’, was koper.101 Uit jaarverslagen van de gemeente Terschelling blijkt dat het eiland rond het midden van de negentiende eeuw maar een beperkt aantal vissersschepen telde. Zo ging het in 1855 om 25 schepen van verschillende typen, meest blazers.102 Nog eerder, in 1812, bestond de vissersvloot uit maar twaalf schepen.103 De Terschellinger vissersvloot zonk qua omvang in het niet bij die van Urk en Volendam, die gezamenlijk het beeld in de kustvisserij op de Noordzee bepaalden. De Terschellingers waagden zich nauwelijks op de Noordzee, alleen vanaf loodsvaartuigen werd daar af en toe door de eilanders gevist. Maar dat gebeurde alleen wanneer er weinig schepen te beloodsen waren of wanneer de eigen voorraad levensmiddelen aanvulling behoefde. Urkers en Volendammers vormden ook de hoofdmoot van de ‘vreemde’ vaartuigen die regelmatig de haven van West-Terschelling binnenliepen. Tussen 1856 en 1858 bedroeg hun aantal jaarlijks rond de 180. In 1886 was dat opgelopen tot 270.104 De Urkers en Volendammers visten weliswaar op de Noordzee, maar vingen ook nog wel eens wat dicht onder de wal weg, waar hun Terschellinger collegae uiteraard niet blij mee waren. Ook ondervonden de eilanders concurrentie van Engelse visserlui uit Great Yarmouth, die eveneens soms dicht onder de Hollandse wal visten. Af en toe leidde dat tot onenigheid of zelfs een tref100 Knop. 120. 101 Ibidem. 102 Jaarverslag 1855. Gemeentearchief Terschelling, categorie 01, inv.nr. 401. 103 Van Leunen. 5. 104 Ibidem. 15.

36

fen. Zo vernielden Engelsen in 1877 het vistuig van de Terschellinger visserlui Berend de Haan en Christiaan Kuijper. Er moesten inspectievaartuigen aan te pas komen om de situatie onder de vissers onderling bij Terschelling in de gaten te houden. In 1892 werd zelfs een Engelse trawler opgebracht.105 Tengevolge van de aantrekkende economie, een verbeterde infrastructuur en daarmee de mogelijkheid tot ook buitenlandse afzet nam het aantal vissersvaartuigen op Terschelling na 1860 fors toe. In 1886 was de vloot gegroeid tot 43 vaartuigen, in 1887 tot 48. Het aantal personen dat destijds op Terschelling in de visserijsector werkzaam was laat zich afleiden uit het gegeven dat elk schip twee tot drie mensen aan boord had: in 1887 dus tussen de 96 en 144 man. Niettemin zal de visserij voor veel mensen uit nevenwerkzaamheid hebben bestaan, getuige het feit dat in de periode 1880 - 1890 in het bevolkingsregister van slechts 13 vissers melding wordt gemaakt.106 In deze jaren werden ook kokkels, mosselen en kreukels (alikruiken), afkomstig uit het noordelijk deel van de Zuiderzee, opgevist en afgezet. Met de toename van het aantal schepen ontstond op het eiland ook meer behoefte aan werfcapaciteit. In 1882 ontstond ‘de werf van Krul’, toen de Terschellinger commissionair in zeezaken Pieter Teunis Krul op West-Terschelling een scheepshelling kocht van Tjerk Jacobs Alta. Twee van zijn zoons namen het bedrijf in 1890 van Krul over. Het heeft bestaan tot 1965, toen het door Rederij Doeksen werd overgenomen.107 Hoewel het aantal op Terschelling geregistreerde vissersvaartuigen nog verder groeide, liepen na 1892 de vangsten in binnen- en kustvisserij terug. Oorzaak daarvan was, dat de vis verder uit de wal trok naar gronden die voor de kleine schepen van Terschelling onbereikbaar waren. De ‘vreemde’ vissers trokken intussen weg naar elders. Toen in 1896 twee Volendammer schepen tijdens een najaarsstorm nabij Terschelling vergingen, waarbij twaalf opvarenden verdronken, verlieten de Volendammers de visgronden bij Terschelling voorgoed. Het aantal op Terschelling geregistreerde schepen liep ook langzaam terug. Het daalde van 63 in 1893 tot 44 in 1898. De visserij op mosselen trok in dat jaar wel wat aan.108 De visserij vanaf Terschelling in de kustwateren is verdwenen door de komst van de stoomtrawlers, vooral afkomstig van IJmuiden en Den Helder, die niet alleen bij afwezigheid van wind konden vissen maar ook veel sneller waren dan de Terschellinger scheepjes. Het gevolg was, dat de gronden werden leeggevist en de Terschellingers letterlijk achter het net visten. In de jaren waarin het op Terschelling goed ging met de visserij profiteerden tal van andere bedrijven op het eiland daar natuurlijk van mee. Behalve de ‘werf van Krul’ waren er op WestTerschelling nog twee werfjes gevestigd, die in de bloeitijd eveneens volop werk hadden. Ook zeilmakerijen, tuigage- en timmerbedrijven en smederijen floreerden. Men had niet alleen werk van de eigen vloot, maar ook van die van de Volendammer en Urker visserschepen. Het snel in betekenis afnemen van de Terschellinger visserij aan het eind van de negentiende eeuw viel min of meer samen met het wegvallen van de werkgelegenheid op de traditionele zeilvaart, die in dezelfde periode werd verdrongen door de stoomvaart. Door het ontbreken van voldoende werkgelegenheid in de agrarische sector op het eiland, gecombineerd met de beide bovengenoemde ontwikkelingen, liep het welvaartspeil van de bevolking op Terschelling snel achteruit. Menig gezin moest in de winter door gemeente, kerken of steunfondsen worden bijgestaan. De visserij was in dit tijdvak beperkt tot die op mosselen, kokkels en kreukels, maar 105 Ibidem. 16. 106 Bevolkingsregister gemeente Terschelling 1880 - 1890. Wijk A (drie delen), Wijk B (2 delen), Wijk C (1 deel). 107 Van Leunen. 28. In 2006 namen negen organisaties en instellingen op Terschelling het inititatief tot vestiging van een museumwerf te West-Terschelling, die historische schepen moet gaan restaureren en bouwen. Daarmee lijkt een ‘werf à la Krul’ op Terschelling terug te keren. 108 Ibidem. 16.

37

alleen in lente en zomer: tijdens herfst en winter lag deze tak van het visserijbedrijf vanwege de weersomstandigheden stil. Men kwam slechts nog de zachte winters zelfstandig door, waarbij de steun verleend door allerlei sociale vangnetten alleen met wat strandrijderij (jutten) kon worden aangevuld.109 Velen zochten vanwege deze malaise rond de eeuwwisseling naar ander werk. Zo trok een deel van de mannelijke bevolking van Terschelling naar de opkomende stoomrederijen in de grote steden in het westen. Een ander deel bleef zijn kans wagen op de visserij en nam deel aan de haringvisserij met loggers, aanvankelijk vanuit Vlaardingen en Maassluis, later ook vanuit andere plaatsen. Sommigen staken zelfs de grens over en belandden op Duitse loggers die onder andere vanaf Borkum en uit Emden opereerden. Het feit dat de Duitse reders aan het gezin van een in hun dienst omgekomen zeeman acht gulden per week uitbetaalden terwijl men van Hollandse zijde niets had te verwachten, zal ongetwijfeld hebben bijgedragen aan die ‘trek’ naar Duitsland.110 Zo voer een aanzienlijk deel van de mannelijke bevolking van Terschelling tussen 1886 en 1914 op de Nederlandse en Duitse haringloggers. In 1886 bedroeg dat aantal nog 26 mannen, een cijfer dat in 1900 gegroeid was tot 240 en nog verder zou oplopen tot 300 koppen, goed voor 23 procent van de mannelijke beroepsbevolking.111 Uiteraard leidde dit tot slechte randvoorwaarden voor de ontwikkeling van een eigen, Terschellinger vissersvloot.112 In de jaren na 1900 hielden de Terschellinger vissers zich bezig met korvisserij op de Noordzee op schol, tong en bot; garnalenvisserij; schaal- en schelpdiervisserij; alikruiken rapen; zeehondenjacht; (stoom-) schelpenvisserij; wier en zeemos verzamelen; botwantvisserij en fuikenvisserij op paling. Landelijk gezien waren de haringen de trawlvisserij rond 1914 de belangrijkste takken van de visserij. De haringvisserij is een seizoenbedrijf dat van mei tot december wordt uitgeoefend met een verticaal in zee drijvend net, drijfnet of vleet genaamd, dat enkele kilometers lang is. Omstreeks 1914 bestond de Nederlandse haringvisserijvloot uit 40 stoomloggers, 600 zeilloggers en enkele bommen. Jaarlijks ving men 80 tot 100 miljoen kg haring met een waarde van ƒ 12 miljoen. Ongeveer 70 procent van de aanvoer werd geëxporteerd, voornamelijk naar Duitsland. De trawlvisserij wordt het gehele jaar door uitgeoefend met een zakvormig net dat over de zeebodem wordt gesleept. Rond 1914 werd door 150 stoomtrawlers jaarlijks ongeveer 30 miljoen kg verse zeevis aangevoerd, in ijs gekoeld. Ongeveer 50 procent van de aanvoer werd geëxporteerd naar Duitsland en België. De beugvisserij wordt uitgeoefend met aan lange lijnen bevestigde haken met aas. De beugvissers brachten hun vangsten in hoofdzaak gezouten aan. Omdat gezouten vis door het ontbreken van een enzymwerking als bij haringen niet rauw kan worden gegeten, verliest ze aanzienlijk in voedingswaarde. De opbrengsten waren daardoor gering. De beugvisserij is daarom nooit van grote betekenis geweest en werd door de opkomst van de stoomtrawlvisserij vrijwel geheel verdrongen.113 Ten tijde van het uitbreken der Eerste Wereldoorlog stonden in 1914 67 Terschellinger vissersschepen geregistreerd. Het overgrote deel daarvan (56) beoefende uitsluitend de kustvisserij op zeevis. Ongeveer 70 mannen maakten van de visserij hun hoofdberoep, voor 30 was het een 109 Ibidem. 48. 110 Colmjon. 91. 111 Het bevolkingsregister over de periode 1890 - 1910 maakt melding van 210 vissers, zodat maar een deel van de op de loggers varende Terschellingers zich uit zal hebben laten schrijven. Bevolkingsregister gemeente Terschelling 1890 - 1910. Oost (2 delen), West (3 delen), Wijk C (1 deel). Gemeentearchief Terschelling. 112 Van Leunen. 16. 113 Hildebrandt. De Nederlandse visserij. X - 4 – X - 6.

38

nevenberoep. Daarbij ging het om arbeiders, logementhouders, timmerlieden, zeeloodsen, winkeliers, schippers, een barbier en een oud-gezagvoerder ter koopvaardij.114 De prijzen van de vis lagen in deze jaren hoog, maar door de oorlogsomstandigheden kon er slechts weinig worden gevangen. Eveneens ten gevolge van de oorlog was de haringvisserij met de loggers voor het grootste gedeelte weggevallen. Er werd in deze periode dan ook armoede geleden door de Terschellinger vissers. De vissers richtten ten einde raad nog een verzoekschrift aan de minister van Marine om door het Oostgat te mogen varen teneinde de in het Schuitengat gelegde mijnen te kunnen vermijden. Zonder door het Oostgat te varen was het namelijk onmogelijk om hun visgronden te bereiken. Toen dat verzoek werd afgewezen viel het doek voor de zeevisserij vanaf Terschelling. Wel was het nog mogelijk om in de Waddenzee mosselen en oesters te vangen. Via Harlingen konden deze schelpdieren worden afgezet, zelfs naar het buitenland. Dat leverde aanvankelijk goede resultaten op, maar na de oorlog stagneerde de uitvoer van schelpdieren en werden ook de vangsten minder. Een aantal vissers zocht toen werk bij Staatsbosbeheer. In de twintigste eeuw werd tot aan de jaren dertig nog maar weinig gevist vanaf Terschelling.115 De vissersschepen werden hoofdzakelijk gebruikt voor goederen- en veevervoer en voor loodsen bergingswerk (in 1919 strandde het Engelse vrachtschip ‘Liberty Glo’ bij Terschelling, hetgeen voor de vissers een hemels geschenk moet zijn geweest). In deze tijd kwam aan de kustvisserij nagenoeg een eind. Ook de binnenvisserij leverde weinig meer op. Het leek het einde van een tijdperk. Over de periode 1933 - 1939 maakt het bevolkingsregister nog maar melding van 22 visserlieden; schelpenvissers zijn er dan helemaal niet meer.116 Omdat de vissersschepen nog maar zelden werden gebruikt, was ook van onderhoud nagenoeg geen sprake meer. Dat leek nog eens extra te worden onderstreept toen op 19 mei 1939 de schuren van de ‘werf van Krul’ door een felle brand in de as werden gelegd. Gedurende de Duitse bezetting kon van 1940 tot 1945 slechts in beperkte mate vanaf Terschelling worden gevist.117 Toch telde de Terschellinger vissersvloot in 1942 nog 52 schepen en scheepjes. 34 Mannen gaven op de visserij als hoofdberoep uit te oefenen, 18 als nevenberoep.118 In zijn totaliteit gezien maakte de Nederlandse visserij kort na de Eerste Wereldoorlog, net als de koopvaardij, een periode van sterke groei door. Niettemin werd deze bedrijfstak hard getroffen door de crisis. In 1927 verdiende de Nederlandse visser gemiddeld nog ƒ 27 per week, in 1933 nog maar ƒ 15. De visprijzen liepen door de crisis snel terug: bedroeg de groothandelsprijs van verse vis in 1929 ƒ 0,35 en van zoute haring ƒ 0,714 per kg, in 1933 waren deze prijzen teruggelopen tot resp. ƒ 0,20 en ƒ 0,088. Werd in 1930 nog voor ƒ 30 miljoen vis geëxporteerd, in 1938 was dit cijfer gedaald tot ƒ 14 miljoen. Ook ten aanzien van de visserij moest de regering dan ook met steunmaatregelen ingrijpen. Begin 1936 werden slooppremies in het vooruitzicht gesteld en een jaar eerder was in het kader van de landbouw Crisiswet 1933 de Nederlandse Visserij Centrale (NVC) opgericht. Vis was een crisisproduct geworden en de NVC beoogde productie, verwerking en afzet te regelen. Hoewel de bestuursposten in de NVC bekleed werden door personen uit het visserijbedrijf, behield de minister belangrijke bevoegdheden. Daardoor werd het werk van de Centrale door de vissers als ongewenste ambtelijke bemoeizucht beschouwd. Kort voor de 114 Over de periode 1910 - 1933 maakt het bevolkingsregister melding van 69 vissers en 1 schelpenvisser. Bevolkingsregister gemeente Terschelling 1910 - 1933. West (7 delen), Oost (5 delen). Gemeentearchief Terschelling. 115 Wel was er nog sprake van schelpenvisserij op eeuwenoude schelpenbanken in Wadden- en Noordzee. De schelpenvisserij werd bedreven door de firma Doeksen met schelpenzuigers, die daarnaast vaak ook als sleep- en bergingsboten dienden. Zie ook de paragraaf over berging, veerdiensten en schelpenwinning. 116 Bevolkingsregister 1933 - 1939 gemeente Terschelling. (Wijk A1 t/m A5, Wijk B1 en B2, Wijk C1 en C2). Gemeentearchief Terschelling. 117 Van Leunen. 23 - 26. 118 Ibidem. 48.

39

Tweede Wereldoorlog was de positie van de Nederlandse visserij nog steeds ongunstig. De vloot was sterk verouderd en de rederijen hadden een economisch zwakke positie. De schepen werden bemand door een te laag betaalde bemanning, die bovendien sterk was vergrijsd. De grote afhankelijkheid van de export maakte de zeevisserij erg kwetsbaar, terwijl verzuimd was zich tijdig te organiseren.119 De Nederlandse visserij klom na de Tweede Wereldoorlog weer uit het dal. In het waddengebied floreerde in deze periode vooral de garnalenvisserij. De zeevisserij is in de loop der jaren steeds intensiever geworden, waardoor sommige vissoorten momenteel door quota moeten worden beschermd tegen overbevissing. Ook vanaf Terschelling groeide de visserij weer in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw, toen de garnalenvisserij op de Waddenzee een bloeiperiode doormaakte. De Terschellinger vissersvloot nam zelfs weer enigszins in omvang toe. Momenteel is de visserij vanaf het eiland beperkt tot die van zes garnalenvissers waarvan er één ook vergunning heeft voor de Noordzeevisserij. Zij voeren hun vangsten aan bij visveiling ‘Insula’ te Harlingen.120

Walvisvaart

In de eerste jaren van de zeventiende eeuw werd voor ons land een toen geheel nieuwe bron van welvaart aangeboord: de walvisvaart. Hierbij was sprake van bittere noodzaak en zeker niet alleen van zucht naar avontuur of roem, al zullen ook die aspecten een rol hebben gespeeld. Vanouds waren het de Basken die deze tak van visserij bedreven, maar toen elders in Europa een tekort begon te ontstaan aan traan, de olie die uit het spek van walvissen, robben en walrussen wordt verkregen voor de bereiding van zeep, voor verlichting, leerbewerking, enzovoorts, besloten ook Engeland en Nederland - bijna gelijktijdig - de jacht op deze dieren in de arctische wateren te openen. De eerste Engelse walvisvaart naar Spitsbergen, in de Noorse Zee ten oosten van Groenland, werd ondernomen in 1611. Een jaar later volgde de eerste vaart vanuit ons land. Aan kundige zeelieden die in deze streken bekend waren ontbrak het niet, getuige de jarenlange pogingen om via het noorden een doorvaart naar Indië te zoeken. De vangst zelf was voor de zeelieden natuurlijk iets nieuws. Daarom maakte men in de eerste jaren van deze vaart graag gebruik van de diensten van Baskische walvisvaarders, die immers over een jarenlange ervaring in deze bedrijfstak beschikten. Van hen keken de Engelse en Nederlandse zeelui de kunst van het walvisvangen af. Reeds spoedig waren zij er zelf voldoende in bedreven. Al vroeg bestond in de scheepvaartwereld veel belangstelling voor de walvisvaart. Tal van schepen werden er voor uitgerust en namen deel aan deze financieel erg aantrekkelijke bedrijfstak. Met het voorbeeld van de Oostindische Compagnie voor ogen werd in 1614 de Noordse Compagnie opgericht, die onder meer tot doel had de gemeenschappelijke belangen van de deelnemers te behartigen.121 De walvisvaart was een levensgevaarlijk bedrijf. Niet alleen stormde het vaak in de noordelijke wateren, ook ijs en kou eisten regelmatig hun tol op de vloot. Een bemanning die in kruiend ijs zijn schip verloor of door het ijs werd ingesloten, was onvermijdelijk aan het medelijden van collegae overgeleverd. Maar aangezien er onder de walvisvaarders, vooral onder die van verschillende nationaliteit, veel rivaliteit bestond bleef de gevraagde hulp vaak uit. Menige bemanning is in een dergelijk geval naar de kust van Groenland of een ander onherbergzaam oord getrokken om daar te proberen bij de plaatselijke bewoners, zo die er al waren, te overwinteren en daarna 119 Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog. 61 - 62. 120 De heer P. Louwerse. Directeur visveiling ‘Insula’, Harlingen. Mondelinge mededeling, 2 februari 2003. 121 Vermeulen. 142.

40

de reis terug naar het vaderland te ondernemen.122 Ook voor Terschelling was de walvisvaart van groot belang. In het bemannen van de vloten bleef het eiland niet achter, maar anders dan in plaatsen elders in het land (De Rijp, Harlingen) kwam het hier niet tot de oprichting van eigen ondernemingen. De voornaamste oorzaak daarvan zal kapitaalgebrek zijn geweest.123 Wel verhuurden talrijke Terschellinger schippers hun koopvaarders voor deelname aan de walvisvaart. Na de opheffing van de Noordse Compagnie - die het monopolie voor deze bedrijfstak in handen had - in 1642 namen Terschellinger schippers in deze categorie landelijk zelfs de vierde plaats in. Veelal ging het om schepen waarmee gewoonlijk reizen naar Frankrijk of het Oostzeegebied werden gemaakt. De huurders waren merendeels Amsterdamse kooplieden. Zij droegen zorg voor de financiering van de uitrusting, monsterden een bemanning en contracteerden een commandeur. De reizen voerden naar Straat Davis bij de zuidwestelijke kust van Groenland of naar de omgeving van Spitsbergen om daar in een baai te ankeren en vandaar uit met vletten op de walvissen te jagen en die te harpoeneren. Ook werd op walrussen gejaagd. Wanneer de walvissen, niet zelden na een urenlange strijd, dood waren werden ze aan land getrokken om hun spek en ook de lever en andere organen te verwijderen en het spek te koken voor de traanwinning.124 Bekend was de Harlinger traankokerij op Spitsbergen. De traan werd in vaatjes gegoten. Ook de baleinen, de veerkrachtige delen uit de bek van de walvis die dienen om plankton uit het water te zeven voor de voedselopname, werden verwijderd, evenals de zogeheten walvisbaarden. Van de walrussen, waarop eveneens werd gejaagd, waren met name de tanden geliefd: ook die hadden handelswaarde.125 De walvisvaart heeft Terschelling gedurende de zeventiende eeuw zeer veel welvaart gebracht. Vooral, omdat zoveel bewoners van het eiland er actief op waren, al spreken sommige bronnen een massaal deelnemen aan de walvisvaart tegen.126 Terschellinger commandeurs of schippers brachten vaak nagenoeg hun gehele bemanning vanaf het eiland mee. Dit was zowel op het oostelijk als het westelijk deel van het eiland het geval.127 Die welvaart kwam dus niet, zoals we eerder zagen, van Terschellinger ondernemingen op dit terrein, want die waren er niet. Ze moet volkomen in de inkomsten van de bemanningen worden gezocht, die bestonden uit de normale gages en uit de voor gevangen dieren verstrekte premies.128 Over het precieze aantal commandeurs, schippers en bemanningsleden dat van Terschelling afkomstig was is weinig bekend. In 1761 voeren 23 schepen uit Nederland naar het gebied van Straat Davis. Daarvan stonden er zes onder commando van een Terschellinger commandeur. Gemiddeld bedroeg het aantal Terschellinger commandeurs op de walvisvloot in de periode 1761 tot 1780 7,75.129 De vloten voeren steeds in de loop van maart uit, om in augustus weer huiswaarts te keren omdat in het arctische vangstgebied dan de winter inviel. In de bloeitijd van de walvisvaart vond in het voorjaar van het volgende jaar, negen maanden na thuiskomst van de bemanningen, in hun gezinnen gewoonlijk een geboortegolf plaats.130 Na de periode van 1761 tot 1775 nam de walvisvaart sterk in betekenis af. De walvissen hadden zich ten gevolge van de onrust die de jacht onder hen teweegbracht teruggetrokken tussen het 122 Ergens in Oost-Friesland staat de volgende tekst in de grafsteen van een walvisvaarder gebeiteld: ‘k Voer op ’t grote meer/naar Groenland heen en weer/Met varen is ’t gedaan/ik ben in Kanaän/waar ijs en storm en pijn/voorgoed verdwenen zijn. Vermeulen. 144. 123 Smit. 151. 124 Zwaal. 101. 125 Vermeulen. 142. 126 Zwaal. 102. 127 Knop. 116. 128 Ibidem. 117. 129 Smit. 154. 130 Ibidem.

41

De walvisvaarder ‘Harlingen’ verging in 1825 in het ijs van Straat David (aquarel Dirk Teupkens, Het Hannemahuis, Harlingen, foto Hugo ter Avest) drijfijs. Daar waren gewone koopvaarders onbruikbaar, zodat er speciaal versterkte schepen voor moesten worden ingezet. Ook was er sprake van overbevissing, waardoor het aantal walvissen drastisch was afgenomen.131 De oorlog tussen Frankrijk en Engeland maakte helemaal een einde aan de walvisvaart. In 1802 werden nog 16 Nederlandse walvisvaarders uitgereed, waarbij één onder commando van commandeur Dirk Gerritsz Swart van Terschelling. Daarna was de Nederlandse walvisvaart voorlopig achter de rug.132 Na de Franse tijd volgde een kortstondige opleving, ondanks dat de gevolgen van de overbevissing nog steeds merkbaar waren. In Harlingen werd in 1825 de Nederlandsche Groenlands- en Straat Davis Visscherij-sociëteit opgericht, in wiens opdracht een aantal succesvolle vaarten kon worden gemaakt. De eerste reis in 1825 van de ‘Harlingen’ onder commandeur Klaas Hoekstra van Texel was echter bepaald geen succes, want het schip ging bij Straat Davis in het ijs verloren nog vóór men amper een walvis had gezien. De bemanning overwinterde bij Groenlandse Inuït en wist het jaar daarop per schip via Denemarken en vandaar per paard en wagen naar Harlingen terug te keren. Onder hen waren ook Terschellingers. Ondanks de geleden ontberingen overleefden slechts twee bemanningsleden de reis niet.133 Tot 1864 vond nog een aantal door de ‘Sociëteit’ georganiseerde vaarten plaats, vaak onder Terschellinger commandeurs. Toen het laatste Harlinger schip, de ‘Dirkje Adema’, in 1865 naar Noorwegen werd verkocht was het gedaan met de Nederlandse walvisvaart. In de twintigste eeuw werden nog vóór de Tweede Wereldoorlog pogingen in het werk gesteld 131 Drost. Dichtbij en toch verweg. 8. 132 Ibidem. 133 Klaas Hoekstra. Dagverhaal van het verongelukken van het galjootschip Harlingen in Straat Davis. Harlingen, 1828. (In een hertaling van Annie Douma verscheen het boek onder de titel De dood voor ogen ziende… opnieuw in 2005).

42

om de walvisvaart nieuw leven in te blazen. Die bleken echter om allerlei redenen onhaalbaar. Na de oorlog kon het walvisbedrijf succesvol worden opgepakt door de Nederlandse Maatschappij voor de Walvisvaart te Amsterdam.134 Dat vormde een mooie gelegenheid om, na een periode waarin zo goed als geen economische initiatieven konden worden ondernomen, het nationale blazoen weer op te poetsen. Bovendien bestond er op dat moment een grote behoefte aan oliën en vetten, met name bij de margarine-industrie. Walvistraan was daarvoor een geschikte grondstof. Er werd gevaren met het ruim 10.000 ton grote fabrieksschip ‘Willem Barendsz’, de door de Amsterdamsche Droogdok Maatschappij omgebouwde Zweedse tanker ‘Pan Gothia’. De ‘Willem Barendsz’, vergezeld door een aantal zogenoemde jagers, maakte vanaf 1946 in totaal negen reizen naar het Zuidpoolgebied om daar op vinvissen en potvissen te jagen. Eén van de commandeurs op dit schip, evenals op haar opvolgster was, van 1950 tot 1963, ook al weer een Terschellinger: I.J. Klijn. Een deel van de bemanning van de ‘Willem Barendsz’ was eveneens afkomstig van Terschelling.135 In 1953 en 1954 werd bij scheepswerf Wilton Feyenoord te Rotterdam haar opvolgster gebouwd: de ‘Willem Barendsz II’. Dit schip is tot 1965 als zodanig in de vaart geweest.136 Deels onder invloed van dierenbescherming en milieubeweging, deels omdat de fabricage van synthetische producten traan en baleinen overbodig maakte, kwam in 1965 definitief een eind aan de Nederlandse walvisvaart. Vanaf het begin in de zeventiende eeuw zijn daar steeds Terschellinger zeelieden bij betrokken geweest.

Loodswezen

Wanneer een scheepskapitein na een zeereis met zijn schip voor een zeegat of haven is aangekomen, ziet hij zich voor de taak gesteld het vaartuig op de juiste wijze en bovenal veilig naar binnen te brengen. Als sprake is van onbekendheid met de situatie ter plaatse is het derhalve van groot belang dat hij daarbij terzijde wordt gestaan door een zeeman die volkomen bekend is met de bijzonderheden van het betreffende zeegat of vaarwater. Dat is de loods, de man die alle eigenaardigheden, moeilijkheden en gevaren van de door hem te bevaren vaarwateren volledig kent en wiens positie als raadgever en wegwijzer van de kapitein die een beroep op hem doet een grote verantwoordelijkheid inhoudt.137 Het loodswezen, op Terschelling ‘de loadsery’ genaamd, zal ongeveer net zo oud zijn als de koopvaardij. Een loods is onmisbaar om tussen Vlieland en Terschelling de Waddenzee in en uit te varen, of de betreffende schipper of kapitein moet ter plaatse wel heel goed bekend zijn. Voor ter plaatse onbekenden is de vaart over de Waddenzee eveneens moeilijk. Ook in dit opzicht speelt het dynamische karakter van de wadden een bepalende rol. Met name de zeegaten tussen de waddeneilanden zijn onder zeelieden berucht vanwege hun zich immer verplaatsende geulen en ondiepten. Dat geldt zeker voor het Vlie, het vaarwater tussen Vlieland en Terschelling.138 Reeds in de Middeleeuwen werden in de Waddenzee tonnen en bakens geplaatst om de vaargeulen te markeren. Betonning en bebakening zijn altijd belangrijke taken van de loodsdienst geweest, hetgeen voor wat betreft Terschelling en Harlingen eeuwenlang steeds veel werkgelegenheid heeft betekend. De in de Middeleeuwen regelmatig uitgevaardigde zeilaanwijzingen veranderden meestal weer snel vanwege het steeds wisselende karakter van het waddengebied. De oudst bekende zeilaanwijzing voor de Waddenzee dateert uit het begin van de zestiende 134 Alkmaar Nautiek. Nederlandse Scheepvaart Catalogus. CD-Rom. Alkmaar, 1997. 135 Smit. 155. 136 Schols. Ter walvisvaart. 157. 137 Nederland telde in 2005 ook drie vrouwelijke loodsen: één in district IJmond, één in district Rijnmond en één in district Scheldemonding. Mevr. M. Watenburg, woordvoerder Loodsencorporatie Regio Rotterdam, Pernis. Mondelinge mededeling, februari 2005. 138 De heer A.M. Lunenburg, zeeloods te Harlingen. Mondelinge mededeling, februari 2003.

43

eeuw en het oudste bericht over loodsen in het Vlie geeft het in 1413 opgestelde Amsterdamse zeerecht. Dit bepaalde dat, wanneer een schip het Vlie binnenkwam en een loods aannam om schip en lading naar de stad te brengen, de schipper hem de kost moest geven en de eigenaren van de lading zijn loon betalen.139 Tot 1615 bekleedde een loods een vrij beroep. Bekwaamheidseisen bestonden nog niet, zodat een ieder zich zonder meer voor loods kon uitgeven. De loodsdiensten werden in die tijd veelal door vissers uitgeoefend, mensen die uit hoofde van hun beroep een bepaald zeegebied goed kenden. Het loon voor bewezen diensten werd door hen zelf bepaald, hetgeen niet zelden tot overvraging zal hebben geleid. Zekerheid over het verkrijgen van een loods was er niet altijd, want als er op een bepaald moment meer met de visvangst viel te verdienen bleef de loodsdienst er wel eens bij. Een kapitein van een koopvaarder kon er dan ook nooit zeker van zijn of hij voor het zeegat dat hij binnen wilde lopen wel op tijd een loods kon krijgen. En mocht zich wel een loods aandienen, dan was het voor de betreffende kapitein nog maar de vraag of die wel de nodige vakbekwaamheid bezat. Het is daarom logisch dat er in het belang van zowel scheepvaart als havens de nodige waarborgen moesten komen voor het uitoefenen van de loodsdiensten.140 De eerste regeling van het Loodswezen die voor de noordelijke havens en zeegaten werd getroffen, dateert uit 1615.141 De Staten van Holland benoemden toen de ‘Commissie tot de Pilotage benoorden de Maaze’. De commissie bestond uit vier leden: uit de stadsbesturen van de Zuiderzeesteden Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen en Medemblik elk één.142 De instelling van deze commissie was een belangrijke stap om te komen tot de regeling van een uniforme loodsdienst in het noorden van het land. Voor het zuiden gold een soortgelijke regeling. Tot het gebied waarover de commissie het bewind voerde behoorden de havens aan de Zuiderzee, Petten, Huisduinen, Texel, Vlieland en Terschelling. De commissie had tot taak de loodsen te examineren, ook droeg zij zorg voor betonning en bebakening van de zeegaten, was ze belast met de regeling en heffing van vuurgelden en voorts met de beslechting van geschillen over te hoge loodsgelden en berglonen voor geborgen goederen. Ook trad ze op wanneer er klachten werden ingediend over wangedrag van de loodsen.143 De loodsexamens bestonden meestal uit het door de kandidaat-loods laten opzeggen van alle kenmerken van het te beloodsen vaarwater. Verder werd er op toegezien of de loodsen gehoor gaven aan de verplichting om een loodspenning of ‘lootsmanteeken’ te dragen, die in geval van wangedrag kon worden afgenomen. De vier commissarissen maakten jaarlijks een inspectiereis langs Petten, Huisduinen, Texel, Vlieland en Terschelling. Bij hun bezoek kregen ze ter plaatse een lijst overhandigd van fungerende loodsen. Ter plekke werd kandidaat-loodsen door de commissie het examen afgenomen. De ‘Pilotage’ is voor West-Terschelling van enorme betekenis geweest. In 1680 werd voor het vaststellen van een aantal belastingen in heel Holland een volkstelling gehouden. Het dorp bleek toen 1.085 inwoners te tellen waarvan er 253 de zee bevoeren; 103 (!) van hen gaven aan als ‘loodsman’ te varen. In 1774 telde Terschelling elf geregistreerde loodsschuiten met naast de elf stuurlieden 35 loodsen. Twintig jaar later was dat teruggelopen tot acht schuiten met elf stuurlieden en 28 loodsen.144 Uit het bovenstaande blijkt al, dat de aard van het loodswerk met zich mee bracht (en brengt), dat het samen met anderen moet worden verricht. Meerdere loodsen rustten dan ook voor ge139 Zwaal. 95. 140 De Bruin en Lunenburg. Het Loodswezen door de eeuwen heen. 32. 141 Knop. 131. 142 Zwaal. 95. 143 Knop. 132. 144 Zwaal. 95 - 96.

44

meenschappelijke rekening een schuit uit op de wijze van een rederij. Gemeenschappelijk had men deel in zowel de baten als de kosten van de onderneming. In 1795 werd het bewind van de pilotagecommissies opgeheven. Vanaf dat moment viel het Loodswezen onder het ‘Generaal Committé tot de Zaaken van Marine’. De loodsdiensten bleven tot 1988 onder toezicht van de Koninklijke Marine in de ‘Dienst van het Loodswezen, de Verlichting, Betonning en Bebakening’, met een korte onderbreking van 1799 tot 1801 toen het beheer werd opgedragen aan de ‘Agent van de nationale économie’ en van 1810 tot 1813 toen het Keizerlijk Decreet van 12 december 1806 betreffende het Loodswezen in het rijk van kracht was. In 1813 werden er twee inspecteurs voor het Loodswezen aangesteld, voor het noorden en De Terschellinger ‘Loodskotter no. 3’ (’t Behouden Huys) het zuiden van het land elk één.145 In de noordelijke vaarwateren bleef het beloodsen van schepen aanvankelijk nog een particuliere aangelegenheid, maar voor het zuiden van het land richtte het rijk een eigen loodsdienst op met eigen vaartuigen en een eigen administratie. Maar toen handel en scheepvaart klachten uitten over onvoldoende beloodsing in de noordelijke wateren werd hier, naast de particuliere dienst, in 1835 eveneens een rijksloodsdienst in het leven geroepen. Reeds vóór 1835 bestonden in enkele districten de loodsenkassen, waaruit de kosten voor materiaal en personeel werden betaald. Daarnaast waren er zogenoemde onderstandkassen ingesteld ter ondersteuning van bejaarde of invalide geraakte loodsen en van weduwen en wezen van overleden loodsen. In 1844 werden alle loodskassen (behalve de onderstandkassen) verenigd in de ‘Algemeene Loodskas’. De groei van deze kassen trok de aandacht van de Tweede Kamer, die vervolgens bij de regering aandrong op een wijziging in de dienst van het Loodswezen teneinde hier meer structuur in aan te brengen. In 1859 volgde een wetswijziging, waarbij het land in districten werd verdeeld. Terschelling vormde samen met Harlingen en Vlieland het Tweede District. Aan het hoofd daarvan stond een inspecteur die als standplaats Terschelling kreeg. Vanuit elk van de andere standplaatsen werd hij bijgestaan door een Loodscommissaris.146 In 1860 werd in ons land de Gemeentelijke Loodsdienst ingesteld. Ten gevolge daarvan strekte het Tweede District zich voortaan uit over een veel groter gebied. Tegenwoordig beslaat het Vlieland, Terschelling, Ameland, langs de Friese kust van de kop van de Afsluitdijk tot de veerdam bij Holwerd, het gebied ten noorden van de eilanden vanaf de westpunt van Vlieland, met inbegrip 145 Vandersmissen et al. Redders. 175 jaar Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij. 120. 146 Knop. 133.

45

van de betonning voor de Eijerlandsche Gronden (tussen Vlieland en Texel) en verder langs de Afsluitdijk, westelijk van Kornwerderzand. Werden de loodsdiensten vanaf Terschelling lange tijd verzorgd met vissersschepen, vanaf 1835 liet de Marine, onder wiens bewind het Loodswezen toen viel, speciale loodsschuiten bouwen, de zogenoemde rinkelaars.147 Deze brede platbodems voldeden echter slecht op de eilander kusten. Ze werden vanaf 1867 vervangen door loodskotters: snelle en sterke vaartuigen die ook bij storm konden worden ingezet. De totstandkoming van het Noordzeekanaal in 1883, waarmee Amsterdam de beschikking kreeg over een rechtstreekse en veel kortere vaarweg naar de Noordzee, zorgde voor een sterke afname van het aantal schepen dat gebruik maakte van de vaarweg over de Zuiderzee van en naar de Noordzee. Als gevolg daarvan liep ook het aantal beloodsingen dat vanaf Terschelling werd verzorgd sinds dat jaar sterk terug. De loodsen werden gewoonlijk vanaf de loodsboot naar het te beloodsen schip overgebracht met de loodssloep, waarin behalve de stuurman vier roeiers hadden plaatsgenomen. Wanneer op de loodsboot een schip in zicht kwam dat de loodsvlag (de eigen natievlag met een witte band ter breedte van een vijfde van de vlag) aan de voormast had gehesen, dan maakte de loods zich klaar. Met zijn knapzak daalde hij in de sloep af om naar het schip te worden geroeid. Met mooi weer was dat geen probleem, maar bij storm was uiteraard veel zeemanschap noodzakelijk. Om nog maar niet te spreken over het moment dat de loods vanuit de sloep op het juiste moment de touwladder moest grijpen die het te beloodsen schip had laten zakken. Eenmaal aan boord neemt de loods het bevel over het schip over, al blijft de kapitein verantwoordelijk. Een loods moet een goed zeeman zijn. Dat gold vooral in de tijd van de zeilschepen. Het was geen kleinigheid om een volgetuigd schip in een woelige zee door de nauwe zeegaten te brengen, zeker niet zonder een beroep te kunnen doen op motorvermogen en zonder gebruik te kunnen maken van moderne hulpmiddelen als marifoon, radar en apparatuur om op elk moment de positie van het schip te kunnen bepalen, zoals GPS (Global Position System). De loodskotters van Terschelling werden in 1912, 1914 en 1915 vervangen door loodsschoeners. Oorspronkelijk waren die van hout, maar in 1922 kwamen twee stalen schoeners in de vaart. In 1924 werden ze van een motor voorzien. De Terschellinger bevolking heeft met de loodsdienst een aantal rampen meegemaakt, die ernstige sporen achterlieten. Zo verging op 11 oktober 1835 in een zware storm ‘Loodsrinkelaar no. 1’. Er waren negen slachtoffers te betreuren, die negen weduwen en 30 kinderen achterlieten. Voor ondersteuning van de nabestaanden der omgekomen bemanningsleden werd in hetzelfde jaar opgericht de ‘Vereeniging tot voortdurende ondersteuning van hulpbehoevende weduwen en weezen, nagelaten door de in zee verongelukte equipagiën der loodsboten van Terschelling’. Het kapitaal van de vereniging, die in 1896 werd opgeheven, ging in dat jaar naar de nieuw opgerichte stichting ‘Ondersteuningsfonds’, waaruit tien weduwen op Terschelling, Vlieland en Wieringen jaarlijks een geldbedrag ontvingen.148 ‘Loodsrinkelaar Terschelling en het Vlie no. 4’ verging op 2 december 1867 in een zware NWstorm: zeven slachtoffers, 31 weduwen en wezen. Als aanleiding tot de ramp werd door de bevolking gewezen op een bepaling in de Loodswet die voorschreef dat de loodsvaartuigen bij slecht weer zo lang mogelijk op kruispost moesten blijven.149 Alleen als het werkelijk onmogelijk werd 147 Zwaal. 96. 148 Statuten der Stichting genaamd: ‘Ondersteuningsfonds’. Terschelling, 22 juni 1896. 149 De loodsboten namen een bepaalde positie voor de zeegaten in waarbij ze heen en weer kruisten, wachtend op een schip dat om een loods zou vragen.

46

nog langer op open zee te verkeren mocht men de veilige haven opzoeken. Maar dan was het vaak al te laat, omdat een felle branding de scheepjes belette het Vlie binnen te lopen zodat ze gedwongen waren om op zee te blijven. De opvolger van ‘Loodsrinkelaar Terschelling en het Vlie no. 4’, een rinkelaar met dezelfde naam, verging in de nacht van 24 op 25 oktober 1868 tijdens slecht weer. Er waren negen slachtoffers te betreuren die negen weduwen achterlieten, waarvan twee zwanger, alsmede 23 kinderen onder de 16 jaar. Naar aanleiding van deze ramp schreven de 36 op dat moment op Terschelling wonende gezagvoerders en een groot aantal andere eilandbewoners gezamenlijk een brief naar de minister van Waterstaat. Men wees daarin op het onderhoud van de loodsvaartuigen, waar veel op aan te merken zou zijn. Ook vroeg men om nader onderzoek naar het beleid van het Loodswezen op Terschelling, dit in verband met de opdracht om bij slechte weersomstandigheden zo lang mogelijk op zee te blijven. In de nacht van 19 op 20 oktober 1869 verging tijdens zware storm Loodskotter ‘Terschelling en het Vlie no. 9’. Ditmaal waren er elf slachtoffers, die gezamenlijk elf weduwen en een twintigtal kinderen achterlieten. Veel indruk maakte ook de laatste ramp die de Terschellinger bevolking trof. Dat was die met de loodsschoener ‘Terschelling en het Vlie no. 2’ die op 25 november 1925 in vliegende storm verging. Er vielen dertien slachtoffers, die elf weduwen en 30 kinderen achterlieten. Opnieuw ontstond op het eiland veel commotie naar aanleiding van deze scheepsramp. De verplichting voor de schipper om bij slecht weer zo lang mogelijk op kruispost te blijven, kreeg weer veel kritiek. Nadat er vragen in de Tweede Kamer waren gesteld werd de loodsdienst, na advies van een onderzoekscommissie aan de minister van Marine, in 1927 gereorganiseerd. Voortaan zouden alle schepen die daarom vroegen worden beloodst vanuit de haven van WestTerschelling, waar de loodsboot ook werd gestationeerd. Aan dit besluit heeft waarschijnlijk ook de opkomst van moderne communicatiemiddelen (de radio-telegrafie) ten grondslag gelegen.150 De reorganisatie van 1927 had echter meer gevolgen voor de Terschellinger loodsdienst. De dienst werd in 1926 nog uitgeoefend door een motorschoener en een zeesleepboot, daarna nog korte tijd door twee motorschoeners, beiden goed voor een werkgelegenheid van circa 25 man varend personeel, maar in 1927 verdween het laatste Terschellinger loodsvaartuig van de Noordzee. Het werd vervangen door een ingehuurd stoomvaartuig. Schepen die een loods verlangden moesten voortaan een radio-telegrafische aanvraag richten aan het walstation van de Marine te Willemsoord. Mochten ze geen verbinding krijgen dan kon ook een loods worden aangevraagd door een voorgeschreven loodssignaal te geven aan het lichtschip Terschellingerbank of aan het Haaksvuurschip. Vanaf 1927 bleven slechts drie loodsen op Terschelling achter.151 Die situatie met een minimale bezetting heeft tientallen jaren voortbestaan. In 1972 werd er één loodsendistrict Noord ingesteld, met als hoofdplaats Delfzijl. Daardoor moest de directie van Harlingen naar Delfzijl verhuizen. Vanaf 1988 zijn de loodsdiensten geprivatiseerd in vier regionale loodsencorporaties, overkoepeld door de Nederlandse Loodsencorporatie.152 De taken op het gebied van bebakening en betonning van vaarwegen zijn sindsdien ondergebracht bij de Dienst Vaarwegmarkering van het Directoraat-generaal Scheepsvaart en Maritieme Zaken (met in het waddengebied vestigingen in Den Helder en op Terschelling), ressorterend onder het ministerie van Verkeer en Waterstaat. De magazijnen, werkplaatsen en terreinen voor de betonning en bebakening werden van Harlingen overgeplaatst naar Terschelling. 150 Van der Horst. Offers van den strengen pligt. 43. 151 Knop. 138 - 139. 152 De Bruin en Lunenburg. 32.

47

Tot 1976 werden op het traject Vlierede - Harlingen vice versa jaarlijks nog 2.250 tot 2.500 loodsreizen gemaakt. Harlingen en Terschelling hadden toen beide zes loodsen. Door wijzigingen in de Loodswet is het aantal loodsreizen gedaald tot 700 in 2006. Die wijzigingen hadden betrekking op de loodsplicht voor de zogenoemde kruiplijncoasters, schepen met een verticaal verplaatsbare stuurhut waardoor ze bruggen kunnen passeren en dus ver rivieren op varen. Doordat de kapiteins van de ‘kruiplijners’ allemaal een 200 mijls-certificaat haalden en hun schepen qua grootte mee evalueerden komen ze praktisch niet meer naar Harlingen maar varen nu door naar de grote havens, zoals Amsterdam en Rotterdam.153 In 1988 telde Harlingen nog zes loodsen en Delfzijl 17. Anno 2006 waren dat er respectievelijk vier en zeven.154 Terschelling telt zelfs helemaal geen loodsen meer. De allerlaatste, Carl J. Bruchner, ging in 2002 met pensioen.155 Het gevolg was, dat vanaf dat jaar alle loodsen vanuit Harlingen naar Vlierede moesten worden aangevoerd. Het district heeft ook geen eigen loodsboot meer, maar een van district Rijnmond overgenomen loodstender die het voordeel biedt dat de loods op zee niet meer hoeft over te stappen in een rubberboot, opvolger van de aloude sloep, maar door de tender zelf op het te beloodsen schip wordt afgezet of daarvan afgehaald. Het loodskantoor en de vaste ligplaats van de tender, de ‘Zeezwaluw’, waren nog tot maart 2006 in West-Terschelling gevestigd. Met ingang van dat tijdstip zijn beide verplaatst naar Harlingen, zodat op Terschelling ook het allerlaatste spoor van de loodsdienst is verdwenen. Net als de meeste Nederlandse loodsdistricten is ook District Noord al jarenlang verliesgevend. De tekorten worden aangevuld door district Rijnmond, het enige Nederlandse loodsdistrict dat wel winst maakt. Daar komt echter een einde aan in 2008, wanneer de loodsenmarkt door privatisering helemaal ‘vrij’ wordt. Het district Noord zal dan uit financieel oogpunt onherroepelijk verdwijnen, maar wellicht zullen de loodsdiensten dan, net als vroeger, weer worden vervuld door vissers of oud-zeelieden - tenzij het rijk natuurlijk de aanvulling van de financiële tekorten van ‘Noord’ over zal nemen. Veel ongerustheid bestaat onder de loodsen over de op 1 augustus 2002 ingevoerde versoepeling van de loodsplicht, waardoor schepen die district Noord passeren pas loodsplichtig zijn wanneer hun lengte de 70 meter overschrijdt in plaats van de minimale lengte van 60 meter die voorheen werd gehanteerd. Een scheepsramp op of vlakbij de Waddenzee kan zeer ernstige gevolgen hebben voor dit kwetsbare en druk bevaren gebied.156 Maar die kwestie gaat het bestek van deze studie te buiten.

Berging, veerdiensten, schelpenwinning

Omdat de fenomenen berging, schelpenwinning en veerdiensten op Terschelling in het verleden onlosmakelijk met elkaar waren verbonden en dezelfde schepen meermalen voor al deze doelen werden ingezet, worden ze hier in combinatie met elkaar behandeld om overlapping zoveel mogelijk te voorkomen. Deze activiteiten werden ooit alledrie tegelijkertijd ontplooid door Rederij Doeksen, tegenwoordig - voluit - B.V. Rederij G. Doeksen en Zonen en deel uitmakend van de Doeksen Transport Group B.V. te Rotterdam. De rederij is momenteel de grootste onderneming en tevens de grootste werkgever op het eiland. Ook de voorgangers van Doeksen hielden zich bezig met zowel berging, schelpenwinning als het onderhouden van veerdiensten op Harlingen. Grondlegger van Rederij Doeksen was Gerrit Doeksen, geboren in 1861. Hij begon zijn maritieme loopbaan als vijftienjarige op de tjalk ‘Vrouwe Anna’ van zijn vader. Met de tjalk werd mos153 De heer A.M. Lunenburg, zeeloods te Harlingen. Mondelinge mededeling, 24 februari 2003. 154 Van der Wal. Vertrekkend registerloods Lunenburg maakt zich zorgen over toekomst Harlinger haven. 155 Hartlief. Pensioen. 156 Van der Wal. Waddenzee is uiterst moeilijk vaargebied voor onbekenden.

48

De Doeksenboten ‘Volharding’, ‘Noordsvaarder’ en ‘Bornrif’ bergen in 1919 het afgebroken voorschip van de gestrande Amerikaanse stomer ‘Liberty Glo’ (Oepkes) selzaad van Terschelling naar Zeeland vervoerd.157 Op de terugweg werd veelal materiaal voor de kustverdediging op het eiland meegenomen (stenen, rijshout, basaltblokken), maar ook wel brandstoffen als steenkool en turf voor Doeksens eigen kolenhandel. Verder voer men regelmatig met zand van Terschelling naar Groningen.158 De voorouders van Gerrit Doeksen waren aanvankelijk als schipper-eigenaren actief op de Oostzeevaart. Ook zij werden getroffen door de economische achteruitgang tijdens en vlak na de Franse overheersing van ons land. Zoals bij vele andere schipper-eigenaren ontstond er ook bij de Doeksens een andere beroepsintegratie: van de positie van schipper-eigenaar belandde men in die van handelaar in de verscheepte lading. Nadat Gerrit Doeksen de ‘Vrouwe Anna’ van zijn vader had overgenomen, verging dit schip in 1895. Doeksen en zijn knecht wisten te overleven. Het volgende jaar voer Doeksen met de ‘Volharding’, een houten tjalk. Met dit schip werden vooral schelpen vervoerd voor kalkbranderijen in Harlingen (Van der Wal) en op Texel (Dros). Omdat de schelpenwinning op de Waddenzee een lucratief bedrijf was, spande Doeksen zich ertoe in zelf een schelpenzuiger in bezit te krijgen. Dat werd de ‘Willem Barendsz’, die in 1908 werd opgeleverd. Zoutkamp werd de thuisbasis van de nieuwe zuiger, aangezien men vooral viste op de rijke schelpenbanken onder Ameland en bij de Lauwerszee.159 Voorheen was de schelpenvisserij echter niet zo winstgevend. Aanvankelijk werd dit bedrijf uitgeoefend als aanvulling op de visserij. De schelpen werden gewonnen voor kalkbranderijen (na het branden werd de kalk toegepast in de bouw) en voor bestemmingen als kippengrit (gemalen 157 Mosselzaad, in feite zeer jonge mosseltjes, wordt opgevist uit de Waddenzee. Het wordt uitgezaaid op de mosselpercelen, eveneens in de Waddenzee gelegen. Na twee jaar vindt de ‘oogst’ plaats. De volgroeide mosselen worden dan veelal naar de Zeeuwse wateren vervoerd, waar ze op beschutte plaatsen zonder te veel stroming in het water worden verwaterd, d.w.z. het in hun darmkanaal aanwezige zand en slik kunnen kwijtraken. Vroeger werd het zaad ook wel direct naar Zeeland vervoerd om daar op te groeien. 158 Smit. 157. 159 Boot. 52.

49

Rechts de schelpenzuiger annex bergingsboot ‘Texel’ van de firma Dros (’t Behouden Huys) schelpen), en later ook als wegverharding voor bijvoorbeeld fietspaden op de waddeneilanden, enzovoorts. De schelpenvisserij leverde pas pure winst op toen men ontdekte dat er betere prijzen konden worden gemaakt wanneer men maar geregeld bij de afnemers aanvoerde.160 Inmiddels kwam aan het eind van de negentiende eeuw het bergingsbedrijf op, mogelijk gemaakt door de komst van de stoommachine waardoor men de beschikking kreeg over voldoende energie om schepen tijdens een dreigende stranding uit de branding te trekken. Gezien het grote aantal schepen dat in die periode Terschelling passeerde, had de bergerij daar zeker kansen. De zuidelijke Noordzee werd ook toen al druk bevaren. Concrete cijfers uit het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw zijn niet bekend, maar momenteel zijn er in dit gebied circa 250.000 scheepvaartbewegingen per jaar, hetgeen neerkomt op 700 per dag.161 Terschelling ligt niet ver verwijderd van de zgn. ET-route tussen Esbjerg en Texel, waar dagelijks honderden schepen gebruik van maken. Er wordt over de route gevaren door schepen die vanaf de Atlantische Oceaan of Europese havens als Rotterdam op weg zijn naar het Oostzeegebied of de grote Duitse havens Hamburg en Bremen, en omgekeerd. Uit veiligheidsoverwegingen kent de route twee verkeersstelsels met daar tussenin een ‘middenberm’. De eerste rederij die een berging bij Terschelling verrichtte, was de firma Zeilmaker & Co. uit Harlingen met de sleepboot ‘Magnet 2’. Dit bedrijf heeft voor haar bergingsactiviteiten echter nimmer van de haven van West-Terschelling gebruik gemaakt. Dat deed wel kapitein-eigenaar W.H. Ter Meulen uit Bodegraven, die betrokken was bij de berging van het ‘Lutine’-goud. Zijn raderstoomsleepboot ‘Antagonist’ was in 1871 twee weken bezig met een zandduiksysteem boven het wrak van de ‘Lutine’ (men wist slechts wat zink te bergen).162 In 1875 verscheen de raderstoomsleepboot ‘Adsistent’ van de firma Smit & Thomasz uit Nieu160 Drost. 14. 161 www.nioz.nl. 162 Het Britse fregat ‘Lutine’ verging in de nacht van 9 op 10 oktober 1799 in het zeegat tussen Terschelling en Vlieland. Hierbij kwamen 270 opvarenden om het leven. Slechts één man overleefde de ramp, maar die stierf de volgende dag alsnog. Het schip was onderweg van Yarmouth naar Hamburg. De lading bestond uit goudstaven, waarschijnlijk 150.000 Engelse ponden soldij voor Britse soldaten in dienst van de uitgeweken Willem V en ‘landsjuwelen’ die de prins naar Engeland had gezonden om ze opnieuw te laten zetten en slijpen. Er werden vele malen pogingen gedaan om de schatten te vinden, maar meestal was dat vergeefs omdat het wrak al spoedig onder het zand was verdwenen. Volgens opgave van Lloyd’s in Londen is in de jaren direct na de stranding ongeveer tien procent van de lading door vissers geborgen. De ‘buit’ bestond vooral uit tuigage, zeilen en scheepskanonnen. De tinbaggermolen ‘Karimata’ wist in de jaren dertig van de twintigste eeuw één goudstaaf te bergen. Vanaf 1990 is duikteam ‘Caranan’ uit Harlingen, onder leiding van oud-Terschellinger Ane Duijf, bezig de verschillende wrakdelen te inventariseren. Uit de inventarisatie zal t.z.t. een wetenschappelijke publicatie voortvloeien. Sinds oktober 2005 staat bij Maritiem Instituut Willem Barentsz aan de Dellewal te West-Terschelling een Lutine-monument, bestaande uit twee kanonnen, een spant van het rampschip en een plaquette. Ook in Harlingen staat (op de Waddenpromenade) sinds 2005 prominent een kanon van de Lutine. Van der Wal. Lutine-onderzoekers spreken vrijuit over onderzoek.

50

wediep ten tonele op Terschelling. Ze verleende assistentie aan een in de Terschellinger gronden gestrande Engelse schoener. De ‘Adsistent’ werd vanaf 1877 op Terschelling op station gelegd. De eigenaren kregen concessie voor de sleepdienst van het Stortemelk naar Terschelling. Met dit schip werden tal van wrakopruimingen rond het eiland verricht. Maar in 1878 en 1879 vonden er geen strandingen plaats bij Terschelling, waardoor de eigenaren van de ‘Adsistent’ in geldnood kwamen. Deels kon die nood van Smit & Thomasz worden gelenigd met een contract voor het uitbrengen van de roeireddingboot van West-Terschelling, deels ook door een koppeling met de veerdienst Terschelling - Harlingen vice versa. Smit & Thomasz hebben verschillende pogingen ondernomen om voor het onderhouden van de - niet winstgevende - veerdienst subsidie van de rijksoverheid te verkrijgen, maar dat werd telkens geweigerd. Het einde van het bedrijf kwam, toen schipper-eigenaar Maarten Thomasz op 28 augustus 1880 tijdens zwaar weer op de Noordzee overboord sloeg en verdronk. De ‘Adsistent’ werd daarop verkocht aan de Amsterdamse rederij Zur Mühlen, die het schip na een grondige opknapbeurt eveneens op Terschelling op station legde.163 Begon het schelpenvissen in het waddengebied als een aanvulling op de visserij, het bergingswerk startte juist als een aanvulling op de met stoomschepen bedreven schelpenvisserij. Bergingswerk rond de waddeneilanden vanaf Terschelling bleef lange tijd het monopolie van Zur Mühlen. Deze rederij verkreeg in 1883 ook vergunning voor het onderhouden van een postbootdienst vanuit Harlingen op Vlieland en Terschelling. Daartoe liet men de sleepboot ‘Terschelling’ bouwen, die niet geschikt was voor gebruik als schelpenzuiger, maar wel voor het bergingswerk. Veel beter zelfs dan de stoomschelpenzuigers van de concurrentie: de Friesche Stoomschelpenzuiger Maatschappij uit Harlingen (een maatschap van vier schippers) en de firma Dros op Texel. Maar omdat de ‘Terschelling’ het veel te druk had met de posten passagiersdienst kwam Zur Mühlen voorlopig niet aan bergingswerk toe. Dat werd anders, toen de van Smit & Thomasz overgenomen ‘Adsistent’ op Terschelling op post werd gelegd. Maar dit schip was niet echt geschikt voor het werken op de ruwe Noordzee. Niettemin werden er in totaal een kleine 90 schepen mee geborgen.164 Er kwam opeenvolgend een aantal andere schepen voor in de plaats, totdat Zur Mühlen in 1895 - 1896 de ‘Neptunus’ liet bouwen, een zodanig uitgeruste schelpenzuiger dat er ook bergingswerk mee kon worden verricht. Zur Mühlen was een groot bedrijf met veel invloed in de Noordhollandse scheepvaart. Behalve de sleper/zuiger op Terschelling had de rederij boten op station liggen in Den Helder (Nieuwediep), IJmuiden en Amsterdam. Bovendien exploiteerde het bedrijf diverse veerdiensten tussen plaatsen aan de kusten van de Zuiderzee. Zur Mühlen haalde steeds meer schepen naar Terschelling, waaronder de zware zeeslepers ‘Titan’, ‘Atlas’ en ‘Simson’. In 1907 werd de veerdienst op Vlieland en Terschelling overgedaan aan Rederij Bosman uit Alkmaar, waarna ook de ‘Terschelling’ aan de sleepvloot op het eiland werd toegevoegd.165 Rederij Bosman onderhield toen al de zogenoemde ‘Alkmaar Packet’ van Alkmaar op Amsterdam, de lijn tussen Enkhuizen en Stavoren en de dienst van Den Helder op Texel.166 In 1908 bracht de Texelse firma Dros een nieuwe schelpenzuiger in de vaart, de ‘Texel’, die ook dienst kon doen als bergingsschip. De ‘Texel’ werd op Terschelling op station gelegd. Met Zur Mühlen werd een overeenkomst tot samenwerking gesloten. Vanaf dat moment strekte het werkgebied van Zur Mühlen zich uit van IJmuiden tot aan Borkum. In hetzelfde jaar begon zich de concurrentie met Doeksen af te tekenen, nadat deze de ‘Willem 163 Boot. 30. 164 Ibidem. 36. 165 Drost. 15. 166 Colmjon. 91.

51

De aankomst van ‘de’ boot was ook in 1921 al een evenement (Oepkes) Barendsz’ in de vaart had gebracht. Maar het lot leek Doeksen niet goed gezind. In 1911 zonk het nieuwe schip ten zuiden van Ameland bij Hollum. Aan boord waren Jan en Daan Doeksen, Gerrits zonen. Zij konden worden gered door de ‘Lyons’ van de Engelse National Salvage Association, een tot bergingsboot omgebouwde Kanaal-ferryboot die vanaf 1910 op Terschelling was gestationeerd en door de Britten vooral werd gebruikt bij de jacht op het ‘Lutine’-goud. Intussen was de bergingsconcurrentie op Terschelling nog verder toegenomen. Behalve de ‘Texel’ zette Dros in 1909 ook de ‘Neptunus’ in. Vanuit IJmuiden kwamen de zeesleepboten ‘Admiraal de Ruyter’ en ‘Vischploeg’ naar Terschelling, die later werden vervangen door de ‘Athleet’. Doeksen verving de gezonken ‘Willem Barendsz’ door de schelpenzuiger ‘Trio’, maar liet ook een nieuwe stoomsleepboot bouwen: de ‘Volharding’. Deze werd als schelpenzuiger in de vaart gebracht maar was ook als bergingsboot inzetbaar. Vanuit Duitsland verscheen op Terschelling nog een kaper op de kust: het Hamburger sleepbootbedrijf Bugsier Reederei und Bergungs AG, op het eiland kortweg Bugsier genoemd. Deze rederij zette in samenwerking met Doeksen de stoomsleepboot ‘Vulkan’ in, waarmee de concurrentie met Dros en Zur Mühlen dus weer enigszins op peil kwam.167 De in 1914 uitgebroken Eerste Wereldoorlog maakte een eind aan deze verwarrende situatie met tegelijkertijd schepen van vier en soms wel vijf verschillende rederijen op Terschelling, die elkaar hun ‘buit’ voortdurend betwistten. De Engelsen trokken hun ‘Lyons’ terug en de Duitsers de ‘Vulkan’. Bergingswerk was tijdens de oorlog ook niet meer mogelijk vanwege de dreiging van oorlogsschepen en de door de strijdende partijen op de Noordzee uitgelegde mijnenvelden. Na de oorlog trok Zur Mühlen zich helemaal uit de sleep- en bergingsvaart terug. Samenwerking ontstond er nu tussen Dros en Doeksen. De schepen van beide bedrijven werden in één vloot verenigd. Gezamenlijk werd een nieuwe poging ondernomen om het ‘Lutine’-goud te bergen, maar ook nu weer tevergeefs. Rederij Doeksen nam in 1923 de veerdienst van Harlingen op Terschelling en Vlieland over van Rederij Bosman. In 1939 werd de Stoombootmy van Dros geliquideerd. Doeksen nam toen Dros’ enige overgebleven boot over, de ‘Neptunus’. 167 Drost. 50.

52

Van Bosman werden de schepen ‘Minister Kraus’, ‘Prinses Juliana’ en ‘Vlieland’ overgenomen. Sindsdien verzorgt Rederij Doeksen tot op de huidige dag de veerdiensten van Harlingen op Vlieland en Terschelling en tussen die beide eilanden. Het was natuurlijk niet voor het eerst dat er veerdiensten op Vlieland en Terschelling werden verzorgd, zoals we zagen. Al in 1862 voer een postschuit van Harlingen naar Vlierede en Terschelling, waarbij passagiers en post voor Vlieland op de rede door een Vlielander scheepje werden overgenomen. Deze dienst, verzorgd door de botter TS 14 van de Terschellinger schipper Tjerk de Haan, zou tot 1883 standhouden. In welke mate er gebruik van werd gemaakt tonen de cijfers over 1875 aan, toen 117 brieven en 83 passagiers werden vervoerd.168 Een poging om in 1875 met een stoomboot een dienst op de eilanden te onderhouden liep financieel stuk vanwege het - te - lage passagiersaanbod. Schipper T.C. Schol was zulks van plan met de ‘Koophandel’. Zijn aanvraag voor Rijkssubsidie werd echter afgewezen. Schol ondernam geen nieuwe poging. Hij overleed in 1876.169 In 1883 zette rederij Zur Mühlen een dienst op met de nieuwe postboot ‘Terschelling’. Op vrijdag 20 juli van dat jaar begon het schip een dagelijkse dienst te varen van Harlingen op Terschelling vice versa. Het jaar 1883 betekende hiermee een doorbraak van de geïsoleerde ligging van zowel Terschelling als Vlieland. De Harlinger Courant, toen nog verschijnend onder de titel Dagblad van Friesland, benoemde in dat jaar een correspondent op Terschelling, zodat de krant voortaan ook Terschellinger nieuws opnam.170 De dagelijkse veerdienst betekende ook het begin van de ontwikkeling van Terschelling als recreatieoord, waarmee een nieuw tijdperk voor het eiland aanbrak. Rederij Bosman uit Alkmaar nam de veerdienst in 1907 van Zur Mühlen over en richtte daartoe de NV Terschellinger Stoomboot Maatschappij (TSM) op. In 1923, zoals gezegd, kwamen de veerdiensten in handen van Doeksen door de overname van alle aandelen in de TSM. Sindsdien was er sprake van Reederij Doeksen. Korte tijd heeft ook nog een andere rederij een veerdienst op Terschelling onderhouden: die van schipper Johannes Kool uit Medemblik. Kool opende op 25 juni 1932 met zijn schip ‘IJsselmeer I’ een stoombootdienst tussen Den Helder, Oudeschild op Texel, Vlieland en Terschelling. Het betrof een tweedaagse dienst: op maandag, woensdag en vrijdag vanaf Terschelling, de andere dagen vanuit Den Helder. Vooral Kools vrachtvervoer bleek voor hem lucratief te zijn. Maar vanwege het lage passagiersaanbod en het ontbreken van subsidie liep het aanvankelijke succes snel terug. Op 2 maart 1933 verkocht Kool zijn rederij ‘Stoomboot Onderneming IJsselmeer’ samen met de schepen ‘IJsselmeer I’ en ‘Waddenzee’ aan Doeksen. Het zou in het kader van deze studie te ver voeren om de hele geschiedenis van Rederij Doeksen hier weer te geven. Toch dient nog een enkel woord aan de ontwikkeling van het bedrijf te worden besteed, omdat juist Doeksen zo’n groot stempel op de veranderingen op het eiland heeft gedrukt door met veel kennis van zaken en ‘Hollands koopmanschap’ in te springen op de grote vlucht die de recreatie nam, vooral in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Ook zal kort worden ingegaan op een tweetal onder de passagiers zeer populaire veerboten van Doeksen. De rederij heeft in de ruim tachtig jaar van zijn bestaan talrijke schepen in de vaart gehad. Daaronder waren enkele opvallende. Allereerst moet de roemruchte, van Bosman overgenomen, raderboot ‘Minister Kraus’ worden genoemd, die van 1907 tot 1947 - met talrijke onderbrekingen 168 Ibidem. 41. 169 Ibidem. 170 Ibidem. 43

53

De vierde sleepboot op rij met de naam ‘Holland’ van Rederij Doeksen is gerestaureerd en maakt anno 2006 tochten met betalende passagiers (Henry Drost) tijdens de Duitse bezetting - de veerdienst tussen Harlingen en Terschelling heeft verzorgd.171 Deze stoomraderboot was erg populair onder de passagiers. Het in die tijd hypermoderne schip beschikte over een ruime salon, smaakvol ingericht met roodpluche banken en voorzien van elektrisch licht. Vast onderdeel van de overtocht was voor de passagiers het verorberen van de door hofmeester Sipke van der Wijk gebakken bot, die in schalen in de salon werd uitgeserveerd. Behalve passagiers, vervoerde de ‘Minister Kraus’ ook vracht. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Doeksen met dit schip ook nog korte tijd een dienst op het traject Terschelling - Amsterdam vice 171 Boot. 318.

54

versa gevaren. In 1947 maakte de ‘Minister Kraus’ haar laatste reis: naar de sloper in Hendrik Ido Ambacht.172 In de jaren dertig van de vorige eeuw maakte Doeksen reclame met ‘het snelste passagiersschip in harer klasse in West-Europa’. Dat was de bergingssleepboot ‘Holland’, die een snelheid kon halen van 15 knopen. Door op het achterdek een complete salon neer te zetten transformeerde men deze sleepboot in de zomermaanden tot luxe passagiersschip voor de dienst Harlingen Terschelling vice versa. Vlak voor het begin van de Tweede Wereldoorlog bestelde Doeksen één van de op dat moment sterkste zeesleepboten ter wereld, opnieuw een ‘Holland’. Dit schip ging niet lang na de oplevering in 1942 echter in Duitse dienst verloren en heeft nooit voor de rederij gevaren. Na de oorlog moest de passagiersdienst van Doeksen zich vanwege het gebrek aan van alles eerst nog behelpen met schepen van ver voor die periode. Een voormalig Brits korvet zou de derde ‘Holland’ worden. Doeksen voer er mee tot 1950. Toen in de loop van de jaren vijftig het toerisme naar de waddeneilanden een steeds grotere vlucht begon te nemen, bracht Doeksen een nieuwe ‘Holland’ in de vaart, de vierde van die naam in successie. Dit schip kon niet alleen als bergingssleepboot worden ingezet, maar ook als passagiersschip. De ‘Holland’ bood plaats aan 700 passagiers. Het schip werd in 1950 opgeleverd. Het was deze ‘Holland’ waarvan de bemanning vaak krasse staaltjes uithaalde tijdens het bergingswerk. Talloze toeristen koesteren nostalgische herinneringen aan dit schip, dat voor haar tijd zeer snel was en meer op een jacht dan op een sleep- of passagiersboot lijkt. In 1975 werd de ‘Holland’ uit de vaart genomen. Doeksen kon de concurrentie met de veel sterkere slepers van Smit Internationale toen niet meer aan. Tot 1998 werd het schip vercharterd aan Rijkswaterstaat, die het gebruikte voor milieumetingen. De ‘Holland’ werd in 1998 opgelegd in de haven van West-Terschelling en kwam daarna in particuliere handen. Eigenaar werd een groep liefhebbers (oud-leerlingen van zeevaartschool Willem Barentsz) die het schip terug bracht in de oude staat. Vaste ligplaats werd Den Helder. De ‘Holland’ maakt in opdracht van de Stichting Zeesleper Holland vaartochten met betalende passagiers.173 Tijdens de zomermaanden ligt de ‘Holland’ veelal op Terschelling om van daaruit excursies te maken. In 2006 verplaatste de stichting zijn kantoor van Den Helder naar Harlingen, dat nu vaste ligplaats is. De vloot van B.V. Rederij G. Doeksen & Zonen bestond in 2006 uit de passagiersschepen ‘Friesland’, ‘Vlieland’ en ‘Midsland’, waarmee de diensten op Vlieland en Terschelling worden onderhouden. Met de snelle catamaran ‘Koegelwieck’ wordt een sneldienst tussen Harlingen en de beide eilanden verzorgd. De in 2001 opgeleverde snelboot ‘Najade’ werd verhuurd voor particuliere afvaarten en diende tevens als reserveboot voor de ‘Koegelwieck’. Eind 2002 bleek dat Doeksen weinig belangstelling ondervond voor particuliere afvaarten met de ‘Najade’. De rederij besloot daarop het schip in de verkoop te doen. Gemeenteraad en bevolking maakten daar echter ernstig bewaar tegen omdat men vreesde niet meer de beschikking over een snelboot te hebben wanneer de ‘Koegelwieck’ voor onderhoud tijdelijk uit de vaart zou worden genomen. Niettemin werd de ‘Najade’ in 2004 naar het buitenland verkocht. Medio 2002 werd de vrachtcatamaran ‘NoordNederland’ door Doeksen in gebruik genomen. De rederij telt anno 2006 130 vaste werknemers. TSM Catering BV, dat de catering op de schepen verzorgt, heeft 25 vaste krachten in dienst. Zij worden ’s zomers ondersteund door circa 25 uitzendkrachten. Concurrentie in het vrachtvervoer ondervindt Doeksen tegenwoordig van Rederij Waddentransport van de heer Fred Lakeman op Terschelling. Dit bedrijf vervoert tegen een lager tarief dan 172 Drost. 80. 173 Overduin. Een halve eeuw ‘Holland’ IV.

55

Doeksen vracht tussen Harlingen, Vlieland en Terschelling en omgekeerd. Rederij Waddentransport vaart met een voormalige coaster, de ‘Challenger’, en een voormalige Duitse veerpont, de ‘Terschellinger Bank’. Of de Eigen Veerdienst Terschelling (EVT), die in de paragraaf over de scheepvaart aan de orde kwam, succesvol zal zijn moet nog blijken. Wanneer dit initiatief concrete vormen aanneemt, zal Doeksen dus ook concurrentie voor zijn passagiersdiensten gaan ondervinden. Rederij BV G. Doeksen & Zonen is voor honderd procent dochter van de Doeksen Transport Group B.V. te Rotterdam. De overige dochters zijn Rederij Spido te Rotterdam, die met vier schepen rondvaarten verzorgt in de Rotterdamse havens en omgeving; Veer Maassluis, een rederij die met twee carferries auto’s over de Nieuwe Waterweg vervoert op het traject Maassluis - Rozenburg vice versa; Fast Ferry in Rotterdam, een bedrijf dat met twee speedferries passagiers overzet op het traject Rotterdam - Dordrecht vice versa en Aqualiner, dat met een high speed ferry passagiers vervoert op het traject Almere - Huizen vice versa. Vanaf 2005 onderhoudt rederij Nedlines een dienst voor passagiers en vrachtauto’s tussen IJmuiden en Harwich. Eén van de in Nedlines deelnemende partijen is de Doeksen Transport Group B.V.

De zeevaartschool

De zeevaart en andere maritieme activiteiten lopen als een rode draad door de geschiedenis van Terschelling. Daartoe behoort ook het zeevaartonderwijs, dat vanaf 1875 in gestructureerde vorm gestalte kreeg op het eiland. Dergelijke initiatieven waren elders in het noorden al eerder in de negentiende eeuw genomen. De Terschellinger zeevaartschool zou daar echter als enige de crisis van de jaren dertig in de twintigste eeuw overleven. Die in Harlingen, op Schiermonnikoog en de Visserijschool in Wierum moesten toen hun deuren sluiten omdat de rijksoverheid er uit oogpunt van bezuiniging niet langer subsidie beschikbaar voor wilde stellen. In vroeger eeuwen vond de vorming van zeelieden bijna uitsluitend aan boord van de schepen plaats. Wel waren overal in ons land in havenplaatsen particuliere zeevaartschooltjes actief, zoals bijvoorbeeld in Amsterdam. Er zijn geen aanwijzingen dat daar op Terschelling sprake van was, maar ongetwijfeld zal dat ook daar het geval zijn geweest.174 Op de lagere scholen van het eiland werden in de negentiende eeuw echter wel cursussen in wisen zeevaartkunde gegeven. Dat was op Terschelling in bijna elk dorp het geval, ook nog nadat de Zeevaartschool in 1875 al van start was gegaan. Zo verzorgde in Hoorn de onderwijzer Bos in 1910 naast het gewone onderwijs ook lessen in wisen zeevaartkunde. Zijn cursus ging door voor een prima vooropleiding tot de Zeevaartschool.175 Ook de lagere school op West-Terschelling, waar de op Terschelling geboren maar aanvankelijk op Texel werkende ‘meester’ Zwaal stond, verzorgde onderwijs in wisen zeevaartkunde.176 De Terschellinger Zeevaartschool kwam, in vergelijking met zeevaartinstituten elders in het land, pas laat tot stand. In Amsterdam ging in 1785 reeds een zeevaartschool van start. In Rotterdam was dat het geval in 1833, in Delfzijl in 1856, in Veendam in 1833, op Ameland in 1843, in Den Helder in 1854, in Vlissingen in 1903, in Harlingen in 1818, op Schiermonnikoog in 1861 en op Vlieland in 1867.177 Op Terschelling hield het, juist op die dag beëdigde, raadslid C.C. Ruige op 19 december 1871 in de gemeenteraad een pleidooi om in navolging van Vlieland een gemeentelijke zeevaartschool op het eiland te stichten. Burgemeester Mentz deelde aansluitend daarop 174 De Feyfer. 87. 175 Ibidem. 89. 176 Van Leunen. Het ontstaan van een school. 4. 177 Overduin. 125 Jaar zeevaartonderwijs op Terschelling. 6.

56

op 17 mei 1872 aan de raad mee ‘dat zich een commissie heeft gevormd die de stichting van een school zal voorbereiden’.178 Financiële problemen waarmee de gemeente kampte verhinderden een oprichting op korte termijn, maar op 4 januari 1875 kwam het toch zover. Behalve de gemeente, verklaarden ook het Rijk en de provincie Noord-Holland zich bereid de nieuwe school mede te financieren. Beide laatstgenoemde overheden droegen jaarlijks 500 gulden in de kosten bij. Doel van de school was: de wetenschappelijke vorming van zeelieden door het geven van onderwijs in de praktische en theoretische zeevaartkunde, wiskunde, aardrijkskunde, en de behandeling van werktuigen, benevens de beginselen van de stoomwerktuigkunde. Aansluiting op het lager onderwijs was de leidinggevende gedachte.179 Het schoolgeld bedroeg voor de cursus in zeevaartkunde twee gulden per maand en voor die in wiskunde een gulden. Het leerplan voor de nieuwe school omvatte de volgende onderwerpen: a. kennis om onder verschillende omstandigheden en op de meeste geschikte wijze de plaats van een schip op zee te kunnen bepalen en om met het schip op de meest voordelige wijze de plaats van bestemming te bereiken; b. kennis van schip en tuig, manoeuvres met zeilen stoomschepen, stuwen, garneren en beladen; c. navigatie op de Noordzee, het Kanaal, de Oostzee en de Oceaan; d. kennis van de scheepsboekhouding en van de Nederlandse wetten en reglementen op het gebied van scheepvaart en koophandel.180 Huisvesting werd gevonden in een gebouwtje in de latere Zeevaartschoolstraat. Tot directeur werd benoemd de 21-jarige K. Prakken. Prakken had, ondanks zijn jeugdige leeftijd, aan de Kweekschool voor de Zeevaart te Amsterdam gestudeerd, had gevaren en was in het bezit van de akten wiskunde en theoretische zeevaartkunde. De school startte met 26 leerlingen.181 Het eerste resultaat mocht er zijn, want alle zeven leerlingen die zich in de septembermaand van het stichtingsjaar aan het examen onderwierpen, slaagden.182 De school leidde aanvankelijk alleen op voor het stuurmansdiploma. In 1899 werd ook begonnen met een opleiding voor machinisten, die uitbreiding van de school met een werkplaats nodig maakte. Om die reden was eveneens vergroting van het lerarenkorps noodzakelijk. In 1911 was het aantal opleidingen al aanmerkelijk uitgebreid. In dat jaar verzorgde de school cursussen voor onbevarenen tot stuurmansleerling en leerling-machinist, aansluitend op de lagere school, was er een voorbereidende klas voor derde stuurman, examenklassen voor derde, tweede en eerste stuurman, Voorlopig Diploma en Diploma A als machinist, alsmede het Diploma B en C voor machinist. Het aantal leerlingen nam dan ook gestadig toe: van 81 in 1901 naar 160 in 1913.183 Deze stijging van het leerlingental maakte uitbreiding van het gebouw noodzakelijk. Maar al snel bleek het gebouw opnieuw te klein en werden plannen voor nieuwbouw gemaakt. Aanvankelijk stond de met de Eerste Wereldoorlog samenhangende schaarste die nog in de weg, maar in 1918 kon men eindelijk van start. Een jaar later was de nieuwbouw aan de Burgemeester Van Heusdenweg gereed. Het gebouw werd geopend als Willem Barentsz School (WBS). Na 1924, toen geleidelijk aan de crisisjaren aanbraken, liep het aantal leerlingen van de Terschellinger Zeevaartschool enigszins terug van 186 in 1923 tot 144 in 1927. In 1923 waren, behalve de directeur, dertien leraren aan de school verbonden. Wegens bezuinigingsmaatregelen werd het 178 De Feyfer. 90. 179 Van Leunen. 4. 180 De Feyfer. 93. 181 Overduin. 6. 182 Knop. 176. 183 Overduin. 6.

57

aantal personeelsleden in 1924 echter teruggebracht tot tien.184 Als gevolg van het in 1921 ingevoerde centrale eindexamen werd de opleiding voor stuurmansleerling vanaf dat jaar onderscheiden in AS en BS, evenals die voor leerling-machinist in AM en BM. In de jaren twintig startte de Terschellinger school met een opleiding voor eerste en tweede klas radiotelegrafist. Dit, vanwege de opkomst van de moderne communicatiemiddelen in die jaren. In 1935 werd een internaat bij de school in gebruik genomen. Volgens Knop liep als gevolg daarvan het percentage op Terschelling geboren leerlingen terug.185 Tot aan de ingebruikname van het internaat schommelde dit rond de zeventig procent van de ‘schoolbevolking’, maar na 1935 daalde dat percentage door de komst van meer leerlingen van elders.186 Tussen 1936 en 1940 daalde het percentage van Terschelling afkomstige leerlingen van 48 tot 22. Er speelden echter meer factoren een rol dan alleen de ingebruikname van het internaat, vooral toen na de bezettingsjaren het aantal leerlingen van elders nog verder toenam. Door de sluiting van de zeevaartscholen in Harlingen en op Schiermonnikoog per 1 september 1934 nam het aantal leerlingen uit Friesland dat besloot aan de Terschellinger zeevaartschool te gaan studeren, toe. Verder bestond er na de oorlogsjaren onder de Nederlandse jeugd een grote animo voor een maritieme toekomst, reden waarom in die periode leerlingen afkomstig vanuit het hele land zich op Terschelling in lieten schrijven. Ook het feit dat de Terschellinger jongeren in verband met de toename van het vreemdelingenverkeer een verminderde economische noodzaak hadden om naar zee te gaan, deed het aantal leerlingen afkomstig van Terschelling afnemen. In Tabel 2 wordt uitgedrukt hoe de verhouding tussen het aantal leerlingen afkomstig van Terschelling en van elders tussen 1909 en 1947 veranderde. Tabel 2 Aantal leerlingen zeevaartschool, percentages afkomstig van Terschelling en van elders Peildatum Totaal aantal leerlingen % van Terschelling 31-12-1909 49 97,9 31-12-1920 90 50,0 31-12-1930 100 77,0 31-12-1947 120 21,7

% van elders 2,1 50,0 23,0 78,3

Bron: ETIF. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. 84 De Willem Barentsz School groeide zo uit van een zuiver plaatselijke onderwijsinstelling tot een instituut met een meer landelijke betekenis. In 1936 nam de school aan de Burgemeester Van Heusdenweg een nieuwe werkplaats in gebruik voor de opleiding tot scheepswerktuigkundige. Mede hierdoor nam het aantal leerlingen toe tot 213.187 Van het totale aantal leerlingen tot aan de Tweede Wereldoorlog zijn helaas weinig jaarcijfers bewaard gebleven. Onderzoek in het schoolarchief wees uit dat veel cijfermateriaal verloren is gegaan en ook het gemeentearchief bood weinig opheldering. De cijfers die wel konden worden gevonden leveren in combinatie met die uit Tabel 2 onderstaande Tabel 3 op. 184 Knop. 177. 185 Ibidem. 186 Vóór 1935 vonden leerlingen van elders onderdak bij familie of in een kosthuis. 187 Overduin. 6.

58

Tabel 3 Aantal leerlingen zeevaartschool 1875 – 1950 Jaar 1875 1901 1909 1913 1920 1923 1927 1930 1938 1939

Aantal 26 81 49 160 90 186 144 100 200 213

Bron: Overduin. 125 jaar zeevaartonderwijs op Terschelling. Uit deze cijfers blijkt dat de belangstelling voor het zeevaartonderwijs tijdens de Eerste Wereldoorlog daalde. Het gevaar van mijnen, onderzeeboten etc. op zee zal daar de oorzaak van zijn geweest. Tijdens de crisisjaren daalde het aantal leerlingen vanwege de verminderde perspectieven op de vloot in die periode. Tussen 1930 en 1938 nam het leerlingenaantal weer toe. In 1939 was het aantal leerlingen echter hoger dan ooit tevoren. Oorzaak zal zijn het feit dat de werkgelegenheid in de scheepvaart na 1937 weer toenam. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak kon, zo goed en zo kwaad als het ging, het lopende studiejaar nog worden afgemaakt. Maar nadat de Duitsers ons land hadden bezet werd het hele Nederlandse kustgebied tot Sperrgebiet verklaard. Het personenverkeer naar en van de waddeneilanden werd daardoor voor niet-eilanders aanzienlijk bemoeilijkt. Op 31 augustus 1940 deelde de Duitse Inselkommandant het gemeentebestuur mee dat de school geen toestemming zou verkrijgen om in september weer open te gaan. Hetzelfde lot trof de zeevaartscholen in Den Helder en Vlissingen. Aanvankelijk werd geprobeerd om de leerlingen op scholen in Delfzijl en Sneek onder te brengen, maar dat slaagde niet. Directeur De Groot had meer succes in Groningen en Enschede. De leerlingen van de tweejarige AS-cursus voor stuurman werden in afzonderlijke klassen aan de Zeevaart- en Machinistenschool te Groningen geplaatst; de machinistenleerlingen uit de eerste klas van de AM-cursus in de overeenkomstige klas in Groningen en de kandidaten van de tweede klas van deze cursus moesten verhuizen naar een school in Enschede.188 Vanzelfsprekend bleef het aantal inschrijvingen aan de Willem Barentsz School vanaf 1940 vanwege de oorlogsomstandigheden beperkt. Op het eiland werd gevreesd dat het erg moeilijk zou worden om de school na de oorlog weer naar het eiland terug te halen, maar gelukkig bleek die vrees uiteindelijk ongegrond. Toch had Terschelling bij de bevrijding in 1945 officieel geen zeevaartschool meer. De gebouwen waren tijdens de oorlog door de Duitse bezetter onder andere als pakhuis gebruikt. Wat restte, waren een geruïneerd schoolgebouw en werkplaats en een uitgewoond internaat zonder behoorlijke inventaris. Het oefenschip van de school, de door de gemeente in 1929 van het Rijk overgenomen houten ‘Loodsschoener nr. 8’, was verdwenen. Toch 188 Van Leunen. De Groninger jaren 1940 - 1945. 13.

59

slaagde het gemeentebestuur erin om schoolgebouw, internaat en machinistenwerkplaats binnen drie maanden weer bedrijfsklaar te laten maken. Hierdoor kon de Willem Barentsz School in september 1945 worden heropend.189 Ter vervanging van ‘Loodsschoener nr. 8’ kreeg men nog in 1945 de beschikking over een stalen motorvrachtschip, dat tot oefenschip werd omgebouwd. Daartoe werd er een mast op geplaatst zodat ermee kon worden gezeild. Het schip kreeg de naam ‘Willem Barentsz’. Zo ging het zeevaartonderwijs op Terschelling opnieuw van start en in feite kwam het weer zeer snel op gang, zij het dat het aantal Terschellinger leerlingen voortdurend terugliep; de leerlingen van de vastewal waren - en zijn - nu verre in de meerderheid. Er was in de naoorlogse jaren vanaf de koopvaardijvloot zeer veel vraag naar gediplomeerde stuurlieden en machinisten. De vloot had zich snel hersteld, ondanks dat meer dan de helft van het aantal schepen tijdens de oorlog verloren was gegaan. De meeste zeevaartscholen profiteerden van dat snelle herstel, zo ook die op Terschelling. In 1947, 1949 en 1950 meldden zich dermate veel kandidaten aan dat er parallelklassen voor de stuurmansopleiding moesten worden gevormd. Het internaat was in deze jaren volledig bezet. In 1950 kon dan ook een zeer welvarende Willem Barentsz School zijn 75-jarig jubileum vieren. Toen het oude en na de oorlogsjaren inderhaast opgelapte schoolgebouw in de jaren vijftig ernstige tekenen van verval begon te vertonen, werd op verzoek van de gemeente door een architectenbureau geraamd welk bedrag met herstel zou zijn gemoeid. De raming bleek dermate hoog te zijn, dat er plannen voor nieuwbouw moesten worden gemaakt. Op 15 februari 1966 kon een nieuw gebouw aan de Dellewal in gebruik worden genomen. De opening werd verricht door HKH Prinses Margriet, petekind van de koopvaardij. Het oude gebouw werd in 1970 gesloopt. Uitbreiding van het internaat bleek niet mogelijk te zijn. Daarom werd een contract gesloten met de eigenaar van het in de nabijheid staande hotel ‘Victoria’. Dat werd eind december 1971 door de school als internaat in gebruik genomen. De school telde toen bijna 250 leerlingen.190 Het nieuwe internaatsonderkomen bleek binnen enkele decennia ook al weer te klein, waarop in 1992 aan de Dellewal een nieuwe internaatsvleugel gereed kwam. In de vroege jaren zestig van de twintigste eeuw maakte het nautisch onderwijs in ons land een moeilijke tijd door. Door bezuinigingsmaatregelen van de toenmalige regering kwam een aantal hogere zeevaartscholen onder zware druk te staan. Ook voor ‘Willem Barentsz’ waren de signalen niet onverdeeld gunstig. De toenmalige directie van de school entameerde toen het tot stand brengen van een hecht verband van oud-leerlingen met als doel om gezamenlijk politiek Den Haag te overtuigen van de maatschappelijke noodzaak en het nut van de school. Na een onzekere periode werd duidelijk dat men hierin was geslaagd. De vereniging van oud-leerlingen is sindsdien actief gebleven en is nog steeds bij de school betrokken. In 1980 deed ook op Terschelling de HBO-structuur zijn intrede in het zeevaartonderwijs. De tweejarige cursussen voor stuurman en scheepswerktuigkundige werden als gevolg hiervan omgevormd tot vierjarige opleidingen, inclusief een stagejaar. De naam van de school werd veranderd in Hogere Zeevaartschool Willem Barentsz. Ten gevolge van de toenemende automatisering en de daarmee samenhangende bemanningsreductie op de vloot werd in het studiejaar 1985 de semi-geïntegreerde opleiding voor Maritiem Officier op Terschelling ingevoerd. Voortaan kon men na twee jaar studie, een stagejaar en een examenjaar afstuderen in de richtingen navigatie, scheepswerktuigkunde of beide. Daarmee kwamen de rangenopleidingen op Terschelling te 189 De Feyfer. 110 - 111. 190 Ibidem. 111.

60

Maritiem Instituut Willem Barentsz op Terschelling (Dick Overduin) vervallen.191 Medio 1987 kwam in het Nederlandse zeevaartonderwijs de vraag naar voren hoe er voortaan tijdens het tweede studiejaar door de studenten getraind moest worden. De trainingen vonden gewoonlijk plaats aan boord van het instructieschip ‘Prinses Margriet’ van het Koninklijk Onderwijs Fonds (KOF), dat echter uit 1965 dateerde en hard aan vervanging toe was. Het idee kwam naar voren om te streven naar de totstandkoming van een scheepssimulator, waarbij natuurlijk de vraag rees waar die moest worden gevestigd. Na enig ‘touwtrekken’ tussen de gemeenten Rotterdam en Terschelling besloot de toenmalige minister van Onderwijs en Wetenschappen, dr. ir. J.J.M. Ritzen, dat niet alles in de randstad moest worden geconcentreerd en dat de simulator daarom op Terschelling moest komen. Ritzen opende het systeem persoonlijk op 26 mei 1993. Het systeem is een volledig elektronisch alternatief voor de ‘Prinses Margriet’ en omvat simulatoren op full-mission niveau voor de brug-manoeuvreerpositie, de machinekamer en de ladingsbehandeling, die als één volledig geïntegreerd systeem fungeren. De apparatuur is ondergebracht in het Maritiem Simulator Trainings Centrum (MSTC) en wordt gebruikt door alle andere middelbare en hogere zeevaartopleidingen in Nederland. Ook de loodsen in opleiding werden aanvankelijk op dit systeem getraind, maar tegenwoordig beschikken de verschillende loodsregio’s in ons land over eigen, kleinere simulatorsystemen. De laatste jaren is het MSTC steeds met nieuwe functies uitgebreid.192 Met ingang van het studiejaar 1992 - 1993 werd de Terschellinger zeevaartschool organisatorisch ondergebracht bij de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL). De school viel daarbij onder de Faculteit Techniek, Economie en Management van de NHL, het tegenwoordige Instituut Techniek. Vanaf dat jaar is er sprake van het Maritiem Instituut Willem Barentsz. In het studiejaar 1996 - 1997 startte een aantal zeevaartscholen in ons land, waaronder Willem Barentsz, met de opleiding voor Maritiem Officier (‘marof’), waarbij dek- en machinekamerdienst volledig zijn geïntegreerd. De Maritiem Officier combineert alle taken van stuurman, 191 Overduin. 8. 192 De heer S.J. Cross, directeur MIWB. Schriftelijke mededelingen, 2 juni 2006.

61

scheepswerktuigkundige en marconist. De nieuwe opleiding was het gevolg van de verdergaande automatisering en de daaruit voorvloeiende bemanningsreductie die op de vloot werden doorgevoerd. Duidelijk is echter dat de school bereid is weer specifieke opleidingen voor stuurman resp. scheepswerktuigkundige in te voeren, zodra de markt daarom vraagt.193 Met ingang van het studiejaar 2005 - 2006 werd een virtuele machinekamer in gebruik genomen. In 2002 werd de opleiding Hydrografie overgenomen van de Hoge Zeevaartschool Amsterdam. In hetzelfde jaar werd het trainingsschip ‘Prinses Margriet’ definitief afgestoten en een jaar later vervangen door het ms ‘Octans’ voor gebruik door met name de opleiding Hydrografie.194 Ondanks al deze overwegend positieve ontwikkelingen heersten er anno 2002 ook zorgen bij de directie van de Terschellinger zeevaartschool. Want Maritiem Instituut Willem Barentsz had toen, evenals de andere zeevaartscholen in ons land, te kampen met een verminderde belangstelling van jongeren voor een maritieme loopbaan. Alle voorlichtings- en wervingscampagnes ten spijt bleek er bij hen te weinig interesse te bestaan om aan de toenemende vraag naar officieren vanuit de vloot te kunnen voldoen. De zeevaartscholen hadden daardoor met ondercapaciteit te kampen, terwijl veel rederijen noodgedwongen een beroep moesten doen op buitenlandse officieren. In 2003 en 2004 nam het aantal nieuwe studenten sinds lange tijd weer toe, waarschijnlijk als gevolg van de economische recessie.195 Die trend zet zich tot nu toe voort, enerzijds onder invloed van het ontbreken van voldoende werkgelegenheid voor hoogopgeleiden ‘aan de wal’, anderzijds door de toenemende perspectieven op de handelsvloot die de vraag naar extra personeel doet stijgen. Tabel 4 laat zien hoe het aantal aanmeldingen bij het MIWB zich vanaf het studiejaar 1996/1997 verhield tot die bij hogere zeevaartscholen elders in het land. NB: Er is hier sprake van aanmeldgegevens en niet van concrete inschrijvingen. Tabel 4 Aanmeldingen aankomende studenten maritieme HBO-opleidingen 1996/1997 - 2004/2005 Studiejaar 1996/1997 1997/1998 1998/1999 1999/2000 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005

Vlissingen 46 60 60 58 45 36 35 52 45

Amsterdam 42 51 48 25 19 14 16 23 19

Rotterdam 33 41 22 28 21 16 19 15 16

Terschelling 103 64 77 68 51 58 66 75 57

Bronnen: t/m 2000/2001: Kosters. De sociale en economische betekenis van het hoger maritiem onderwijs voor de gemeenschap op Terschelling. 2001/2002 t/m 2005/2006: Maritiem Instituut Willem Barentsz, Terschelling. Niettemin blijft de Terschellinger zeevaartschool aan vernieuwingen werken om ook in de toe193 Van der Wal. Koopvaardij biedt perspectief. 194 De ‘Prinses Margriet’ werd door de nieuwe eigenaren omgebouwd tot luxe cruiseschip ‘Sherakan’ waarmee reizen naar de Middellandse en Caribische Zee worden gemaakt. Rubriek Het Wakend Oog. in: Cornelis Douwes, nr. 162, 2005. 195 Rubriek Maritiem Instituut. in: Cornelis Douwes, nr. 158, 2004.

62

komst het maritiem onderwijs daar ‘bij de tijd’ te houden, aangepast aan de eisen die de vloot stelt. Met het collega-instituut in Vlissingen wordt op onderwijskundig gebied nauw samengewerkt. Momenteel studeren aan het Maritiem Instituut Willem Barentsz jaarlijks gemiddeld zestig jonge koopvaardijofficieren af, zowel van het mannelijk als van het vrouwelijk geslacht.196 Het MIWB heeft een marktaandeel van instromende HBO-marofs van veertig procent.197 De school verzorgt daarnaast HBO-opleidingen op het gebied van de baggerindustrie, hydrografie en off-shore technologie. Verder worden aanvullende cursussen gegeven op het gebied van onder meer scheepsmanagement, dynamic positioning, ijsnavigatie, radarnavigatie en marcom.

Reddingswezen

Hoewel natuurlijk geen specifiek middel van bestaan, behoort ook het reddingswezen tot het geheel van maritieme activiteiten dat vanaf Terschelling werd en wordt bedreven.198 Vandaar dat daar in dit deel eveneens de nodige aandacht aan dient te worden besteed. Reeds zes dagen na de oprichting van de Noord- en Zuidhollandsche Reddingsmaatschappij (NZHRM) schreef het hoofdbestuur op 11 november 1824 een brief aan oud-gezagvoerder Reyntje Wijbrandts op Terschelling met de vraag of hij wilde medewerken aan de oprichting van een reddingstation op het eiland. Toen Wijbrandts daar bevestigend op antwoordde liet de maatschappij voor driehonderd gulden een Groenlandse sloep bouwen en plaatste die in een botenhuis te West-Terschelling. Voorheen was het bedrijven van reddingswerk altijd particulier initiatief geweest. De sloep werd onder commando van Wijbrandts’ schoonzoon Cornelis Ruijg voor het eerst ingezet op 21 oktober 1825, na de stranding van de kof ‘Twee Gebroeders’. Aanvankelijk wilden de opvarenden het schip niet verlaten, maar toen dat later aan stukken sloeg konden zij toch nog door Ruijg en zijn mannen worden gered. Toch kwam het reddingswezen op Terschelling niet erg snel van de grond. Slechts met zeer veel moeite konden Wijbrandts en Ruijg een bemanning voor de reddingboot bij elkaar krijgen. Na Wijbrandts’ overlijden in 1829 werd hij opgevolgd door J.H. Kramer, eveneens een oud-gezagvoerder. Onder diens leiding werden op 10 oktober 1829 twee reddingspogingen ondernomen naar de Deense kof ‘Frau Katharina Maria’ en de Noorse galjoot ‘Habet’. Maar de bemanningen van beide schepen slaagden er uiteindelijk zonder hulp van de reddingboot in aan wal te komen.199 In die eerste jaren van reddingstation Terschelling kwam de reddingboot maar een enkele maal in actie. Ook bleef men kampen met het feit dat onder de bevolking slechts weinig interesse voor het reddingswerk bestond. Wel werden in die periode veel reddingen verricht door de bemanningen van de Terschellinger loodsschuiten, zoals voordien ook veel gebeurd was. Ook anderen, zoals postschipper Tjerk de Haan met zijn botter, hielden zich in intensieve mate met het verrichten van reddingen bezig. Zo had De Haan aan het eind van zijn loopbaan maar liefst 224 reddingsacties op zijn naam staan.200 Kramer slaagde er evenmin in op Terschelling een goed gestructureerd en georganiseerd reddingstation tot stand te brengen. Nadat hij het had opgegeven deed de NZHRM in februari 1834 een beroep op oud-kapitein Gerrit Siebes Rotgans. Die had meer succes. Eén van zijn eerste eisen aan de maatschappij was een tweede reddingboot voor het eiland die te Oosterend moest worden gestationeerd. 196 De heer S.J. Cross, directeur Maritiem Instituut Willem Barentsz. Mondelinge mededeling, december 2003. 197 Van der Wal. Koopvaardij biedt perspectief. 198 Tegenwoordig telt Terschelling één bezoldigde redder: schipper Ane Ruyg van de reddingboot ‘Arie Visser’. De overige medewerkers van KNRM-station Terschelling werken, net als bij de andere reddingsstations in ons land, allemaal op vrijwillige basis. 199 N.N. Reddingsstation Terschelling anderhalve eeuw paraat. 200 Knop. 157.

63

In 1834 vond vanaf West een dramatische reddingsactie plaats. Tijdens zware storm was het Noorse fregat ‘Industrie’, in ballast van Londen onderweg naar Tonsberg, op de westkust van het eiland gestrand. Onder leiding van Rotgans voer men naar het schip toe. De eerste poging mislukte omdat de reddingboot omsloeg. Bij de volgende poging wist men echter acht van de dertien opvarenden aan boord te nemen. De derde poging eindigde rampzalig. Wel wist men nog drie man aan boord te nemen, maar toen brak de mast van de ‘Industrie’ en viel bovenop de reddingboot. De drie juist geredde schipbreukelingen kwamen daardoor in de golven om het leven. Niettemin werd door de reddingmaatschappij aan de acht redders een geldbedrag en een getuigschrift uitgereikt. Dat laatste bevindt zich tegenwoordig in de collectie van het Terschellinger museum ’t Behouden Huys. De Oosterender reddingboot kwam in 1835 gereed. Op 11 december 1836 kwam de nieuwe boot voor het eerst in actie. Men slaagde erin om negen man te redden van de Russische schoener ‘Wolga’, die met een lading talk en ijzer op de oostpunt van het eiland was gestrand. Vervolgens gebeurde er jarenlang niets bijzonders op het Terschellinger reddingfront. Tot 19 augustus 1844, toen de Engelse schoener ‘Telemachus’, geladen met spoorstaven, op het eiland strandde. Met grote moeite wist men de vier opvarenden te redden. Over de reddingen tussen 1824 en 1870 vanaf Terschelling is weinig bekend, aangezien de rapporten daarvan niet bij de reddingmaatschappij bewaard zijn gebleven. Slechts de namen van de gestrande schepen ‘Afina Jonker’ en ‘Suomi’ zijn bekend. Van de ‘Afina Jonker’ werden vier opvarenden gered, van het Russische fregatschip ‘Suomi’ zeventien. Bij deze laatste actie werd de reddingboot van Oosterend vernield doordat ze op een bank stootte. Daarop werd de reddingboot van West naar de strandingplaats gereden, met bovengenoemd resultaat.201 Rotgans mocht in 1860 van de reddingmaatschappij een nieuwe boot laten bouwen, compleet met wagen. De boot werd op het eiland zelf gebouwd. Ze stond bekend als van het ‘Terschellinger’ type, met een dek iets boven de waterlijn en met - pas later aangebrachte - waterontlastkokers. Daardoor week dit type belangrijk af van het destijds gangbare type roeireddingboot. De nieuwe boot voldeed zo goed dat er later ook twee voor Vlieland, twee voor Ameland en één voor Schiermonnikoog op Terschelling werden gebouwd. In 1864 werd het Reddingswezen in ons land gereorganiseerd. In plaats van één man kreeg nu een uit vijf personen bestaande plaatselijke commissie de verantwoordelijkheid over de reddingstations. In hetzelfde jaar trok Rotgans zich terug. Hij was meer dan dertig jaar voor de reddingmaatschappij actief geweest. Op 11 november 1874, precies de dag waarop de NZHRM vijftig jaar bestond, strandde de Nederlandse brik ‘Hollander’ bij paal 18. Het schip had al enkele dagen onttakeld in de storm rondgedreven. Aan boord bevonden zich vier Terschellinger bemanningsleden, waaronder bootsman Jacob Rijnder Groendijk en kapitein A. Dijker. Na overleg besloot Dijker het zwaar gehavende schip op het strand bij Oosterend te zetten. Vanaf het strand werd de Oosterender reddingboot te water gelaten en in twee tochten haalde men de gehele bemanning van zeven koppen van boord. Het wrak van de ‘Hollander’ sloeg al snel helemaal uit elkaar, waarna de lading hout op het strand aanspoelde waar de Terschellinger jutters zich erover ontfermden. Een belangrijke verbetering kwam voor de Terschellinger redders in 1875 tot stand met de oprichting van een volledig uitgerust reddingstation te Midsland-Noord. Dit had echter wel tot gevolg dat er rivaliteit ontstond tussen de boten van Midsland en Oosterend. Inzet was de vraag, wie over welk deel van het strand ging wanneer er een schip strandde. Zo moest schipper Tijs 201 N.N. Reddingsstation Terschelling anderhalve eeuw paraat.

64

Bakker van Oosterend met zijn mannen op 31 januari 1875 na een urenlange tocht door het stuifzand onverrichter zake terugkeren bij de stranding van de Duitse bark ‘Galveston’ op het strand bij Midsland, omdat zijn collegae uit dat dorp hem voor waren geweest. Ook anderszins ontstonden er strubbelingen bij reddingstation Terschelling: tussen commissie en redders. Zo wilden de Oosterenders de eerder genoemde Bakker plaatsen in de reddingcommissie, omdat die geheel uit ‘Westers’ bestond. Het hoofdbestuur van de NZHRM nam dat voorstel over, maar toen nam de gehele plaatselijke commissie van Terschelling ontslag. Burgemeester D. Reedeker verklaarde zich bereid als nieuwe voorzitter aan te treden. Maar ook hij wilde Bakker niet als commissielid. Reedeker erkende dat Bakker een goed zeeman was, maar verweet hem dat hij samenwerkte met commissionairs in zeezaken, tussenpersonen die fungeerden bij de berging van een gestrand schip en de lading daarvan. De burgemeester vond het op grond hiervan wenselijk om onder de redders een circulaire te laten verspreiden waarin stond dat het hen verboden was zich bij het redden van schipbreukelingen in te laten met commissionairzaken of adreskaarten van scheepsagenten aan kapiteins te verstrekken. Zulks was in strijd met het Reglement van de reddingmaatschappij, aldus Reedeker. Bakker liet zich echter niet de wet voorschrijven. Toen op 12 mei 1880 de Duitse galjoot ‘Adelheid’ op de Bosplaat was gestrand redde hij de bemanning. De kapitein en diens zoontje bracht hij naar Oosterend, daarbij ‘vergetend’ de reddingcommissie bericht te zenden. De volgende dag ging Bakker naar West om voor zijn compagnon in dit soort zaken Iemke Jords Kooyman een telegram te verzenden als commissionair van de kapitein van de ‘Adelheid’. Ook hiervan gaf hij geen bericht aan de commissie. Toen die daarvan hoorde kreeg Bakker op staande voet ontslag. Op 30 juni 1880 werd hij opgevolgd door Arien Pieters Smit. Bakker was over dit alles dermate ontstemd dat hij in Amsterdam een eigen boot kocht en samen met Kooyman een particuliere reddingmaatschappij begon. De boot kwam in een loods bij paal 18 te staan, doch toen Reedeker daarvan hoorde kreeg Bakker de aanzegging de loods af te breken omdat er geen vergunning voor was afgegeven. Bakker ging daartegen in beroep bij de Commissaris des Konings van Noord-Holland. Het resultaat was, dat de loods mocht blijven staan omdat het belang van de schipbreukelingen ermee gediend was. De meeste Oosterender roeiers waren Bakker trouw gebleven. Met de boot van zijn eigen reddingmaatschappij slaagde hij er tot tweemaal toe in de ‘officiële’ reddingboten voor te blijven, namelijk bij de reddingen van de opvarenden van het Noorse ss ‘Svanen’ en de Duitse galjoot ‘Anna’. Toch schijnt men later de vrede te hebben getekend, want in 1895 werd Bakkers naam weer vermeld in het officiële NZHRM-strandingrapport van de Noorse bark ‘Fensale’.202 Reddingstation West kreeg op 2 januari 1880 een zware klap te verwerken na de stranding van de Engelse schoener ‘Queen of Mistley’ op de westkant van de Noordsvaarder. Aan boord van dit schip waren behalve de bemanning ook bergers aanwezig, alsmede de burgemeester die als hoofd van de politie naar het schip was gekomen om diefstal tegen te gaan. ’s Nachts stak er een storm op, waardoor de mensen op de ‘Queen of Mistley’ ernstig gevaar liepen. De radersleepboot ‘Adsistent’ van Zur Mühlen sleepte de reddingboot daarop tot boven het wrak en liet haar daar los. Plaatsvervangend schipper Lieuwe Spits hanteerde de stuurriem, die echter plotseling bleef steken waardoor Spits overboord sloeg. De reddingboot raakte dwarszee en sloeg om. Behalve Spits verdronken ook vier roeiers. Een visserman slaagde erin de mensen van het wrak te halen. De vijf omgekomen redders werden op het kerkhof van West-Terschelling in een gezamenlijk graf ter aarde besteld.203 202 N.N. Reddingsstation Terschelling anderhalve eeuw paraat. 203 Knop. 158.

65

De roeireddingboot van Oosterend gaat uit (’t Behouden Huys) Aan het eind van de negentiende eeuw was de scheepvaart langs Terschelling al erg intensief. Daarom werden vanaf het eiland elk jaar wel reddingen verricht. Bijzonder was die op 21 januari 1884 na het stranden van de Helderse vissloep ‘Castor’ HD 29. De Midslander reddingboot voer vijftien (!) maal uit om de veertien opvarenden te redden. In hetzelfde jaar kwam men echter te laat bij de gestrande Noorse schoener ‘Haabet’. Alle opvarenden kwamen om. De redding van de opvarenden van het op de Noordsvaarder gestrande Deense ss ‘Livadia’ op 24 januari 1900 verliep moeizaam. Een hele dag was men bezig om de boten van West en Midsland te water te laten, maar die werden telkens terug geslagen. Men moest de pogingen tenslotte staken. De volgende ochtend slaagde de sleepboot ‘Neptunus’ erin de schipbreukelingen van het wrak geslagen schip te halen. Op 24 november 1908 werd reddingstation West-Terschelling opnieuw door een ramp getroffen. Op die datum verloor de Engelse sleepboot ‘Vulcan’ de Italiaanse bark ‘Fernando’, die ze op sleeptouw had. De ‘Fernando’ had een gemengd Russisch-Italiaanse bemanning aan boord van veertien koppen. Het schip strandde op ‘scheepskerkhof’ Engelsche Hoek bij Terschelling. De ‘Fernando’ brak al snel doormidden, waardoor de zeven man die zich op het voorschip bevonden verdronken. De anderen schuilden in de kajuit op het achterschip waarvan de deur versperd was door een aantal zware balken. Toen één van de balken de deur ramde kon men zich bevrijden en noodsignalen afsteken, die op de Brandaris werden gezien. ’s Ochtends vroeg vertrok de sleepboot ‘Neptunus’ uit de haven van West met de roeireddingboot op sleeptouw. Die werd tot boven het wrak gesleept en daar los gelaten. Ondanks de hoge zee en het naast het wrak hangende tuig wist men het achterschip van de ‘Fernando’ te bereiken. Met grote moeite kon men vijf van de zeven schipbreukelingen aan boord nemen. De kapitein en een matroos die een been had 66

gebroken bleven achter. De redders besloten daarop om naar de sleepboot terug te keren, maar men was nauwelijks op weg toen de reddingboot door een grondzee werd getroffen en omsloeg. Vanaf de ‘Neptunus’ werd direct een vlet te water gelaten, die een deel van de drenkelingen wist op te pikken. Ook de ‘Terschelling’ was in de buurt, die eveneens enkele mensen kon redden. Eén van hen, een Terschellinger roeier, bleek echter al te zijn overleden. Twee Terschellingers werden vermist; van één van hen spoelde later het stoffelijk overschot op Ameland aan. De reddingboot van Midsland trachtte de twee overgebleven schipbreukelingen van het wrak af te halen. Voor de kapitein kwam de hulp echter te laat: hij was uit angst overboord gesprongen. De gewonde matroos kon wel worden gered.204 Het ongeluk tijdens deze redding zou vergaande gevolgen krijgen. Station West-Terschelling kreeg een zelfrichtende reddingboot om dergelijke ongevallen in de toekomst te voorkomen. Maar die beviel de roeiers dermate slecht dat de nieuwe boot na een half jaar al weer werd vervangen door een gewone strandreddingboot. Inmiddels bleek dat het steeds moeilijker werd om nog voldoende vrijwilligers voor de roeireddingboot te vinden. De meeste mannen vonden het namelijk lucratiever om tijdens een berging als opstapper met een sleepboot mee te gaan. Bovendien achtte men de roeireddingboot te gevaarlijk. De NZHRM leek het daar mee eens te zijn, want de maatschappij besloot in 1910 om de roeireddingboot van West voorgoed af te schaffen en haar te vervangen door een motorreddingboot. Dat werd de ‘Brandaris’, waarvan de bouw in 1910 van start ging. De nieuwe boot was 17,70 meter lang, 4,50 meter breed en had een diepgang van 1,35 meter. Het schip had een waterverplaatsing van 38 ton. Als voortstuwing stond een 76 pk Kromhout petroleummotor in de machinekamer, goed voor een dienstsnelheid van 8,75 zeemijl per uur.205 De ‘Brandaris’ was in haar tijd een uiterst modern schip en stond dan ook bekend als de grootste en modernste motorreddingboot ter wereld.206 Schipper werd Jan Cupido, voorheen schipper van de Midslander roeireddingboot. De ‘Brandaris’ was niet de eerste motorreddingboot van Nederland. Dat was de in 1907 gebouwde ‘Jhr. Mr. J.W.H. Rutgers van Rozenburg’, die aanvankelijk in Scheveningen op station lag en van 1925 tot 1930 in Lemmer.207 De NZHRM had lang geaarzeld of ze wel motorreddingboten in dienst zou nemen. Voor stoom was men nooit warm gelopen vanwege het gevaar van het doven der vuren door overkomend zeewater. Ten aanzien van reddingboten met verbrandingsmotoren had men twijfels inzake de gebrekkige betrouwbaarheid en de hoge kosten van aanschaf en onderhoud, respectievelijk ongeveer 20.000 gulden en 2.500 gulden per jaar. De ‘Brandaris’ bleek uiteindelijk een bedrag van 23.000 gulden te kosten. Het schip werd gebouwd op grond van ervaringen die de reddingmaatschappij had opgedaan met de ‘Rutgers van Rozenburg’. Op Terschelling was men aanvankelijk ook niet direct enthousiast over het idee dat er voortaan met een motorreddingboot zou moeten worden gevaren. Doch NZHRM-secretaris H. de Booy wist de plaatselijke commissie tenslotte te overtuigen dat dit een goede stap zou zijn. Zelfs de motorhatende voorzitter van de commissie, oud-zeilgezagvoerder Jacob Wilkens, zag na De Booys pleidooi de voordelen in van de verbrandingsmotor: lichter, dus zou het schip minder ‘zwaarmoedig’ zijn in de branding, sneller gereed om uit te varen en veel goedkoper in aanschaf en exploitatie dan stoommachines. Bovendien konden de motordrijvers van vuurtoren Brandaris - die toen nog met eigen aggregaten werkte - de motor onderhouden. De romp van de ‘Brandaris’ was door vijf waterdichte schotten in zes compartimenten verdeeld. 204 N.N. Reddingsstation Terschelling anderhalve eeuw paraat. 205 Vandersmissen et al. 73. 206 N.N. Reddingsstation Terschelling anderhalve eeuw paraat. 207 Deze boot is gerestaureerd en sinds 2004 als museumschip op Terschelling gestationeerd.

67

Met twee brandstoftanks van 600 liter elk kon het schip 40 uur blijven varen. Het aangebrachte hulpkitstuig verhoogde zowel actieradius als bedrijfszekerheid. Aan dek prijkte een springnet, ook een nieuwigheid en één van de typische trekjes van Nederlandse motorreddingboten die in deze ‘Brandaris’ werden geïntroduceerd. De geringe diepgang maakte de boot ook geschikt voor de ondieptes van het wad en de buitengronden.208 In de elf jaar dat ze in de vaart is geweest heeft de ‘Brandaris’ in totaal 98 tochten ondernomen, waarbij 231 mensen werden gered. Vooral tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen vanwege het grote aantal op de Noordzee uitgelegde mijnen en het doven van de kustverlichting talrijke scheepsrampen plaatsvonden, werd het uiterste van Cupido en zijn bemanning geëist. Eén van de reddingen die hen het meest aangreep was die van een deel der opvarenden van de logger ‘Maria Louise’, die op 1 oktober 1916 in de Eierlandsche Gronden (nabij de Vliehors) verdaagde. Eerst haalde men twee mensen uit het lijwant maar één ervan, een dertienjarige jongen, bleek door kou en uitputting reeds te zijn overleden. Ondanks dat de ‘Brandaris’ telkens werd teruggeslagen en men veel hinder ondervond van de om het schip heen drijvende netten, slaagde de bemanning erin ook de andere tien opvarenden van de logger één voor één uit het lijwant te halen. Na de Eerste Wereldoorlog voer de ‘Brandaris’ veel uit naar vooral Amerikaanse schepen, die bij voorkeur hun weg zochten door de mijnenvelden ten noorden van het eiland. (Kennelijk kozen de kapiteins hier bewust voor, ondanks de risico’s, uit overwegingen van efficiëntie). Namen als ‘Kenwood’, ‘Liberty Glow’, ‘West Arvada’ en ‘West Aleta’ leven nog altijd op Terschelling voort. Bij de redding van de 46 opvarenden van het met wijn geladen schip ‘West Aleta’ liep de ‘Brandaris’ veel schade op. Met ingedrukte ankerkluis, het voorste compartiment vol water - hier bleek het voordeel van de waterdichte compartimenten - een ontzette voorsteven en vol deuken voer men de haven binnen. Schipper Jan Cupido moest in 1921 het commando over het schip overgeven aan Steven Wiegman. Oorzaak was zijn verslechterend gezichtsvermogen, waardoor hij uiteindelijk blind werd. Op 23 oktober 1921 om 13:30 uur voer de ‘Brandaris’ uit voor een reddingsactie naar de Duitse schoener ‘Liesbeth’ die in de Eierlandsche gronden tijdens storm in problemen was geraakt. Aan het roer stond de tijdens deze tocht voor het eerst als schipper functionerende Steven Wiegman, bijgestaan door stuurman Albert Tot. Om 16:45 uur werd de reddingboot vanaf Vlieland nog gesignaleerd toen ze dwars van de Vliehors voer. De Vlielanders zagen de ‘Brandaris’ af en toe recht overeind staan in ongekend steile zeeën. Dat is het laatste wat van de boot is vernomen. Een half uur later rook men op Vlieland een sterke petroleumgeur. De reddingboot moet zijn vergaan, hoewel haar wrak nooit is teruggevonden. Van de bemanning spoelde alleen het lijk van schipper Wiegman aan. De andere drie bemanningsleden zijn nooit gevonden. Wiegman werd op 22 december 1921 onder grote belangstelling begraven op het kerkhof onder de Brandaris. De oorzaak van de ramp blijft onopgehelderd, al zijn er wel speculaties geweest dat de boot op een mijn uit de Eerste Wereldoorlog zou zijn gelopen. Dankzij een royale schenking van de stichting ‘Hulp na Onderzoek’ kon de NZHRM snel na deze ramp een tweede ‘Brandaris’ op stapel zetten. De Nederlandsche Scheepsbouw Maatschappij te Amsterdam kreeg de opdracht voor bouw van de 18,25 meter lange en 4,50 meter brede reddingboot. De ‘Brandaris II’ kreeg een diepgang van 1,38 meter; de waterverplaatsing bedroeg 46 ton. De boot werd voorzien van twee 45 pk één-cilinder ruwolie Kromhout-MD motoren die elk een schroef aandreven. Daarmee was de ‘Brandaris II’ de eerste Nederlandse dubbelschroefs motorreddingboot. In 1949 werden de motoren vervangen door twee zes-cilinder Gleniffer motoren van elk 120 pk. Schipper op de nieuwe reddingboot werd Klaas van Urk, die bijna alle tochten 208 Vandersmissen et al. 74.

68

van de eerste ‘Brandaris’ als stuurman had meegemaakt. De boot zou tot 1960 dienst doen op Terschelling, eerst onder commando van Klaas van Urk en later onder Douwe Tot, Klaas Tot en Jannes Toxopeus. Er werd in totaal 261 maal met de ‘Brandaris II’ uitgevaren, waarbij 457 schipbreukelingen werden gered. Dankzij de aanwezigheid van een krachtige en moderne motorreddingboot op het eiland behoefden de elders op Terschelling gestationeerde roeireddingboten natuurlijk minder uit te varen. Toch verrichtte de 75-jarige schipper Arien Pieter Smit van de Oosterender reddingboot op 26 november 1925 nog een prachtige redding, toen hij met zijn roeiers de 17-koppige bemanning van het bij Oosterend gestrande Duitse ss ‘Ellen Larsen’ van hun wrak geslagen schip haalde. In dezelfde nacht verloor Smit overigens zijn zoon, die toen omkwam bij het vergaan van de Terschellinger loodskotter. In 1934 werd de havenroeireddingboot van West-Terschelling buiten gebruik gesteld. De boot van station paal 8 bij Midsland werd in 1938 vervangen door een motorstrandreddingboot, de ‘Nicolaas Marius’, die op een wagen met rupsbanden met behulp van een waterdichte tractor kon worden vervoerd. Voor deze boot werd tevens een nieuw boothuis bij paal 8 gebouwd. ZKH Prins Bernhard verrichtte op 19 oktober 1938 onder grote publieke belangstelling de officiële opening. De ‘Nicolaas Marius’ heeft tot 1988 dienst gedaan. In dat jaar werd ze vervangen door de snelle rubberboot ‘Poon’. Ook werd ’s winters wel gebruik gemaakt van de reddingboot ‘Frans Verkade’ van Marken, die daar dan toch geen dienst kon doen wanneer het IJsselmeer bevroren was. In 2003 kreeg station Paal 8 de beschikking over de ‘Frans Hogewind’, een snelle, stalen strandreddingboot van het type Valentijn 2000. In 1950 ging ook de laatste roeireddingboot van Terschelling, die van Oosterend, uit de vaart. In december 1960 werd de zelfrichtende motorreddingboot ‘Carlot’ op Terschelling gestationeerd. De ‘Brandaris II’ werd toen verplaatst naar Scheveningen, waar ze nog tot 1966 dienst heeft gedaan. De boot kwam daarna in particuliere handen terecht. In de jaren zestig van de vorige eeuw kwam een nieuw fenomeen op in het reddingswezen: de helikopter. De toestellen worden ingezet voor zoeken reddingsacties. Soms behaalt men resultaat in samenwerking met de reddingboten, maar vaak vissen die ook achter het net omdat een ‘heli’ nu eenmaal sneller ter plaatse kan zijn. Assistentie bij reddings- of zoekacties wordt regelmatig verleend door de Search and Rescue-helicopter van de Koninklijke Luchtmacht die op Vlieland is gestationeerd om stand by te staan voor mogelijke vliegongevallen. (Eind 2005 werd bekend dat de heli’s rond 2010 verplaatst worden naar De Kooy bij Den Helder. Dat leidde vanwege de dan langer wordende aanvliegtijden tot protesten van de bevolking van de waddeneilanden, aangezien de toestellen soms ook gebruikt worden voor vluchten met zieken of gewonden naar ziekenhuizen aan de vastewal). Ook helikopters van de Koninklijke Marine, gestationeerd op vliegveld De Kooy, werken regelmatig met de reddingboten samen. Van 1972 tot 1979 werd de snelle motorreddingboot ‘Komer’ naast de ‘Carlot’ op Terschelling gestationeerd. De ‘Komer’ was van het type Nelson 40: een semi-planerende boot die als loodstender haar kwaliteiten wel had bewezen, maar voor het reddingwerk geen onverdeeld succes was. De reddingmaatschappij wilde er aanvankelijk zes van kopen, maar gezien de slechte ervaringen die men er op Terschelling mee opdeed is het zover niet gekomen. In 1990 werd de ‘Carlot’ vervangen door de grote Rigid Inflatable Boat ‘Jan van Engelenburg’, een zeer snelle boot voorzien van een 680 pk watergekoelde MAN-dieselmotor. Op haar beurt werd de ‘Jan van Engelenburg’ in 2000 vervangen door de ‘Arie Visser’, eenzelfde soort boot maar met grotere brandstoftanks en daardoor een veel grotere actieradius. De reddingmaatschappij NZHRM fuseerde in 1991 met de ‘zuidelijke’ zusterorganisatie, de ZuidHollandsche Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen. De zo ontstane Nederlandse Red69

ding-Maatschappij werd nog in hetzelfde jaar door HM de Koningin voorzien van het predikaat ‘Koninklijke’. Sindsdien is sprake van de KNRM.209 KNRM-station Terschelling beschikt tegenwoordig over een vijftiental vrijwilligers en één beroepskracht om haar boten te bemannen. Echt grote scheepsrampen komen dankzij de vooruitgang van techniek, motorvermogen en communicatiemiddelen tegenwoordig op de Noordzee bijna niet meer voor. De meeste aandacht van de hedendaagse redders gaat dan ook uit naar de watersport, waaraan men vooral ’s zomers de handen vol kan hebben. Verder worden de reddingboten van de waddeneilanden ook regelmatig ingezet voor het vervoer van zieken en gewonden naar de vastewal.

De Brandaris

Ook de vuurtoren Brandaris dient hier te worden behandeld, aangezien die onlosmakelijk is verbonden met de maritieme activiteiten die op en vanaf Terschelling werden en worden bedreven. De laatste decennia diende het gebouw niet alleen meer als vuurtoren maar ook als verkeerscentrale voor de begeleiding van het scheepvaartverkeer op Noord- en Waddenzee. De huidige Brandaris dateert van 1594 en is daarmee het enige bouwwerk op West-Terschelling dat de grote brand van 1666, gesticht door Engelse soldaten, ongeschonden heeft doorstaan. De toren ontleent zijn naam aan de heilige Sint Brandanus, een Ierse abt uit de vijfde eeuw, held in de middeleeuwse legende Navigatio Brendani. Het is niet precies bekend wanneer de eerste versie van de toren is gebouwd, wel is een overeenkomst overgeleverd van 22 september 1323 van Claes Popma, de toenmalige richter van Terschelling, met de stad Kampen. Daarin werd bevestigd dat aan de ingang van het Vlie een ‘voerhuys’ werd opgericht om schade aan schepen die de geul invoeren voortaan te voorkomen.210 Of er toen inderdaad een ‘voerhuys’ is gebouwd valt niet meer na te gaan. De oudste kaart waarop de toren is afgebeeld dateert uit 1530, maar mogelijk is die overgetekend van een oudere kaart. In 1559, toen er geklaagd werd dat de toren ‘in perikel is gevallen’ werd hij betiteld als ‘de van outs kundige baeck’, zodat hij toen dus al vrij oud moet zijn geweest.211 In dat jaar liep de toren gevaar om te vallen of in te storten, wat overigens ook gold voor de aangebouwde kerk. Of er toen ook iets aan is gedaan vermeldt de geschiedenis niet, maar in 1563 werd vanaf Terschelling aan de vroedschap van Amsterdam bericht gedaan dat de toren erg door het water was gehavend en zeker om zou vallen wanneer er niet snel werd ingegrepen. In 1592 werd vanaf Terschelling een brief geschreven aan de stad Enkhuizen - die sinds 1573 belast was met de zorg voor betonning en bakens rondom het Vlie - dat de situatie wel erg penibel begon te worden. Op 22 januari 1593 stortte de toren inderdaad in, reden waarom de Staten van Holland besloten dat er zo snel mogelijk een nieuwe moest worden gebouwd.212 Het werk werd aanbesteed en een aannemer ging aan de slag. Maar vijf maanden later stortte het nog onvoltooide bouwwerk in. Zes metselaars kwamen om het leven, twee mannen die bovenop de toren stonden overleefden het ongeluk. Onderzoek wees uit dat men te veel haast had gemaakt, bovendien waren er te veel gebroken stenen verwerkt die ook nog eens te zacht waren. Het jaar daarop werd het werk hervat. Ditmaal ging men met meer zorgvuldigheid te werk De toren werd in het najaar van 1594 opgeleverd. Het bouwwerk was iets meer dan vijftig meter hoog en mat ruim tien meter in het vierkant. Bovenop de toren werd een met lood beklede kap met een kaarsenlantaarn geplaatst. De Brandaris is toen dus al als vuurtoren gebruikt, maar in 1802 209 Ibidem. 210 Zwaal. 77. 211 Knop. 224. 212 Zwaal. 81.

70

werd in een beschrijving gesproken over een ‘dagbaak’. Het vuur werd toen gestookt op het dak van een gebouwtje dat bovenop een hoog duin bij het dorp stond.213 Reden daarvan was, dat de kaarsenlantaarn van de vuurtoren niet voldeed omdat het licht veel te zwak was om goed door de scheepvaart te kunnen worden opgemerkt. Pas in 1837 werd de Brandaris weer als vuurtoren in gebruik genomen.214 Het bouwwerk werd toen geheel ommetseld en er werd een koker in gebouwd met een hardstenen wenteltrap. Op de toren kwam een grote olielamp waar een lenzenstelsel omheen werd gebouwd dat draaibaar was. Het werd aangedreven door een gewicht, hetgeen resulteerde in een omwenteling die liefst acht minuten duurde in plaats van de twintig seconden van tegenwoordig. In 1864 werd het draailicht vervangen door een groot staand licht. Het eerste elektrisch draailicht werd in 1907 op de toren aangebracht. Hiermee was de Brandaris de eerste vuurtoren in Nederland met een dergelijke voorziening.215 Het draailicht dreef op een met kwik gevulde bak die pas tijdens de laatste restauratie in 1999 is afgeschaft en vervangen door een meer eigentijdse con- De Brandaris was de eerste Nederlandse vuurtoren voorstructie.216 zien van een elektrisch draailicht (’t Behouden Huys) Als verkeerscentrale voor regeling van het scheepvaartverkeer valt de Brandaris organisatorisch onder Rijkswaterstaat Noord-Nederland en maakt deel uit van de Dienstkring Waddengebied Friesland. Samen met de Verkeersposten op de toren van Schiermonnikoog is die weer deel van de onderafdeling Scheepvaartzaken met het hoofdkantoor in Leeuwarden. De Verkeersposten op de torens van Ameland en Texel zijn inmiddels gesloten. Hoofdtaak van de Verkeerscentrale Brandaris is de verkeersdienst. Doel daarvan is het verbeteren van een veilige en vlotte navigatie van passerende schepen, de veiligheid van mensenlevens op zee en de bescherming van het mariene milieu, de aangrenzende kust, bouwwerken en offshoreinstallaties tegen mogelijk nadelige effecten door het scheepvaartverkeer. Verkeerscentrale Brandaris beschikt over tien verkeersleiders en één systeembeheerder. Het personeel heeft een maritieme achtergrond en volgde aanvullende opleidingen aan onder andere het Maritiem Instituut Willem Barentsz. De verkeersleiders hebben de beschikking over een tweetal bijna identieke consoles met diverse 213 Knop. 226. 214 Zwaal. 81. 215 Rijkswaterstaat. Informatiefolder, z.j. 216 Ibidem.

71

computerschermen en een radarinstallatie. Daarop worden de beelden van Texel, Terschelling en Ameland samengevoegd tot één beeld, zodat men een zo goed mogelijk totaaloverzicht krijgt van de scheepvaartbewegingen op de Noordzee. Op deze manier is het ook mogelijk een groot deel van de Waddenzee te bekijken en kan men via de radarscanners op de vuurtorens van Texel of Ameland de aandachtsgebieden observeren. Alle scheepsbewegingen worden opgeslagen in het Waddenzee Traffic Information System (WATIS), dat speciaal voor de Verkeerscentrale Brandaris is ontwikkeld. Zo zijn in dat systeem alle gegevens bekend van schepen die ooit in het aandachtsgebied hebben gevaren. Verkeerscentrale Brandaris communiceert voor zijn verkeersleidingstaak via marifoonkanaal 2 met de schepen. Een betrekkelijk nieuwe functie van de Verkeerscentrale is de Centrale Meldpost Waddenzee (CMW), waar ieder die iets bijzonders heeft te melden over zaken die zich in het waddengebied afspelen dat kan melden. De CMW vervult een spilfunctie bij de Samenwerkende Inspectie Diensten Waddenzee en de Samenwerkingsovereenkomst Ongevallenbestrijding Waddenzee. Aan de hand van een speciaal formulier worden gemelde bijzonderheden daarop ingevuld en vervolgens verstuurd naar de betreffende diensten van de provincie waarop de melding betrekking heeft: brandweer, politie, marechaussee, douane, gemeenten, enzovoorts. De CMW is zowel telefonisch bereikbaar als via marifoonkanaal 4, zodat de post ook kan worden opgeroepen door schepen die geen telefoon aan boord hebben. Noodoproepen van schepen op marifoonkanaal 16 worden afgehandeld door het Kustwacht Centrum (KWC), dat sinds 2002 in Den Helder is gevestigd. Het KWC coördineert ook de eventuele reddingsacties die uit noodoproepen voortvloeien, maar kan die ook lokaal ‘uitbesteden’ aan bijvoorbeeld de Verkeerscentrale Brandaris. Op de toren worden verder elk uur meteorologische waarnemingen gedaan voor het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Voor dat doel staat op verschillende plaatsen in het waddengebied meetapparatuur opgesteld, waarvan de resultaten op de toren kunnen worden afgelezen. In de zomer werkt de Verkeerscentrale samen met Staatsbosbeheer om bij bosbranden op het eiland zo snel mogelijk te kunnen ingrijpen. De Brandaris vervult op Terschelling en in het aangrenzende kustgebied voorts ook een sociale functie. Vele eilanden kustbewoners bezitten een radioscanner, waarmee ze het verkeer tussen toren en scheepvaart kunnen beluisteren. Populair zijn vooral de weerberichten, die de toren om de twee uren uitzendt. Toen het vermogen van de marifoon over kanaal 2 richting Harlingen in 2003 uit bezuinigingsoogpunt werd verminderd waardoor de Brandaris in Harlingen niet langer meer kon worden ontvangen, zetten radio-amateurs op Terschelling het via hun scanners ontvangen signaal op internet, zodat nu in principe wereldwijd naar de Brandaris kan worden geluisterd. De vraag of de Verkeerscentrale in de toekomst op de Brandaris gevestigd zou blijven was lange tijd onderwerp van politieke en publieke discussie. Mogelijkheden voor uitbreiding biedt de toren niet en Arbowet-technisch is de situatie evenmin optimaal. In 2005 besloot de minister van Verkeer en Waterstaat dat de centrale vanaf het voorjaar van 2007 wordt ondergebracht bij Maritiem Instituut Willem Barentsz. Daarmee verdwijnt de mens na 400 jaar van de toren. De taak van de menselijke ogen zal worden overgenomen door camera’s.217

217 N.N. Verkeerscentrale Brandaris naar MIWB.

72

Akkerbouw en veeteelt

In de tweede helft van de negentiende eeuw telde Terschelling ruim 220 boerenbedrijven.218 De betrokken boeren oefenden alle het gemengde bedrijf uit: akkerbouw in dienst van de veeteelt en voor de eigen voedselvoorziening. Akkerbouw vond plaats op de veelal kleine percelen op de hogere gronden, veeteelt op de lager liggende. De laagst gelegen en dus natste percelen dienden de boeren tot hooiland. In 1921 waren op Terschelling 247 agrarische bedrijven actief, waarvan 22 10 tot 20 ha grond besloegen, de rest was kleiner dan 10 ha.219 In 1930 was sprake van in totaal 227 bedrijven.220 In de periode 1910 - 1933 gaven 193 personen aan de gemeente op landbouwer te zijn, 226 boerenarbeider, 2 veehouder, 1 pluimveehouder en 1 gardenier.221 In 1955 was het aantal agrarische bedrijven op Terschelling teruggelopen tot 164.222 In 2006 is dat nog verder afgenomen: er zijn nog 24 veehouders op het eiland actief en negen akkerbouwers. Voorts zijn er vijf loonbedrijven op Terschelling gevestigd.223 Deels zijn die laatsten ook actief in aanverwante werkzaamheden als grondverzet. Van de 2.166 personen tellende beroepsbevolking op Terschelling waren in 2002 90 werkzaam in de sector ‘landbouw’.224 Deze ontwikkeling is het gevolg van de schaalvergroting in de agrarische sector, die in de jaren dertig, vijftig en zeventig van de vorige eeuw ingrijpende ruilverkavelingen noodzakelijk maakte hetgeen leidde tot een veel kleiner aantal grote veeteeltbedrijven dan voorheen. Terschelling was er overigens vroeg bij wat ruilverkaveling betreft; de eerste ruilverkavelingspoging vond al in 1927 plaats, elders in Nederland gebeurde dat veel later. Het was vooral de Hollandsche Maatschappij van Landbouw (HML) die hier voortdurend impulsen toe liet uitgaan. Mede ook door de activiteiten van de HML werden aan het eind van de negentiende eeuw al enkele duinvalleien herschapen in weide- en bouwland. Op initiatief van het toenmalige polderbestuur werden in deze periode tal van verbeteringen in de waterhuishouding doorgevoerd door ontwatering via besloting en verbetering van de dijksluizen.225 Ontginningen van het duingebied zijn altijd erg belangrijk geweest voor de agrarische stand van Terschelling. Reeds in 1909 bevond zich daar 68 ha bouwen grasland. In 1930 telde het duingebied 297 ha bouwen weiland. De meeste ontginningen vonden plaats in de jaren twintig (van de twintigste eeuw). Ontginningen, maar ook splitsing van grote bedrijven leidden tot een sterke groei van vooral de bedrijven van 5 - 10 ha groot: van 74 in 1860 tot 112 in 1921. Volgens Smit was deze categorie in die tijd zeer levenskrachtig, omdat zelfvoorziening en commerciële oriëntatie vruchtbaar samengingen. Een ‘normaal’ gezin kon de werkzaamheden op een dergelijk bedrijf gemakkelijk af.226 Na 1921 verdwenen veel kleinere bedrijven. 32 Bedrijven met een grootte van 1 - 5 ha werden opgeheven. Het aantal grotere bedrijven van 10 - 20 ha nam echter sterk toe: van 22 in 1921 tot 63 in 1940. Na 1930 verdwenen ook veel bedrijven met een grootte van 5 - 10 ha. Hun aantal verminderde van 112 in 1921 tot 65 in 1940. Na 1940 verdwenen bijna alle bedrijfjes met een grootte van 1 - 5 ha: waren er hiervan in 1921 nog 113, in 1948 waren er slechts 21 van over. Het moeten bedrijfjes zijn geweest die aan veel gezinnen een karig bestaan hebben gegeven en die de kostwinners wel dwongen tot nevenactiviteiten. Oorzaak van dit alles was de in die jaren op 218 Dr. G Smit. De agrarisch-maritieme structuur van Terschelling omstreeks het midden van de negentiende eeuw. 180. 219 G. Smit. De situatie in de landbouw van Terschelling in 1921. 14. 220 Ibidem. 221 Bevolkingsregister 1910 - 1933 gemeente Terschelling. (West 7 delen, Oost 5 delen). Gemeentearchief Terschelling 222 LEI. Een sociaal-economisch onderzoek naar de landbouw op Terschelling. 8. 223 eigen inventarisatie. 224 Fryslan yn sifers 2002. 36 - 37. 225 G. Smit. 13 - 14. 226 Ibidem. 14 - 15.

73

gang komende crisis in de Nederlandse landbouw.227 Deze ontwikkeling leidde mede tot een aanzienlijke daling van de bevolking op het eiland. In 1920 bedroeg die nog 3.978 zielen, om in 1920 terug te lopen tot 3.839 en tot 3.269 in 1930. Tussen 1920 en 1930 liep de omvang van de bevolking dus terug met 570 zielen.228 In 1860 kreeg de Terschellinger Polder de status van waterschap, waardoor het gehele terrein onder één bestuur kwam. Dat bracht met zich mee dat er ook een ‘keur’ werd ingevoerd: de ‘Keur van het Waterschap de Terschellinger Polder’, die bepalingen inhield met betrekking tot onderhoud en instandhouding van dijken, waterlozingen en wegen. In een tweede keur werd de samenstelling van het ‘Dijkleger’ vastgelegd, waarin werd geregeld wie voor het onderhoud van welke dijkvakken verantwoordelijk was, tot welke werkzaamheden men verplicht was en hoe groot de vergoedingen waren voor het beschikbaar stellen van man en paard, voeren vaartuig. Dit alles leidde op het eiland tot een betere infrastructuur dan men ooit had gekend. De situatie werd nog aanmerkelijk verbeterd door de in 1909 afgeronde verharding van de 14,5 kilometer lange weg vanaf West-Terschelling tot aan de dwarsdijk bij de Grië, voorbij Oosterend.229 De straatweg verving het ’s zomers mulle en ’s winters modderige zandpad dat voorheen de dorpen op het eiland met elkaar verbond. De aanleg van de weg leidde ertoe dat ‘Westers’ en ‘Oosters’ sneller met elkaar in contact konden komen, waardoor het isolement tussen de dorpen onderling (sommige ‘Oosters’ hadden nog nooit de Brandaris van dichtbij gezien, zo wil de volksmond) sterk afnam.230 Dankzij al de genoemde maatregelen konden de bedrijfsresultaten van de Terschellinger boeren uiteindelijk aanzienlijk worden verbeterd. De huidige akkerbouwers opereren alle op kleine tot zeer kleine bedrijfjes. Vrijwel alle boerderijen op het eiland kregen na de Tweede Wereldoorlog een niet-agrarische bestemming, veelal in de recreatiesector: kampeerboerderij, appartementencomplex, pension, restaurant, hotel, enzovoorts. De veehouders op het eiland hebben hun bedrijven en hun weilanden in de polder, die met de bedijking van Terschelling in de twaalfde of dertiende eeuw tot stand kwam; de enkele overgebleven percelen bouwgrond van de akkerbouwers zijn te vinden op de hogere gronden aan de voet van de oude duinen. Agrarische activiteiten hebben zich door de eeuwen heen vooral op het oostelijke deel van het eiland geconcentreerd.231 Voor ‘West’ geldt, dat er nauwelijks agrarische activiteiten zijn en ook nooit zijn geweest, uitgezonderd een aantal volkstuintjes in het duingebied ten noorden van het dorp. West-Terschelling was van oudsher vooral de woonplaats van zeelieden, loodsen en schippers. In 1850 telde het dorp 1.600 inwoners, waarvan de overgrote meerderheid direct of indirect was verbonden met zeevaart, beloodsing en schipperij. Volgens de landbouwtelling van 1860 telde het oostelijk deel van Terschelling 200 agrarische exploitaties, tegen ‘West’ 21. Daarnaast waren op ‘West’ twintig burgers die wat aardappels verbouwden en er enkele schapen op na hielden.232 West- en Oost-Terschelling vormden in 1860 als het ware twee afzonderlijke werelden. Toch woonden er op het sterk agrarisch georiënteerde oostelijk deel van het eiland ook wel zeelieden. In de meeste gevallen betrof dat jonge boerenarbeiders die, al dan niet noodgedwongen, veelal tijdelijk voor het beroep van zeeman kozen. Ook woonden ‘om Oost’ wel zeelieden in ruste. Aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw kwam het vaak voor dat kleine 227 Zie ook het hoofdstuk over de voedselvoorziening tijdens de Tweede Wereldoorlog in deel 2. 228 G. Smit. 18 - 19. 229 Jo Smit. 10. 230 Kunst. Terschellinger Volksleven.. 14. 231 In de meeste literatuur laat men het oostelijke deel van Terschelling al beginnen bij Hee, enkele kilometers ten oosten van WestTerschelling. 232 Dr. G Smit. 180.

74

De geoogste rogge wordt in schoven in de boerderij gebracht (’t Behouden Huys) boeren van Oost-Terschelling onregelmatig zeereizen maakten, wellicht voor het verdienen van de hoge pachtsom die op hun land rustte. Dit verschijnsel was vooral verbonden aan de haringvisserij op Nederlandse en Duitse loggers.233 Voor de meeste jongeren van Oost-Terschelling was de zeevaart in die tijd een kort durende fase in hun maatschappelijke loopbaan. Als opgeschoten jongen ging men naar zee, als zeeman verwierf men zich een bruid en nadat het jonge gezin met enkele kinderen was verblijd voegde de vader zich bij de zijnen om het beroepsleven als landbouwer te vervolgen.234 Naar verhouding leverden de grote waddeneilanden Texel, Terschelling en Ameland in het verleden minder zeelieden dan Vlieland of Schiermonnikoog, omdat op de drie eerstgenoemde eilanden relatief gezien meer cultuurgrond aanwezig is. Hoe meer cultuurland op de eilanden beschikbaar was, hoe sterker in het algemeen de scheiding tussen maritieme en agrarische beroepen. De eilanden hebben eeuwenlang in een sterk isolement verkeerd, waardoor men voor de voedselproductie ten bate van de eigen bevolking dus geheel op zelfvoorziening was aangewezen. Men moest het hebben van de eigen akkerbouw, veeteelt en visserij. Zodra de bevolking toenam eiste dat oplossingen om met de grondschaarste om te gaan: uitbreiding van het areaal aan cultuurgrond, intensivering van het gebruik daarvan, export van bevolking (voornamelijk naar de zeevaart maar ook wel door emigratie) of een combinatie van die factoren. Op Terschelling werd dit opgelost door het tijdelijk gemeenschappelijk gebruik van private gronden (het ‘overal’ of ‘oerol’) aangevuld met de oudste vorm van berging, de strandrijderij oftewel het jutten.235 Toen aan het eind van de negentiende eeuw de relatief onveilige zeilschepen werden vervangen door de veel betrouwbaarder stoomschepen, nam het aantal strandingen op de waddeneilanden drastisch af. Dit had tot gevolg dat de opbrengsten van de strandrijderij sterk daalden. In combinatie met de gevolgen van de grote landbouwcrisis, die West-Europa vanaf de 233 Ibidem. Zie ook de paragraaf over de visserij. 234 Ibidem. 198. 235 Boot. 49.

75

jaren zeventig van de negentiende eeuw trof, heerste in die periode op grote schaal armoede op Terschelling. Na 1862, nog aan de vooravond van de landbouwcrisis, vertrok menig Oost-Terschellinger gezin naar elders om daar te proberen een nieuw bestaan op te bouwen. De trek was enerzijds gericht op Noord-Holland, anderzijds op de Verenigde Staten. Van 1862 tot 1880 staken 188 personen van Oost-Terschelling de Atlantische Oceaan over. Onder hen waren zowel akkerbouwers, zeelieden als boerenarbeiders. Deze trek vond vooral plaats in de periode 1865 - 1869. Het inwoneraantal van Oosterend daalde ten gevolge van de emigratie tussen 1862 en 1869 met 21 personen, dat van Formerum en Midsland ging met respectievelijk 51 en 90 personen omlaag.236 Vanaf de jaren negentig van de negentiende eeuw nam de welvaart op het agrarisch gerichte Oost-Terschelling weer wat toe. Een eerste impuls hiertoe werd gegeven door de in 1894 opgerichte coöperatieve zuivelfabriek te Lies.237 Brachten de boeren voorheen hun producten (melk, boter, eieren, schapenkaas, sajet (breien stopgaren), stro, winteraardappelen, konijnen en vogels) naar West, waar ze veelal tegen winkelwaren werden ingeruild, in het vervolg werden de zuivelproducten verhandeld door de zuivelfabriek. In 1896 werden ook zuivelfabrieken in Formerum en Midsland opgericht. In 1916 hebben die zich verenigd tot één fabriek in Lies.238 Behalve coöperatieve zuivelfabrieken, werden op Terschelling in de jaren negentig van de negentiende eeuw door de boeren ook andere coöperatieve instellingen in het leven geroepen: verenigingen tot aankoop van kunstmest en veevoer, een dorsvereniging, een vereniging tot bevordering van de pluimveehouderij en, zoals in die tijd op zoveel plaatsen op het platteland, een coöperatieve boerenleenbank naar het idee van de Duitse dorpsburgemeester Raiffeisen.239 Uitzonderlijk is de cranberry-cultuur op Terschelling. Het betreft de Occicocus Vaccinium Macrocarpon Aiton, oftewel Amerikaanse Veenbes. Volgens de overlevering zouden vaten met daarin deze bessen in 1831 op het strand zijn aangespoeld en daar door de jutter Jan Sipkes Cupido uit Kinnum zijn gevonden. Cupido sleepte de vaten volgens deze overlevering achter de duinen, waarna hij er één openbrak. Toen bleek dat de vaten bessen bevatten in plaats van de verwachte sterke drank of wijn, liet Cupido de boel teleurgesteld achter. De bessen zouden vervolgens kiem hebben geschoten, waarna de Amerikaanse Veenbes zich over de vochtige en kalkarme duinvalleien op het hele eiland verspreidde. Of de overlevering op waarheid berust is maar de vraag. Zo komen de bessen ook in vochtige duinvalleien op de andere waddeneilanden voor en ook wel op locaties aan de vastewal waar sprake is van een vochtig en kalkarm milieu. Het is echter wel aannemelijk dat de bessen als lading op een schip werden meegevoerd en, al of niet na stranding, zo op het eiland terecht zijn gekomen. Jarenlang deden de Terschellingers weinig met de bessen, zij het dat de kinderen met deze harde vruchten speelden en er halskettingen van regen. Een Amsterdamse biologiestudent die aan het eind van de negentiende eeuw onderzoek op Terschelling verrichtte, wees de eilanders er echter op dat de bessen, al of niet verwerkt tot compote of sap, goed te consumeren zijn en zelfs een geneeskundige werking bezitten. Hij trof de bessen aan in een vochtige duinvallei die sindsdien 236 Dr. G Smit. 204. 237 De productie van de zuivelfabriek op Lies verhuisde in de jaren tachtig van de twintigste eeuw vanwege de hoge vervoerskosten naar de vastewal. In het pand was vervolgens enige jaren een biologisch-dynamische zuivelfabriek gevestigd. Om dezelfde reden werd de productie van deze fabriek overgeplaatst naar een dergelijk bedrijf in het Noordhollandse Linnem. Tegenwoordig is in Oosterend een kleinschalige, biologische zuivelfabriek gevestigd die zijn producten op het eiland zelf afzet. Vrijwel alle Terschellinger veehouders ‘boeren’ tegenwoordig biologisch. 238 LEI. 9. 239 Knop. 194 - 195.

76

het ‘Studenteplak’ heet, noordelijk van Halfweg. Vanaf 1893 werden de cranberryvalleien door de gemeente verpacht. De pachter kocht de door de bevolking geplukte bessen tegen een geringe vergoeding op. Door de bootverbindingen vanuit Harlingen op Engeland kon de oogst gemakkelijk, goedkoop en vlug op de Londense markt worden gebracht. Vanwege de geringe kosten welke die werkwijze met zich meebracht maakte de pachter tot 1909, toen Staatsbosbeheer het duingebied onder zijn ressort kreeg, grote winsten op de jaarlijkse oogst.240 Dit duurde tot 1936, toen de Londense markt overvoerd raakte door de grote aanvoer van Amerikaanse cranberries. Door de gemakkelijke afzetmogelijkheden in Engeland hadden de pachters verzuimd afzetgebied in Nederland te zoeken, waardoor de oogst tegen abnormaal lage prijzen moest worden verkocht of soms zelfs vernietigd. Na 1936 werd dan ook afzetgebied in eigen land gezocht, evenals in Frankrijk en Zwitserland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er nauwelijks cranberries geplukt omdat de duinen onder het ‘Sperrgebiet’ vielen. Direct na de oorlog kon in verband met de heersende schaarste de gehele oogst in Nerderland worden afgezet. De cranberry bevat een hoge dosis vitamine C. Afhankelijk van de weersomstandigheden kan die hoeveelheid oplopen tot tussen de 65 en 90 gram per 1.000 gram bessen. De bijzonder hoge zuurtegraad van de bessen verhindert bij mensen hechting in het lichaam van de E-coli bacterie, die onder andere blaasontsteking kan veroorzaken. Het hoge benzoaatgehalte van de bessen maakt ze zeer lang houdbaar. Plukken van de cranberries is jarenlang voor een ieder vrij geweest, maar sinds professionele bedrijven (tegenwoordig zijn dat Cranberry Cultuur Skylge BV te Formerum en Groenhof Cranberry Producten te Oosterend) de gronden waarop de plant groeit van Staatsbosbeheer pachten, is de oogst aan regels gebonden. De pluk vindt plaats in september en oktober. Een honderdtal tijdelijke werkkrachten begint dan op het oosten van het eiland en werkt geleidelijk naar het westen toe. Men werkt met zogenaamde harkbakken, waarmee tientallen bessen tegelijk van de planten kunnen worden gehaald. Wanneer alle plekken op het eiland waar de cranberries groeien zo onder handen zijn genomen wordt het sein gegeven tot de napluk, waarbij een ieder nog mag proberen een ‘maaltje’ te vinden. De cranberry is een puur wilde vrucht, wat inhoudt dat er geen cultuurtechnische maatregelen worden getroffen om tot een zo groot mogelijke opbrengst te komen. Bemesten, bevloeien, verzanden en dergelijke zijn dus uit den boze. Staatsbosbeheer zou dat ook niet toelaten in de natuurgebieden die ze beheert. Dit heeft tot gevolg dat de grootte van de oogst een zeer grillig verloop kent, want de opbrengst is zo volledig afhankelijk van de natuurlijke omstandigheden. De cranberry mag dan een zeer sterke plant zijn, hij is erg gevoelig voor nachtvorst. Bepalend zijn meestal de omstandigheden van de tweede helft van mei tot de eerste helft van juni, wanneer de planten bloeien. Wanneer de temperatuur in deze periode beneden het vriespunt komt worden de planten dermate beschadigd dat er geen vruchtvorming meer kan plaatsvinden. Na de oogst worden de cranberries gesorteerd en gedroogd. De grootste exemplaren zijn bestemd voor de versmarkt, de kleinere worden verwerkt tot producten als sap, compote, wijn, siroop, likeur, mosterd, thee, puree, azijn en jam. Een aantal van de cranberryproducten wordt onder een EKO-keurmerk op de markt gebracht. Vanaf 2006 is de productie van sappen van Cranberry Cultuur Skylge BV in Harlingen gevestigd.241

240 ETIF. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. 62. 241 Harlinger Courant, 14 april 2006.

77

Recreatie

Reeds in de loop van de negentiende eeuw ontwikkelden één Nederlands (Schiermonnikoog) en meerdere Duitse waddeneilanden zich tot maritieme badplaatsen. Al eerder was dat met plaatsen aan de kust het geval, hetgeen vooral werd bevorderd door de aanleg van wegen en spoorwegen op het vasteland. De kwaliteit van de verbindingen met de eilanden varieerde sterk en leidde ertoe dat de afzonderlijke eilanden elk een verschillende ontwikkeling tot badplaats doormaakten. Initiatieven vanuit de omgeving waren daarvoor belangrijk, zoals totstandkoming van verbindingen naar de plaatsen vanwaar de veerboten vertrokken. De eilanden verschilden echter onderling sterk in het nemen van eigen initiatieven en in het verlenen van concessies voor de bouw van hotels, exploitatie van strandterreinen, badinrichtingen, enzovoorts. Zo verleende het bestuur van het Duitse waddeneiland Norderney reeds in 1797 een concessie voor het bouwen van een badinrichting. In 1814 verbleven op dit eiland gedurende de zomer daardoor al meer badgasten dan het lokale inwoners telde. Het maritieme vreemdelingenverkeer naar de Duitse waddeneilanden moet tijdens deze eerste fase vooral worden gezien als Kurort-toerisme, dat helemaal afhankelijk was van de mode zoals die door de ‘hogere standen’ werd bepaald. De Nederlandse waddeneilanden bleven sterk achter bij deze ontwikkeling. Tussen 1870 en 1914 was alleen Schiermonnikoog een badplaats van enige betekenis. Van dit eiland werd gebruik gemaakt door een aantal beter gesitueerden, die vooral uit de provincie Groningen afkomstig waren.242 Ameland was het eerste Nederlandse waddeneiland met een badhotel. In 1854 kwam in Nes een ‘zeebad-inrigting’ tot stand, die vanwege gebrek aan belangstelling echter geen lang leven was beschoren.243 De Duitse waddeneilanden daarentegen kenden rond de eeuwwisseling al een grote opkomst van het vreemdelingenverkeer. De komst van vreemdelingen naar de Nederlandse waddeneilanden in die tijd moet daarentegen eerder worden gezien als het incidentele bezoek van een enkele reisliefhebber, dan als een georganiseerde activiteit van enige economische betekenis. Een belangrijke reden in die tijd om een bezoek aan een van de eilanden te brengen was een slechte gezondheid. Zo is het eerste hotel op Schiermonnikoog bijvoorbeeld mede tot stand gekomen dankzij de inzet van een arts.244 Op Terschelling besloot Rederij Bosman, die toen nog de passagiersdienst op het eiland onderhield, in de zomer van 1907 met de nieuwe raderstoomboot ‘Minister Kraus’ een extra zondagsdienst te starten teneinde het bezoek van recreanten aan het eiland te stimuleren. De aanleiding daartoe zal gelegen hebben in het feit dat Terschelling in die tijd veelvuldig in het nieuws was vanwege het grote aantal strandingen dat op haar kust plaatsvond. Bovendien had in dat jaar een aantal hooggeplaatste persoonlijkheden het eiland bezocht: eerst de inspecteur-generaal van het Loodswezen, vervolgens de gouverneur van de provincie Noord-Holland in verband met de aanleg van de weg over het eiland en tenslotte Prins Hendrik, die drie dagen op het eiland verbleef waarbij hij logeerde in het - nog steeds bestaande - Amsterdamsch Koffijhuis op West (en daar de snert van juffrouw Swart hogelijk prees). De prins kwam op bezoek ter inspectie van het reddingswezen. Reeds bij de eerste vaart van de extra zondagsdienst op 7 juli 1907 stond het ’s ochtends op de kade van West-Terschelling zwart van de mensen die met eigen ogen wilden zien hoe de honderden zondagsreizigers naar het Amsterdamsch Koffijhuis trokken om er bier te drinken en te biljarten. De Brandaris werd voor de vreemdelingen opengesteld: van bovenaf wierp men centen 242 Dr. G. Smit. 3. 243 Dogterom. Ontwikkeling en betekenis van de recreatie. 21 244 Ibidem.

78

naar beneden zodat het Terschellinger jongvolk er op de stenen om lag te vechten. Toen de reizigers ’s middags om drie uur het eiland weer verlieten deed nagenoeg het hele dorp hen op de kade uitgeleide.245 Deze gebeurtenis geeft een goede indruk van de mate waarin Terschelling toen nog geïsoleerd was: mensen van de wal kende men alleen maar van het enkele bezoek dat die aan het eiland brachten, of zelfs alleen maar van horen zeggen. Terschellingers zelf gingen niet naar de wal, afgezien van familiebezoek of een noodzakelijk bezoek aan het spreekuur van een medisch specialist had men daar niets te zoeken. Dit was de eerste ‘golf’ toeristen die naar Terschelling trok en al spoedig zouden er meer volgen, getuige het feit dat het Amsterdamsch Koffijhuis reeds het volgende jaar werd vergroot en zowel op West-Terschelling als op Midsland een aantal pensions werd ingericht.246 Toch zou voor de waddeneilanden, ook voor Terschelling, het vreemdelingenverkeer in de periode voor de Tweede Wereldoorlog niet meer blijven dan een welkome, hier en daar misschien aanzienlijke bijverdienste. Van een overwegend belang van het vreemdelingenverkeer voor de inkomsten van de eilandbewoners was dan ook - nog - geen sprake.247 Toch nam het aantal arbeidsplaatsen in de recreatiesector al vóór de Tweede Wereldoorlog toe. Dat zou na de oorlogsjaren totaal anders worden. De toegenomen welvaart stelde velen, ook de minder goed gesitueerden, in staat enkele dagen of langer op een waddeneiland door te brengen teneinde de behoefte te bevredigen naar een tijdelijke verandering van omgeving. De eilanden met hun talloze overgangen van landschappen zijn daar uitermate geschikt voor en bovendien liggen ze relatief dicht bij de grote woonkernen van het drukke westen. Liefhebbers van landschappen als bos, strand, duin, kwelder of rustieke dorpsgezichten, van planten- of dierenleven, van strandbezoek en zwemmen, van wijdse stilte en rust, van vriendelijk dorpsleven, van watersport, wadlopen of sportvissen kunnen op een waddeneiland allen vrijelijk kiezen uit dit grote aantal mogelijkheden tot recreëren. In verhouding tot de Duitse waddeneilanden maakten die langs de Nederlandse kust, zo ook Terschelling, een andere ontwikkeling door in hun metamorfose tot toeristenoord. Eilanden als Norderney en Borkum behielden veel hun oorspronkelijke karakter van Kurort, vroeger exclusief toegankelijk voor de rijkere bovenlaag van de bevolking. Op deze eilanden is een sterk ontwikkelde hotel- en pensionaccommodatie aanwezig, compleet met strandboulevards en veel hoogbouw; kampeerterreinen vindt men er slechts sporadisch en dan ook nog van mindere kwaliteit. De luxueuze instelling van vroeger is op deze Duitse eilanden dan ook nog steeds aanwezig: het zijn momenteel de duurste vakantie-eilanden in het hele internationale waddengebied.248 De Nederlandse waddeneilanden vormen vanaf het begin der massarecreatie de vakantiebestemming voor veel bredere lagen van de bevolking. Dientengevolge is de accommodatie er veel gevarieerder en minder luxueus dan op de eerder genoemde Duitse eilanden. Behalve de vele zomerhuisjes zijn op elk eiland wel één of meer kampeergelegenheden aanwezig. De meeste accommodatie is tegenwoordig al ver voor het hoogseizoen volgeboekt. De grote drukte hoeft echter niet te betekenen dat een eiland door toeristen wordt overspoeld. Zo kent Terschelling door de opbouw van de verblijfsaccommodatie een sterke zonering voor wat de drukte betreft. Die concentreert zich sterk op het westelijk gedeelte van het eiland. Niettemin heeft men ook hier beseft dat de groei van het aantal slaapplaatsen niet onbelemmerd door kon gaan, omdat de voor de recreanten zo aantrekkelijke waarden dan onherroepelijk zouden worden aangetast 245 Colmjon. 95. 246 Ibidem. 97. 247 Dogterom. Ontwikkeling en betekenis van de recreatie . 23. 248 Dogterom et al. Recreatie. 380.

79

Vooroorlogse recreatie op Terschelling (’t Behouden Huys) en het eiland op den duur aan kwaliteit zou verliezen. Door middel van beleid van rijk (onder andere de in 2006 herziene Planologische Kern Beslissing ‘De Waddenzee’ waarin de regering zijn beleidsvoornemens met het waddengebied heeft vastgelegd), provincie (streekplannen) en gemeente (bestemmingsplannen die gemeenten sinds de invoering van de Wet op de Ruimtelijke Ordening sinds 1965 moeten maken en uitvoeren) is dan ook een halt toegeroepen aan een verdere groei van het aantal logiesplekken. Wel wordt met instemming van de betrokken overheden nog steeds gewerkt aan een verdere verbetering van de kwaliteit van de verblijfsaccommodatie. ‘Badgasten’ komen overigens ook naar Terschelling zonder van de daar aanwezige verblijfsvoorzieningen gebruik te maken. Dat geldt voor de vele duizenden watersporters die het eiland jaarlijks bezoeken en ook voor de opvarenden van de talrijke historische zeilschepen die tegenwoordig de Waddenzee bevaren, de zogenoemde Bruine Vloot. In 2002 telde het aantal passanten dat de jachthaven van West-Terschelling aandeed 16.941.249 Het aantal bezoeken dat de charterschepen van de Bruine Vloot in dat jaar aan Terschelling brachten bedroeg 3.859.250 Gemiddeld varen op een traditioneel zeilschip 20,4 mensen mee, waarmee het aantal opvarenden van de Bruine Vloot dat in 2002 Terschelling bezocht bijna 80.000 bedroeg.251 In de havens van het waddengebied zijn opvarenden van de Bruine Vloot per persoon ‘goed’ voor een besteding van 25 euro per dag.252 In deze sector gaan dus zeer hoge bedragen om. Hoeveel personen een pleziervaartuig gemiddeld aan boord heeft is niet precies bekend, evenmin als hun bestedingsbedrag. Maar ook deze watersporters zullen zonder twijfel jaarlijks een aanzienlijk bedrag op Terschelling besteden. De ontwikkeling van de recreatie op Terschelling kende na de Tweede Wereldoorlog een stormachtig verloop. Brachten in 1960 nog 45.000 mensen een bezoek aan het eiland, in 1971 was dat 249 Werkgroep Kennisbeheer Waddenzee. Jaarboek Waddenzee 2002. 53. 250 Ibidem. 251 Van der Wal en Fopma. Harlingen en haar Bruine Vloot. 96. 252 BBZ. Kencijfers zeilen motorchartervaart. 30.

80

aantal al opgelopen tot 123.000. Ook op de andere waddeneilanden was sprake van een stormachtige ontwikkeling. Werden in 1963 op alle eilanden samen nog circa drie miljoen overnachtingen geteld, in 1976 was dat al tot rond de acht miljoen gestegen.253 In 2001 en 2002 heeft onderzoeksbureau Vandertuuk uit Beetsterzwaag in opdracht van de gemeente Terschelling een meting uitgevoerd in het kader van de Toeristische Recreatieve Ontwikkelings Monitor. Eerder vond dergelijk onderzoek plaats in 1999. Uit dat van 2002 bleek dat tussen maart 2001 en februari 2002 in totaal 345.000 mensen een bezoek met een toeristisch motief aan het eiland brachten. Dat waren er 10.000 meer dan in 1999. Het totaal aantal overnachtingen steeg met 200.000 naar twee miljoen. Deze stijging werd veroorzaakt door de toename van het aantal toeristen en de toename van de gemiddelde verblijfsduur, die steeg van 5,5 overnachtingen in 1999 naar 5,9 in 2001. Fietsen, wandelen en strandbezoek vormen de ‘top 3’ van de activiteiten die de recreanten volgens Vandertuuk op het eiland ondernemen. De gemiddelde besteding van de vakantieganger bedroeg in het metingsjaar 42,57 euro per persoon per dag, een toename van negen procent ten opzichte van 1999. Het totaal in dat jaar door toeristen op Terschelling uitgegeven bedrag kwam daarmee uit op 87 miljoen euro.254 Dit alles heeft natuurlijk een geweldige invloed gehad op het leven en de inkomenspositie van de Terschellinger bevolking. Was men op het eiland vroeger bijna uitsluitend werkzaam als zeevarende, visser, akkerbouwer, veeboer of handwerksman, tegenwoordig verdient een groot deel van de bevolking zijn - goed belegde - boterham in de recreatiesector. Een ontwikkeling die zich overigens langs de hele Noordzeekust van Europa heeft voorgedaan. De jaarlijkse toename van het aantal recreanten heeft het gemeentebestuur van Terschelling jarenlang voor problemen gesteld voor wat betreft openbare voorzieningen als waterleiding, riolering, vuilverwerking, gas, elektriciteit en medische voorzieningen. Zo werd op alle waddeneilanden van oudsher drinkwater uit de duinen opgepompt. Nadat de recreatie zo sterk was opgekomen had dat in sommige jaren verdroging van de vegetatie tot gevolg. De meeste waddeneilanden wonnen ook veel meer water dan werd toegestaan om ’s zomers in de - veel - grotere behoefte te kunnen voorzien. Zo had Terschelling in 1974 vergunning om 190.000 m3 water te winnen. In werkelijkheid werd er echter 305.000 m3 opgepompt.255 Intussen is op de eilanden echter ruimschoots voorzien in de problemen met de openbare voorzieningen. Werd op Terschelling de elektriciteit vroeger op het eiland zelf opgewekt, tegenwoordig wordt die via een kabel van de vastewal aangevoerd. Voor water geldt hetzelfde: dat wordt via een leiding vanuit de watertoren in Sint Jacobiparochie (gemeente Het Bildt) naar het eiland gepompt. Riolering is op alle plekken waar mensen verblijven, aanwezig. Werd het vuilnis vroeger op het eiland gestort, tegenwoordig gaat dat per veerboot naar de wal. Sinds Rederij Doeksen in 2002 de vrachtboot ‘Noord-Nederland’ in gebruik nam, worden de passagiers van de veerboten op de autodekken bovendien niet meer geconfronteerd met kwalijk riekende vuilniswagens. Hetzelfde geldt voor het vervoer van vrachtwagens geladen met gevaarlijke stoffen. Toerisme is tegenwoordig geen jaarlijks optredend gebeuren meer, al liggen de pieken natuurlijk nog wel in de zomermaanden. Het toeristenseizoen is door de jaren heen steeds meer verlengd, waardoor het eigenlijk het hele jaar voortduurt. Op Terschelling en de andere eilanden is daar handig op ingespeeld door verblijfsvoorzieningen te creëren die gedurende het hele jaar geschikt zijn om door toeristen te kunnen worden gebruikt. Op Terschelling waren per 1 mei 2004 in totaal 521 mensen werkzaam in de horecasector. Daar 253 Dogterom. Ontwikkeling en betekenis van de recreatie. 26. 254 Forse stijging toerisme. De Terschellinger, 1 augustus 2002. 255 Dogterom. Ontwikkeling en betekenis van de recreatie. 26.

81

moeten in het hoogseizoen naar schatting enkele honderden tijdelijke krachten, veelal afkomstig van de vastewal, bij worden opgeteld. In de sector ‘Vervoer, opslag en communicatie’, die sterk gerelateerd is aan de recreatiesector, werkten in 2004 op Terschelling 217 personen, al zal in deze categorie ook een aantal zeevarenden zijn mee gerekend. De sector ‘Zakelijke dienstverlening’ telde 94 personen. Op een totale beroepsbevolking van 2.143 waren in 2004 zo in totaal 926 personen werkzaam in een met de recreatiesector verwant beroep, hetgeen neerkomt op een percentage van ruim 43, bijna de helft van de beroepsbevolking.256 Ook voor de inkomenspositie van de Terschellinger bevolking heeft de recreatie op het eiland gevolgen gehad. Het gemiddeld inkomen per inwoner op het eiland behoorde in 2000 tot de hoogste van Friesland: 10.900 euro. Op Vlieland werd in 2000 evenveel verdiend, op Ameland 9.700 euro en op Schiermonnikoog 11.200 euro. Ter vergelijking: het laagste gemiddeld inkomen hadden in Friesland in 2000 de inwoners van de gemeente Dantumadeel, namelijk 8.900 euro. Schiermonnikoog scoorde met een gemiddeld inkomen van 11.200 euro per inwoner het hoogst onder de Friese gemeenten.257 In 2006 bedroeg het gemiddeld inkomen op Terschelling net iets onder de 20.000 euro. Daarmee is het eiland de rijkste Friese gemeente, zo meldde De Terschellinger op 14 december 2006. De welvaart die de recreatie oplevert laat zich ook aflezen uit het per inwoner van de waddeneilandgemeenten opgebouwde vermogen. Op Terschelling bedroeg dat in 1995 14.770 euro, op Vlieland 15.190 euro, op Ameland 9.780 euro en op Schiermonnikoog 22.880 euro. In dit opzicht was het opgebouwde vermogen van de inwoners van de gemeente Dantumadeel ook weer het laagst in Friesland: 6.310 euro per persoon. De inwoners van de gemeente Schiermonnikoog scoorden wat het opgebouwd vermogen per persoon betreft net als het gemiddeld inkomen dus eveneens het hoogst in Friesland. 258 Cijfers over de vermogensopbouw in Friesland zijn na 1995 niet meer beschikbaar gesteld. Wanneer men zich realiseert dat de waddeneilanden aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw tot de armste gebieden van Nederland konden worden gerekend, hebben toerisme en recreatie tot zeer gunstige gevolgen voor de welvaart van de bevolking geleid. Ook voor die van Terschelling, al wordt op Schiermonnikoog in deze sectoren kennelijk nog meer geld verdiend. Tegenwoordig bezoeken jaarlijks gemiddeld 500.000 recreanten het eiland. Gezamenlijk geven zij er circa 110 miljoen euro uit. De komst van al die mensen is van levensbelang voor het eiland, aangezien 70 procent van de inkomsten uit het toerisme komt. Het Oerol-festival, dat sinds 1981 jaarlijks in juni op het eiland plaatsvindt, wordt steeds belangrijker voor de plaatselijke economie. Twaalf tot vijftien procent van de totale jaarlijkse uitgaven door toeristen worden gedaan tijdens de tien dagen Oerol. Oerol heeft met zijn 50.000 bezoekers het hoogseizoen op het eiland inmiddels overtroefd als drukste periode. Op de waddeneilanden als geheel loopt het aantal bezoekers sinds enkele jaren echter terug. Met name het jeugdtoerisme neemt de laatste tien tot vijftien jaar af. Oorzaak is de sterke concurrentie die men ondervindt van betrekkelijk goedkope vakantielanden als Spanje en Turkije.259

256 Fryslân yn sifers 2004. 40 - 41. 257 Ibidem. 258 Fryslân yn sifers 2001. 42 - 43. 259 Fries Dagblad, 21 juni 2006.

82

Demografie Bevolkingsverloop

Het aantal inwoners van de gemeente Terschelling is na 1880 van nog geen 3.500 sterk toegenomen tot bijna 4.000 in 1910, om daarna terug te lopen tot een minimum van 3.289 in 1939. Oorzaak van die daling was de economische crisis die zich op het eiland met name op de werkgelegenheid in de sectoren landbouw, visserij en scheepvaart manifesteerde, waardoor velen elders emplooi zochten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam het inwoneraantal geleidelijk toe, in 1946 gevolgd door een sterkere groei. De toenemende werkgelegenheid in de recreatiesector veroorzaakte na 1952 een constante groei, hoewel tussen 1955 en 1960 een kleine schommeling optrad. De bevolkingsgroei was in 2005 nog niet tot stilstand gekomen. De opening van de Aanvullende Opvang voor Asielzoekers zorgde voor een piek in 1994. In Tabel 5 wordt in beeld gebracht hoe het inwoneraantal zich vanaf 1880 tot en met 2005 ontwikkelde. Tabel 5 Overzicht verloop bevolking Terschelling 1795 - 2005 Jaar

Mannen

Vrouwen

Totalen

1795 1830 1840 1849 1859 1869 1880 1890 1900 1910 1920 1925 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945

? 1.205 1.276 1.305 1.387 1.488 1.742 1.849 1.904 1.933 1.894 1.824 1.620 1.607 1.613 1.636 1.673 1.667 1.698 1.676 1.658 1.652 1.634 1.610 1.644 1.655 1.671 1.737

? 1.145 1.246 1.416 1.584 1.523 1.746 1.938 2.016 2.045 1.945 1.827 1.649 1.634 1.641 1.653 1.653 1.640 1.637 1.636 1.630 1.637 1.680 1.660 1.672 1.689 1.705 1.706

1.830 2.350 2.522 2.721 3.171 3.011 3.488 3.787 3.920 3.978 3.839 3.651 3.269 3.241 3.254 3.289 3.326 3.307 3.335 3.312 3.288 3.289 3.314 3.270 3.316 3.344 3.376 3.443 83

Jaar

Mannen

Vrouwen

Totalen

1946 1947 1948 1949 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

1.764 1.771 1.845 1.872 1.857 1.833 1.824 2.000 2.201 2.345 2.331 2.373 2.334 2.445 2.510 2.506

1.750 1.800 1.812 1.820 1.780 1.763 1.766 1.963 2.124 2.197 2.258 2.232 2.179 2.224 2.258 2.228

3.514 3.571 3.657 3.692 3.637 3.596 3.590 3.963 4.325 4.542 4.589 4.605 4.513 4.669 4.768 4.734

Bronnen: 1795 - 1869: www.volkstellingen.nl 1880 - 2005: Bureau Voorlichting, gemeente Terschelling Onderzoekers van het Landbouw Economisch Instituut te ’s Gravenhage publiceerden in 1955 het Sociaal-Economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. Zij wijzen er daarin op dat, wanneer we bovenstaande cijfers goed beschouwen, kunnen opmerken dat de bevolkingsomvang van Terschelling zich sinds 1880 op een ‘merkwaardige’ wijze heeft ontwikkeld, zeker als we die vergelijken met de situatie in Friesland en met de landelijke. Tot 1904 groeide de bevolking van Terschelling nog in een tempo dat weliswaar hoger lag dan dat in Friesland, maar achterbleef bij de landelijke toename. Na 1910 daalde het inwoneraantal echter sterk, in het bijzonder tussen 1920 en 1930 en met een dieptepunt in 1931. Vervolgens bleef het tot 1940 vrijwel constant. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vond eerst een lichte daling plaats en daarna weer een stijging. Vanaf 1946 nam het inwonertal weer toe en van 1955 tot 1960 schommelde het. Die schommelingen hadden tot gevolg dat het inwonersaantal vanaf 1880 tot dat jaar nauwelijks is toegenomen. Daarentegen nam de bevolking van Friesland in deze periode met 42 procent toe en die van heel Nederland met maar liefst 163 procent.260 Zoals eerder gememoreerd, hield deze ontwikkeling verband met de ontwikkeling van het economisch leven op Terschelling, maar ook met de groei van de werkgelegenheid elders in het land. Tabel 6 brengt één en ander in beeld.

260 LEI. Een sociaal-economisch onderzoek naar de landbouw op Terschelling. 10.

84

Tabel 6 Loop van de bevolking tussen 1880 en 1954 Jaar

Terschelling Friesland Aantal zielen Indexcijfer (1880 = 100)

1880 1900 1910 1920 1930 1940 1947 1950 1954

3.488 3.920 3.978 3.839 3.269 3.314 3.571 3.637 3.603

100 112 114 110 94 95 102 104 103

100 103 109 115 120 129 137 139 142

Nederland 100 128 146 170 196 220 237 251 263

Bron: LEI. Een sociaal-economisch onderzoek naar de landbouw op Terschelling. 72 De LEI-onderzoekers hebben ook de geboorte-, sterfte- en migratiecijfers gebruikt om een beter inzicht te verkrijgen in de bovengeschetste ontwikkelingen. Zo merken zij op dat het geboortecijfer op Terschelling daalde van 33,1 in 1880 tot 14,9 in 1955. Bij vergelijking met het landelijke geboortecijfer blijkt dat dat van Terschelling daar steeds onder heeft gelegen, maar na 1910 sneller is gedaald dan het landelijke beeld. Die daling is onder meer het gevolg van het vertrek van vele jongeren naar plaatsen elders in het land. De onderzoekers wijten dit vooral aan de toen sterk afnemende werkgelegenheid in scheepvaart en visserij, waardoor men op Terschelling nog maar weinig perspectief had.261 Zie Tabel 7. Tabel 7 Geboorte- en sterftecijfers 1881 - 1955 Periode

Geboorten per 1.000 Inwoners per jaar Tersch. Frl. NL

Sterfte per 1.000 inwoners per jaar Tersch. Frl. NL

Geboorteoverschot per jaar op Tersch. Totaal/Per 1.000 inw.

1881 - 1890 1891 - 1900 1901 - 1910 1911 - 1920 1921 - 1930 1931 - 1940 1941 - 1945 1946 - 1950 1951 - 1955

33,1 29,4 24,3 19,4 15,8 14,6 19,7 18,8 14,9

16,1 11,8 10,3 10,8 10,6 12,1 13,4 12,1 12,4

63 68 56 34 19 8 21 24 8

30,1 28,4 26,9 24,2 23,2 20,9 23,5 24,8 22,2

34,4 32,8 30,8 27,0 24,6 20,9 22,3 26,2 21,8

17,7 15,8 13,8 12,5 10,5 9,9 11,1 9,1 8,6

21,5 18,5 15,3 13,3 10,2 9,0 11,4 8,0 7,5

17,0 17,6 14,0 8,6 5,2 2,5 6,3 6,7 2,5

Bron: www.cbs.nl 261 Ibidem.

85

Ook uit de migratiecijfers valt af te leiden dat aan het begin van de twintigste eeuw jaarlijks veel mensen het eiland verlieten. Daar tegenover stond echter een aanzienlijke vestiging, maar uitgezonderd in de periode 1940 - 1950 was er altijd een vertrekoverschot. Dat was vooral in de jaren vóór 1930 groot, zo concluderen de LEI-onderzoekers, maar werd nadien kleiner. Want na dat jaar nam - ten gevolge van de crisis - het aantal vertrekkenden af door de afnemende werkgelegenheid elders in Nederland en in mindere mate door het toenemende vreemdelingenverkeer op Terschelling. Toch is het kleinere vertrekoverschot niet alleen veroorzaakt door vermindering van het aantal vertrekkenden, maar ook door toename van het aantal personen dat zich op Terschelling vestigde. Onder hen die zich na 1930 op het eiland vestigden bevonden zich onder meer leerlingen aan de Zeevaartschool en gepensioneerde zeelieden die naar Terschelling terugkeerden. Het vestigingsoverschot in de periode 1945 - 1950 is vooral veroorzaakt door de werkzaamheden aan de in die jaren uitgevoerde ruilverkaveling, die werk verschafte aan een honderdtal arbeidskrachten afkomstig zowel van Terschelling als van elders. In de periode 1951 - 1955 was er weer een vertrekoverschot, veroorzaakt door beëindiging van de ruilverkaveling en de gunstige ontwikkeling van de werkgelegenheid aan de vastewal.262 Zie Tabel 8. Tabel 8 Vestiging en vertrek 1881 - 1955 Periode

Aantal gevestigden

Aantal vertrokkenen

Migratiesaldo Totaal / Per 1.000 inwoners

1881 - 1890 1891 - 1900 1901 - 1910 1911 - 1920 1921 - 1930 1931 - 1940 1941 - 1945 1946 - 1950 1951 - 1955

565 615 873 1.374 1.232 1.703 686 1.421 1.064

893 1.165 1.371 1.852 1.990 1.739 662 1.346 1.149

- 328 - 550 - 498 - 478 - 758 - 36 + 24 + 75 - 83

- 8,8 - 14,2 - 12,5 - 12,2 - 21,3 - 1,1 + 1,4 + 4,2 - 4,6

Bron: LEI. Een sociaal-economisch onderzoek naar de landbouw op Terschelling. 72 Door het vertrek van veel jonge Terschellingers in de eerste decennia van de twintigste eeuw deed zich een belangrijke verschuiving voor in de leeftijdsopbouw van de bevolking, ten gevolge waarvan veroudering optrad. Oorzaak was - alweer - de afnemende werkgelegenheid op het eiland. De leeftijdsklasse van 0 - 24 jaar blijkt van 1909 tot 1947 met meer dan 15 procent te zijn afgenomen, terwijl die van 40 - 64 jaar en vooral die van 65 jaar en ouder in 1947 sterker vertegenwoordigd waren dan in 1930.263 Eén en ander blijkt uit Tabel 9.

262 Ibidem. 10 - 11. 263 Ibidem. 12.

86

Tabel 9 Leeftijdsopbouw 1909 - 1947 Leeftijds- klasse

Percentage inwoners naar leeftijdsklassen Terschelling Friesland Nederland 1909 1930 1947 1909 1930 1947 1909 1930 1947

0 - 15 jaar 15 - 24 jaar 25 - 39 jaar 40 - 64 jaar 65 jaar e.o.

31,8 19,6 19,9 21,7 7,0

21,6 15,8 21,9 29,0 11,3

23,9 12,0 20,5 28,9 14,7

32,9 30,1 31,7 17,5 17,1 14,2 20,1 20,4 20,2 21,9 24,3 24,9 7,6 8,1 9,0

34,6 18,0 20,7 20,6 6,1

30,6 18,3 22,0 22,9 6,2

31,0 15,1 21,0 25,1 7,1

Bron: LEI. Een sociaal-economisch onderzoek naar de landbouw op Terschelling. 72 Landbouwkundige dr. G. Smit heeft het verloop van de bevolking rond de eeuwwisseling op het oostelijke deel van het eiland in 1984 apart onderzocht, dit als aanvulling op zijn in 1971 verschenen proefschrift De agrarisch-maritieme structuur van Terschelling omstreeks het midden van de negentiende eeuw.264 Ook in 1988 publiceerde hij hierover, waarbij hij met nadere bijzonderheden kwam.265 Smit komt tot vergelijkbare resultaten als de LEI-onderzoekers. Ook concludeert hij dat de meest oostelijke woonkernen van Terschelling tussen 1880 en 1915 koplopers waren in het proces van geboortedaling en van geleidelijke veroudering van de bevolking. Hij eindigt zijn onderzoek met een aantal vragen: ‘is het mogelijk dat juist in de agrarische sector van Terschelling, die steeds meer vastliep, laat trouwen, geboortebeperking en vertrek “instrumenten” werden voor de modernisatie van de landbouw?’ Deze vragen werden door de geografiestudenten Peter Rake en Dick Schilthuis beantwoord in hun in 1983 verschenen doctoraal-scriptie historische geografie Minder Oosters: een onderzoek naar de daling van het geboortencijfer op Oost-Terschelling in de periode 1880 - 1932. Eén van hun conclusies is dat, terwijl de Nederlandse bevolking van 1880 tot 1932 verdubbelde, die van Terschelling met zes procent afnam waarbij Oost-Terschelling relatief meer bevolking verloor dan West. Verder concluderen zij dat de bevolking van ‘Oost’ omstreeks 1905 afnam als gevolg van een groeiende emigratie en een geslonken geboorteoverschot. Ook stellen zij vast dat vanaf 1905 de gezinsgrootte op ‘Oost’ afnam. Volgens Smit is dit alles het gevolg van de ‘verboersing’ van de samenleving op ‘Oost’: de opkomst van een boerenstand die de landbouw intensiever gaat beoefenen en inkomensdaling en versnippering van bedrijf en bezit tegengaat door gezinsplanning en geboortenbeperking. Rake en Schilthuis gaan nog dieper op de door Smit gestelde vragen in door een onderscheid te maken tussen de sociale groepen die van 1880 tot 1915 op Oost-Terschelling leefden. Zij onderscheiden daarbij zeelieden, boeren, vissers en ‘veranderaars’, de min of meer ongrijpbare categorie die vaak van beroep wisselt. Uit hun onderzoek blijkt, dat tussen 1880 en 1915 met name veel zeelieden van ‘Oost’ vertrokken, veel meer dan vissers en boeren. Hun cijfers bevestigen dat de vissers van ‘Oost’ bij het verval van de visserij voor een groot deel oplosten in de boerenstand en ook wel naar de koopvaardij vertrokken. De gemiddelde huwelijksleeftijd van de zeelieden veranderde van 1880 tot 1915 maar weinig, die van hun bruiden daalde zelfs. Het gemiddelde zeeliedengezin op ‘Oost’ telde tussen 1880 - 1890 4,7 kinderen en tussen 1905 - 1915 3,7 kinde264 Smit. De bevolkingsgroei van Oost-Terschelling in de periode 1880 - 1915. 265 Smit. De bevolkingsgroei van Oost-Terschelling in de periode 1880 - 1915 (vervolg).

87

ren. Totaal anders was dat bij de boeren: die trouwden in die periode steeds later; in de jaren 1880 - 1890 hadden ze per gezin bijna 7 kinderen en tussen 1905 - 1915 slechts 2,3 kinderen. Het percentage huwelijken nam daarbij steeds af. Hiermee wordt bevestigd dat niet trouwen, laat trouwen en geboortebeperking inderdaad instrumenten vormden voor de modernisatie van de landbouwbedrijven. De studie van Rake en Schilthuis - zo stelt Smit vast - heeft geleid tot meer inzicht in de ontwikkeling van de agrarische sector op Terschelling vanaf 1860 tot vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Na ca. 1880 raakte deze geleidelijk verzadigd, zij het dat er veel dwergbedrijfjes ontstonden. Na 1921 verdwenen steeds meer bedrijven. De kinderrijke boerengezinnen van 1880 - 1890 maakten plaats voor gezinnen met slechts enkele kinderen. Nog later prefereerden de meisjes een huwelijk met een zeeman verreweg boven dat met een boer. In 1940 had deze ontwikkeling zich nog verder voortgezet: de gemiddelde leeftijd van de boeren op ‘Oost’ bedroeg toen 59 jaar, waarbij velen ongehuwd waren.266 Tenslotte enkele opmerkingen over het vrouwenoverschot, vooral in de periode van de zeilvaart tekenend voor bevolkingsgemeenschappen die relatief veel vissers en zeelieden telden. Dit element was in zulke maritiem ingestelde gemeenschappen dan ook de drijfveer voor sociale arrangementen, zoals fondsen voor ondersteuning van weduwen en wezen en zeemansverzekeringen. Ook op Terschelling bestaan dergelijke voorzieningen. De voornaamste daarvan worden aan het slot van dit deel behandeld. Tabel 10 brengt de vrouwenoverschotten tussen 1880 en 1939 in beeld, uitgedrukt in promillages: het aantal per 1.000 inwoners.. De cijfers zijn afgeleid uit Tabel 5. Tabel 10 Vrouwenoverschotten Jaar

Prom. Jaar

Prom.

Jaar

Prom.

Jaar

1880 1890 1900 1910

1,15 23,50 28,57 28,15

13,28 0,82 8,87 8,33

1932 1933 1934 1935

8,60 5,17 - 6,01 - 8,16

1936 1937 1938 1939

1920 1925 1930 1931

Prom. -

18,29 12,08 8 ,52 4,56

Vrouwenoverschot doet zich vooral voor op oudere leeftijd en heeft als voornaamste oorzaak het feit dat vrouwen gemiddeld langer leven dan mannen. Daarnaast treedt bij mannen in de eerste levensjaren een hogere sterfte op dan bij vrouwen, zo is uit de demografie bekend. Wanneer we de cijfers inzake het vrouwenoverschot op Terschelling over de periodes tot 1880, 1890, 1900 en 1910 nader beschouwen, zien we beduidend hogere dan daarna. Het was de tijd waarin de vloot nog veel - in vergelijking met motorschepen onveilige - zeilschepen telde. Met name tussen 1880 - 1890 liep het cijfer snel op, gevolg van het feit dat van 1880 tot en met 1889 relatief veel Terschellinger mannen op zee verongelukten. Zie ook Tabel 17 in deel 3 van deze studie, waarin over de periode 1850 - 1939 de aantallen zeelieden die verongelukten per jaar in beeld worden gebracht. Na 1920 loopt het cijfer snel terug, met weer een stijging in de periode 1925 - 1930. Oorzaak daarvan is het verongelukken van een loodsboot in 1925, waarbij 13 Terschellinger mannen om het leven kwamen. Vanaf 1934 treedt een negatief vrouwenoverschot op, dus een mannenoverschot. Dit vond plaats in de crisisjaren waarin, ten gevolge van werkloosheid, veel minder mannen op 266 Ibidem. 108 - 110.

88

zee waren dan voorheen. Daarnaast kozen minder jonge mannen voor een varend beroep omdat ze erin slaagden een niet-maritieme werkkring te vinden. Zie ook de cijfers in Tabel 15 van deel 3, die van 1933 tot 1939 een sterke afname van het aantal Terschellinger zeevarenden laten zien. Natuurlijk was in het verleden niet alleen het verongelukken van zeelieden de oorzaak van het vrouwenoverschot op Terschelling. Ook de beide eerder genoemde natuurlijke oorzaken speelden een rol en verder zaken als ziekte en ongevallen. Voorts kunnen vrouwenoverschotten ook door migratie ontstaan. Buiten het kader van dit onderzoek maar interessant genoeg om tot slot op in te gaan, is het groeiende mannenoverschot op Terschelling na de Tweede Wereldoorlog. Deze ontwikkeling zette direct in 1945 in met een mannenoverschot van 31 zielen, een cijfer dat in 2005 was opgelopen tot 278. Wanneer we de gehele bevolking van Nederland beschouwen dan blijkt dat zich meestal een vrouwenoverschot aftekende maar dat in 2005 de verhouding tussen mannen vrouwen vrijwel in evenwicht was.267 (Uitzondering vormt de groep van 80 jaar en ouder, met daarin bijna tweemaal zoveel vrouwen als mannen). De vraag luidt dan ook wat de oorzaak is van het mannenoverschot op Terschelling. Een mogelijke verklaring is het toenemende aantal vrouwen dat werk buitenshuis zoekt maar dat op Terschelling, uitgezonderd in horeca en verzorging (ouderencentrum De Stillen te West-Terschelling telt voornamelijk vrouwelijk personeel) niet kan vinden, reden waarom men het eiland verlaat om elders te gaan werken.

Kerkelijke gezindheid

Wat de kerkelijke gezindheid op Terschelling betreft, heeft de (Nederlands-) Hervormde gemeente daar de laatste 200 jaar steeds het grootste aantal lidmaten gehad. Goede tweede was steeds de Doopsgezinde gemeente. Ook op Terschelling kampte men vanaf ongeveer 1920 met ontkerkelijking. In 2005 gaf ongeveer de helft van de inwoners op onkerkelijk te zijn. Tabel 11 biedt een overzicht van enkele ijkpunten in de periode 1809 - 2005. Om de huidige situatie met die in Friesland te kunnen vergelijken is de provinciale situatie in 2005 weergegeven. Tabel 11 Kerkelijke gezindheid op Terschelling in percentages van de bevolkingsomvang Peildata telkens per 31 december Jaar

Bev.

1809 1.868 1849 2.721 1879 3.440 1899 3.929 1920 3.839 1930 3.269 1947* 3.544 2005 4.734 Friesl. 2005: *: per 31 mei

NH

RK

Geref. Ev. Luth. DG.

Isr.

Andere Geen

87,4 89,2 92,2 83,1 77,1 71,0 63,3 29,0 20,0

0,2 0,4 0,3 - - 0,2 1,3 8,0 4,0

- - 0,1 3,1 3,8 4,2 6,1 3,5 20,0

- 0,7 - 0,2 - - - - -

- - 0,2 9,5 1,0 1,4 1,5 8,0 8,0

0,5 0,3 - - 0,1 0,2 0,2 - -

11,9 9,4 7,2 4,1 6,5 7,2 7,5 - -

s11,5 15,8 20,1 51,5 48,0

267 www.rivm.nl

89

Bronnen: Voor de percentages van 1809 t/m 1947 werd gebruik gemaakt van de resultaten der in die jaren gehouden volkstellingen (www.volkstellingen.nl). De percentages voor 2005 zijn afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek (www.cbs.nl). Voor dat jaar werd geen opgave getraceerd van het aantal doopsgezinden. Hun aandeel werd gepresenteerd in de categorie ‘andere’, waaronder op Terschelling behalve de leden van de Doopsgezinde ook die van de Evangelische gemeente worden gerekend. In de gemeenteraad zijn anno 2006 vertegenwoordigd PvdA (drie zetels), CDA (twee zetels), VVD (drie zetels) en Plaatselijk Belang (drie zetels). In 1940 waren de Vrijzinnig Democratische Bond en de Sociaal Democratische Arbeiders Partij de grootste partijen in de gemeenteraad.

Bevolking Eilandergevoel

Gevoelsmatig vormen de waddeneilanden voor zowel eilandbewoners zelf als ‘vastelanders’ een bijzonder stuk Nederland. Eeuwenlang zijn de eilanders volstrekt op zichzelf aangewezen geweest, ondanks dat er regelmatig contact was met de ‘buitenwereld’. Hierdoor is niet alleen een sterke band ontstaan tussen de eilanders onderling, maar ook tussen de eilanders en hun eiland. Deze band is voor buitenstaanders bijna ongrijpbaar, maar is wel duidelijk aanwezig en oefent zijn invloed uit op het doen en laten van de bevolking. Er is sprake van het zogenoemde eilandergevoel, een begrip dat echter maar ten dele inhoudelijk is te onderbouwen.268 Vrijheid, hard werken om ook in de toekomst eilander te kunnen blijven en een sterke levenslange verbondenheid met de natuur in het algemeen en de zee in het bijzonder maken er deel van uit.269 ‘Oerol zegt me niets’, schrijft een geboren Terschellinger die al vele jaren ‘aan de wal’ woont.270 ‘Terschelling des te meer, mijn roots, natuur, vrijheid, je niet met andermans zaken bemoeien en meer nog anderen niet met jouw zaken en alles omringd door de zee, het mooiste en machtigste natuurverschijnsel op aarde’(...) ‘Burgerlijke ongehoorzaamheid is het waarmerk van een eilander; regels zijn er voor mensen en niet andersom’.271 Ook wie zich van elders op een waddeneiland vestigt wordt al snel behept met het eilandergevoel. Men leeft dan immers tussen de eilanders, op het eiland, en wie zich snel thuis wil voelen zal zich binnen korte tijd aan de gevoelens, normen en waarden van de eilander gemeenschap moeten aanpassen. Door dit eilandergevoel bestaat er zowel in emotioneel opzicht als in de wijze van handelen en gedrag van de eilanders een belangrijk onderscheid met de bevolking van de rest van Nederland. Overigens: de aanwezigheid van het eilandergevoel blijkt een aantrekkende werking op toeristen te hebben. Sommigen komen zelfs voor dit speciale gevoel voor kortere of langere tijd naar de waddeneilanden.272 Op Terschelling, met op het westelijk deel de zo nadrukkelijk aanwezige maritieme elementen als haven, veerdienst, betonning, Brandaris en zeevaartschool, is het eilandergevoel vooral op deze wijze present. Op het meer agrarisch gerichte oostelijke deel van het eiland speelt het maritieme element een wat kleinere rol, maar ook daar is de onderlinge 268 Postma et al. Cultuurhistorie op de Waddeneilanden. 15. 269 Mevrouw A. Douma, Harlingen, oud-Terschellingse. Mondelinge mededeling, februari 2003. 270 Jaarlijks festival in juni met een hoog (straat-)theatergehalte dat tienduizenden mensen trekt. Oerol werd voor het eerst in 1981 georganiseerd om de ‘stille’ periode tussen Pinksteren en de zomervakantie op te vullen. Omdat het festival niet uit de eilandeigen cultuur stamt, wordt er in deze studie alleen op ingegaan in de paragraaf over de recreatie. 271 Schroor. Eilander bespiegelingen. 272 Postma et al. 15.

90

Tot het eilandgevoel behoort een sterke, levenslange verbondenheid met de natuur (Johan van der Wal) verbondenheid met elkaar en met het eiland in hoge mate aanwezig. Door de natuurlijke processen die in vroeger tijden plaatsvonden hebben de waddeneilanden en het omringende waddengebied zich ontwikkeld tot unieke gebieden in Europa. Zo uniek, dat in internationaal verband is besloten dat zowel de Nederlandse, Duitse als Deense waddeneilanden deel uitmaken van een groot internationaal natuurgebied van mondiaal belang.273 Wellicht krijgt het hele gebied, of delen daarvan, in de toekomst het predikaat ‘Werelderfgoed’. Zowel op regionaal als nationaal niveau bestaat er veel aandacht voor de natuurwaarden van de waddeneilanden. Door de eilandbewoners wordt de ontwikkeling van die belangstelling echter veelal als benauwend en beperkend ervaren. De bescherming van de natuurwaarden heeft er immers toe geleid dat eilandeigen gebruiken als handmatig pierensteken, een maaltje mosselen rapen, met de terreinauto over het strand rijden of een fuikje zetten in mindere mate of zelfs helemaal niet meer door de diverse overheden worden getolereerd. Met andere woorden: men voelt zich in zijn eilandergevoel bedreigd. Initiatieven als hoorzittingen, informatie-avonden en inspraakrondes ter introductie van nieuw beleid kunnen dit gevoel van vrijheidsbeperking maar in geringe mate doen afnemen. Vergelijkbare ontwikkelingen vinden overigens eveneens plaats aan de vastelandzijde van het waddengebied. Het opereren van natuurbeschermingsorganisaties als de Waddenvereniging, It Fryske 273 Jaarlijks vindt overleg plaats tussen de bij het waddenbeleid betrokken ministers van deze drie landen. In ons land bestaan ook overlegsituaties tussen bestuurders op landelijk, provinciaal en lokaal niveau om het ‘waddenbeleid’ van de verschillende overheden op elkaar af te stemmen.

91

Gea, de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten en de Nederlandse Vogelbescherming wordt zowel op de kust als op de waddeneilanden door de bevolking met argusogen aangezien. Men is ervan overtuigd de eigen zaakjes wel te kunnen regelen: inbreng van buitenaf wordt als bedreigend ervaren, zeker wanneer dat tot beperking van eeuwenlang genoten vrijheden leidt. In de ruim veertig jaar dat de natuurbescherming in het waddengebied actief is - de Waddenvereniging, de vroegere Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee, voorop - is men er nog steeds niet in geslaagd een hechte band op te bouwen met de regionale bevolking. De geslaagde pogingen van de natuurbescherming om de regering te bewegen de kokkelvisserij - een zeer oude vorm van visserij, ook al vond die de laatste decennia tot eind 2004 plaats met moderne middelen welke volgens de natuurbescherming het natuurlijk milieu van de wadden bedreigen - uit de Waddenzee te verbannen, leren dat die band er ook niet zal komen zolang wordt getracht dergelijke traditionele vormen van werkgelegenheid af te breken. Niettemin is op Terschelling in de zomermaanden al jarenlang een educatief project van de Waddenvereniging actief.274 Er wordt vooral aan deelgenomen door toeristen en recreanten. Door de Terschellinger bevolking worden deze activiteiten, ook al zijn ze van buiten het eiland opgezet, echter wel gewaardeerd, omdat hiermee wordt getracht een stukje van het eilandergevoel - respect voor en verbondenheid met de natuur - op de deelnemers over te dragen. Samenvattend kan de volksaard van de bewoners van de waddeneilanden worden gekenschetst als bestaande uit een grote onderlinge verbondenheid met elkaar en met het eiland, een sterk vrijheidsbesef en een volkscultuur die tijdens de eeuwenlange isolatie van het eiland tot stand is gekomen en waarvan een deel nog steeds in al haar historische tradities standhoudt. Op dat laatste aspect wordt hieronder ingegaan.

Taal en tradities

Al eerder kwam aan de orde dat Terschelling eeuwenlang is bestuurd door Hollandse graven en hun zaakwaarnemers. Het bestuurlijk centrum moet zich in Midsland of directe omgeving hebben bevonden. Dat is niet zonder invloed gebleven op het dialect dat ter plaatse wordt gesproken, het Meslâners, een Fries dialect doorspekt met Hollandse woorden en evenals het Stadsfries een Hollands-Fries mengdialect.275 Het Meslâners moet zich ten opzichte van het door de ‘heren’ en hun ‘hofhouding’ gehanteerde Nederlands ongeveer hebben verhouden als vroeger in Friesland het Fries ten opzichte van het Nederlands. Daar was het Nederlands de taal van het openbaar bestuur, het onderwijs, de kerk en de rechtspraak. Het Fries was voorbehouden voor gebruik op dialectniveau: in de huishouding, in het lagere werkmilieu, op straat, over het weer, bij humor, enzovoorts. Friesland was zo in haar taalsituatie gekenmerkt door een hoge variëteit, het Nederlands, en een lage, het Fries. Het Fries was voor alledaags gebruik, het Nederlands voor officiële gelegenheden. Maar wanneer van oorsprong Friestaligen in deze situatie aanzien wilden verwerven of maatschappelijk wilden promoveren, dan werd door diegenen eveneens het Nederlands gehanteerd.276 Eenzelfde situatie zal in Midsland hebben bestaan. Er zijn in de Friese geschiedenis legio momenten geweest waarop het Fries door het Nederlands dreigde te worden overheerst en weggedrukt. De Friestaligen waren gedwongen om in de omgang met de bestuurders het Nederlands te hanteren. Niettemin wist deze taal, tegenwoordig Nederlands tweede, zich te handhaven, al blijft het natuurlijk een minderheidstaal. Hetzelfde gebeurde in Midsland en directe omgeving met het Meslâners. De taal die door de Hollandse 274 De vroegere ‘Waddenwegwijswinkel’, nu ‘Werkgroep Excursies’ geheten, die ook op Texel actief is. 275 Jansen. De dialecten van Ameland en Midsland in vergelijking met het Stadsfries. 20. 276 Pietersen, Taalsociologie. 65.

92

bestuurders en hun aanhang werd gesproken oefende ook daar veel invloed uit op het oorspronkelijke Friese dialect, dat er woorden en zelfs grammaticale constructies uit overnam. Ook in Midsland zal men getracht hebben zich aan de taal van de bovenlaag omhoog te trekken. Het oorspronkelijke dialect ging zo steeds meer aan het Nederlands ontleende woorden tellen. Maar de Friese onderlaag bleef desondanks bestaan. Het Meslâners heeft zich tot op de huidige dag kunnen handhaven, ook al zal het eveneens de nodige invloed hebben ondervonden van de aanwezigheid van Nederlandstalige badgasten op het eiland. Het mengdialect Meslâners heeft eeuwenlang de beide andere dialecten die op Terschelling worden gesproken, het Westers en het Aesters, van elkaar kunnen scheiden. Dit lijkt misschien een stellige uitspraak voor een relatief klein eiland als Terschelling, maar wanneer men bedenkt dat de enige oost-west verbinding tot 1909 slechts uit een moeilijk begaanbaar zandpad bestond en dat het verkeer op Terschelling zeer bescheiden was, wordt die scheiding begrijpelijk. Het Westers en het Aesters zijn puur Friese dialecten, die door bovengenoemde scheiding door de eeuwen heen een eigen ontwikkeling hebben gekend. Zo zal het Westers door de maritieme omgeving van West-Terschelling, waardoor het aan een niet geringe externe invloed bloot heeft gestaan, ongetwijfeld meer Hollandse woorden hebben overgenomen dan het Aesters, omdat men op het oostelijk deel van het eiland in vroeger tijden meer geïsoleerd leefde. We zagen eerder dat Terschelling en dan met name de havenplaats West-Terschelling door de ligging op de grens tussen Wadden- en Noordzee voor de scheepvaart van groot belang was. De ondiepe Zuiderzee maakte het noodzakelijk dat de lading van grote schepen, zoals die van de Verenigde Oostindische Compagnie, bij de eilanden in kleinere schepen moest worden overgeladen. Daardoor ontstonden voor West-Terschelling veel contacten met Amsterdam en de Compagnieën, hetgeen een Hollandse invloed op de taal zal hebben gehad.277 Hetzelfde geldt uiteraard voor de vele contacten met het Hollands door Terschellinger mannen die op Hollandse schepen voeren. Daarnaast waren er veel contacten met Holland door Terschellinger zeemansgezinnen die tijdelijk in Amsterdam gingen wonen en weer naar het eiland terugkeerden wanneer het werkzame leven van de man en vader ten einde was gekomen. Voor OostTerschelling gold dit ten dele eveneens, maar toch is dat meer Fries van aard gebleven dan het westelijk deel van het eiland. Een voorbeeld daarvan is het feit dat met name op Oost-Terschelling nog steeds op vrij grote schaal de kaatssport wordt beoefend, een typisch Friese cultuuruiting. Ook Aesters en Westers worden beide nog steeds gesproken, maar net als het Meslâners in Midsland in steeds mindere mate. Of de Terschellinger dialecten toekomst hebben, is dan ook de vraag. Door de recreatie, die zoals we zagen de laatste vijftig jaar drastisch is toegenomen, zal de invloed van talen van elders in die periode niet gering zijn geweest. En door de seizoensverlenging is er niet meer sprake van een tijdelijke invloed van buitenaf maar van een permanente. Specifiek voor Terschelling geldt dat de invloed van de Zeevaartschool met al zijn leerlingen van buiten het eiland ook invloed op de dialecten heeft gehad, met name op het Westers. Verder zullen ‘gemengde’ huwelijken van Terschellingers met mannen en vrouwen van elders, eveneens hun invloed hebben doen gelden. Daarnaast hebben natuurlijk ook de moderne media - radio, televisie, internet - hun effecten. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen in welke mate de dialecten op het eiland minder worden gesproken dan zo’n vijftig jaar geleden. Om ze zo goed mogelijk in stand te houden worden ze tegenwoordig op initiatief van de gemeente op de basisscholen onderwezen. Een typisch sociaal-cultureel element dat op Terschelling ten dele in gebruik is gebleven, met 277 Jansen. 21.

93

Spinsters zongen liedjes over spinster-liefdesgeschiedenissen (Oepkes) name ‘om Oost’, is de burenplicht. Volgens dit gebruik staan de leden van de gemeenschap oftewel de buurschap, met name de directe buren, klaar zodra een ander lid van de gemeenschap hulp nodig heeft. Een belangrijk onderdeel hiervan was vroeger de plicht die op de buren van een overledene rustte om de gehele organisatie en uitvoering van de begrafenis op zich te nemen.278 Ook waren er nog plichten als het helpen bij het pad-maken (voor de loslopende schapen). Verder was elke boer op een afgesproken tijd schutter: het vangen van losgebroken vee, en waren er plichten bij het begraven van dood vee en bij verbouw of nieuwbouw van woningen. Bij het jaarlijkse burebier in januari (feestelijke vergadering van de buren) wordt nog steeds elk lid van de buurschap verwacht.279 In de paragraaf ‘De zorgzame samenleving’ wordt nader op het fenomeen burenplicht ingegaan. Op Terschelling zijn tal van traditionele, feestelijke cultuuruitingen tot op de huidige dag manifest gebleven. Daarmee neemt het onder de waddeneilanden echter geenszins een unieke positie in. Ook op Texel, Vlieland, Ameland en Schiermonnikoog zijn elementen als ‘Sundekloas’ of ‘opkleden’ door de eeuwen heen tot op heden in gebruik gebleven. De oorzaak daarvan moet opnieuw worden gezocht in de eeuwenlange (relatief) geïsoleerde ligging van de eilanden en het daarmee samenhangende, hierboven nader gepreciseerde eilandergevoel. Ook het benadrukken van de eigen, eilander identiteit heeft hierbij een rol gespeeld. Bij de behandeling van de feestelijkheden-door-het-jaar-heen komt dit nader aan de orde. Toch zijn op Terschelling in de afgelopen eeuw ook wel bepaalde cultuuruitingen verdwenen onder invloed van het in onbruik raken van bepaalde werkzaamheden, zoals bijvoorbeeld het gezamenlijk spinnen van de vrouwen, een gelegenheid bij uitstek om het op Terschelling zo geliefde zingen te beoefenen. Gesponnen wordt er, onder invloed van modernere technieken, 278 Eijssen et al. Toerisme op Terschelling. 5. 279 Roos. Burehulp en bureplichten. 161.

94

tegenwoordig immers nauwelijks meer, ook niet op Terschelling. Op Oost was bij het gezamenlijk spinnen sprake van ‘spinfeemen’ of ‘feem zitten’, op West werd gesproken van ‘een huuske geven’. De deelneemsters waren vooral jonge meisjes, die in de winter ’s middags bij één van hen samenkwamen om samen te spinnen. Gezongen werden allerlei spinster-liefdesgeschiedenissen. Als het donker werd schoof men de spinnewielen aan kant om nog na te praten en - natuurlijk - te zingen. Welke liedjes precies gezongen werden is niet meer na te gaan, zolang is deze cultuuruiting op het eiland al buiten gebruik. Een cultuuruiting die de tand des tijds wel heeft doorstaan en dan ook nog steeds op Terschelling plaatsvindt is het ‘op ‘e riid’ gaan: tochten per traditionele huifkar naar kweldergebied de Grië. Tegenwoordig heeft deze cultuuruiting overigens een wat andere en eigentijdser inhoud dan in de navolgende beschrijving van de historische edities. De oorspronkelijke datum voor dit evenement was de tweede zondag na Sint Jan (24 juni). Vanuit de dorpen reden de door paarden getrokken wagens over de hoofdweg - vóór 1909 dus nog een zandpad - richting Boschplaat, ‘beladen’ met feestgangers, de ‘braskoer’ met mondvoorraad en de nodige drankjes. Op de bok van de voorste wagen zat de ‘spieleman’ of ‘speulman’ met zijn trekharmonica. Onderweg werd uitbundig gezongen. Sinds onheuglijke tijden betreft dat steeds dezelfde liedjes, waarvan vele slechts op bepaalde tijden en plaatsen langs de route. Bij het vertrek werd ‘Hoe kan een zee zijn zonder baren...’ aangeheven. Onderweg werd halt gehouden op vaste plaatsen, waarbij geroepen werd ‘lens uut de wagen’ (pen uit de wagenas): een situatie waarin de wagen natuurlijk niet verder kon rijden. Bij elke stop gingen twee bekers rond: voor de voerlieden en de mannelijke passagiers met brandewijn en suiker, voor de dames Samos-wijn. Na enkele slokken werd ‘’t Is de olie van de druiven...’ aangeheven. Wanneer de stoet weer reed klonk ‘Er zou eens een jager uit rijden gaan...’, gevolgd door de matrozenballade ‘De liefde baart veel wonder...’. Dan volgde een oud bruiloftslied: ‘Naar het Rozenland zoo zijne wij gevaren...’ en ‘’k Kwam er laatst over ’s lands bergjes getreden...’. Jongens en meisjes mochten elkaar zoenen wanneer men een zwart schaap passeerde. Behalve op vaste punten werd ook halt gehouden daar waar kinderen met takken slagbomen over de weg hadden gelegd, die pas opengingen als er voldoende centen of koekjes waren uitgedeeld. Wanneer men de plaats van de huidige dwarsdijk was gepasseerd die het eiland van Boschplaat en Grië scheidt en door het weiland reed werd gezongen ‘Ik ben er de groenelands straatjes’ en daarna ‘Al inder de weide...’. Het doel van de reis was de Sint Janshoek, bij paal 22 aan het wad gelegen. Hiermee wordt meteen de oorsprong van het ‘op ‘e riid’ gaan duidelijk: een rijdende processie ter ere van Sint Jan. In vroeger tijden zou in de Sint Janshoek zelfs een beeld van de heilige hebben gestaan. Later, na de Hervorming, bleef ondanks de overgang de vorm van het katholieke feest behouden. Maar nog in 1790 zou volgens overlevering de achterste wagen een beeld hebben meegevoerd van Sint Jan, dat dan op de Sint Janshoek in de grond werd gezet om er vervolgens omheen te dansen. Eenmaal uit de wagens werd er in kringen gedanst. De voerlieden en de ‘spieleman’ vormden een afzonderlijke groep en zorgden ervoor dat het gezang geen ogenblik verflauwde. Tussen dansen en zingen door werden verfrissingen rondgedeeld; tegenwoordig is het meestal de barbecue die het hoogtepunt van het feest vormt. Het zingen is echter gebleven. Laat in de middag werd weer vertrokken. De eerste stop was in Oosterend, waar lange tafels met koffiegerei stonden te wachten. En ook daarbij werd gedanst en - uiteraard - gezongen. Al zingend werd de reis vervolgd. De met fakkels verlichte wagens reden de dorpen weer binnen wanneer het reeds donker was geworden, onder het zingen van ‘Wat hoor ik hier, in ’t midden van de nacht...’. Het feest werd met een danspartij besloten in de herberg. Pas na middernacht brachten de jongens de meisjes thuis. Een paar dagen later volgde de ‘afrekening’: een gezellige avond waarbij men eerst thee 95

Op ‘e Riid (’t Behouden Huys) dronk en spelletjes speelde, waarna natuurlijk met dansen en zingen werd afgesloten. Gebleven is ook de ‘foltsje-merk’ op 6 september in Midsland, waar de in het voorjaar geboren veulens worden verhandeld. De dieren maakten hun debuut reeds eind juli tijdens de - eveneens in stand gebleven - paardenkeuring in Hoorn. De verkoop duurt de hele dag, maar om vijf uur ’s middags moet de met touwen afgezette Oosterburen weer het normale aanzien hebben. Kopers en verkopers vervolgen hun onderhandelingen in de herbergen, tegenwoordig in de vele horecagelegenheden van Midsland. De dag wordt besloten met een danspartij. Tegenwoordig heeft de ‘foltsje-merk’ een hoog braderie-gehalte. Op 24 september volgde vroeger de ‘beestemerk’, waarbij allerlei dieren werden verhandeld, en op 15 oktober de ‘ossemerk’. Net als op de vastewal en de andere eilanden wordt op Terschelling op 11 november Sint Maarten gevierd, met dit verschil dat de jeugd ‘eigen’ Terschellinger liedjes zingt, op Midsland weer andere dan op West of Oosterend. December brengt, net als elders, Sint Nicolaas, waarbij op de avond van de zesde december op Terschelling ‘Sunderum’ wordt gevierd: overal lopen gemaskerde en vermomde mannen en jongens - ‘Sunderums’, ontstaan uit ‘Sinte Heeroom’ - rond met rammelende kettingen, waarin ze jonge meisjes proberen te verstrikken, te roven en mee te voeren. Ondertussen worden pepernoten gestrooid. De ‘Sunderums’ gaan naar binnen daar waar de deur open staat. De aanwezige kinderen moeten voor hen zingen. Gesloten deuren worden met de kettingen bewerkt. Later op de avond komt men samen in de horeca, waar de maskers af gaan.280 Tegenwoordig hebben maskers en vermommingen vaak betrekking op de actualiteit van het moment, waarbij niet zelden gemeentepolitiek en -politici het moeten ontgelden. Dit feest wordt eveneens op de andere waddeneilanden gevierd, al wordt het overal weer anders genoemd. Op Vlieland is sprake van ‘opkleden’, op Ameland wordt ‘Sunneklaas’ gevierd en op Schiermonnikoog het ‘Klozemfeest’. 280 Knop. 288.

96

Texel neemt wat dit betreft een aparte positie in onder de waddeneilanden. Dit eiland kende tot circa 1955 een Nieuwe en een Ouwe Sunderklaasfeest. Het laatste, waarbij vooral de jeugd gemaskerd de straat opging en dat op 5 december werd gevierd, is inmiddels vervangen door de Sinterklaasviering zoals die in het hele land op die datum plaatsvindt. Nieuwe Sunderklaas wordt op Texel op 12 december gevierd. Het feest heeft het karakter van het ‘opkleden’ dat op de andere eilanden op 6 december wordt gevierd.281 Kerstmis en Nieuwjaar worden op Terschelling op dezelfde wijze gevierd als elders. Aan het begin van januari is het tijd voor ‘borrebier’ (aan de Oostkant van het eiland ‘bure-bier’) of mantsje-bier, een feest dat een zeer oude oorsprong heeft en alleen toegankelijk is voor de mannen. Hierbij vinden de afrekeningen plaats van de pacht en worden de problemen van de betreffende buurt besproken. Organisator is de elk jaar in januari opnieuw gekozen ‘eamelsman’ of ‘immelsman’.282 Als drank wordt een mengsel van heet bier, brandewijn en bruine suiker gedronken. Wanneer de drank eenmaal gereed is (ook een taak van de ‘eamelsman’) wordt onder het genot van het bier en krentemik met roomboter onder gezang begonnen met de afrekening. Na middernacht gaat men naar huis, waar een traditioneel maal klaar staat van een ‘half-bargskop’ (halve varkenskop) met zakkoek. Vroeger ging het feest de volgende dag verder, maar dan ook met de vrouwen en kinderen erbij. Dan ging men ook ‘koekmaaien’ (koekhakken), er vond een loterij plaats en er werd gedanst en gezongen. Op Hoorn vindt op min of meer dezelfde dag als het ‘bure-bier’ de rekendag plaats van zeemanssociëteit ‘De Buul’. Ook daar kon het er in het verleden soms dol aan toegaan. De gevolgen laten zich raden wanneer beide gezelschappen elkaar op straat ontmoetten. Op West-Terschelling is nog lang op 2 februari ‘Vrouwendag’ gevierd, een restant van het katholieke Maria Lichtmis. De vrouwen mochten op deze dag de baas spelen over hun mannen. Op Palm-Pasen liepen de kinderen met een takje palm (takje van de liguster) en wie op Pasen kon repte zich naar het strand, waar werd gekaatst en krijgertje gespeeld. De dinsdag na Pasen werd op Terschelling Kinderhalvedag genoemd. De kinderen hadden dan ’s middags vrij van school en gingen met flessen dropwater naar de waddenkust om noten te schieten. Paasvuren hebben de Terschellingers niet maar wel meivuren op 1 mei, een gebruik dat nog steeds in zwang is. Op het Groene Strand bij West wordt traditiegetrouw op 1 mei een groot meivuur ontstoken, tenzij de wind naar het eiland toe staat. Ook in de polder worden op 1 mei meivuren ontstoken. Dat vindt plaats bij Lies/Hoorn en Oosterend.283 Mei bracht vroeger ook de ‘maaiekrans’: twee rechthoekig op elkaar staande hoepels die met bloemen en papieren slingers werden versierd en door kinderen in de dorpen rond gedragen. Met Pinksteren werd er naar ‘het land’ gegaan om veldbloemen te plukken. Het mooiste meisje van het dorp werd uitgedost met alles wat maar mooi is, vooral goud en zilver. Zij liep de verschillende buurtfamilies af met de vraag: ‘Pinksterblom kiekje?’ Daarbij klonk natuurlijk het liedje ‘Hier is onze fiere Pinksterblom...’. De vraag werpt zich op of al die liedjes die bij de verschillende evenementen op het eiland werden gezongen van typisch Terschellinger oorsprong waren. Dat laatste is maar zelden het geval. Natuurlijk brachten de zeelieden verschillende liedjes naar het eiland mee, er waaiden kermisliederen over en veel van de op het eiland gezongen liedjes waren afkomstig uit de liedboekjes 281 Van Ginkel. Groen - Zwart. 57 - 59 282 De gemeente Terschelling beschouwt de immelslieden als de contactpersonen voor hun buurt. Hun namen en adressen zijn dan ook op het gemeentehuis bekend. De functie van immelsman is traditioneel altijd door een man bekleed; pas in januari 2006 was bij de buurtschap ’t Land op West-Terschelling sprake van een immelsvrouw. ‘Om Oost’ werd daar raar en soms afkeurend van opgekeken. De Terschellinger, 26 januari 2006. 283 Na de meivuren van 2006 werden op verschillende plaatsen asbestresten aangetroffen. De gemeente betreurde dat en ging hierover met de buren in gesprek. Er werden garanties geëist dat voortaan alleen schoon hout zou worden verbrand. De Terschellinger, 18 mei 2006.

97

die vroeger op grote schaal in het hele land werden uitgegeven. Veel van de traditionele cultuuruitingen op Terschelling zijn in de jaren na de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. Voornaamste oorzaak is de ontsluiting van het eiland en de daaruit voortvloeiende invloed van toerisme en recreatie op het karakter van de eilander samenleving en cultuur. Het relatieve isolement waarin de Terschellinger bevolking eeuwenlang verkeerde werd daardoor in snel tempo opgeheven. Maar natuurlijk speelden er ook andere aspecten mee, aspecten die de hele samenleving veranderden, zoals de invloed van radio en televisie en tegenwoordig ook van internet die, zoals we zagen, ook de streektalen veranderden. Terschelling veranderde door dit alles in relatief korte tijd in een min of meer ‘westers’ en modern eiland, waar men de als ouderwets ervaren tradities van vroeger, net zo als elders veelal het geval was, voor een groot deel overboord zette. Niettemin is er zeker nog cultuurhistorisch besef aanwezig op Terschelling, met name onder het oudere deel van de bevolking. Zo telt het eiland tal van verenigingen en stichtingen die als doelstelling hebben de culturele tradities en de kennis daarover te behouden. Dit wordt uitgedragen in allerlei media, zoals ‘De Miedbringer’, ‘Schylge myn lântse’ en ‘Terschelling Magazine’. ‘Cornelis Douwes’, het tijdschrift van de Vereniging van Oud-leerlingen Zeevaartschool Terschelling, besteedt veel aandacht aan de maritieme aspecten daarvan. ‘De Terschellinger’, het wekelijkse nieuwsblad op het eiland, heeft ook veel oog voor cultuurhistorische onderwerpen, net als overigens de ‘Harlinger Courant’, die eveneens Terschellinger - en Vlielander - nieuws brengt. Er wordt ook nog steeds gezongen op het eiland - Terschelling telt verschillende koren - en het volksdansen wordt door een drietal gezelschappen eveneens in ere gehouden. De laatste tijd wordt (met wisselend succes) ook getracht de jongeren daarbij te betrekken. Genealogie bedrijven is onder Terschellingers en oud-Terschellingers een druk beoefende activiteit. ‘TerschellingNet’ van oud-Terschellinger Kees Stada in Kropswolde, waarop alle families van het eiland in kaart zijn gebracht, is dan ook een veel bekeken website. Zijn aanwezigheid op de jaarlijkse Kerstmarkt in Midsland, compleet met gedigitaliseerde database, trekt altijd grote belangstelling. Oud-Terschellingers die elders zijn neergestreken houden veel contacten met elkaar. Zo bestaat in Amsterdam de ‘Terschellinger Club’, die zelfs een eigen tijdschrift uitgeeft: ‘De Toer’. In gemeentemuseum ’t Behouden Huys op West-Terschelling is veel kennis over de cultuur-historie van het eiland aanwezig. Het museum beschikt over een uitgebreide collectie, bezit een eigen bibliotheek en archief en geeft zelf regelmatig publicaties uit over cultuurhistorische onderwerpen in de Terschellinger geschiedenis. Vrijwel elk jaar wordt een grote tentoonstelling gehouden rond een aan het eiland gerelateerd historisch thema. Van gemeentewege is ook het Centrum voor Natuur en Landschap op West-Terschelling gesticht. Ook andere musea besteden veel aandacht aan de cultuur-historie van het eiland, zoals het Visserijmuseum op West-Terschelling, het Wrakkenmuseum op Formerum en het Landbouwmuseum bij Hoorn. Deze drie musea zijn alledrie op particulier initiatief tot stand gekomen. Natuurlijk speelt bij deze initiatieven niet alleen de eerbied voor het cultuurhistorisch erfgoed een rol, maar zijn er ook commerciële belangen mee gemoeid. Alledrie trekken ze veel bezoekers.284

284 In deze paragraaf is vooral gebruik gemaakt van gegevens uit Kunst, Terschellinger Volksleven en uit Jouwersma, Terschelling zoals het was.

98

Identiteit

Het begrip ‘Terschellinger’ wordt inzake de zeelieden die in deel 3 van in deze studie aan de orde komen gehanteerd ten aanzien van zowel degenen die op het eiland werden geboren als van migranten die een deel van hun leven op Terschelling doorbrachten. Oud-leerlingen van de zeevaartschool die alleen hun studietijd op het eiland doorbrachten worden buiten beschouwing gelaten omdat zij, tenzij ze zich daarna op het eiland vestigden, in hun verdere leven geen banden met het eiland onderhielden. Velen van hen voelden echter wel banden met hun oudstudiegenoten. Banden die door het overgrote deel vaak levenslang werden - en worden - onderhouden. Onder de op Terschelling geboren zeelieden die naar elders vertrokken bleven de banden met het eiland en de eilander gemeenschap in het algemeen sterk. De betrekkingen met Terschelling werden door deze zeelieden en hun gezinnen dan ook intensief onderhouden. Niet zelden kwam het tijdens de Tweede Wereldoorlog voor dat weduwen na ontvangst van het overlijdensbericht van hun in de strijd op zee omgekomen echtgenoten samen met hun - eventuele - kinderen terugkeerden naar Terschelling om verzekerd te zijn van de directe steun van ouders, schoonouders, andere familieleden, het vertrouwde kerkgenootschap waartoe men ooit behoorde of vrienden en bekenden op het eiland. In veel gevallen vestigden deze weduwen en hun kinderen zich weer blijvend op het eiland. Binnen de groepen Terschellingers en oud-Terschellingers zijn meerdere subgroepen te onderscheiden, bijvoorbeeld die welke worden gevormd door de sprekers van de eerdergenoemde drie op Terschelling in zwang zijnde streektalen of door de inwoners van de afzonderlijke dorpen en buurtschappen. Oud-leerlingen van de zeevaartschool vormen hun eigen subgroep. Door hun gezamenlijk ervaren verleden als studenten aan een maritieme opleiding die door het gemeenschappelijke van hun vakgebied en door de huisvesting in het internaat (tegenwoordig: campus) onderling een sterke band ontwikkelden hebben ook zij een eigen identiteit ontwikkeld, met een eigen subcultuur binnen de Terschellinger cultuur. Onder hen is de samenhang eveneens groot, zeker nadat men is gaan varen en zich - al dan niet - elders heeft gevestigd. Een groot aantal van deze oud-leerlingen hebben zich verenigd in de Vereniging van Oud-leerlingen der Zeevaartschool Terschelling (VOZT), met een eigen tijdschrift, Cornelis Douwes, waarin de rubriek Personalia door de abonnees het eerst en het meest wordt gelezen.285 Verder organiseert deze vereniging driemaandelijkse sociëteiten op verschillende plaatsen in het land, een jaarlijkse algemene ledenvergadering op Terschelling en de nodige periodiek terugkerende reünies. Het feit dat de vereniging in 2006 op een ledental van meer dan 1.700 kon bogen is veelzeggend wanneer wordt bedacht dat jaarlijks gemiddeld ongeveer vijftig studenten afstuderen en vanaf Terschelling hun maritieme loopbaan starten.286 Het is in het kader van de binding tussen Terschellingers en oud-Terschellingers dat in deel 3 van deze studie niet alleen de lotgevallen tijdens de Tweede Wereldoorlog van de in deze periode op Terschelling gevestigde zeelieden worden behandeld, maar ook die van hen die Terschellinger ‘roots’ hadden maar door vestiging elders ten tijde van hun overlijden niet (meer) op het eiland woonachtig waren. Dat geldt eveneens voor mensen die weliswaar niet op Terschelling werden geboren maar wel uit een Terschellinger geslacht stamden waarvan leden ten tijde van de Tweede Wereldoorlog nog steeds op het eiland waren gevestigd. Vaak volgden leden van deze groep de stuurmans- of machinistenopleiding aan de Terschellinger zeevaartschool. Deze mensen bleven zichzelf als Terschellinger beschouwen en werden ook door de toenmalige eilandbewoners zo 285 Resultaat van een eigen, onder 25 abonnees telefonisch ingestelde enquête. 286 De heer R.A. de Boer, Formerum, Terschelling, penningmeester-ledenadministrateur VOZT. Mondelinge mededeling, april 2004.

99

gezien. In feite bestaat die situatie nog steeds. Uit respect voor de binding van deze groepen onderling zou het ongepast zijn de lotgevallen van de tijdens de oorlogsjaren elders gevestigde oud-Terschellinger of niet op Terschelling geboren zeelieden met eilander wortels in deze studie buiten beschouwing te laten.

Volksdansen is nog steeds een geliefde bezigheid op Terschelling (’t Behouden Huys) Net als de Friezen en leden van andere regionale groeperingen die zich aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw op grote schaal in de Verenigde Staten vestigden, zoeken Terschellingers die naar elders trekken daar eveneens aansluiting bij mensen waarmee ze hun herkomst delen, in de verwachting in den vreemde steun van elkaar te zullen ondervinden en de oude, cultureel bepaalde tradities van het geboorte-eiland in ere te kunnen houden - men wil zich ‘thuis’ blijven voelen.287 De leden van de sinds 1930 bestaande ‘Terschellinger Club’ in Amsterdam - oorspronkelijk uitsluitend oud-Terschellingers, sinds kort ook ‘liefhebbers’ van het eiland - komen regelmatig bij elkaar voor typisch Terschellinger culturele activiteiten als zang, toneel en volksdans.288 Daarmee wordt vastgehouden aan de oude waarden en gebruiken die niet alleen door de bewoners van Terschelling, maar eveneens door oud-Terschellingers wor287 Zie bijvoorbeeld Galema. Frisians to America. 288 N.N. De Toer. 4. en Cornelis Douwes, nr. 157, 2004. 24.

100

den gekoesterd: gemeenschapszin, verenigingsleven, burenplicht, gezellige avonden, etc. Aan de andere kant zullen na het wegtrekken van migranten bij de achterblijvers de onderlinge relaties worden versterkt om ook die met de vertrokken familieleden, vrienden en buren vast te houden. Met andere woorden: migratie versterkt de banden tussen de migranten en tussen de achterblijvers onderling, maar ook tussen de beide groepen. Het is echter niet alleen het eerder aan de orde gekomen eilandergevoel dat die onderlinge banden zo sterk maakt. Daarom zal met behulp van het begrip etniciteit worden getracht meer inzicht in dit verschijnsel te bieden. Het begrip is afgeleid van een Grieks woord, dat stamverwantschap langs raciale of culturele lijnen aanduidt. Etniciteit wordt in de verschillende gedragswetenschappen op evenzoveel manieren omschreven. Volgens de antropoloog Neyens is het daardoor zeer problematisch om tot een goede definiëring van het begrip te komen. Dit levert moeilijkheden op van zowel semantische als van inhoudelijke aard. Semantisch, omdat het woord ‘etnisch’ tegenwoordig refereert aan om het even welke groep mensen met gedeelde kenmerken, terwijl het vroeger sec verwees naar een outsidergroep. Inhoudelijk laat etniciteit zich, aldus Neyens, moeilijk definiëren omdat etnische termen afkomstig zijn uit de praktische filosofie en de sociologie van niet-westerse volkeren die door antropologen wordt bestudeerd; daarom kunnen etnische termen verschillende inhouden dekken.289 Hoe dan ook, in de meeste sociale wetenschappen wordt met het begrip etniciteit gedoeld op het geheel van de fundamenten van menselijk samenleven waarvan bloedverwantschap, taal en nabuurschap de belangrijkste zijn. Een voorbeeld van een definitie die in de sociologie wordt gehanteerd vinden we in een beleidsnota van de Raad voor het Jeugdbeleid uit 1983 over jongeren van etnische (allochtone) groeperingen. Hierin wordt etniciteit omschreven als ‘de affectieve gebondenheid aan de groepering waarvan een mens door afkomst deel uitmaakt’.290 Wie binnen een samenleving deel uitmaakt van een dergelijke groepering, onverschillig of dit een groepering van buitenlandse oorsprong dan wel een groepering van regionale binnenlandse herkomst betreft zoals die bestaande uit buiten het eiland gevestigde oud-Terschellingers, bezit ten opzichte van de andere leden van die samenleving een eigen etnische identiteit. Etnische identiteit onderscheidt zich van andere sociale en collectieve identiteiten door de overtuiging van de leden van de betreffende etnische groepering ‘een gedeelde geschiedenis en culturele erfenis’ te bezitten.291 Voor een goede begripsvorming is het zinvol op deze plaats een omschrijving van het begrip identiteit te geven die wordt gehanteerd in de psychologie, omdat deze gedragswetenschap zoekt naar antwoorden op vragen naar determinanten van menselijk gedrag, het soort vragen die op deze plaats en binnen dit kader mogen worden gesteld. Daarbinnen is gekozen voor de omschrijving van identiteit welke Zijderveld formuleert, omdat die het best uitdrukt wat in deze context rond de bevolking van Terschelling aan de orde is: ‘alles wat antwoord geeft op de vragen: wie ben ik? en: wie is hij/zij?’292 Etnische identiteit is kennelijk een menselijke behoefte. Men voelt zich het meest op zijn/haar gemak in het besef tot de eigen groep te behoren en heeft daarom de behoefte regelmatig in elkaars gezelschap te verkeren. Etnische identiteit komt dan ook tegemoet aan een diep doorvoelde behoefte aan zekerheid en historische continuïteit.293 Terwijl etniciteit onder leden van de moderne, westerse samenlevingen over het algemeen afneemt (de problemen met allochtone etnische groepen in de hedendaagse West-Europese landen zijn hier niet aan de orde en worden 289 Neyens. Inleidende studie tot etniciteit in Afrika. 7. 290 Raad voor het Jeugdbeleid. Een beleidsnota over jongeren van etnische groeperingen. 15. 291 Van Soest en Verdonk. Etnische identiteit, begrip en theorieën. 9. 292 Zijderveld. De theorie van het symbolisch interactionisme. 132. 293 Lorion, 1976. Geciteerd door Van Soest en Verdonk. 18.

101

daarom buiten beschouwing gelaten) blijft dit binnen een van origine besloten, geïsoleerde gemeenschap als die op Terschelling lange tijd voortbestaan, zo wijst de praktijk uit, ook onder de leden daarvan die zich sinds lange tijd, soms al tientallen jaren eerder, elders hebben gevestigd. In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw vond in regionale gemeenschappen als die op Terschelling zelfs een opleving van deze etnische gevoelens plaats, waarschijnlijk onder invloed van het streven der toenmalige centrale overheid zijn burgers een gevoel van nationale identiteit op te leggen en gericht tegen het allesoverheersend centrale bestuur van die overheid.294 Het was ook in deze periode dat overal op het platteland het gebruik van streektalen nieuw leven werd ingeblazen. Zo ook op Terschelling waar, zoals eerder bleek, de leerlingen van de basisscholen sinds 1980 spreek- en schrijfvaardigheid wordt bijgebracht ten aanzien van de drie op het eiland in zwang zijnde streektalen.295 Over toepassing en interpretatie van de begrippen etniciteit en etnische identiteit vindt onder etnologen de laatste jaren overigens discussie plaats. In het eerste nummer van cULTUUR, Tijdschrift voor etnologie uit 2005 maken historicus en etnoloog Marc Jacobs en historicus en volkskundige Gerard Rooijakkers hiervan een balans op. Zij wijzen onder meer op het werk van de Duitse volkskundige Hermann Bausinger, die constateert dat samenstellingen met de stam etnisch of etno ‘vandaag de dag op diverse manieren functioneren’. (…) ‘Het is een paraplubegrip dat doorgaans vaag blijft en diverse accenten groepeert en soms combineert. Het “etnische” staat volgens Bausinger onder meer voor regionale eigenheid (…), voor culturele homogeniteit (…) en voor het primordiale. Het is een poging om het gedeconstrueerde stambegrip te vermijden maar toch enige historische diepte, een relevante stamboom, te suggereren. Dit alles in de wetenschap dat het gaat om een constructie’. De auteurs wijzen verder op het werk van Clifford Geertz, die een reeks vooronderstellingen heeft ontrafeld ‘die achter het begrip etniciteit schuil gaan, zoals bloedbanden, ras, taal, regio, of territorium, religie en traditie’. Aan het begrip etniciteit wordt tegenwoordig dan ook een andere inhoud toegekend dan enige decennia geleden.296 Op deze kwestie zal hier niet dieper worden ingegaan aangezien ze buiten de kaders van deze studie valt. Door antropologen en sociologen wordt tegenwoordig inzake een sterke gehechtheid aan en trots op de eigen gemeenschap, een duidelijk bewustzijn en een benadrukking van de eigen identiteit, gebruik gemaakt van het begrip lokalisme. Een ‘lokalist’ voelt zich op zijn gemak in een vertrouwde omgeving, omringd door vrienden, familie en bekenden, en legt de nadruk op het kleinschalige karakter van de woonomgeving, sociale controle en behulpzaamheid. Lokalisme is geen nieuw verschijnsel, maar als uitdrukking van zorg over de leefomgeving is het een recent fenomeen: een reactie op globalisering, verzakelijking en individualisering. De politieke variant van lokalisme komt tot uitdrukking in de oprichting van plaatselijke belangenverenigingen met het streven naar leefbaarheid als belangrijkste thema.297 Rob van Ginkel, die onderzoek deed naar de cultuur van het waddeneiland Texel, wijst erop dat lokale identiteiten dan wel altijd hebben bestaan, maar in de loop der tijd zijn veranderd. Lokale en regionale culturen maakten rond het midden van de negentiende eeuw overal in Nederland onder invloed van een erosieproces geleidelijk plaats voor een nationale cultuur. Oorzaken van dat proces waren de ontwikkeling van transport en communicatie, schaalvergroting in de productie, toename van het handelsverkeer, de groeiende invloed van de centrale overheid en de 294 Van der Plank. Ethnicity in Friesland. 321. 295 De heer R. van der Veen, Oosterend, Terschelling. Leraar Westers, Meslâns en Aesters. Mondelinge mededeling, april 2004. 296 Jacobs en Rooijakkers. Een onbeschaamde blik. 11 - 12. 297 De Haan. De thematisering van het platteland en de groei van het plattelandsbewustzijn. 55.

102

betrokkenheid van steeds grotere bevolkingsgroepen bij de nationale politiek. Bewoners van verschillende gebieden kwamen door dit alles vaker en intensiever met elkaar in contact, werden meer van elkaar afhankelijk en gingen in sociaal-culturele zin steeds meer op elkaar lijken. Dit alles leek het einde van veel lokale culturen in te luiden.298 Zeker op de waddeneilanden, die eeuwenlang kampten met een betrekkelijk isolement waardoor de lokale cultuur langer in stand bleef dan in plaatsen op het vasteland, deden deze ontwikkelingen zich voor. Voor Terschelling zette dit proces in toen rederij Zur Mühlen in 1883 voor het eerst een geregelde veerbootdienst naar en van de vastewal ging onderhouden. Met de overnames door rederij Bosman in 1907 en Doeksen in 1923 werd deze dienst verbeterd en het eiland verder uit zijn isolement ontsloten. Daarmee konden invloeden van het vasteland er gemakkelijker toe doordringen. In deze periode begon in feite een nieuwe fase in de verhouding tussen Terschelling en het vasteland. Was voordien de beïnvloeding voornamelijk gebaseerd op hetgeen eilanders van elders meenamen, daarna werd de invloed van bezoekers van buitenaf sterker. Door de komst van toeristen en ‘immigranten’ kwam een aanpassing op gang waardoor veel cultuureigens verloren dreigde te gaan. Net als op Texel, kwam men ook op Terschelling tot het besef dat dit aanpassingsproces tal van negatieve kanten telde. Er ontstonden onder de bevolking dan ook initiatieven om zoveel mogelijk aspecten van de eigen cultuur voor het nageslacht te bewaren, in feite een reactie met als doel versterking van de lokale identiteit. Onder invloed hiervan kwam op Terschelling in eerste instantie de cultuur-historische vereniging Skylge myn lântse tot stand, die vanaf 1980 het eigen, gelijknamige tijdschrift uitgeeft. Ook werd de aanzet gegeven tot museum ’t Behouden Huys en de Stichting Ons Schellingerland (SOS), die initiatieven bestrijdt welke mogelijk kunnen leiden tot aantasting van cultuur en landschap en daarnaast ook boeken met die doelstelling uitgeeft.299 In dit verband moet initiatiefnemer Gerrit Knop (1873 - 1949) worden genoemd. Knop was Terschellinger van geboorte maar woonachtig in Amsterdam. In de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw verschenen van zijn hand talrijke publicaties die - het behoud van - de Terschellinger cultuur als onderwerp hebben. Zijn bekendste werk is Schylgeralân: een beschrijving van land en volk van het eiland Ter-Schelling uit 1946. Hij publiceerde over een groot aantal onderwerpen die annex zijn met de Terschellinger cultuur: taal, liedjes, poëzie en proza en was een verdienstelijk dichter en prozaschrijver. Met name zette hij zich in voor behoud van de Terschellinger dialecten, waarover hij jarenlang briefwisselingen onderhield met de Fryske Akademy en de Provinsjale Underwiis Rie. Verder zijn briefwisselingen van hem gepubliceerd met gelijkgestemden (binnen de Friese Beweging), zoals Pieter Sipma, Geert Wumkes, Jelle Brouwer en Doederus Kamminga. In welke mate Knop in zijn tijd als autoriteit werd gezien is af te lezen aan de titel van een publicatie over zijn briefwisselingen van de hand van Jelle Brouwer: Knop, de roppene: Skylge’s lieder, organisator, dichter, skriuwer, wittenskipsman, wearspegele yn syn briefwiksel uit 1955. Knop was de man die het voortouw nam voor museum ’t Behouden Huys. Dat begon op 11 juli 1938 met de opening van Het Behouden Huys, een Cultuur Historische Tentoonstelling. Een deel van het tentoongestelde materiaal was afkomstig uit de verzameling van dr. J.W. van Dieren (1902 - 1935, broer van Gustaaf August, zie ook deel 2), die van moederskant stamde uit het Terschellinger geslacht Bakker. De 298 Van Ginkel. 29 - 38. 299 Naast de activiteiten op cultuur-historisch gebied heeft SOS ook jarenlang het Drenkelingenfonds beheerd, waaruit een bloemetje werd betaald bij de begrafenis van aangespoelde drenkelingen. Meestal ging het om personen die niet geïdentificeerd konden worden. Omdat de methoden daartoe echter steeds beter zijn geworden, is het fonds opgeheven. Meestal worden de lichamen naar de plaats van herkomst gebracht en daar begraven of gecremeerd. In april 2006 werd sinds lange tijd weer een drenkeling op Terschelling begraven. Het betrof een overboord gevallen Russische zeeman. Het bloemetje werd die maal door SOS zelf betaald. De kist met het stoffelijk overschot werd later overgebracht naar Rusland en daar herbegraven. De Terschellinger, 1 juni 2006.

103

tentoonstelling werd een groot succes en in 1939 herhaald. Op 5 mei 1939 is door Gerrit Knop en Jan Lieuwen de stichting Schellinger Cultuur-Historisch Museum Het Behouden Huys opgericht. Door middel van een formule werd de verdeling van de leden van het bestuur (Westers, Oosters, overigen) vastgesteld. Gedurende de oorlogsjaren kon de tentoonstelling niet worden gehouden. Het materiaal werd tijdens deze periode opgeslagen in de NH-kerk van Midsland. Na de oorlog zette de stichting zijn werk voort. Dat resulteerde in 1952 in de opening van het museum, dat in 1954 door de gemeente werd overgenomen. Ook Jo Smit werd bekend vanwege zijn inspanningen voor behoud van de Terschellinger cultuur. Smit werd in 1916 op het eiland geboren maar bracht evenals Gerrit Knop het grootste deel van zijn leven op het vasteland door. Zo was hij onder meer lange tijd programmamaker bij de VARAradio. Smit werd vooral bekend als schrijver in het Fries, maar schuwde er ook niet voor om in Terschellinger dialect te publiceren. Zijn bekendste werk over Terschelling is Terschellinger getij uit 1972. De Gysbert Japicx-priis, de driejarige culturele prijs van de provincie Friesland, werd hem in 1963 toegekend voor zijn verhalenbundel Bisten en Boargers uit 1959. Jo Smit overleed in 1991. Terschelling telt tal van koren en toneelverenigingen, zoals bleek in de paragraaf Taal en tradities. Natuurlijk wordt met dergelijke initiatieven ook ingespeeld op het toerisme, maar ze zijn zeker niet in de laatste plaats bedoeld om de eigen bevolking bewust te maken van het Terschellinger cultuurgoed. Van Ginkel: ‘Het kan wonderen doen voor het zelfbewustzijn van mensen wanneer buitenstaanders afkomen op de natuur en cultuur van een plaats’. De gemeente Terschelling is zich bewust van de stimulerende rol die de lokale overheid kan spelen bij het instand houden van de eigen cultuur. Sinds 1978 wordt jaarlijks de cultuur-historische Lutineprijs toegekend aan een persoon of instantie die over Terschellings erfgoed publiceert of die op andere wijze in de belangstelling brengt. Het belang van en de trots op het eigene komt ook tot uiting in het op de markt brengen van op het eiland geproduceerde producten. Een goed voorbeeld hiervan zijn natuurlijk de talloze, aan cranberries gerelateerde producten, maar ook op het eiland gefabriceerde kaas en andere zuivelproducten. ‘Terschellinger Zeemanshandwerk’ (met als belangrijkste producten matten en ander geknoopt touwwerk) is eveneens een goed voorbeeld, ware het niet dat dit bedrijf niet meer op het eiland zelf is gevestigd maar na eerst vanuit Harlingen te hebben geopereerd nu vanuit Sneek werkt, ten gevolge van een overname door touwfabriek Lankhorst in die plaats. Ook in de lokale politiek klinkt tegenwoordig, conform de uitdrukking van het hierboven genoemde verschijnsel lokalisme, de roep door om het eigene van Terschelling te behouden. Plaatselijk Belang, opgericht in de jaren zeventig van de vorige eeuw, bezet nog altijd twee zetels in de gemeenteraad. Doelstellingen zijn onder andere behoud van het eilandkarakter, leefbaarheid en eilandvriendelijk toerisme. Het feit dat zeemansverzekering ‘De Buul’ (die aan het eind van dit deel wordt behandeld) op het oostelijk deel van het eiland reeds meer dan 400 jaar bestaat, is eveneens een uiting van het gehecht zijn van de Terschellingers aan de eigen cultuur.

De zorgzame samenleving Zoals in de vorige paragraaf bleek, bestaat tussen de bewoners van Terschelling onderling een bijzonder sterke band. Dit vloeit historisch gezien voort uit het feit dat de bevolking eeuwenlang op zichzelf aangewezen is geweest en men zich moest zien te redden wanneer er bijvoorbeeld calamiteiten optraden. Hierdoor is een intensieve vorm van solidariteit onder de bevolking ontstaan, die op Terschelling nog altijd in ere wordt gehouden. Dat uit zich tussen de bewoners onderling in de burenplicht, een stelsel dat er op is gericht om elkaar wanneer dat nodig is niet 104

alleen met raad en daad maar vooral ook in praktische te zin bij te staan. Verder is op Terschelling in de loop der tijden een aantal fondsen ontstaan waarop bewoners in geval van nood een financieel beroep kunnen doen. In dit hoofdstuk wordt op beide onderwerpen nader ingegaan, waarbij naast het stelsel van de burenplicht het ontstaan en de geschiedenis van de belangrijkste fondsen zal worden belicht.

Burenplicht

Behalve in West-Terschelling, waar men immers meer maritiem is ingesteld dan op de rest van het van oorsprong vooral agrarische oostelijke deel van het eiland, kent Terschelling een aantal zgn. buurschappen. In principe betreft dit vaak eeuwenoude organisaties van boeren uit de dorpen. Elk dorp op Oost-Terschelling bezit een buurschap. In totaal zijn er negen: in Oosterend, Hoorn, Lies, Formerum, Landerum, Midsland, Baaiduinen en omstreken (inclusief Hee, Kinnum en Kaart) en sinds enkele jaren ook op Halfweg en die op ’t Land, tussen West-Terschelling en Halfweg.300 In West-Terschelling zijn nooit Buren geweest. Wegens het ontbreken van agrarische activiteiten op dit deel van het eiland is er ook nooit een noodzaak geweest tot het stichten van Buren. Een andere reden is het wat grootschaliger karakter van dit dorp, waarbij men zich minder met elkaar bemoeit dan ‘om Oost’ het geval is. De Buren van Hoorn is één van de grootste buurschappen. De organisatie houdt zich bezig met zaken die het dorp aangaan en heeft land in eigendom dat wordt verpacht en deels bebouwd is met zomerhuizen. De pacht wordt elke vijf jaar verloot. Het leiderschap van de Buren wisselt elk jaar en wordt door twee mannen uit het dorp, de inders- of immelslieden, op zich genomen. Het volgende jaar worden de twee daarnaast wonende buren indersman. Zo schuift de verantwoordelijkheid voor de Buren in de loop van de tijd door het dorp heen, waarbij iedereen aan de beurt komt. In Hoorn is ongeveer 95 procent van de huishoudens lid van de Buren, alhoewel er geen ledenadministratie wordt bijgehouden. Iedereen die langer dan een jaar in het dorp woont, kan lid worden. Vroeger waren het vooral de boeren die lid waren. Voorwaarde was, dat ze een paard bezaten. De Buren legden destijds de wegen en paden aan en onderhielden de dijken. In feite werd de Buren uit noodzaak geboren: een boer zelf kon zijn land niet droog houden en de overheid hield zich daar niet mee bezig. Ook een waterschap was er nog niet.

Burenhulp speelt een belangrijke rol bij begrafenissen op Terschelling (’t Behouden Huys) 300 De heer G. Muiser, Midsland, Terschelling. Mondelinge mededeling, 25 november 2005.

105

Volgens de traditie kunnen vrouwen geen lid worden van de Buren, wat overigens niet inhoudt dat ze niet bij de Buren betrokken zijn. Op ’t Land is de situatie kennelijk heel anders: dat heeft immers zelfs een immelsvrouw. Formeel is er niets geregeld; over de Buren staat zo goed als niets op papier. Er is geen organisatiestructuur, de organisatie is geen rechtspersoon en er zijn geen statuten. Wel zijn er verslagen van de wijze waarop de gebruiken in het verleden werden uitgevoerd, waaruit de werkwijze van de Buren wordt bepaald. Zo werkt men uit overlevering, een werkwijze die eveneens gehanteerd wordt bij zeemansbuidel ‘De Buul’, die elders in dit hoofdstuk wordt behandeld. Bij de Buren is de burenplicht vanzelfsprekend: gezamenlijk het gras op het kerkhof maaien, pannen leggen bij de buren wanneer het dak eraf is geweest, begrafenissen uitvoeren, etcetera. Het dorp treedt in de Buren op als een collectief waarbij de burenplicht heilig is. ‘Vreemd gaan, zuipen, stropen en strandjutten, dat mag allemaal op Terschelling. Maar je burenplicht niet nakomen is een doodzonde’, aldus oud-indersman Hessel van der Kooij van Hoorn.301 Ondanks dat er weinig over de Buren op papier staat, is bij de gemeente bekend wie in welk dorp de inderslieden zijn. Regelmatig vindt overleg met hen plaats. Het uitvoeren van begrafenissen van overleden dorpsbewoners is één van de voornaamste taken van de Buren. In Hoorn en Midsland bezitten de Buren voor deze aangelegenheid een eigen wagentje. Maar er zijn ook dorpen waar een paard en wagen voor dit doel worden gebruikt. Een begrafenis begint met het ‘omzeggen’. Nadat de naaste buur van het overlijden in kennis is gesteld is het aan hem of haar om zeven andere buren bijeen te zoeken. Deze brengen persoonlijk tussen half tien en twaalf uur ’s ochtends de droeve boodschap over aan alle bewoners van het dorp en omgeving. ‘De complimenten van de familie, die wil laten weten dat … is overleden’, wordt bij elk adres gezegd. Wanneer de overledene een man is belasten de mannelijke buren zich met het omzeggen; dit gebeurt door de vrouwelijke buren wanneer het een vrouw betreft. Nadat de omzeggers weer bij het sterfhuis zijn teruggekeerd luidt om twaalf uur de kerkklok. Er klinken honderd slagen voor een man, vijftig voor een vrouw en dertig voor een kind. De naaste buurman zorgt tevens voor acht dragers. Wanneer de overledene gehuwd was wordt de kist door gehuwde mannen gedragen. Bij het overlijden van een kind gebeurt het omzeggen en dragen door ongehuwden, meestal kinderen. Voorts is het de taak van de buren om voor een paard, wagen en voerman te zorgen. Behalve in Hoorn en Midsland, waar men immers over een wagentje beschikt. Op de dag van de begrafenis zijn enkele buren belast met het dragen van de bloemen. Na afloop schenken ze thee. Her vervullen van de burenplicht wordt ook bij begrafenissen zeer hoog opgenomen. Import-bewoners die echte Terschellingers willen worden doen er goed aan alle gebruiken zo snel mogelijk te leren kennen. Regelmatig wordt daarover informatie gegeven in weekblad De Terschellinger, waarbij tot in de puntjes wordt uiteen gezet aan welke regels buren zich bij een sterfgeval hebben te houden. ‘Het is een ereplicht’, zegt Piet Mooy van Oosterend. ‘Alleen bij ziekte of wanneer je niet op het eiland bent, heb je een geldig excuus’.302

301 Abrahamse en Webbink. Nieuwe rol voor de Buren van Hoorn. 12. 302 N.N. Burenplicht op Terschelling.

106

Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’

Op donderdag 8 april 1886 meldde Alexander Bastiaan Mentz, burgemeester van Terschelling, zich op de Prinsengracht nummer 751 te Amsterdam bij notaris Christiaan van Olst junior, medefirmant van het daar gevestigde Notariskantoor Broens en Van Olst. Doel van Mentz’ komst was, zijn reeds op schrift gestelde laatste wil notarieel te laten bekrachtigen.303 Mentz, die het burgemeesterschap van Terschelling bekleedde van 31 maart 1860 tot 1 september 1886, was een bemiddeld man. In 1887 bleek zijn vermogen na aftrek van successierechten ƒ 125.000,- te bedragen.304 Aangenomen mag worden dat Mentz tijdens zijn burgemeestersjaren werd geconfronteerd met de soms schrijnende armoede die destijds op het eiland heerste. Relatief gezien telde de Terschellinger bevolking veel weduwen en wezen - geen wonder gezien het feit dat een groot deel van het mannelijk deel der bevolking immers uit vissers en zeelieden bestond. De nood was dikwijls hoog en de mate waarin men een beroep op ondersteuning kon doen slechts gering. Dat blijkt onder meer uit de hoogte van de bedragen die door de gemeente ten behoeve van de armenzorg beschikbaar werden gesteld. Tussen 1856 en 1870 had een gebrek lijdend huisgezin met meer dan vier personen recht op armensteun van ten hoogste ƒ 2,- per week. Een gezin met minder dan vier personen kwam in aanmerking voor steun ten bedrage van ƒ 1,75. Een alleenstaand ‘oud en gebrekkig’ persoon kon wekelijks rekenen op een bedrag van ƒ 1,50. Voldeed men niet aan deze kwalificaties dan werd ten hoogste ƒ 0,50 door de gemeente uitgekeerd.305 Let wel: dit zijn maximumbedragen. Daarnaast kon men in aanmerking komen voor bijzondere steun, bijvoorbeeld broodbedeling. In 1815 profiteerden daar op Terschelling in totaal 36 personen van, in 1848 24.306 De bedragen die in de gemeentelijke armenzorg omgingen waren gezien bovenstaande cijfers niet hoog. In 1815 stond voor die post ƒ 600,- op de gemeentebegroting, in 1848 ƒ 700,-.307 Het aantal ‘algemene armen’ varieerde in deze periode van 36 tot 42.308 Ook de kerken hielden zich bezig met armenzorg. Van de Doopsgezinde gemeente konden wat dit onderwerp betreft geen gegevens worden getraceerd, wel van de Hervormde gemeente WestTerschelling. De diaconie exploiteerde daar een ‘gestigt’: een armenhuis waarin tussen 1852 en 1868 jaarlijks gemiddeld circa 15 personen waren opgenomen. De kosten die dat met zich meebracht varieerden van ƒ 775,99 in 1852 tot ƒ 2.148,48 in 1868. Daarnaast ondersteunde de Hervormde diaconie ook ‘thuiszittende’ of ‘buitenarmen’. Hun aantal varieerde van acht in 1852 tot negen in 1868, met een maximum van 14 in 1858. De kosten die voor dat doel werden opgebracht lagen tussen de ƒ 212,65 in 1852 en ƒ 118,00 in 1868, met in 1861 een maximum van ƒ 354,78. Verder werden ten behoeve van deze ‘buitenarmen’ ook extra kosten uitgekeerd zoals voor geneeskundige hulp, verpleging, ziekenhuiskosten, bewassing en begrafeniskosten. De bedragen die daarmee waren gemoeid liepen uiteen van ƒ 334,80 in 1852 tot ƒ 215,61 in 1868 met een maximum van ƒ 320,63 in 1867, toen men met vier sterfgevallen werd geconfronteerd. In die kerkelijke armenzorg ging in de genoemde periode jaarlijks gemiddeld ƒ 1.769,62 om, aanzienlijk meer dus dan in de gemeentelijke armenzorg waar deze bedragen immers varieerden van ƒ 600,- in 1815 tot ƒ 700,- in 1848.309 Gezien bovenstaande cijfers inzake het aantal armen kan 303 Klijn. Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’. 9. 304 Hart de Ruyter. De Terschellinger burgemeester Alexander Bastiaan Mentz. 50. 305 Stukken betreffende de bepaling van het maximumbedrag van onderstandsverlening, 1856 - 1870. Gemeente Archief Terschelling 1814 - 1900, inv. nr. 05.28, stuknr. 1169. Gemeente Archief Terschelling 306 Enkele staten van bedeling aan behoeftigen, 1814, 1815, 1848. Gemeente Archief Terschelling 1814 - 1900, inv. nr. 05.28, stuknr. 1163. 307 Stukken betreffende de vaststelling subsidie aan de algemene armen. Gemeente Archief Terschelling 1814 - 1900, inv. nr. 05.28, stuknr. 1170. Gemeente Archief Terschelling 308 Enkele staten van bedeling aan behoeftigen, 1814, 1815, 1848. Gemeente Archief Terschelling 1814 - 1900, inv. nr. 05.28, stuknr. 1163. 309 Jaarrekening opgemaakt t.b.v. de armenzorg 1852 - 1919. Gedeponeerd Archief Nederlands-hervormde gemeente West-Terschelling. Toegangsnr. 245 - 29, inv. nr. 42. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. Helaas konden indentieke stukken uit latere perioden niet worden geraadpleegd omdat ze uit privacy-overwegingen nog niet openbaar zijn.

107

met enige reserve worden geconcludeerd dat het jaarlijks in totaal een 60 tot 70 personen betrof die door gemeente dan wel Hervormde gemeente werden ondersteund. Omdat de cijfers van de Doopsgezinde gemeente ontbreken zal het uiteindelijke aantal nog iets hoger hebben gelegen. Aangezien de beroepsbevolking van Terschelling rond 1860 uit 660 personen bestond (zie Tabel 1 van deel 1), kwam meer dan tien procent hiervan in aanmerking voor armenzorg, ruim twee procent van de totale bevolking. Dit alles zal burgemeester Mentz aan het peinzen hebben gezet hoe beter in de nood te voorzien. Niet alleen in een enkel geval, maar ook voor in de toekomst te verwachten noodsituaties. Met zijn echtgenote, Charlotte Louise Pottinga, zal hij daar zeker over hebben gesproken. Dat resulteerde uiteindelijk in het plan om zijn gehele vermogen na zijn overlijden aan de gemeente Terschelling te vermaken, waarbij alle mogelijke zekerheden moesten worden toegepast om de te verwachten revenuen ten goede te laten komen aan de armen van het eiland, die van elders geen of nauwelijks hulp hadden te verwachten.310 Alexander Bastiaan, geboren op 17 maart 1816 te Amsterdam, was een zoon van Dirk Mentz, van beroep ‘Ingenieur van Waterstaat’, en diens echtgenote Immetje Keijser.311 Vader Dirk kwam op 17 maart 1785 te Utrecht ter wereld. Hij studeerde ‘wiskunde en aanverwante wetenschappen’ en begon zijn werk reeds op 17-jarige leeftijd als landmeter in het Departement Utrecht van Waterstaat in 1802. In 1804 werd hij overgeplaatst naar het Departement Holland en in 1806 werd hij opzichter bij de Mijdrechtse droogmakerij. In 1811 werd hij als ‘ingenieur des ponts et chaussées’ aangesteld in de arrondissementen Alkmaar en Hoorn van het Departement van de Zuiderzee. Zes jaar later werd Dirk Mentz benoemd tot hoofdingenieur, eerst met standplaats Amsterdam, in 1822 te Haarlem. In 1823 werd een door hem bewerkt antwoord op een door de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen uitgeschreven prijsvraag over de afdamming van het IJ met goud bekroond.312 In 1829 werd Mentz sr. aangesteld als Inspecteur in het 2e district met als standplaats ’s Gravenhage. Het 2e district omvatte Noord- en Zuidholland, Zeeland en Utrecht. Vanaf 1835 behoorde ook Friesland daartoe. Deze functie vervulde hij tot aan zijn dood, op 23 februari 1847.313 Aangezien Terschelling destijds tot de provincie Noordholland behoorde, viel dit eiland ook onder de competentie van Dirk Mentz’ district. Het was in deze laatste functie dat Mentz werd geconfronteerd met de stormramp die zich op 4 en 5 februari 1825 in heel West-Europa voltrok, de Sint Elisabethvloed. Ten gevolge van hevige stormen ontstonden zeer hoge waterstanden die overal in de kustgebieden leidden tot dijkdoorbraken. Ook in het Nederlandse waddengebied was daar sprake van. Op Terschelling werd de ‘Zuiderdijkage’ over grote afstanden totaal verwoest. Op 7 december van hetzelfde jaar rapporteerde de opzichter van Waterstaat vanaf het eiland: ‘De doorbraken in de buitenzeedijk zijn veel groter geworden. Bij Stortum is de dijk over ongeveer 350 meter bijna geheel weggeslagen. De doorbraken in de (in 1824 nog aangelegde) inlaagdijken zijn zeer veel groter geworden. De binnenkadijk is op verscheidene plaatsen zwaar beschadigd en de doorbraken (het waren er vijf) zijn groter en dieper geworden...’.314 Het land achter de dijkdoorbraken lag nog tot 1828 open voor eb en vloed. Veel wilde er dan ook niet meer groeien. In 1826 raakte het nog een keer overstroomd, waardoor er in 1827 helemaal niets meer geoogst kon worden. Pas omstreeks 1840 was de situatie weer als vanouds en leverde het land weer wat op.315 310 Klijn. 11. 311 Hart de Ruyter. 50. 312 Biografisch Woordenboek der Nederlanden. www.inghist.nl 313 Hart de Ruyter. 50. 314 Zwaal. 37. 315 Jo Smit. 108.

108

Alexander Bastiaan Mentz wilde het fonds, dat zijn erfenis zou gaan beheren, naar zijn vader noemen: ‘zulks ter herinnering aan de weldaden door zijn vader Dirk Mentz, eertijds aan het eiland bewezen’.316 Wat die ‘weldaden’ precies waren formuleerde Alexander Bastiaan in een brief die hij op 28 januari 1884 aan de gemeenteraad van Terschelling schreef. ‘Ik geloof dat UE met mij het gevoelen zult deelen dat de Terschellingers eenige reden van dank aan mijn vader Dirk Mentz verschuldigd zijn, daar hij door zijn invloed op het Hooger bestuur de gelden heeft weten te verkrijgen tot het als het ware opnieuw bedijken van het eiland na den stormvloed en doorbraken van 1825, alsmede die voor het daarstellen van de haven in 1827. Was dit een en ander niet door hem daargesteld, zoo is het vrij zeker dat er van Terschelling op heden niet veel meer zoude bestaan, en het eiland grootendeels onbewoonbaar zoude zijn. Van mijn zijde heb ik gedurende mijn leven hierin het voorbeeld van mijnen vader gevolgd, en zoowel in mijnen betrekking als rijksingenieur, en andere betrekkingen zooveel mogelijk getracht het welzijn van Terschelling te bevorderen. Teneinde zulks in vervolg van tijd in herinnering blijve, vermaak ik na mijn overlijden, volgens bijgaand testament, aan Terschelling onder den naam Dirk Mentz fonds mijne geheele nalatenschap’.317 Uit dezelfde brief: ‘Dit fonds treedt echter eerst na het overlijden mijner vrouw in het genot der rente, daar het vruchtgebruik aan mijn vrouw is voorbehouden’.318 Alexander Bastiaan Mentz die, zoals uit bovenstaand citaat blijkt, aanvankelijk als waterbouwkundig ingenieur in de voetsporen van zijn vader trad alvorens hij op Terschelling tot burgemeester werd benoemd, overleed op 22 december 1887 op Terschelling, anderhalf jaar nadat hij zijn testament notarieel had laten bekrachtigen. Op 11 februari 1888 besloot de gemeenteraad van Terschelling de erfstelling in dank te aanvaarden. Het raadsbesluit werd op 15 februari goedgekeurd door het college van gedeputeerde staten van Noord-Holland. Ten overstaan van de Terschellinger notaris Simon Brons Boldingh werd op 30 april 1888 de nalatenschap geïnventariseerd. Vervolgens werd vastgesteld welke zaken aan het vruchtgebruik waren onderworpen. Op 26 november 1888 werd met het verlijden van de statuten van het fonds uitvoering gegeven aan de wil van de erflater. Daarmee werd ten overstaan van notaris Brons Bolding het ‘Dirk Mentz Fonds’ een feit.319 Mevrouw Charlotte Louise Mentz-Pottinga overleed op 25 april 1899. Zij liet een olografisch testament na, gedeponeerd bij notaris De Wit op 21 maart 1899, waarvan op die datum een akte van depot werd opgemaakt.320 Na het overlijden van mevrouw Mentz werd dit door de kantonrechter in Harlingen geopend, waarvan op 25 april 1899 proces-verbaal werd opgemaakt. Uit het testament blijkt dat mevrouw Mentz de heer Theodorus Ruyg op Terschelling tot erfgenaam van haar nalatenschap benoemde. Ruyg werd tevens aangesteld tot uitvoerder van haar laatste wil. (Theodorus Ruyg werd op 12 augustus 1842 geboren op Terschelling, waar hij de beroepen van bakker, landbouwer en consulair agent van Rusland uitoefende). Op 6 mei 1899 kweet de heer Ruyg zich van zijn opdracht door een lijst met de staat van bezittingen en schulden der nalatenschap van mevrouw Mentz te overleggen ten overstaan van notaris De Wit. Daarbij waren verschillende autoriteiten aanwezig, zoals vertegenwoordigers van het college van burgemeester en wethouders en van gedeputeerde staten van Noord-Holland. Ook was het eerste bestuur van de Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’ present, bestaande uit Gerrit Ariens de Boer, landbouwer; Cornelis Cornelis316 In: Kort overzicht van de geschiedenis van het fonds, opgenomen in de herziene Statuten. Terschelling, 1918. 317 Geciteerd door Hart de Ruyter. 51. 318 Geciteerd door Klijn. 11. 319 Roggen. Verenigingen op Terschelling. 7. 320 Olografisch testament: eigenhandig door de erflater geschreven.

109

zoon Ros, dijkgraaf; Pieter Andries Zorgdrager, secretaris-penningmeester van waterschap ‘De Terschellinger Polder’; Jacob Stobbe, zonder beroep en Dirk Hendriks Duyf, koopman. Tenslotte werden de baten van de nalatenschap aan het bestuur overhandigd. Vanaf dat moment kon het bestuur van de Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’ aan de slag.321 Over het doel van het fonds zegt artikel 2 der statuten: ‘de bevordering van de belangen van het eiland Terschelling en zijne bevolking’. De middelen om dat doel te bereiken zijn: ondersteuning van weduwen en wezen (die niet tot de algemene of gemeente-armen behoren ‘maar uit den zoogenaamden fatsoenlijken stand zijn’ en ‘van onbesprooken gedrag’); betaling van studie- en verblijfkosten in een ‘akademiestad’ aan ‘jongelieden die door verstand, goed gedrag en ijver uitmunten en waarvan de ouders onvermogend zijn’; lenen van geld tegen rente aan ‘eerlijke, niet vermogende lieden’ waarvan bovendien te verwachten is ‘dat zij het geld op den bepaalden tijd zullen teruggeven’; subsidiëring van wegenaanleg op het eiland; verzekering van de eigendommen van zeelieden; subsidiëring aan de Terschellinger polder om ‘de veestapel te verbeteren en den landbouw te ondersteunen’ en tenslotte het ‘ondersteunen, oprichten of daarstellen van nuttige inrichtingen of ondernemingen’.322 Vastgelegd werd ook dat het kapitaal steeds rentegevend moest worden belegd. Zolang het nog geen half miljoen gulden zou bedragen en de rente niet tenminste ƒ 20.000,- per jaar, moest de helft van de rente gebruikt worden tot ondersteuning van weduwen en wezen. Het dan overblijvende deel van de rente moest bij het kapitaal worden gevoegd totdat genoemde bedragen bereikt zouden zijn. Was dat eenmaal het geval, dan moest van de jaarlijkse inkomsten minstens een veertigste deel worden belegd. De rest dient voor het doel van het fonds.323 Pas in 2002 vond een statutenwijziging plaats waarbij werd bepaald dat, zolang het kapitaal van het fonds nog geen 350.000 euro bedraagt en de jaarlijkse rente niet tenminste 9.075 euro, de helft van de rente gebezigd mag worden tot ondersteuning van weduwen en wezen. Wat overblijft, wordt bij het kapitaal gevoegd. Zijn de genoemde bedragen eenmaal bereikt dan zal van de jaarlijkse inkomsten minstens een twintigste deel moeten worden belegd.324 Zover is het inmiddels, want in oktober 2002 bedroeg het kapitaal van het fonds bijna 526.950 euro.325 De beschikbare gelden dienen te worden belegd in ‘een der Grootboeken der Nederlandsche schuld’. Ook mogen onroerende goederen of rentegevende schuldbrieven worden aangekocht. Er mag beslist niet met het kapitaal naar de beurs worden gegaan: aankoop van conjunctuurgevoelige aandelen is uit den boze. In het verleden is dat echter wel eens gebeurd, getuige de aanwezigheid in het archief van een pakket waardeloze Amerikaanse aandelen in grond.326 In 2006 bleek het fonds een fors overschot in kas te hebben. Conform de statutenwijziging van 2002 werd besloten het geld voor een periode van vijf jaar uit te zetten. Dat gebeurde in de vorm van een lening aan de gemeente. Er werd 200.000,- euro geleend tegen een rente van 3,9 procent per jaar.327 De voorhanden zijnde contanten moeten volgens de notulen worden bewaard ‘in een goede brandkast, voorzien van twee ongelijk werkende sloten. Twee bestuursleden zullen ieder een sleutel onder hunne berusting houden’. Net als bij het nog te behandelen zeemansfonds ‘De 321 Klijn. 13. 322 Statuten 1918. 5 - 6. 323 Ibidem. 7. 324 Partiële Statutenwijziging Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’, verleden op 24 april 2002 ten overstaan van notaris J.P. Mensink te Terschelling. 325 De heer H. Klijn, West-Terschelling. Huidig voorzitter Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’. Mondelinge mededeling, 15 oktober 2002. 326 De heer H. Klijn. Mondelinge mededeling, 15 oktober 2002. ‘Tot waarschuwing aan onze toekomstige opvolgers laten we ze daar liggen’, aldus de heer Klijn. 327 Harlinger Courant, 19 mei 2006.

110

Buul’ geldt bij het ‘Dirk Mentz Fonds’ dus blijkbaar ook: zekerheid voor alles! De bestuursleden van het fonds moeten zoveel mogelijk worden gekozen uit de inwoners van de diverse plaatsen op het eiland, zo bepalen de statuten verder. Drie van hen, die op het oostelijk deel van het eiland moeten wonen, dienen te worden benoemd door het bestuur van waterschap ‘De Terschellinger Polder’. De overige twee, die te West-Terschelling woonachtig moeten zijn, dienen te worden benoemd door de gemeenteraad. Ten aanzien van de eerste drie genoemde bestuursleden ontstond in januari 1994 een probleem, aangezien het Terschellinger waterschap toen opging in het in de gehele provincie Friesland werkende Wetterskip Fryslân.328 Omdat men er weinig voor voelde om mensen ‘van de wal’ in het bestuur op te nemen wijzigde men de statuten zodanig dat het zittende bestuur deze drie bestuursleden zelf benoemt. Deze regeling lijkt echter tijdelijk van aard te zijn, aangezien men niet gelukkig is met ‘een bestuur dat zichzelf benoemt’.329 H. Klijn werd op 25 oktober 2005 door de gemeenteraad herbenoemd als voorzitter van het fonds.330 Controle op de financiën van het fonds wordt verricht door een gecommitteerde van het college van gedeputeerde staten van Friesland. Sinds jaar en dag fungeert de burgemeester van Terschelling als zodanig. Tot de komst van de Algemene Ouderdoms Wet (AOW) per 1 januari 1957 en de Algemene Weduwenen Wezenwet (AWW) per 9 april 1959 keerde het ‘Dirk Mentz Fonds’ tweemaal per jaar uit aan weduwen die daartoe een aanvraag hadden ingediend.331 Statutair was bepaald dat de helft van de verworven rente aan hen ten goede kwam. Het betreffende bedrag werd daarbij verdeeld over het aantal weduwen dat ervoor in aanmerking kwam.332 De uitgekeerde bedragen varieerden, afhankelijk van de in dat jaar verworven rente. Per weduwe kon het uitgekeerde bedrag ook nog variëren, afhankelijk van hun situatie en de hoogte van hun nood. In 1939 werden per weduwe bedragen uitgekeerd van tussen ƒ 18,- en ƒ 54,-. In 1945 was dat gestegen tot bedragen tussen de ƒ 20 en ƒ 60,-. Een ‘vetpot’ vormde het ‘Dirk Mentz Fonds’ voor weduwen dus niet, maar in combinatie met uitkeringen gedaan door rederijen, pensioenfondsen, enzovoorts zal het voor veel van hen een welkome aanvulling zijn geweest. Sinds de Algemene Ouderdomswet en de Algemene Weduwen- en Wezenwet in de jaren vijftig van de twintigste eeuw van kracht werden en de komst van de Algemene Bijstandswet in 1965, is door het ‘Dirk Mentz Fonds’ niet meer aan weduwen en wezen uitgekeerd. Het oorspronkelijke doel van het fonds, ‘de bevordering van de belangen van het eiland Terschelling en zijne bevolking’, werd echter gehandhaafd. Daartoe behoorde onder andere het ‘daarstellen van wegen’ alsmede het ondersteunen van ‘goede dingen’ voor het eiland met de nadruk op onderwijs.333 Ook het verstrekken van leningen voor woningen en boerderijen ging gewoon door. In de eenentwintigste eeuw is in dit alles niet veel veranderd. Het enige criterium dat bij aanvragen voor een bijdrage uit het fonds een rol speelt is, dat het om een specifiek Terschellinger belang moet gaan. Er wordt echter nooit een bijdrage verstrekt in gevallen waarin sprake is van een tekort op de exploitatie. In het geval van aanvragen voor leningen bepaalt het bestuur zelf de rente.334 De laatste jaren zijn bijdragen verstrekt voor onder andere de restauratie van het conversatiegebouwtje (nu koffiehuis) ‘Het Wakend Oog’ aan de Willem Barentszkade te West-Terschelling, 328 Mevrouw S.M. Nijboer, Leeuwarden. Voorlichter Wetterskip Fryslân. Mondelinge mededeling, 17 juni 2002. 329 De heer Klijn. Mondelinge mededeling, 15 juni 2002. 330 De Terschellinger, 27 oktober 2005. 331 De Algemene Weduwen- en Wezenwet is op 1 juli 1996 vervangen door de Algemene Nabestaanden Wet. 332 De gegevens over het aantal weduwen en hun identiteit zijn niet openbaar. 333 De heer H. Klijn. Mondelinge mededeling, 15 juni 2002. 334 Ibidem.

111

Dorpshuis ‘Ons Huis’ werd met financiële hulp van het Dirk Mentz Fonds gerestaureerd (’t Behouden Huys) 112

de stichting ‘Toynbee’ voor renovatie van dorpshuis ‘Ons Huis’ in de Torenstraat te West, realisatie van recreatiecentrum ‘ET 10’ te Midsland-Noord, het zeeliedenmonument aan het ‘Groene Strand’ te West, het monument voor Willem Barentsz te Formerum, de peuterspeelzaal te West en de nodige boeken.335 De uitgave van bijna elk boek dat de laatste dertig jaar over en op Terschelling is verschenen werd door het ‘Dirk Mentz Fonds’ financieel ondersteund. Het bestuur van het fonds was in 2002 zelfs van mening dat het jammer is dat er niet veel andersoortige aanvragen komen.336 Het vermogen dat oud-burgemeester Alexander Bastiaan Mentz in 1887 naliet bedroeg op dat moment ƒ 125.000,-. Dat was aan het eind van 1945 uitgegroeid tot ruim ƒ 157.000,-337 en in 2002 dus tot een kapitaal van bijna 526.950 euro (ƒ 1.161.246,-).

Willem Barends Fonds

In 1882 besefte een aantal gegoede Terschellingers dat de bevolking van het eiland een toenemend aantal hulpbehoevende nabestaanden van verdronken zeelieden en vissers telde. De armoede onder deze gezinnen leidde veelal tot schrijnende omstandigheden. Veel gezinnen hadden het vooral ’s winters moeilijk wanneer er niet op het land gewerkt kon worden en verwarming van de woning tot extra kosten van levensonderhoud leidde. Besloten werd een steunfonds op te richten dat met behulp van vrijwillige bijdragen, schenkingen en legaten voldoende financiële middelen bijeen zou brengen om deze mensen geldelijk te kunnen ondersteunen teneinde ze een enigszins ‘leefbaar’ leven te bieden. De naam van het fonds werd Willem Barends Fonds - de naam van de zeeheld komt in tal van spellingsvariaties voor - naar aanleiding van het feit dat de weduwe Barentsz na het overlijden van haar echtgenoot bij Nova Zembla in 1597 bij de Staten van Holland om financiële ondersteuning had gevraagd voor haar gezin met vier jonge kinderen.338 De oprichtingsvergadering van het fonds vond op 6 april 1882 plaats in ‘Hotel de Nederlanden’ (het huidige Hotel Oepkes) in de De Ruyterstraat te West-Terschelling. Het eerste bestuur bestond uit D. Reedeker (voorzitter), hoofd van de openbare lagere school te West-Terschelling P.J. Wichers (secretaris) en verder de heren G. Acket, W. Bakker, M. Daalder, D. Duijf, P.J. Eschauzier, S. Groustra en H. Lodewijk. Als contributie werd voor de leden een bedrag van ƒ 2,50 per jaar vastgesteld. De namen van de leden werden genoteerd op een lijst die in het openbaar werd opgehangen in ‘Hotel de Nederlanden’.339 De eerste hulpbehoevende gezinnen die in aanmerking kwamen voor een uitkering uit het Willem Barends Fonds waren de nabestaanden van vijf roeiers van de roeireddingboot van West-Terschelling. Zij kwamen op 2 oktober 1880 om het leven na de stranding van de Engelse schoener ‘Queen of Mistely’. Van de vijf omgekomen roeiers waren er drie vader van een groot gezin. De nabestaanden kregen aanvankelijk ondersteuning van de reddingmaatschappij maar konden twee jaar na de ramp eveneens een beroep doen op het Willem Barends Fonds. Het bestuur van het fonds kwam jaarlijks een aantal malen bijeen om zich te buigen over de vraag of er op basis van de aanvragen nieuwe uitkeringen moesten worden verstrekt. Het fonds kende uitkeringen van verschillende hoogte. Zo ontvingen sommige gezinnen wekelijks vijftig cent, andere kregen een gulden. Een aantal ontving alleen met Kerstmis een gratificatie van tien gulden. Behalve hulpbehoevende nabestaanden van omgekomen zeelieden kwamen in een later stadium eveneens oud-zeelieden en oud-vissers die in behoeftige omstandigheden kwamen te 335 Kasboeken ‘Dirk Mentz Fonds’ 1970 - 2002. In beheer van H. Klijn, West-Terschelling. 336 De heer H. Klijn. Mondelinge mededeling, 15 juni 2002. 337 Kasboek Dirk Menzfonds 1945. Gedeponeerd archief. Gemeentearchief Terschelling. 338 Hacquebord en van Leunen. 400 Jaar Willem Barentsz. 178. 339 Van Dieren. Willem Barends. 272.

113

verkeren in aanmerking voor een uitkering van het fonds.340 De term bestond nog niet, maar het Willem Barends Fonds was in de negentiende eeuw voortdurend bezig met het bedrijven van public relations teneinde meer leden te werven en zoveel mogelijk financiële bijdragen te verkrijgen van particulieren, bedrijven of instellingen. Secretaris ‘meester’ Wichers plaatste tal van ingezonden stukken en advertenties in verschillende regionale en landelijke dagbladen om aan het Willem Barends Fonds een grotere bekendheid te geven. Het publiek werd er mee opgeroepen lid van het fonds te worden of er geld aan te schenken. Spontane steun kwam er ook; zo schonk toneelvereniging ‘De Dageraad’ van West-Terschelling verschillende malen het batig saldo van uitvoeringen aan het fonds, dat in de loop der jaren steeds kapitaalkrachtiger werd.341 Daarnaast kocht het fonds obligaties aan, om zo het kapitaal te vergroten. Dat gebeurde onder andere met obligaties voor een lening waarmee de bouw van de Badhuiskerk in Scheveningen moest worden gefinancierd. Ook werd door het fonds een deel van het kapitaal belegd: in Oostenrijkse effecten en in die van Russische spoorwegen.342 Giften kwamen er jaarlijks onder meer ook van het Koninklijk Huis. In 1896 was het 300 jaar geleden dat Willem Barentsz voet aan wal zette op Nova Zembla om er vervolgens noodgedwongen te overwinteren omdat zijn schip in het ijs was vast geraakt. Dat historische feit was uiteraard een mooie aanleiding om het fonds opnieuw landelijk onder de aandacht van het publiek te brengen. Op het eiland zelf werd een verloting georganiseerd en een kinderfeest gehouden. Deze activiteiten leverden het in die tijd niet geringe bedrag van ƒ 600,- op. In 1896 telde het Willem Barends Fonds reeds 223 leden, die zowel op het eiland zelf als daar buiten woonachtig waren. Het fonds bezat in dat jaar voor ƒ 15.000,aan waardepapieren, zoals aandelen of obligaties. In hetzelfde jaar werd een kluis aangekocht. Vier jaar later liepen de inkomsten van het fonds echter terug onAdvertentie van het Willem Barends Fonds uit 1921 der invloed van de oorlog in Zuid-Afrika. 340 Notulenboeken Willem Barends Fonds. Gedeponeerd archief Willem Barends Fonds, inv. nr. 382. Gemeentearchief Terschelling. 341 Van Dieren. 273. 342 In 1983 vernam de toenmalige secretaris van het Willem Barends Fonds uit de media dat er aandelen Russische spoorwegen waren geveild voor bedragen variërend van 1.000 tot 1.500 gulden per stuk. Aangezien in de kluis ook nog een groot aantal Russische aandelen lag (onder andere van de Baltische spoorwegmaatschappij ter waarde van 625 roebel en een obligatie van een Russische staatslening) informeerde men bij het betreffende veilinghuis naar de actuele waarde daarvan. Maar tot teleurstelling van de penningmeester bleken de aandelen gemiddeld slechts vijf gulden per stuk waard te zijn. Van Dieren. 273.

114

Veel Nederlanders die daar verwanten hadden, stuurden geld naar dat land voor humanitaire en defensieve hulp, hetgeen natuurlijk ten koste ging van charitatieve doelen in eigen land. In 1910 kreeg men bericht van het Koninklijk Huis dat ZKH Prins Hendrik, beschermheer van reddingstation Terschelling en als fervent jager regelmatig op het eiland aanwezig, bereid was bestuurslid van het Willem Barends Fonds te worden. Het aanbod werd dankbaar aanvaard, waardoor de prins tot aan zijn dood in 1934 beschermheer van het fonds bleef. In 1914 werd men ook op Terschelling met de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog geconfronteerd. Op 21 december van dat jaar ontving het Terschellinger gemeentebestuur een brief van de burgemeester van Marken met het verzoek om een collecte op Terschelling te mogen houden. De opbrengst daarvan zou bestemd worden voor hulp aan de nabestaanden van tien Marker visserlieden die om het leven waren gekomen nadat op 27 oktober 1914 de Vlaardingse logger ‘Maria Christina’ op de Noordzee op een mijn was gelopen. De Marker collectanten bleken welkom te zijn op Terschelling. Tijdens de collecte werden de Markers vergezeld door twee bestuursleden van het Willem Barends Fonds om hen bij de Terschellinger bevolking te introduceren. De opbrengst bedroeg ƒ 380,25.343 Ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog was het voor de vissers van Terschelling niet meer mogelijk uit te varen vanwege het mijnengevaar op de Noordzee. Staatsbosbeheer was echter bereid een werkverschaffingsproject voor hen te starten indien de gemeente Terschelling erin slaagde voor dit doel een bedrag van ƒ 3.000,- bijeen te brengen. Het plan was erop gericht om op het eiland verschillende verharde duinwegen te realiseren. Op het bestuur van het Willem Barends Fonds werd een beroep gedaan om financieel in het project deel te nemen. Na een aantal discussies waarin men zich afvroeg of het fonds hier wel een taak in had werd besloten toch duizend gulden op tafel te leggen, hoewel men van mening was dat Staatsbosbeheer de mannen slechts weinig wilde betalen, namelijk maar twaalf cent per uur. Daarom werd er op aangedrongen de arbeiders een duurtetoeslag te geven. Maar tijdens Kerstmis 1916 bleek het werkverschaffingsproject haar vruchten te hebben opgeleverd omdat tal van mensen die normaliter een beroep op het fonds deden daar in dat jaar wegens voldoende verdiensten van afzagen. Hoewel de noodzaak voor het functioneren van het fonds reeds tijdens het eerste kwart van de twintigste eeuw beduidend minder werd en later door de komst van de Algemene Ouderdoms Wet, Algemene Weduwen en Wezenwet en Bijstandswet zelfs min of meer overbodig, zag het bestuur af van opheffing. De wekelijkse ondersteuning van hulpbehoevenden is inmiddels verdwenen, maar de gratificatie ter gelegenheid van Kerstmis bleef voor een aantal personen gehandhaafd. Dat betrof in de jaren negentig tijdens Kerstmis elf zeemansweduwen die per persoon een gratificatie ontvingen van 80 euro, een bedrag dat betaald werd uit de renteopbrengsten van het kapitaal.344 Het Willem Barends Fonds onderneemt alleen nog die activiteit. Aan subsidiëring van zaken die het welzijn op het eiland ten goede komen, zoals het Dirk Mentz Fonds, is men niet begonnen.345 Elk jaar wordt door het bestuur (bij het fonds de ‘regenten’ genoemd) vergaderd. Dat het fonds nog steeds bestaat is waarschijnlijk te danken aan het feit dat de bestuursleden zeer selectief waren in het zoeken naar hun opvolgers. Het kapitaal is momenteel op verschillende manieren belegd of anderszins op banken vastgezet. In 2002 is door het bestuur financieel orde op zaken gesteld door het tientallen jaren geleden in verschillende fondsen belegde kapitaal te inventariseren. Het fonds heeft ca. tachtig leden. Op de andere waddeneilanden zijn soortgelijke fondsen actief geweest. Zo kende Texel het Admiraal de Ruyterfonds, in 1894 in het leven geroepen door de Texelschen Schippers- en Visschers343 Van Dieren. 273. 344 De heer K. van der Wielen, West-Terschelling. Secretaris Willem Barends Fonds. Mondelinge mededeling, 20 juni 2002. 345 Ibidem.

115

bond. Ook functioneerden daar de Onderlinge Zee-Assurantie-Maatschappij en het fonds Helpt Elkander.346

‘De Buul’

Tot aan de komst van de relatief veilige stoom- en motorschepen aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, en van de steeds strengere eisen die de overheden in die tijd aan schepen en scheepvaart gingen stellen, was het beroep van zeeman uiterst riskant. De tot dan toe in gebruik zijnde zeilschepen waren verre van veilig en bovendien vormden stormen, onbekende kusten of zeerovers eveneens voortdurende risicofactoren. Het risicovolle bestaan van zeelieden was voor de toenmalige verzekeraars reden hen aanvankelijk helemaal uit te sluiten van deelname, met uitzondering van de kapiteins. Zo waren in Nederland de zeelieden aan het begin van de negentiende eeuw als gevolg van de gevaren die aan hun beroep verbonden waren, uitgesloten van ondersteuning door weldadigheidsinstellingen en van deelneming in weduwefondsen.347 Deze ongunstige uitzonderingspositie droeg in belangrijke mate bij tot de oprichting in ons land van de zogenoemde zeemanscolleges: onderlinge risicoverzekeringen die uitsluitend voor zeevarenden toegankelijk waren.348 De colleges hadden in de eerste plaats ten doel om uit onderlinge bijdragen te voorzien in de behoeften van achtergebleven gezinnen in het geval de zeevarende kostwinner om het leven kwam. Op Oost-Terschelling gebeurde dat reeds in 1587. In dat jaar vond de oprichting plaats van de ‘Groot-Schippersbuidel of Zeemans-Assurantiebeurs der vijf Oostersche dorpen te Hoorn op Terschelling’. Voor het gemak kreeg het fonds al snel de in het ter plekke gesproken ‘Aasterse’ dialect aanzienlijk eenvoudiger uit te spreken naam ‘De Buul’.349 ‘De Buul’ keerde (en keert) aan de deelhebbers of hun nabestaanden geldbedragen uit in geval van overlijden, arbeidsongeschiktheid, verlies van uitrusting, wegens het bereiken der pensioengerechtigde leeftijd of bij 40 jaar lidmaatschap. Ook werden wel leningen uit ‘De Buul’ verstrekt, bijvoorbeeld voor de aankoop van een woning.350 Wie aan zeeverzekeringen denkt, associeert dat begrip meestal met het beroemde Lloyd’s in Londen, ervan uitgaande dat bij Lloyd’s - hoewel zelf geen verzekeringsmaatschappij - sinds mensenheugenis de ‘risico’s der zeevaart’ zijn ondergebracht. Aan bezoekers van deze eerbiedwaardige instelling wordt steeds met trots verteld dat men al sinds 1688 gelegenheid biedt aan verzekeringnemers en verzekeraars de ‘perils of the sea’ te dekken.351 ‘De Buul’ overtreft Lloyd’s echter verre in ouderdom, hoewel er geen enkel schriftelijk bewijs is overgeleverd dat het fonds inderdaad in 1587 werd opgericht. Maar ondanks het gebrek aan iedere staving houdt ook het huidige bestuur van ‘De Buul’ aan dat jaartal vast. Het enige tastbare bewijs waarover men ooit beschikte was een vlag: de vaderlandse driekleur met in de witte baan het opschrift: ‘GROOTSCHIPPERSBUIDEL OOST-TERSCHELLING. OPGERICHT 1587’. Die - niet meer bestaande - vlag dateerde evenwel van 1929, toen de vorige wegens slijtage moest worden vervangen. De toenmalige deelhebbers wisten zich echter te herinneren dat dit jaartal ook op de vorige, versleten vlag had gestaan. Daarom werd besloten het jaar 1587 als dat van de oprichting aan te houden.352 Op de 346 Van Ginkel. Tussen Scylla en Charybdis. 219. 347 Petrejus. Het schip vaart uit. 99. 348 Speerstra. Wie zee houdt wint de prijs. 7. 349 Kelder. Uniek Terschellings College. 13. 350 In plaats van ‘leden’ is consequent gekozen voor de kwalificatie ‘deelhebbers’, omdat ‘De Buul’ een fonds heeft opgebouwd waarin alle leden op grond van hun jaarlijkse afdracht deelhebben. 351 Eigen waarneming. 352 Verslag deelhebbersvergadering ‘De Buul’ 1929. in: Notulenboek De Buul 1905 - 1936. Gedeponeerd archief zeemansbuidel ‘De Buul’. Gemeentearchief Terschelling.

116

Willem Andries Smit, geboren in 1880 te Klein Lies, was stuurman ter zeilvaart en visserij. Later deed hij in kruidenierswaren. Hij was zeer content met zijn uitkering van De Buul ‘wegens ouderdom’. Smit overleed in 1962 (’t Behouden Huys) huidige vlag, die uit 1982 dateert, is dit jaartal ook weer afgedrukt. In de collectie van het Ryksarchyf te Leeuwarden, tegenwoordig beheerd door Tresoar, Frysk Histoarisch en Letterkundich Sintrum, eveneens te Leeuwarden, bevindt zich een achttal stukken die op ‘De Buul’ betrekking hebben en die eveneens duiden op een hoge ouderdom van het fonds. Het zijn hypotheekbrieven uit de zeventiende en achttiende eeuw van ‘De Buyl’ die betrekking hebben op geleende bedragen voor de aankoop van woningen, boerderijen en landerijen. De oudste brief dateert uit 1653, waarmee we nog maar 66 jaar van 1587 afzitten.353 In feite zijn de huidige grote levensverzekeringen in ons land ontstaan uit twee eerdere vormen van verzekeren: behalve de oude zeeverzekeringen zijn dat de vroeger op tal van plaatsen ingestelde weduwenen wezenfondsen, waarvan een bescheiden deel nog altijd bestaat en actief is, al steunen ze in veel gevallen allang geen weduwen en wezen meer maar houden ze zich bezig met andere vormen van charitatief werk, zoals het financieel ondersteunen van cultuurhistorische doelen of het verstrekken van studiebeurzen.354 Al heel vroeg in de geschiedenis verzekerden handelaren niet alleen het schip en de lading die het te vervoeren kreeg maar ook, zoals bleek, het leven van de kapitein als degene die aan boord het minst kon worden gemist. Een kapitein werd zo gedegradeerd tot menselijk kapitaal, een essentieel onderdeel van de handelszaken.355 Pas veel later breidden de handelaren de zekerheid uit over de rest van de bemanning. Deze verzekering was uiteraard maar tijdelijk: de betreffende 353 Verband- en Consentboeken oud-rechterlijk archief Terschelling. Genoemd door Bouke Boomstra in De Buul, een monument in zeeverzekering. 34. 354 Gales. Geschiedenis van het Nederlandse verzekeringswezen. 10. 355 Ibidem.

117

levens waren alleen gedekt tijdens die ene reis.356 Vanaf het moment dat het schip in haar thuishaven was gearriveerd liep men dus weer ‘ongedekt’ rond. Zeemansverzekeringen of -colleges ontstonden vaak uit de onderlinge verbondenheid die bestond in de gilden, vaak al uit de middeleeuwen stammende verenigingen van beroepsgenoten. Steun bij ziekte, ouderdom, arbeidsongeschiktheid en begrafenis vormden een belangrijk onderdeel van die verbondenheid. De voorzieningen bestonden gewoonlijk uit een mengsel van uitkeringen in geld en in natura. In de loop van de zestiende eeuw ontstonden uit veel gilden ‘beurzen’, ‘bussen’ of ‘bossen’. Dat betrof afzonderlijke organisaties, opgezet voor de administratie van gelden die gemoeid waren bij de onderlinge steun. Het ontstaan van die ‘bussen’ of ‘bossen’ betekende destijds een belangrijke ontwikkeling. In plaats van ongeorganiseerd dienstbetoon of organisaties met een veelheid aan functies ontstonden zo aparte verzekeringsorganisaties. Gales noemt als oudst bekende, maar sinds lang opgeheven onderlinge verzekering in Nederland de Leidse ‘Gereformeerde gestreepte Baywerkersbeurs behoorende onder de Fustynhal’ van ongeveer 1550. ‘De Buul’ is ook volgens Gales de oudste nog bestaande verzekeringsinstelling in ons land.357 De toenmalige voorzitter J. van Rees van ‘De Buul’ ging in 1986 nog een stapje verder. Hij noemde ‘De Buul’ ‘waarschijnlijk de oudste zeeliedenverzekering ter wereld’.358 Of ‘De Buul’ daadwerkelijk uit een (zeemans-)gilde ontstond is onbekend, aangezien het oudste en grootste deel van het archief rond 1900 verloren is gegaan.359 Wie als zeevarende deelhebber wil worden in ‘De Buul’ moet aan één van de volgende voorwaarden voldoen. Zo is ‘De Buul’, volgens de tekst die ontstond na een herziening van de statuten in 1958, toegankelijk voor degenen die: a) ‘in een der vijf oosterse dorpen op Terschelling opgevoed zijn, en zich bij de eerste reis opge- ven’. b) ‘op andere plaatsen hun verblijf houden, doch de vader deelhebber van het fonds was, en zij zich eveneens bij hun eerste reis aangeven’ c) ‘zich in een der vijf oosterse dorpen van Terschelling metterwoon vestigen’ d) ‘in een der vijf oosterse dorpen opgevoed zijn of als vader deelhebber van het fonds was, terwijl ze zich niet bij hun eerste zeereis aanmeldden’ e) ook oud-zeevarenden woonachtig in de vijf oosterse dorpen hebben toegang tot ‘De Buul’360 Onder a) en b) genoemde personen betalen geen inleggeld, zij genoemd onder c) en d) e 3, benevens een bedrag van e 70. Om lid te worden moet men zich aangeven bij de penningmeester en kenbaar maken onder welke van de bovengenoemde categorieën men valt. Ieder die een nieuw lid aanbrengt ontvangt een bedrag van e 1. De contributie bedraagt sinds 18 januari 2002 per jaar of een gedeelte daarvan e 7. Opvallend is de eerste voorwaarde met ‘de vijf oostersche dorpen’. Met die dorpen worden bedoeld - van oost naar west - Oosterend, Hoorn, Lies, Formerum en Landerum. De vraag werpt zich op waarom ‘De Buul’ alleen toegankelijk was en is voor zeelieden afkomstig van dit deel van Terschelling. Spanjer noemt daar een aantal redenen voor. Allereerst was Oost-Terschelling ten tijde van de oprichting van het fonds in 1587 veel belangrijker dan ‘West’, alleen al vanwege het aantal inwoners. In 1566 stonden er in totaal 449 woningen op het eiland: 129 in West en 320 356 Ibidem. 357 Ibidem. 31. 358 Van Rees. Woord vooraf. II. 359 Dat is gebeurd in 1905 na het overlijden van de toenmalige secretaris, ‘meester’ J. Bos van Hoorn. Diens nabestaanden zouden de ‘ouwe rommel’ hebben weggegooid. De kasboeken vanaf 1864 bleef dit lot bespaard. De heer Bouke Boomstra, Hoorn, Terschelling. Mondelinge mededeling, 20 juni 2002. 360 De laatste bepaling werd in 1971 toegevoegd aan artikel 4 van de statuten, ‘Deelneming en de vereischten daartoe’, om de terugloop van het deelhebberstal te stoppen. G. Ruyg, West-Terschelling, bestuurslid ‘De Buul’. Mondelinge mededeling, 15 februari 2002.

118

‘om’ Oost. Van die 320 woningen stonden er 173 in de vijf oostelijke dorpen.361 Een andere reden waarom Oost-Terschelling in die tijd belangrijker was dan West, is te vinden op de kaarten uit die tijd. Op die van Sibrandis Leonis uit 1579 worden Hoorn en Oosterend beide aangegeven, terwijl West-Terschelling wordt aangeduid als ‘Brandaris’.362 West was in die tijd inderdaad van geringere betekenis, zo meent ook Zwaal.363 Het telde evenveel, of minder, inwoners dan de rest van het eiland samen. Op een kaart van Sebastiaan Muncher uit 1550 wordt op het eiland ‘Schellink’ alleen het dorp Hoorn aangegeven.364 Ook het feit dat de familie Popma, het geslacht dat destijds de Grietmannen voor het eiland leverde, zijn state in Oosterend had, wijst op het belang van het oostelijke deel van het eiland.365 Er is echter ook een aantal nautische redenen waarom Oost-Terschelling aan het eind van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw belangrijker was dan West. Door het wad bij Oost liep een tweetal vaarwegen die weliswaar niet meer zo intensief werden gebruikt als in de middeleeuwen, maar in die tijd niettemin nog druk werden bevaren. Dat betrof het Boerdiep, het huidige Amelander Gat tussen Ameland en de Boschplaat - het uitgestrekte kweldergebied op de oostelijke punt van Terschelling - en het Coggegat, dat in die tijd Oosterend scheidde van de Boschplaat.366 Zo moet Oost-Terschelling in de jaren rond 1587 intensief contact hebben gehad met de zeevaart. Hoewel er zich geen belangrijke haven bevond heeft zich op de Waddenzee in de nabijheid van Oost-Terschelling naar alle waarschijnlijkheid een rede hebben bevonden waar schepen konden ankeren. Zeker is, dat er een belangrijke zeeweg was tussen het eiland en de Friese kust. Een deel van de scheepvaart voer ‘binnendunen’ en een deel ‘buitendunen’. De eerste route, over de Waddenzee, bood zekere voordelen boven de tweede, over de Noordzee. Want ook tegenwoordig kan een schip immers beter stranden op het wad dan in de gronden voor de Noordzeekust van de eilanden of op het Amelander Bornrif, waar verraderlijke grondzeeën in staat zijn het in korte tijd te slopen, dit nog even afgezien van de gevaren die de opvarenden daarbij lopen. Daar komt bij dat er op het wad meer mogelijkheden waren (en zijn) om te ankeren en bovendien - niet onbelangrijk! - had men er destijds minder last van zeerovers. De bewoners van Oost-Terschelling zullen zeker contact hebben gehad met deze wadvaarders en menig eilandbewoner zal hier als opstapper zijn zeemansloopbaan zijn begonnen. Er is nog een reden waarom alleen inwoners van de vijf Oostelijke dorpen deelhebber van ‘De Buul’ mochten (en mogen) worden. Die reden moet worden gezocht in het kleinschalige karakter van het fonds. Zoals bij elke onderlinge verzekering, is het van belang dat de deelhebbers elkaar zo goed mogelijk kennen zodat kwalijke praktijken als fraude door de sociale controle onmogelijk zijn. Zo ook bij ‘De Buul’. Spanjer noemt het voorbeeld van een Noord-Hollandse schippersbuidel die het in het grootschalige zocht met als gevolg dat veel deelhebbers onbekenden voor elkaar waren. Prompt kwam een deelhebber vertellen dat hij zijn schip en daarmee zijn uitrusting had verloren en daarom aanspraak maakte op een uitkering. Later bleek dat het schip waarop hij had aangemonsterd inderdaad verloren was gegaan; de betreffende deelhebber had er echter niet bij verteld dat hij was achtergevaren: omdat hij te laat kwam was hij aan de wal gebleven - het schip was al vertrokken. Bij ‘De Buul’ op Oost-Terschelling waren dergelijke frauduleuze handelingen ondenkbaar, iedere deelhebber kende de anderen van haver tot gort en men stelde een hoge mate van vertrouwen in elkaar. Deze situatie bestaat nog steeds. Dezelfde 361 Spanjer. Groot-Schippersbuidel. 4 362 Ibidem. 5. 363 Zwaal. 56. 364 Spanjer. 5. 365 Ibidem. 366 Ibidem.

119

kleinschaligheid als bij ‘De Buul’ werd later ook toegepast bij een onderlinge veeverzekering op Terschelling. De deelhebbers kenden hierdoor niet alleen elkaar, maar ook elkaars koeien en paarden waardoor fraude zo goed als uitgesloten was.367 Het aantal deelhebbers in ‘De Buul’ varieert sterk. In 2004 bedroeg dat 95 zeelieden en oudzeelieden, maar het is ook wel eens veel minder geweest: 50 in 1988 en 40 in het midden van de jaren zeventig van de vorige eeuw. ‘De Buul’ kent een natuurlijk verloop. Elk jaar overlijden er wel enkele deelhebbers, maar er melden zich ook vrijwel elk jaar weer nieuwe aan afkomstig uit de vijf oostelijke dorpen die dan voor het eerst naar zee gaan.368 ‘De Buul’ wordt breed gedragen in de vijf oostelijke dorpen. Nagenoeg honderd procent van degenen die voor het lidmaatschap in aanmerking komen maken daar gebruik van. En mocht een ‘oosterse’ beginnend zeeman ‘De Buul’ toch over het hoofd zien, dan wordt hij daar wel door het bestuur op gewezen.369 In 1986 werd de eerste vrouwelijke deelhebber tot het fonds toegelaten. De laatste decennia kiezen immers steeds meer jonge vrouwen voor een maritieme loopbaan bij koopvaardij of Koninklijke Marine. Dat geldt ook voor de vrouwelijke bewoners van Oost-Terschelling. Wie deelhebber in ‘De Buul’ wil worden, moet zeevarende of oud-zeevarende zijn, met andere woorden: over een geldig monsterboekje beschikken. Dat geldt natuurlijk ook voor zeevarende vrouwen, voor wie toelating tot het fonds echter wel enige jaren een heet hangijzer is geweest. Niet uit oogpunt van discriminatie, maar uit angst dat zich zeemansvrouwen zouden aanmelden die af en toe eens een reis met hun echtgenoot maken op het schip waarop hij vaart. Veelal gebeurt dat tegen een symbolische gage, en zulke vrouwen dienen daarom in het bezit te zijn van een geldig monsterboekje. Om dergelijke aanmeldingen te voorkomen werden in 1986 de statuten aangepast met de toevoeging dat toetredende vrouwen ‘beroepshalve’ dienen te varen. Voor het eerst in de lange geschiedenis van het fonds werd tijdens de bestuursvergadering van 6 januari 2006 een vrouwelijke voorzitter gekozen, mevrouw T.J. van Berkel-Smit.370 Hoewel de toestand in de noordelijke Nederlanden in 1587 in militair en staatkundig opzicht slecht was (Willem van Oranje vermoord, het verraad van stadhouder Rennenberg van Groningen dat de noordelijke provincies weer onder Spaans bestuur bracht), ging het deze gewesten in economisch opzicht voor de wind. Dat was mede een gevolg van de Val van Antwerpen, twee jaar eerder. Circa 19.000 burgers van die stad vluchtten naar de noordelijke Nederlanden. Velen van hen kwamen in Amsterdam terecht maar ook elders in het land vestigden zich Antwerpenaren, waaronder in het noorden. Onder de vluchtelingen waren tal van bekwame vakmensen en kooplieden. Deze hadden vanuit hun eerdere woonplaats handel gedreven met vrijwel alle delen van de toen bekende wereld. Een groot deel van die handel verplaatste zich zo naar Amsterdam. Uiteraard bloeide de Nederlandse scheepvaart als gevolg daarvan op. In het kielzog volgde het culturele leven. Doordat handel en scheepvaart zo opbloeiden was er uiteraard veel ‘volk’ op de vloot nodig. Daarbij moet ook worden bedacht dat er een oorlogsvloot moest worden opgebouwd als tegenhanger van de ‘onoverwinnelijke’ vloot die Spanje in 1588 uit zou laten varen. De oorlogsvloot kampte zelfs met een tekort aan mensen omdat er zo’n grote vraag op de koopvaardij bestond. Het jaar 1587 moet vanwege dit alles, kortom, een topjaar voor de Nederlandse koopvaardij zijn geweest.371 In dat licht bezien is het niet verwonderlijk dat ‘De Buul’ juist in dat jaar werd op367 Ibidem. 6. 368 De heer G. Ruyg, West-Terschelling, bestuurslid ‘De Buul’. Mondelinge mededeling, 28 januari 2002. 369 Ibidem. 370 Nieuwe voorzitter De Buul. De Terschellinger, 12 januari 2006. 371 Spanjer. 4.

120

gericht, teneinde de zeelieden van Oost-Terschelling en hun familieleden een sociaal vangnet te bieden in het geval de nood aan de man mocht komen. ‘De Buul’ keert uit tijdens de algemene vergadering, die jaarlijks wordt gehouden op de derde vrijdag van het nieuwe jaar.372 Daarbij gelden de volgende bepalingen: a) ‘bij ouderdom van zestig jaar’ e 40,- (was ƒ 80,-) b) ‘na veertig jaar lidmaatschap’ e 40,- (was ƒ 80,-) c) ‘bij stranding, aanvaring, brand, enz., ten gevolge waarvan het schip, waarop de verzekerde gemonsterd is, wrak wordt en hij kan bewijzen dat hij zijn uitrusting heeft verloren’ e 55,- (was ƒ 120,-) d) ‘bij verlies van het leven bij stranding enz. van het schip, waarop het slachtoffer gemonsterd was’ e 90,- (was ƒ 200,-) e) ‘bij wrak worden van het schip’ e 40,- (was ƒ 80,-) f) ‘bij overlijden’ e 45,- (was ƒ 100,-) g) ‘bij ongevallen, waardoor de verzekerde voor zijn leven ongeschikt is geworden zijn brood op zee te verdienen’ e 55,- (was ƒ 120,-) h) ‘bij brand, dat is onder vuur- of lichtverschijnselen, niet in en door de dienst ontstaan, na overleg van de geleden schade, ten hoogste’ e 55,- (was ƒ 120,-)373 (Het bestuur heeft de bevoegdheid elk geval op zich te bekijken en, indien ze dat nodig acht, afwijkende bedragen vast te stellen). ‘Met een verrassend gemak heeft het bestuur hier een aantal vormen van verzekering samengebundeld’, oordeelt verzekeringsdeskundige Blokhuis over deze bepalingen.374 Want ‘De Buul’ biedt behalve een gemengde levensverzekering (uitkering bij in leven zijn op een bepaalde datum of bij eerder overlijden) ook een reisbagageverzekering, een arbeidsongeschiktheidsverzekering, er is ook sprake van een brandverzekering en zelfs nog van een molestverzekering. Het formuleren van een definitie van brand is bovendien uitzonderlijk in de verzekeringspraktijk, vindt Blokhuis: ‘iets waar noch onze wetgever, noch onze polisredacteuren zich aan hebben willen wagen!’.375 De genoemde bedragen gelden nog steeds. Het zal duidelijk zijn dat die, gezien de hoogte ervan, tegenwoordig alleen nog een symbolische waarde hebben. ‘De Buul’ keerde overigens niet uit als een zeeman door kapers werd ‘genomen’.376 Waarom niet, is niet in het bewaarde gedeelte van het archief terug te vinden. Overigens bestonden er in ons land wel zeemansbuidels die zich uitsluitend richtten op het vrijkopen van door kapers gevangen genomen zeelieden. Dit waren de zogenoemde ‘slavenkassen’. In de periode 1864 - 1905 keerde ‘De Buul’ 101 maal uit, zo blijkt uit de bewaard gebleven kasboeken.377 In vrijwel alle gevallen ging het om bedragen van ƒ 80,- wegens het verloren gaan van de uitrusting bij schipbreuk, goed voor een totaalbedrag van ruim ƒ 8.000,-. Van 1905 - 2002 werd 145 maal uitgekeerd - in totaal gaat het om een bedrag van bijna ƒ 13.750,- (ruim e 6200,-).378 In deze periode vielen ook de twee Wereldoorlogen. Beide oorlogen 372 De heer G. Ruyg, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 28 januari 2002. 373 Wijzigingen statuten per 18 januari 2002. Schriftelijke mededeling van de heer L.G. Scheepstra, West-Terschelling, d.d. 1 november 2005. 374 Blokhuis. Het profiel van De Buul. 203. 375 Ibidem. 376 Spanjer. 8. 377 Kasboeken ‘De Buul’ 1864 - 1905. Gedeponeerd archief. Gemeentearchief Terschelling. 378 Kasboeken ‘De Buul’ 1905 - 1922. Gedeponeerd archief. Gemeentearchief Terschelling.

121

leidden tot financieel zware tijden voor ‘De Buul’, want in deze jaren gingen veel meer schepen (met deelhebbers in het fonds aan boord) verloren dan in vredestijd. Van 1914 tot 1919 zonken 19 Nederlandse koopvaardij- en visserijvaartuigen waarop ‘Buul’-deelhebbers voeren, als gevolg van vijandelijke actie en mijnen. Van de deelhebbers in ‘De Buul’ die hierbij waren betrokken kwamen er vijf om het leven; nog eens twee overleden tussen 1914 en 1918 aan boord van hun schepen door een ongeval en door ziekte. 22 ‘Buul’-deelhebbers ontvingen tijdens de Eerste Wereldoorlog een uitkering wegens het verspelen van hun uitrusting. In totaal was met deze 27 ‘oorlogs’-uitkeringen een bedrag gemoeid van ƒ 1.924,-. Per oorlogsjaar betekende dat een gemiddelde uitgave van ƒ 481,-. Daarnaast werd voor ƒ 244,- aan oudedagsuitkeringen verstrekt.379 Tussen 1864 en 1905 werd, zoals boven bleek, in totaal ƒ 8.000,- uitgekeerd, gemiddeld dus bijna ƒ 200,- per jaar. De Eerste Wereldoorlog kostte ‘De Buul’ dus bijna 2,5 maal zoveel per jaar dan in een periode zonder wapengekletter, al gaat die vergelijking natuurlijk niet helemaal op omdat er tussen 1864 en 1905 meest zeilschepen voeren, die aanmerkelijk onveiliger waren dan de stoom- en motorschepen die aan het einde van die periode in zwang kwamen. Gedurende en vlak na de Tweede Wereldoorlog vertoonde het aantal uitkeringen uit ‘De Buul’ een flinke stijging ten opzichte van de uitkeringen tijdens het interbellum. In totaal werden negen schepen getroffen waarop ‘Buul’-deelhebbers voeren. In 1940 ging de eerste uitkering tijdens de oorlog naar Teuntje Boer-Dekker, weduwe van kapitein Cornelis Tijs Boer van de tanker ‘Sliedrecht’ die op 16 november 1939 door een Duitse onderzeeboot werd getorpedeerd. Zij ontving ƒ 200,-. Neeke Smit-Boer, weduwe van kapitein Pieter Smit van de op 7 maart 1940 eveneens door de Duitsers getorpedeerde ‘Vecht’, ontving in 1941 eveneens ƒ 200,-. Reltje Ariens Mier raakte zijn uitrusting kwijt toen het ss ‘Barneveld’ door het Duitse vestzakslagschip ‘Admiral Scheer’ op 20 januari 1941 werd aangehouden en tot zinken gebracht. Hij ontving na de oorlog De eerste uitkering van De Buul tijdens de ƒ 120,-. De weduwe Cornelia Jakoba Smit-Ruyg van Tweede Wereldoorlog was voor de nabestaanstuurman Gerrit Jan Smit, die de torpedering van den van kapitein Cornelis Boer van het ss ‘Sliedrecht’, dat op 16 november 1939 door een de ‘Leto’ door een Duitse onderzeeër op 12 mei 1942 niet overleefde, ontving ƒ 200,-. Dat bedrag werd U-boot werd getorpedeerd (’t Behouden Huys) eveneens uitgekeerd aan Trijntje Bakker-Roos, weduwe van bootsman Arend Cornelis Bakker die eind mei 1942 omkwam bij de torpedering van de ‘Poseidon’. Jan Jacob India was matroos op de tanker ‘Rotterdam’, die op 28 augustus 1942 door de Duitsers werd getorpedeerd. Daarbij raakte hij ongeschikt voor de zeevaart, waarvoor ‘De Buul’ hem ƒ 120,uitkeerde. Hetzelfde bedrag was er voor Roelof Jacob India, die op 27 februari 1943 de ‘Colombia’ door torpedering verspeelde. In 1948 ontving de laatstgenoemde India nog een aanvulling van 379 Notulenboek ‘De Buul’ 1922 - 1936. Gedeponeerd archief. Gemeentearchief Terschelling.

122

ƒ 40,-. Scheepswerktuigkundige Roelof Jan India kreeg wegens verlies van uitrusting een bedrag van ƒ 80,- uitgekeerd na de torpedering van het ms ‘Jagersfontein’ op 26 juni 1942. Dirk Hendrik Smit voer als eerste stuurman op het ms ‘Meerkerk’ toen dat op 16 juni 1946 bij Westkapelle op een mijn liep en verloren ging. Ook hij ontving een uitkering van ƒ 80,- omdat zijn uitrusting hierbij verloren ging. De nabestaanden van de bij een bombardement op Rotterdam omgekomen kapitein Oene Spanjer ontvingen een uitkering van ƒ 100,-. In verband met de toenmalige geldsanering ontvingen de drie India’s en Smit hun uitkering van ‘De Buul’ pas in 1947. In totaal werd in de Tweede Wereldoorlog door het fonds een bedrag van ƒ 1.260,-, uitgekeerd aan nabestaanden van ‘Buul’-deelhebbers die door oorlogsgeweld om het leven kwamen en van ƒ 560,- aan deelhebbers die hierdoor hun uitrusting verloren of arbeidsongeschikt raakten. Een totaalbedrag van ƒ 1.820,-. Gedurende de jaren 1940 - 1945 werden daarnaast nog ‘oudedags’-uitkeringen verstrekt voor in totaal ƒ 380,-.380 In het geheel is er tussen 1864 en 2002 een bedrag van ƒ 21.750,- door ‘De Buul’ uitgekeerd. Verminderen we dat bedrag met de uitkeringen die tijdens de perioden 1914 - 1919 en 1939 - 1946 aan oorlogsslachtoffers of hun nabestaanden werden verstrekt, dan blijft er ruim ƒ 18.000,- over, een bedrag dat is uitgekeerd over 129 jaren waarin het geen oorlog was. Gemiddeld komt dat neer op bijna ƒ 140,- per jaar in vredestijd. We zagen al eerder dat gedurende de Eerste Wereldoorlog aan oorlogsslachtoffers en nabestaanden ƒ 1.924,- werd uitgekeerd, goed voor een gemiddeld bedrag van ƒ 481,- per jaar. Dat cijfer bedroeg voor de Tweede Wereldoorlog jaarlijks ƒ 304,-. Dat is aanmerkelijk lager, wat onder andere veroorzaakt wordt door het feit dat onder deelhebbers in ‘De Buul’ in WO II vijf dodelijke slachtoffers vielen, tegen zeven in de vorige oorlog. In WO I raakten bovendien liefst 22 deelhebbers in ‘De Buul’ hun uitrusting kwijt, tegen vijf in WO II. ‘De Buul’ verstrekt nog steeds uitkeringen. De meeste deelhebbers blijven na 40 jaar lidmaatschap of bij het bereiken der pensioengerechtigde leeftijd gewoon bij het fonds betrokken. Sommigen kiezen er echter voor om na 40 jaar deelhebberschap hun geld terug te krijgen. Hun deelhebberschap van ‘De Buul’ wordt dan als beëindigd beschouwd.381 Hoewel schipbreuken bij de Nederlandse koopvaardijvloot tegenwoordig zeldzaam zijn, ook nu nog steeds uitgekeerd bij verlies van uitrusting. Zo ontving Thomas Terpstra uit Lies in 1960 ƒ 120,- omdat hij zijn uitrusting was kwijtgeraakt nadat de met zout geladen coaster ‘Uranus’, waarop hij als stuurman voer, op 21 juni van dat jaar door een aanvaring in het Kielerkanaal verloren ging.382 Hij is de tot nu toe laatste deelhebber van ‘De Buul’ die een dergelijke uitkering uit het fonds ontving. Ook stuurman Sil Smit verspeelde in 1998 zijn schip (de ‘Ohi 5000’) na stranding op de Japanse kust maar hij zag af van een uitkering van ‘De Buul’, omdat hij tijdens de scheepsramp geen bezittingen was kwijtgeraakt.383 In 1990 en 1991 zagen twee weduwen van ‘Buul’-deelhebbers af van een uitkering.384 Het kapitaal van ‘De Buul’ bedroeg in oktober 2002 e12.252 (ƒ 27.000,-).385 Door de eeuwen heen is het kapitaal steeds belegd in staatsobligaties. In vroeger tijden werd ook wel land op het eiland aangekocht en verpacht, maar dat is nu niet meer het geval.386 Het enige onroerend goed dat ‘De Buul’ nog bezit bestaat uit tien vierkante centimeter grond op de Dam in Amsterdam, in 1946 aangekocht van de Stichting Oorlogsmonumenten. 380 Notulenboek ‘De Buul’ 1936 - 1977. Gedeponeerd archief. Gemeentearchief Terschelling. 381 De heer L.G. Scheepstra, West-Terschelling, toenmalig voorzitter ‘De Buul’. Mondelinge mededeling, 4 maart 2002. 382 Notulenboek ‘De Buul’ 1936 - 1977. 383 Notulenboek ‘De Buul’ 1978 - heden. In beheer van de heer B. Boomstra, Hoorn, Terschelling. 384 Ibidem. 385 De heer G. Ruyg. West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 4 maart 2002. 386 De heer L.G. Scheepstra, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 4 maart 2002.

123

Tot aan het eind van de negentiende eeuw werd ‘De Buul’ bestuurd door ‘Overlieden’ en een penningmeester of ‘Buulhouder’. In 1905 werd bepaald, dat het beheer van ‘De Buul’ wordt opgedragen aan een bestuur dat bestaat uit tien leden. Daarvan moeten twee woonachtig zijn in Oosterend, twee in Hoorn, twee in Lies, twee in Formerum en twee in Landerum of enig ander dorp op Oost-Terschelling. Dit laatste werd in 1950 veranderd in ‘elders’. Mochten in één der genoemde dorpen op zeker moment niet genoeg deelhebbers in het fonds woonachtig zijn, dan kan het bestuur een voordracht presenteren waarop deelhebbers uit andere dorpen zijn geplaatst. In 1957 werden bijvoorbeeld voor het dorp Oosterend twee bestuursleden benoemd die woonachtig waren in Landerum. Het bestuur staat onder toezicht van drie commissarissen, meest oudere deelhebbers in het fonds, die door het bestuur worden voorgedragen en door de deelhebbers gekozen. Zij hebben ten alle tijde inzage in boeken en bescheiden van het fonds en worden geacht hun oordeel te geven over de vraag hoe de gelden van ‘De Buul’ zo voordelig mogelijk kunnen worden belegd. Twee van de commissarissen fungeren bovendien als ‘sleutelbewaarders’. De brandkast van ‘De Buul’ kan slechts door twee personen gezamenlijk worden geopend. Het bestuur benoemt uit zijn midden een voorzitter. Elk jaar treedt de helft van de bestuursleden volgens rooster af. Deze zijn niet terstond herkiesbaar. Voor de verkiezing van nieuwe bestuursleden draagt het bestuur dubbeltallen voor. Alle deelhebbers, boven de leeftijd van 18 jaar, hebben kiesrecht. Volgens artikel 17 van de statuten benoemt het bestuur de secretaris en penningmeester. Die mogen volgens hetzelfde artikel geen deelhebber in ‘De Buul’ zijn: om belangenverstrengeling te voorkomen, en bovendien zijn beide functionarissen hierdoor altijd beschikbaar omdat ze volgens deze definitie geen zeevarende kunnen zijn.387 Verder moeten ze woonachtig zijn in Hoorn. In het verleden werd het secretarisschap meestal vervuld door de schoolmeester - iemand waarvan men erop aan kon dat hij zich schriftelijk goed uit kon drukken. Ook de huidige secretaris, de heer Bouke Boomstra, past in deze traditie. Hij is weliswaar werkzaam bij Staatsbosbeheer, maar ook oud-leraar. Het beheer over de gelden is al heel lang in handen van iemand uit de agrarische sector. Tegenwoordig is de heer Rinke Mier penningmeester van ‘De Buul’. Ook hij is agrariër. Zowel secretaris als penningmeester ontvangen jaarlijks een door het bestuur vastgestelde vergoeding. Jaarlijks dienen er bij ‘De Buul’ twee verplichte vergaderingen te worden gehouden. In de eerste plaats is dat de bestuursvergadering, die binnen veertien dagen na het einde van het boekjaar plaats moet vinden. In de praktijk komt dat meestal neer op de eerste vrijdag in januari. De bestuursvergadering is van oudsher ook de rekendag van ‘De Buul’, de dag waarop wordt bepaald wie voor welke uitkering in aanmerking komt – als daar tenminste aanvragen voor binnen zijn gekomen. Op de rekendag stelt het bestuur de agenda vast voor de algemene deelhebbersvergadering, twee weken later. Tijdens de bijeenkomst van het bestuur wappert natuurlijk de ‘Buul’vlag. In principe duurde de vergadering, die gehouden wordt ten huize van de penningmeester, van zonsopgang tot zonsondergang. Tijdens deze vergadering worden rekening en verantwoording opgemaakt die moeten worden afgelegd op de aanstaande algemene deelhebbersvergadering. Ook wordt de agenda daarvan vastgesteld. Tegenwoordig duurt de bestuursvergadering niet meer zo lang als vroeger, maar van 10:30 uur tot circa 16:00 uur. Na afloop wordt een warme maaltijd genuttigd met een hele gebraden eend per persoon: ‘een foegel de man’.388 De maaltijd wordt 387 De heer B. Boomstra. Hoorn, Terschelling, secretaris ‘De Buul’. Mondelinge mededeling, 4 maart 2002. 388 Eenmaal werd bij gebrek aan eenden kip geserveerd. Maar hoe lekker ook, door de bestuursleden werd dit als surrogaat ervaren. Boomstra. 35.

124

traditioneel bereid door de echtgenote van de penningmeester die daar een geringe vergoeding voor krijgt, maar dit tegenwoordig eigenlijk alleen maar doet vanwege de traditie. De verplichte algemene deelhebbersvergadering vindt plaats op een vaste dag: de derde vrijdag in januari. Op de agenda prijken onder andere elk jaar een bestuursvoorstel voor het aannemen van nieuwe deelhebbers, een voordracht voor nieuwe bestuursleden en - eventueel - het verrichten van uitkeringen. Tijdens deze vergadering worden ook de zogenoemde plaatsvervangers geloot. Doel hiervan is dat, wanneer tijdens een algemene vergadering bestuursleden op zee mochten zijn, het bestuur ten alle tijde voltallig kan vergaderen. Onder de deelhebbers is de belangstelling voor deze loting altijd erg groot. Het is zelfs een van de hoogtepunten van de jaarvergadering.389 De algemene deelhebbersvergadering wordt sinds enkele jaren gehouden in restaurant ‘Zonneweelde’ te Hoorn. Tijdens deze bijeenkomst wordt ‘warme ketel’ geschonken: een mengsel van donker bier, brandewijn en bruine basterdsuiker, verhit tot 70 graden Celsius. Na verloop van tijd raakt meestal niet alleen de ‘warme ketel’ verhit! Tenslotte wordt roggebrood met ‘bargekop’ - kinnebakspek - geserveerd. De laatste jaren wordt de algemene deelhebbersvergadering goed bezocht.390 Om het bezoek te stimuleren heeft ‘De Buul’: - tot 1962 ƒ 2,50 presentiegeld per aanwezige deelhebber betaald - altijd gratis koffie, sigaren, pondkoek en gevulde koeken verstrekt - tussen 1933 en 1969 een premie betaald van ƒ 2,50 voor het aanbrengen van een nieuwe deelhebber - vanaf 1940 een stoel verloot Het laat zich raden dat de laatstgenoemde activiteit één der hoogtepunten van de bijeenkomst vormt. Het gaat echter niet om een tastbare, maar om een symbolische stoel. De winnaar kreeg tot 18 januari 2002 ƒ 50 uitbetaald, een bedrag waar men in 1940 nog een comfortabele stoel voor kon kopen. Tegenwoordig ontvangt de winnaar een bedrag van e 50. Dat het om een symbolische stoel gaat, heeft waarschijnlijk ook te maken met het feit dat het meubelstuk de eerste keer dat het werd verloot, door nalatigheid van de leverancier niet ter vergadering aanwezig was. Van 1962 tot 1967 kreeg de oudste aanwezige deelhebber een - eveneens symbolische - stoel aangeboden. En wat de loterij verder betreft: elke deelhebber kan de stoel maar eenmaal winnen. De gelukkige is bij volgende vergaderingen dus van deelname uitgesloten. Uiteraard wappert ook op de dag van de algemene vergadering de ‘Buul’-vlag aan de vlaggenmast van ‘Zonneweelde’.391 Tot slot van de algemene vergadering wordt door de aanwezige deelhebbers gezamenlijk het lied ‘Hoe vrolijk is ’t op zee te varen’ gezongen. Zoals bleek, schafte ‘De Buul’ in 1929 een nieuwe vlag aan. Omdat oudere deelhebbers zich nog wisten te herinneren dat op de oude als oprichtingsjaar 1587 prijkte werd er vanuit gegaan dat ‘De Buul’ inderdaad van dat jaar dateerde. Dit jaartal werd dan ook op de nieuwe vlag vermeld, zoals we zagen. Maar ook deze vlag raakte in de loop der jaren zo sterk door de motten aangevreten dat ze opnieuw moest worden vervangen. In 1978 werd daarom een ‘vlagcommissie’ samengesteld om tot realisering van een nieuw exemplaar te komen. De commissie koos voor het oranje-blanje-bleu van de vroegere geuzenvlag, want een directe afbeelding van de Nederlandse vlag bleek op juridische bezwaren te stuiten. Op de middelste baan kwam de afbeelding van een fluitschip, het type dat ten tijde van de Sontvaart aan het begin van de zeventiende eeuw in 389 Jan van Dieren. Zeemans-assurantiekassen. 265. 390 De heer G. Ruyg, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 4 maart 2002. 391 Jan van Dieren. 265.

125

De roeiers van de roeireddingboot van Oosterend waren vrijwel allemaal lid van De Buul (’t Behouden Huys) zwang was. De nieuwe vlag voldoet aan de eisen van de Hoge Raad van Adel. Ze werd voor het eerst gehesen tijdens de bestuursvergadering op 9 januari 1982. ‘De Buul’ is één van de laatste zeemanscolleges die ons land nog rijk is. Daarnaast is slechts ‘Koninklijk College Zeemanshoop’ in Amsterdam nog als zodanig actief, alsmede het jongste college in ons land, kapiteinscollege ‘Hoop op bezeiling’ te Enkhuizen. In dit kader moet echter ook melding worden gemaakt van vier ‘slapende’ buidels in de buurt van het Noord-Hollandse dorp De Rijp. Het betreft hier een in 1649 plaats gehad hebbende opdeling van de in 1634 opgerichte ‘Grafter Zeevarende Buidel’. Reden van de opdeling kan onderlinge rivaliteit tussen de betreffende buurtschappen zijn geweest. Een andere reden kan zijn, dat er na het beëindigen van de Tachtigjarige Oorlog door de Vrede van Munster minder los- en kostgelden vielen uit te geven aan de Duinkerkse kapers waardoor de Grafster buidel ‘gespekt’ werd en de buurtschappen er vervolgens op stonden om hun eigen geld te beheren. In tegenstelling tot ‘De Buul’ en ‘Zeemanshoop’ hebben de Grafster buidels echter geen leden of deelhebbers meer. Zij zijn een soort beheersinstrument geworden voor het in het verleden opgebouwde kapitaal. De baten uit de beleggingen in grond en effecten komen tegenwoordig ten goede aan door de ‘buidelvoogden’ aan te wijzen liefdadige instellingen en verenigingen in de betreffende buurtschappen. Het gaat om de ‘Zeevarende Buidel Graft’, ‘Zeevarende Buidel Oost-Graftdijk’, ‘Zeevarende Buidel WestGraftdijk’ en ‘Zeevarende Buidel Noordeinde’.392 Op tal van andere plaatsen in ons land hebben in het verleden eveneens ‘zeemansbuidels’ bestaan. Ook op West-Terschelling: de ‘Groot Schippers Buidel te Westerschelling’. Die kreeg echter 392 Kelder. 14.

126

omstreeks 1830 grote concurrentie van het op 1 mei 1822 opgerichte Amsterdamse ‘College Zeemanshoop’, dat tegenwoordig het predikaat ‘Koninklijk’ voert. Op haar beurt was ‘Zeemanshoop’ de opvolger van het in 1795 te Amsterdam opgericht college ‘De Blauwe Vlieg’.393 Jan van Dieren veronderstelt dat alle zeelieden van het westelijk deel van Oost-Terschelling zijn ‘overgelopen’ naar ‘Zeemanshoop’ en dat de algemene buidel van Oost-Terschelling daarom het reglement heeft veranderd en een zeemans-assurantiekas voor de vijf oosterse dorpen is geworden.394 De buidel van West-Terschelling is in 1834 opgeheven.395 Ook het archief van deze buidel heeft de tand des tijds niet doorstaan.396 Zeemanscolleges namen in de negentiende eeuw een aanzienlijke plaats in het maatschappelijk leven in. Sommigen lieten alleen gezagvoerders toe, andere namen ook wel zeelieden van lagere rangen aan. Meestal werd voor toetreding een verklaring van gezondheid geëist, afgegeven door een geneesheer. Door het betalen van entreegeld en de jaarlijkse contributie verkreeg men als lid het recht op uitkering van een jaarlijks bedrag aan zijn weduwe en wezen, in het geval men kwam te overlijden. Ook hadden de leden recht op een uitkering bij ouderdom of bij langdurige ziekte. Kwam een lid ter plaatse te overlijden dan verzorgde het college meestal de begrafenis. Jongere leden hadden recht op een vergoeding bij zaken als het aanschaffen van hun uitrusting en de aankoop van studieboeken. Bij verlies van schip en goed werd eveneens een uitkering verricht. Naast hun coöperatieve taak toonden de zeemanscolleges tevens zorg voor de scheepvaartbelangen in het algemeen. Zo drongen zij aan op verbetering van havens en waterwegen en hebben zeemanscolleges meermalen tegen hoge scheepvaartrechten geprotesteerd. Door bemiddeling van de colleges kwamen soms zeevaartscholen tot stand. Ook verstrekten zij wel subsidies aan bepaalde onderwijsinstellingen.397 Voor zover zij als kapitein voeren, werd de collegevlag door leden van de colleges op hun schip gevoerd. De afmetingen van de vlaggen verschilden per college, meestal werden die nauwkeurig in de reglementen omschreven. Door deze vlag waren de schepen op zee altijd herkenbaar, zelfs wanneer alle andere kentekenen door storm of andere oorzaken verloren waren gegaan. Met stormweer, wanneer men elkaar niet dicht genoeg kon naderen om te praaien, konden de schepen door het hijsen van de collegevlag elkaar de essentiële gegevens verstrekken die nodig waren voor bijvoorbeeld een praairapport bij binnenkomst voor reders, assuradeuren en familie der opvarenden.398 Het ‘Koninklijk College Zeemanshoop’ te Amsterdam is, evenals ‘De Buul’, zoals gemeld nog steeds actief. ‘Zeemanshoop’ werd in 1822 opgericht door 18 kapiteins ter koopvaardij met het doel voorzieningen te treffen voor zeelieden. ‘Dit collegie, bij voortduring bedacht op alles wat het heil der zeevaart bevorderlijk, en den zeeman nuttig kan zijn’.399 Bij ziekte of ongeval volgde een uitkering en bij vermissing werden de nabestaanden ondersteund. Naast deze activiteit als onderlinge verzekering werd al spoedig in ruimere zin steun verleend om verbeteringen aan te brengen in de zeevaart onder Nederlandse vlag. De doelstelling: ‘De bevordering van den bloei der Nederlandsche zeevaart’ is in de loop van de jaren telkens aan de veranderende omstandigheden aangepast, maar in principe ongewijzigd gebleven. ‘Zeemanshoop’ telt circa 375 leden. Als dat nodig is, worden uitkeringen verstrekt aan zeemansweduwen - of andere nabestaanden 393 Speerstra. 57. 394 Jan van Dieren. 265. 395 Gemeente Terschelling, Jaarverslag 1834. Gemeentearchief Terschelling. 396 De heer A. Roos, West-Terschelling, archivaris gemeente Terschelling. Mondelinge mededeling, 4 maart 2002. 397 Petrejus. 100 - 101. 398 Ibidem. 102. 399 Koninklijk College Zeemanshoop. Ledenwerffolder. 4.

127

- die hiertoe een aanvraag hebben ingediend. Daarbij wordt door het bestuur van het college doorgaans een onderzoek ingesteld naar de inkomenspositie van de aanvrager. Beschermvrouwe van ‘Zeemanshoop’ is HKH Prinses Margriet, sinds de Tweede Wereldoorlog het petekind van de Nederlandse koopvaardij. Behalve het verstrekken van uitkeringen ontplooit ‘Zeemanshoop’ tegenwoordig ook andere activiteiten. Zo wordt elk jaar een prijs - een polshorloge met inscriptie - toegekend aan de schrijver van de beste eindscriptie die op de middelbare en hogere zeevaartscholen in het land wordt ingeleverd. In het collegegebouw aan de Nieuwezijds Voorburgwal wordt elke tweede dinsdag van de maand ’s ochtends sociëteit gehouden voor zeelieden en oud-zeelieden. Tijdens zo’n ochtend worden koffie en een borrel geschonken. Het college beschikt verder over een bibliotheek, die elke dinsdag, woensdag en donderdag van 09:00 tot 13:00 uur voor zeelieden en oud-zeelieden is geopend. De bibliotheek beschikt over een grote hoeveelheid boeken, kranten en tijdschriften van veelal maritieme aard. Ook de uitspraken van de Raad voor de Scheepvaart van de afgelopen honderd jaar worden bewaard en kunnen er worden geraadpleegd. De oorsprong van de collectie ligt in de door de leden in 1853 opgerichte Zeevaartkundige Leesinrichting van het college. Voorts organiseert ‘Zeemanshoop’ regelmatig lezingen over maritieme onderwerpen.400 ‘Zeemanshoop’ heeft tegenwoordig dus vooral een sociale functie. Vanwege het grote aantal deelhebbers dat van Terschelling afkomstig was werd ‘Zeemanshoop’ in de jaren vijftig wel gekscherend ‘de Terschellinger Lloyd’ genoemd.401 In 1998 werd in ons land voor het laatst een zeemanscollege opgericht: ‘Hoop op bezeiling’ te Enkhuizen. Als leden worden toegelaten kapiteins van zeegaande zeilschepen met een Nederlandse zeilbrief. Dit college is opgericht om de kwaliteit van de grote zeilvaart vanuit ons land te bevorderen. Dat wordt in ‘Hoop op bezeiling’ gerealiseerd door het uitwisselen van ervaringen en gegevens en door het verzamelen van kennis der zeilvaart op zee. Ook wil het college de grote zeilvaart vanuit Nederland verder uitbouwen en het belang hiervan voor ons land als zeevarende natie onderstrepen. Rekende men tijdens de oprichting op maximaal 25 leden, vijf jaar later waren dat er al 42. De forse overschrijding van het aanvankelijk geraamde aantal leden geeft aan dat de formule van ‘Hoop op bezeiling’ werkt. Jaarlijks organiseert het Enkhuizer college een aantal bijeenkomsten die veelal worden gehouden in een nautische omgeving. Ook wordt elk jaar een gezamenlijke excursie gemaakt, uiteraard eveneens met een nautisch onderwerp. Als leden worden toegelaten kapiteins met het diploma ‘Grote Zeilvaart’ plus de vereiste vaarbevoegdheid, zonder welk men het gezag op een groot, zeegaand zeilschip niet mag voeren. De meeste leden van ‘Hoop op bezeiling’ zijn schipper op een zeegaand charter- of recreatieschip. In het laatste geval is zeekapitein niet hun hoofdberoep. Elk lid van ‘Hoop op bezeiling’ krijgt, conform aan de regel die andere colleges in het verleden hanteerden, een vlagnummer toegewezen. Door die vlag te voeren kan men op afstand zien wie het gezag aan boord voert. ‘Hoop op bezeiling’ telt ook een aantal vrouwelijke kapiteins onder zijn leden.402 Overal in het land waar van oudsher zeelieden woonachtig waren, hebben schippersbuidels bestaan. In het waddengebied betrof dat plaatsen als Harlingen (‘Zeemans-Voorzorg’ 1851 - 1931, opgegaan in ‘Zeemanshoop’ te Amsterdam)403, Den Helder (‘De Goede Bedoeling’), Schiermonnikoog (‘De Herkenning’) en Ameland (‘Zeemanstroost’). In de provincie Groningen waren buidels in de stad Groningen (‘De Groninger Eendracht’) in Sappemeer (‘De Vooruitgang’), Nieuwe-Pekela 400 Mevrouw G. Greeve,Amsterdam, beheerster gebouw ‘Zeemanshoop’. Mondelinge mededeling, 5 maart 2002. 401 De heer W. Boonacker, Heerhugowaard, toenmalig voorzitter ‘Zeemanshoop’. Mondelinge mededeling, 6 april 2002. 402 Den Rooijen. Het kapiteinscollege ‘Hoop op bezeiling’ op bezoek bij Eise Eisinga. 33. 403 Hannema. Het collegie ‘Zeemans-Voorzorg’ te Harlingen. 6.

128

(‘Voorzorg’), Oude-Pekela (‘De Trouw’), Delfzijl (‘De Vereeniging’), Veendam (‘Tot Nut der Zeevaart) en Gasselternijveen (‘Gasselternijveen’). De zeemanscolleges in de provincie Groningen, uitgezonderd ‘De Groninger Eendracht’ in ‘stad’, werden het in 1873 eens over een samenwerkingsverband: ‘Eendracht maakt macht’, dat in de jaren twintig van de vorige eeuw werd opgeheven. Met de oprichting van de ‘Vereniging van Nederlandse Reders in de Kleine Handelsvaart’ in 1982 hield ‘De Groninger Eendracht’, die in feite ook een belangenvereniging van kapitein-eigenaren was, ook op te bestaan. Elders in het land waren zeemanscolleges gevestigd in onder andere Dordrecht (‘Tot Nut van Handel en Scheepvaart’), Vlissingen (‘Collegie Vlissingen’) en Rotterdam (‘Tot Nut der Zeevaart’ 1819 - 1919).404 Ook elders in Europa waren schippersbuidels actief. In Groot-Brittannië, waar ze sea boxes werden genoemd, vinden we de oudste in Schotland. Het is die van Borrow Ist Owner: de ‘Bo’ness United General Sea Box’, opgericht in 1637.405 Geconcludeerd kan worden dat ons land naast de vier ‘slapende’ buidels in Noord-Holland nog drie zeemanscolleges of -buidels telt: ‘Zeemanshoop’ in Amsterdam, ‘Hoop op bezeiling’ te Enkhuizen en ‘De Buul’ op Oost-Terschelling. Daarvan is ‘De Buul’ de oudste en bovendien nog actief op de wijze waarop ze dat traditioneel reeds eeuwenlang doet, al vervult het fonds tegenwoordig alleen nog maar een symbolische functie. Maar het is niet uitsluitend uit traditie en folklore dat ‘De Buul’ nog steeds bestaat en nog steeds actief is. Het bestuur van het fonds is zich er terdege van bewust dat men een monument beheert, een monument waarmee de van Oost-Terschelling afkomstige zeeman wordt geëerd.406 Volgens Jo Smit is ‘het monument De Buul’ ‘sprekender dan alle gedenktekenen die men in steen of metaal zou kunnen oprichten voor die, vaak naamloze, Terschellinger zeeman, die eeuwenlang de zeven zeeën heeft bevaren en zich toch verbonden wist met het eigen eilander volk, dat thuis op twee fronten de strijd tegen zee en stormen streed’. Al is er tegenwoordig geen dringende noodzaak voor het bestaan van ‘De Buul’ meer aanwezig, het zou onjuist zijn er geringschattend een lichaam in te zien met enkel folkloristische betekenis, aldus de op Terschelling geboren Smit.407 Gerrit Knop, eveneens van Terschelling afkomstig, stelt dat de Terschellinger zeker geen museum van zijn eiland wil maken. ‘Wat hij wil, is de geestelijke structuur, waaruit eenmaal die oude kunstnijverheid, die zangerige Jubileumboek ‘De Buul” melodieën en de karaktereigenschappen op404 Rimkes. De leden van het Rotterdamse Zeemanscollege Mij. Tot Nut der Zeevaart. 44. 405 Spanjer. 6. 406 Kelder. 15. 407 Jo Smit. 146.

129

bloeiden die den Schellinger maakten tot de onverschrokken zeevaarder, de plichtsgetrouwen arbeider, den wetenschappelijken werker, ook in het nageslacht bewaard blijven, omdat die voorwaarde zijn voor nieuwen bloei en nieuwen vrucht’.408 Met deze visie voert Knop dus aan dat de Terschellingers hun verleden, de artefacten daarvan en de geestelijke structuur waaruit dat alles voortkomt koesteren opdat ze voor het nageslacht bewaard zullen blijven en zich zo opnieuw manifesteren. Ook in die visie past het nog steeds manifest zijn van ‘De Buul’. Uiteraard is ‘De Buul’ een monument, zoals Smit vindt, en deel van de ‘geestelijke structuur’ waar Knop op doelt. Het is een typisch Terschellinger verschijnsel, vergelijkbaar met andere traditionele elementen in de cultuur van het eiland, zoals de ‘sjouw’ in Hoorn, de ‘burebieren’ en het ‘op ‘e riid’ gaan, alle stammend uit een oude cultuur die zich eeuwenlang tegen ongewenste inmenging van buitenaf heeft moeten verdedigen: ‘iets sterks en blijvends’.409 ‘De Buul’ vierde in 1987 het 400-jarig bestaan. Ter gelegenheid daarvan verscheen een gedenkboek: De Buul. 400 Jaar Zeeverzekering op Terschelling. 1587 - 1987. Ook werd een tentoonstelling ingericht en gingen deelhebbers en bestuur gezamenlijk ‘op ‘e riid’. Het jubileum kreeg landelijk alom de aandacht van de media. Ooit was ‘De Buul’ op het eiland sociaal ‘vangnet’, ook in de Tweede Wereldoorlog. In die zin was het voor degenen die er noodgedwongen een beroep op moesten doen van levensbelang. De uitgekeerde bedragen doen nu misschien wat gedateerd aan, maar in de tijd dat het fonds voor velen een laatste strohalm betekende kon er door een gedupeerde zeeman een nieuwe uitrusting van worden gekocht en een weduwe er een winkeltje van beginnen. Tegenwoordig vormt ‘De Buul’ vooral een belangrijke sociale schakel tussen de zeelieden en oud-zeelieden ‘om Oost’.

408 Knop. 58. 409 Willem Smit. Terschelling, een vindplaats van vele zeldzame zaken. 1

130

Deel 2

Onder Duitse bezetting

131

Crisis: materieel Ook op Terschelling was in de jaren voorafgaande aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog uiteraard de invloed merkbaar van de economische crisis die na de ‘Krach’ op de beurs Van Wall Street in 1928 een groot deel van de wereld in zijn greep hield. Net als overal in Nederland leidden de verslechterende sociaal-economische omstandigheden tot achteruitgang van de levensstandaard op het eiland. Terschelling was in economisch opzicht extra kwetsbaar omdat de werkgelegenheid ten gevolge van de fysisch-geografische situatie in hoofdzaak beperkt bleef tot de maritieme en de agrarische sectoren. In deel 1 is nader op deze activiteiten ingegaan. Ten opzichte van 1933 liep de werkgelegenheid in de maritieme sector op Terschelling als gevolg van de wereldwijde malaise in de zeescheepvaart drastisch terug: van 467 (ruim 35 procent van de totale beroepsbevolking) in 1933 tot 238 arbeidsplaatsen (24 procent) in 1939. Dit ondanks het feit dat zich in de scheepvaart vanaf 1937 een kentering in positieve zin aftekende. Het aantal mensen dat in de visserij werkzaam was nam eveneens sterk af: van 69 in 1933 tot 22 in 1939. De totale bevolking van het eiland bedroeg in het laatstgenoemde jaar ca. 700 zielen minder ten opzichte van 1933: bijna 3.300. De trek van zeemansgezinnen naar Amsterdam en de andere grote steden in het westen van het land, waar de grote rederijen waren gevestigd, was hier voor een groot deel debet aan. Ook zochten veel werknemers uit de agrarische sector en uit de sterk in betekenis afgenomen visserij hun heil ‘aan de wal’. De sociaal-economisch slechte toestand op het eiland zal behalve door de crisis mede veroorzaakt zijn door het feit dat er - behalve Rederij Doeksen en de zuivelfabriek bij Lies - geen grote werkgevers waren gevestigd, met als gevolg dat de economische structuur door deze eenzijdige vorm van werkgelegenheid extra gevoelig was. Door de werkloosheid kregen veel inwoners van Terschelling met afname van de levensstandaard en met armoede te kampen. Een lichtpuntje was evenwel het feit dat de werkgelegenheid in de dienstverlenende sector na 1933 toenam van ruim 31 procent van de beroepsbevolking in dat jaar tot 40 procent in 1939. Dit werd veroorzaakt door de nog bescheiden opkomst van het vreemdelingenverkeer, waardoor met name in de zomermaanden extra werkgelegenheid op het eiland ontstond. Vanaf het eind van de jaren twintig bestreed de gemeente Terschelling de sociale nood door middel van werkverschaffingsprojecten. Zo werd gedurende het bijna complete daarop volgende decennium gewerkt aan verbetering van de afwatering van de Terschellinger polder. Staatsbosbeheer bood extra werkgelegenheid met het afmaken en de reparatie van wegen door de duinen en bossen en het uitdiepen van het meertje Dodemanskisten bij West-Terschelling en de vijver bij Hoorn die ‘s winters wordt gebruikt als ijsbaan. In 1936 richtte de werkverschaffing zich behalve op afwatering van de polder ook op de egalisatie van het uitbreidingsplan bij West-Terschelling. Ook gaf Staatsbosbeheer opdracht voor het omplaggen van grond tussen de bestaande (cranberry-)cultures. Verder werd een begin gemaakt met een drastische ruilverkaveling. Die werd in 1935 nog tegengehouden door de grondeigenaren, maar toen door een nieuwe ruilverkavelingswet de finan Zie Tabel 1 in deel 1. Ibidem. Ibidem. Direct na de openstelling van de Afsluitdijk in 1934 steeg het bezoekersaantal op Terschelling drastisch van 4.300 in 1933 tot 8.300. Zie ook de cijfers in het hoofdstuk Wederopbouw in dit deel. Nieuwe Harlinger Courant, 7 februari 1939.

132

ciële voorwaarden voor de betrokkenen aantrekkelijker waren gemaakt, kon de operatie door het polderbestuur in samenwerking met de Friesche Mij. van Landbouw in de loop van 1938 worden ingezet. In 1935 bedroeg het totale aantal werklozen op Terschelling 133. Daarvan werden veertien via de Arbeidsbemiddeling te werk gesteld bij het onderhoud van de Hoofdweg en zestien bij Staatsbosbeheer. Terschelling kende in 1936 in totaal 132 werkzoekenden. Twaalf daarvan kwamen via de Arbeidsbemiddeling aan werk bij het leggen van kabels voor de Terschellinger Electriciteits Maatschappij, negen bij Staatsbosbeheer en één als kelner in een hotel. In 1937 zochten in totaal 128 mensen werk. Vijftien daarvan werden via de Arbeidsbemiddeling geplaatst bij Staatsbosbeheer, één kon tijdelijk als hooiknecht aan de slag bij een veehouder en één als kok in een hotel. Terschelling telde in 1938 nog een jaargemiddelde van 38 werklozen, vrucht van de werkgelegenheid die ontstond door de in dat jaar op gang gekomen ruilverkaveling. Deze cijfers bedroegen voor 1939 en 1940 resp. 28 en 17.10 Zie Tabel 12, waaruit blijkt dat de werkloosheidscijfers van Terschelling dankzij de ruilverkaveling ten opzichte van de landelijke aantallen vanaf 1938 spectaculair daalden. Tabel 12 Werkloosheidscijfers Terschelling versus de landelijke (1935=100) Jaar 1935 1936 1937 1938 1939

Aantal Terschelling Index Terschelling

133 132 128 38 28

100 99 96 29 21

Aantal landelijk 384.700 414.500 368.900 353.700 324.800

Index landelijk 100 108 96 92 84

Bronnen: Cijfers Terschelling: rapportage agent Arbeidsbemiddeling en ETIF. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. Landelijke cijfers: Beishuizen en Werkman. De magere jaren. 231 Naast een uitkering uit de gemeentelijke werkloosheidskas werd aan de gezinnen van de werkloze mannen extra hulp geboden door het in 1931 op initiatief van HKH prinses Juliana opgerichte Nationaal Crisis Comité (NCC), waarvan ook op Terschelling een plaatselijke afdeling actief was. Via dit comité werd aan de werklozen aanvullende steun verstrekt in natura, met name voedsel. Aan dit doel werd behalve door de overheid, met inschakeling van kerkelijke en ander liefdadigheidsinstellingen, in financiële zin vooral door particulieren bijgedragen. Overal verschenen de affiches van het Comité met de opwekking: ‘Elke bijdrage welkom’. Behalve de materiële nood, bestreed het NCC ook ‘de gevaren (…) die voortkomen uit het teveel aan vrijen tijd’ door het steu ETIF. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. 48. Rapportage agent Arbeidsbemiddeling D. Pals over 1935. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 378. Gemeentearchief Terschelling. Op Ter- schelling was een gemeentelijke Arbeidsbeurs gevestigd die werkte onder de competentie van het Gewestelijk Arbeidsbureau te Leeu- warden. D. Pals was op het eiland in concreto belast met de Arbeidsbemiddeling. Rapportage agent Arbeidsbemiddeling D. Pals over 1936. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 380. Gemeentearchief Terschelling. Rapportage agent Arbeidsbemiddeling D. Pals over 1937. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 380. Gemeentearchief Terschelling. Tot medio 1943 is, zij het op bescheiden schaal, doorgewerkt aan de ruilverkaveling totdat de mannelijke bevolking van Terschelling werd ingezet voor werk voor de bezetter. Begin 1945 werd het project weer opgepakt. 10 ETIF. 52.

133

Affiche van het Nationaal Crisis Comité. Deze versie werd in Amsterdam gebruikt 134

nen van ‘nuttige ontwikkeling’ en ‘sympathieke ontspanning’.11 Of ook op Terschelling sprake is geweest van activiteiten teneinde dat doel te bereiken, is niet bekend. Het NCC is nooit geworden wat men zich er bij de oprichting van had voorgesteld. De ontplooide activiteiten leidden voor de beoogde doelgroep tot niet veel meer dan een bescheiden aanvulling - vaak echter van inferieure kwaliteit - op het dagelijkse menu, terwijl in de propaganda van het comité de scheiding tussen ‘weldoeners’ en ‘bedeelden’ nogal werd aangescherpt, hetgeen overal in het land tot hoon en spotternij leidde. In 1936 werd het NCC, inclusief zijn plaatselijke afdelingen, opgeheven, omdat van tevoren vast stond dat het comité slechts tijdelijk voor ondersteuning van de door de crisis getroffenen zou zorgen. Daarnaast hadden de omstandigheden die tot de noodtoestand hadden geleid zich gestabiliseerd, zo werd bekend gemaakt.12 De door de gemeenten georganiseerde steunverlening uit de werkloosheidkassen en de werkverschaffing bleven echter in stand. Voor dit doel kende de minister van Sociale Zaken subsidies aan de gemeenten toe. Daaraan was de voorwaarde verbonden dat werkverschaffingsprojecten door dit ministerie moesten worden goedgekeurd, bovendien bepaalde de minister het aantal werklozen dat per gemeente aan de werkverschaffing kon deelnemen. Gedurende de crisisjaren tekende de sociale nood zich op Terschelling met name tijdens de winterperioden af. In de zomermaanden bood de opkomende recreatiesector telkens wel voldoende werk. In het najaar zorgde de cranberrykweek gewoonlijk voor een opleving van de werkgelegenheid, wanneer de kwekers Kooijman en Zaadnoordijk veel arbeidskrachten nodig hadden voor de pluk van deze bessen, die destijds alleen op Terschelling in cultuur werden gebracht.13 De conjunctuur daalde in Nederland ten gevolge van de economische recessie vooral van 1931 tot 1933 zeer sterk. Na een korte algemene verbetering in 1936 - 1937 trad in 1937 - 1938 landelijk wederom een verslechtering op waarna in de loop van 1939 de situatie weer enigszins ten goede keerde, vooral onder invloed van de internationale ontwikkelingen. Maar door de invloed van oorlogsdreiging en -voorbereiding en in de loop van dat jaar ook van feitelijke oorlog, kon uiteraard niet meer van een normale economische ontwikkeling worden gesproken.14 In de herfst van 1939 bleef de in dat decennium gebruikelijke stijging van het aantal werklozen achterwege. Dat hing samen met het aantal arbeiders dat in het kader van de mobilisatie onder de wapenen werd geroepen. Zo was in de industrie circa acht procent van alle arbeiders voor militaire dienst opgeroepen. Gedeeltelijk werden zij door werklozen vervangen. Daarbij kwamen de jongeren eerder aan bod dan de ouderen. Maar eind maart 1940 bedroeg het aantal werklozen nog bijna een kwart miljoen (248.000).15

11 12 13 14 15

Beishuizen en Werkman. De magere jaren. 128. Ibidem. 130. Jan van Dieren. Kooijman ook in cranberries. Blom. Nederland in de jaren dertig. 3. De Jong. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Dl. 2. 169.

135

Crisis: politiek Het is niet verwonderlijk dat in deze crisistijd ook op Terschelling een vruchtbaar klimaat ontstond voor politieke stromingen die geïnspireerd waren door het feit dat het in Duitsland economisch beter ging nadat Hitler Rijkskanselier was geworden. Alvorens daar nader op in te gaan dient echter eerst stil te worden gestaan bij achtergronden en aard van de ontstane crisis en de wijze waarop daar in ons land en de rest van Europa door de bevolking op werd gereageerd. A.A. De Jonge benadrukt in zijn dissertatie ‘Crisis en kritiek der democratie’ dat het optreden van antidemocratische stromingen in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw dieper liggende oorzaken had dan alleen ‘de misère van een tijdelijke ongunstige conjunctuur’. Er speelden meer zaken een rol. De Jonge maakt daarbij onderscheid tussen wat hij noemt de ‘kleine crisis’ en de ‘grote crisis’ van de democratie. De term ‘kleine crisis’ ligt in zijn visie op het praktisch-politieke vlak en geldt de staatsinstellingen. De ‘kleine crisis’ raakt niet aan de diepere lagen van het menselijk leven en berust op een fasenverschil tussen de maatschappelijke veranderingen en de ontwikkeling der staatsinstellingen. De ‘grote crisis’ raakt volgens De Jonge de ideële grondslagen waarop de democratie rust. Het vooruitgangsgeloof werd geschaad door de massificatie van de maatschappij en de erfenis van de Eerste Wereldoorlog.16 Blom maakt hierbij de kanttekening dat sprake was van een crisis in meer algemene zin dan de democratie alleen, ‘van een geestelijke, zo men wil cultuur-crisis’.17 Beiden crises raakten elkaar voortdurend en de eerste ontleent zijn betekenis grotendeels aan het daarnaast bestaan van de tweede. De Jonge acht zijn onderscheid noodzakelijk omdat z.i. niet alle anti-democratische stromingen over één kam vallen te scheren wanneer gestreefd wordt naar een rechtvaardige beoordeling van iedere afzonderlijke groep of figuur. In de ‘grote crisis’ was weinig plaats voor de opvatting van de mens als redelijk wezen en evenmin voor de begrippen gelijkheid en vrijheid. De overtuiging nam toe, dat de onmondige grote massa slechts de behoefte had aan de strikte leiding van een kleine groep van hoger begaafden. In Nederland leefde de ‘kleine crisis’ dan wel in volle hevigheid, maar van de ‘grote crisis’ is hier minder sprake geweest dan in andere landen. Van belang was in dit opzicht natuurlijk, dat ons land buiten de Eerste Wereldoorlog was gebleven, zodat het oude optimistische werelden mensbeeld hier niet zo ruw geschokt was als in de oorlogvoerende landen. Bovendien was de economische ontreddering hier ook niet zo groot als elders. De naoorlogse crisis heeft ook in Nederland wel antidemocratische stemmingen gewekt, maar was niet groot genoeg om hier een massale revolutionaire gezindheid te kweken. Na 1929 veranderde dit waardoor ook in Nederland fascistische bewegingen konden ontstaan.18 Over de ‘kleine crisis’ merkt De Jonge verder op, dat het democratiseringsproces zich vanaf het einde der negentiende eeuw langs twee lijnen heeft voltrokken: die van uitbreiding van het kiesrecht en van uitbreiding der staatstaak. Er werd echter verzuimd nieuwe democratische methoden en organen te scheppen die de staatstaak konden uitvoeren in overeenstemming met de eisen van de gedemocratiseerde samenleving; men bleef zich behelpen met de oude instellingen uit het predemocratische tijdperk waardoor de afstand tussen burger en bestuur alleen maar toenam in plaats van kleiner te worden, zoals toch één van de doelen is van een samenleving die het 16 De Jonge. Crisis en critiek der democratie. 6 - 12. 17 Blom. Nederland in de jaren dertig. 6. 18 De Jonge. 24 - 25.

136

proces van democratisering heeft ingezet. De gevolgen waren een door tal van werkzaamheden overbelast parlementair apparaat dat niet in staat was te reageren op de problemen waarmee de bevolking werd geconfronteerd, een voortdurende groei van de bureaucratie en het nemen van belangrijke beslissingen buiten de staatsorganen om doordat men had verzuimd de steeds beter georganiseerde maatschappelijke belangengroepen binnen het staatsapparaat te integreren. Dit alles veroorzaakte een grote maatschappelijke ontevredenheid, waardoor het klimaat steeds rijper werd voor het optreden van antidemocratische groeperingen.19 Een groot deel van op de fascistisch georiënteerde partijen uitgebrachte stemmen bestond dan ook uit proteststemmen. Die werden ook op Terschelling uitgebracht, zoals we zullen zien. De Nationaal-Socialistische Beweging van ir. Anton Mussert was de belangrijkste fascistisch georiënteerde partij en zou uiteindelijk ook de grootste worden. De NSB verkreeg eveneens de nodige aanhang op Terschelling, hetgeen voor het eerst feitelijk bleek na de verkiezingen voor de Provinciale Staten en gemeenteraden van april 1935. Op Terschelling werden daarbij 1.673 geldige stemmen uitgebracht, waarvan de NSB er 116 in de wacht sleepte, goed voor 6,93 procent.20 De meeste NSB-stemmen bleken in West-Terschelling te zijn uitgebracht: 77. In Midsland behaalde de partij van Mussert 26 stemmen en in Hoorn 13.21 Met een aandeel in de stemmen van bijna zeven procent scoorde de NSB op Terschelling niet veel onder het landelijk gemiddelde, dat 7,9 procent bedroeg. In Friesland, waarop Terschelling in 1935 reeds meer georiënteerd was dan op Noord-Holland, de provincie waartoe de gemeente Terschelling tot 1942 feitelijk nog behoorde, behaalde de NSB gemiddeld een aanzienlijk lager percentage: 3,17.22 Hetzelfde jaar - 1935 - was eveneens het topjaar voor de NSB in Friesland, omdat de ‘beweging’ daar toen iets meer dan 500 leden telde. Daarna, ook tijdens de bezettingstijd, nam het ledental geleidelijk af.23 De vraag is, waarom de NSB in 1935 op Terschelling een dermate hoog percentage van de stemmen wist te verwerven. Het is niet de eerste maal dat die vraag ten aanzien van een bepaalde gemeente wordt gesteld, want naar de aard van de electorale aanhang van de NSB in afzonderlijke gemeenten zijn reeds verschillende onderzoeken ingesteld. In eerste instantie moet hier worden genoemd het baanbrekend werk van de socioloog G.A. Kooy over Winterswijk, een studie waarin hij ook een verklaring voor de uitslagen in het hele land tracht te geven.24 Aan de hand van zijn conclusies, die van Minderaa in 1982 en van Van Mourik et al en van Keizer in 1983 zal het relatief grote succes van de NSB op Terschelling bij de verkiezingen van 1935 hier nader worden geanalyseerd.25 Kwantitatief gezien behaalde de NSB de meeste stemmen in de grote steden en de verstedelijkte voorsteden, de zogenoemde suburbane gebieden. Zuid-Limburg leverde het leeuwenaandeel aan NSB-stemmen in die provincie. Dit kan worden verklaard uit de bijzondere aard van de mijnstreek met zijn sociale desintegratie en de grote invloed die het aangrenzende Duitsland op de bevolking uitoefende. Ook in de provincie Groningen deed de NSB het goed in de aan Duitsland grenzende gemeente Westerwolde (dit gold ook voor andere grensstreken) en eveneens in de zwaar door de economische crisis getroffen veenkoloniën. Uit de bovengenoemde studies komt 19 20 21 22 23 24 25

Ibidem. CBS. Statistiek der Gemeenten. Statistisch Overzicht verkiezingen 1935. Nieuwe Harlinger Courant, 14 april 1935. Van Mourik et al. De N.S.B. in Friesland. 95. Van Mourik. Bezettingstijd en NSB in Zuid-Oost-Friesland. 76. Kooy. Het echec van een ‘volkse’ beweging. Minderaa. Crisis en stembus. 21 - 65. Van Mourik et al. 95 - 104. Keizer. De NSB. 13 - 16.

137

een aantal oorzaken naar voren voor het succes van de NSB in 1935. Van Mourik et al vatten ze als volgt samen:26 1) de hoge werkloosheid en het strakke bezuinigingsbeleid van het kabinet Colijn 2) de uitstraling van Hitler-Duitsland naar de Nederlandse grensstreken, in het bijzonder Zuid- Limburg, de Achterhoek, Oost-Twente en Oost-Groningen 3) de geringe afweer van de Nederlandse bevolking tegen het fascisme, hetgeen onder meer bleek uit een algemene verrechtsing, acceptatie van corporatieve ideeën in brede kring, scherpe kritiek op het vermeende falende democratische systeem, afnemende strijdbaarheid van de vakbeweging, het onderling verdeelde socialisme, enz. 4) het optreden van overgangs- of ‘losmaakpartijen’, die al vóór 1935 bressen hadden geslagen in het bestaande zuilenstelsel. Dit betrof in eerste instantie de fascistische partijen die al in 1933 aan de kamerverkiezingen hadden deelgenomen: de Algemene Nederlandsche Fascis ten Bond, het Verbond van Nationalisten en Plicht, Orde, Recht. Daarnaast nam ook nog de conservatieve boerenpartij Plattelandersbond, later de Nationale Boeren, Tuinders en Mid- denstandspartij geheten, aan de verkiezingen van 1935 deel. Hierbij moet worden aangetekend dat verschillende auteurs, waaronder Kooy en de ‘school’ Von der Dunk, opmerken dat de Nederlandse verzuiling een sterk afweermiddel tegen het fascisme vormde27 5) Bepaalde regionale problemen: de werkloosheid was niet in alle regio’s even hoog en de agrarische crisis ontstond eerder en was dieper van aard 6) Het optreden van bepaalde charismatische figuren, zoals provinciaal NSB-lijsttrekker Pop- ping in Friesland die in zijn ‘eigen’ gemeente Ooststellingwerf zes procent der stemmen trok Bekend is, dat de grootste aanhang van de NSB afkomstig was uit zelfstandige beroepen. Dat gold niet alleen voor haar kiezers, maar ook voor haar leden. Uit het regionaal onderzoek van Van Mourik c.s. en Keizer komt dit voortdurend naar voren. De Jong komt voor een aantal gebieden in het westen van het land en in Limburg eveneens op een oververtegenwoordiging van vrije beroepen en trof vooral veel middenstanders, boeren maar ook kantoorpersoneel onder de NSBstemmers aan. Arbeiders waren in het algemeen ondervertegenwoordigd.28 De grote aanhang die de NSB in 1935 in de grote steden en suburbane gebieden verwierf, kan worden verklaard uit de grotere onkerkelijkheid die daar heerste, de geringere sociale controle van de zuilen, een grotere heterogeniteit dan op het platteland en uit het feit dat in de voorsteden relatief gezien weinig werkloosheid heerste, hetgeen volgens Passchier en Van der Wüsten het ressentiment tegen de werklozen versterkte.29 Ook in Friesland blijken de elf steden, evenals het dorp Huizum, ‘voorstad’ van Leeuwarden, te passen in dit beeld. In enkele Friese plattelandsgemeenten scoorde de NSB eveneens hoog: Schiermonnikoog, Ooststellingwerf, Het Bildt en ook in de (toenmalige) Noord-Hollandse eilandgemeenten Vlieland en Terschelling. Van Mourik c.s. 26 Van Mourik et al. 95 - 96. 27 De geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog voegt zich over het algemeen in het kader van de begrippen collaboratie en verzet (‘fout’ en ‘goed’), met als belangrijkste representant dr. L. de Jong. Tot de ‘school’ De Jong behoren verder o.a. de historici A.J. van der Leeuw, J. Presser, B. Sijes en N.K.C.A. In ’t Veld, evenals de op deze pagina’s aangehaalde Mourik, Keizer en Minderaa. H.W. von der Dunk en ook G. Hirschfeld hanteren als belangrijkste kaders eveneens collaboratie en verzet maar brengen daar op een aantal punten, m.n. bij het begin van de bezetting, accentueringen bij aan. E.H. Kossmann knoopte aan bij de bestaande geschiedschrijving maar bracht nuances aan. Zo introduceerde hij (in Winkler Prins Geschiedenis der Nederlanden, 1977) het begrip accommodatie voor vormen van contact, overleg en samenwerking met de Duitse bezetter. J. Rogier (De Geschiedschrijver des Rijks, 1979) en G. Harmsen (De Jong als geschiedschrijver van Nederland in Oorlogstijd, 1969) hadden ronduit kritiek op de door De Jong c.s. gevolgde methode. Chris van der Heijden (Grijs Verleden, 2001) moet niets hebben van de begrippen ‘goed’ en ‘fout’. Volgens hem ‘modderde de overgrote meerderheid van de bevolking in een grijs gebied’. Zie ook van J.C.H. Blom In de ban van goed of fout? en L. de Jong: geschiedschrijver en volksopvoeder. 28 Van Mourik et al. 110. Keizer. 22. De Jong. Dl. 1. 285 - 286. 29 Passchier en van der Wüsten. Het electoraal succes van de NSB in 1935. 265.

138

wijzen erop dat het hierbij gaat om niet-Friestalige gemeenten met op Schiermonnikoog een sterk van het standaard-Fries afwijkend dialect, hetgeen ook geldt voor Vlieland en Terschelling. Ook in Harlingen, Sneek en Leeuwarden waar Stadsfries (een mengtaal met Nederlandse en Friese elementen30) wordt gesproken, behaalde de NSB veel stemmen. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat Friessprekenden minder geneigd waren op de ‘nieuwe’ partij NSB te stemmen, omdat men in die kringen destijds behoudender van opvatting was dan niet-Friessprekenden. Op Schiermonnikoog scoorde de NSB met zeseneenhalf procent het hoogst van alle Friese gemeenten. Wellicht vindt dat mede zijn oorzaak in het feit dat provinciaal lijsttrekker Popping als statenlid gestemd had voor het toekennen van een provinciale bijdrage aan de huisartsenpraktijk op dit eiland.31 Met dit alles is echter nog geen afdoende verklaring gegeven voor het feit dat de NSB op Terschelling relatief veel stemmen trok. Aannemelijk is, dat een aantal van de werklozen op het eiland zich in 1935 aangetrokken voelde tot de belofte van Mussert voor een grootscheepse aanpak van de werkloosheid. Veel Terschellingers waren in die tijd als kleine zelfstandigen werkzaam als ‘losse’ arbeider: hetzij als opstapper op de bergingsschepen van Doeksen, hetzij in landbouw of veeteelt; zij verkeerden dus meestentijds in onzekerheid over de continuering van de verwerving van een redelijk inkomen. Mensen in een dergelijke positie waren bevattelijk voor de propaganda van de NSB inzake de oplossing van hun problemen. Deze opvatting spoort met de eerder genoemde constatering van De Jong dat NSB-stemmers zich vooral onder beoefenaren van vrije beroepen bevonden. Op zaterdag 23 maart 1935 bracht een NSB-delegatie een bezoek aan Terschelling. ’s Avonds werd in Hotel Nap een openbare vergadering gehouden, waar zo’n vijftig tot zestig mensen op af kwamen. Een slechte opkomst, vond de correspondent van de Nieuwe Harlinger Courant, die verder concludeerde dat de spreker, ‘kameraad’ Varekamp, over de politieke toestand in het land niet veel nieuws te vertellen had ‘aangezien men dat reeds kende uit de dagbladen’.32 Gezien de slechte opkomst, is deze propaganda-avond van weinig invloed geweest op de verkiezingsuitslag. Hoe valt de verkiezingsuitslag van 1935 op Terschelling, met bijna zeven procent van de stemmen voor de NSB, met die op de andere waddeneilandgemeenten te vergelijken? Op Texel behaalde de NSB 447 stemmen op een totaal van 4.002 geldig uitgebrachte stemmen: ruim elf procent. Op het overblijvende toenmalige Noord-Hollandse waddeneiland Vlieland stemden 14 mensen op een totaal van 269 op de NSB: ruim vijf procent. Op Schiermonnikoog behaalde de NSB 23 stemmen op een totaal van 354, goed voor bijna zeseneenhalf procent, zoals we zagen. Op het andere Friese waddeneiland, Ameland, bracht slechts 1 van de 983 kiezers zijn of haar stem uit op de NSB, overeenkomend met een percentage van 0,10.33 Uitgezonderd Ameland, alle scores vlak onder het landelijk gemiddelde met Texel daar zelfs ruim bovenuit stekend. Wanneer we het overwegend agrarisch ingestelde Ameland buiten beschouwing laten, valt het op dat de NSB op de waddeneilanden, die in 1935 voornamelijk maritiem waren ingesteld, hoog scoorde. In Harlingen, een andere in hoofdzaak maritiem ingestelde gemeente, behaalde de NSB eveneens 30 Hellenga. Het Stadsfries en de problemen van taalverhoudingen en taalinvloed. 19 - 25. 31 Hendrik Jan Popping, Oosterwolde 23 april 1885 – 10 augustus 1950 Oosterwolde. Uitgever-redacteur van De Ooststellingwerver, archeoloog, kenner regionale geschiedenis, overtuigd nationaal-socialist en antisemiet. Hoofdredacteur NSB-blad Stoarm en Striid. In 1940 door de NSB geroyeerd vanwege zijn groot-germaanse ideeën. Vanaf 1943 lid Germaansche SS. Pleegde verraad waardoor twee mensen in Duitse gevangenschap omkwamen. In het kader van de Bijzondere Rechtspleging veroordeeld tot negen jaar cel. Kooistra. Strijders onderdrukkers en bevrijders. 232 - 233. 32 Nieuwe Harlinger Courant, 26 maart 1935. 33 CBS. Statistisch overzicht verkiezingen 1935.

139

een relatief hoog stemmenaantal: 4,1 procent. Vergelijken we deze cijfers met die van de uitslagen in andere kleine havensteden dan treffen we nog hogere uitkomsten: Delfzijl 4,35, Kampen 4,57, Middelburg 6,45, Hoorn (NH) 7,35 en Velsen zelfs 11,83 procent.34 In heel Friesland, waar gemiddeld ruim drie procent van de kiezers hun stem op de NSB uitbracht, blijken slechts dertien van de toenmalige 42 gemeenten daar bovenuit te komen. Aangezien Friesland als geheel voornamelijk agrarisch was ingesteld, kan een verklaring worden gevonden in het feit dat men in maritiem georiënteerde plaatsen vanwege de contacten met ‘het vreemde’ gewoonlijk minder behoudend is en meer gevoelig voor nieuwe elementen, zoals de NSB in 1935 toch mag worden getypeerd. Daarnaast moet worden bedacht dat de beweging van Mussert sterk Duitsgezind was. Voor Terschelling een niet onbelangrijk aspect, aangezien men op het eiland vertrouwd met Duitsers was doordat honderden Terschellinger zeelieden jarenlang tegen alleszins redelijke gages op Duitse loggers hadden gevaren. De Duitse bergingsmaatschappijen, zoals Bugsier, en hun personeel waren voor Terschellinger bergers goede bekenden, al was het dan ook vaak als concurrent. Ook deze aspecten kunnen een verklaring zijn voor de grote verkiezingswinst van de NSB in 1935 op Terschelling. Bij dit alles moet echter worden bedacht dat electorale analyses vaak niet meer kunnen zijn dan goed bedoelde pogingen, omdat het feit dat de ene partij wel wint en de andere juist niet van dermate veel factoren afhangt dat deze bewijzen menselijkerwijs nooit voor de volle honderd procent kunnen worden geleverd. Na 1935 kreeg de NSB met een electorale terugval te kampen. Het feit dat deze partij zich steeds meer met de fascistische regeringen van in eerste instantie Italië en later van die in Duitsland associeerde deed veel kiezers zich van de ‘beweging’ afkeren, ook al omdat de NSB zich achter het door de Duitse nazi’s gepropageerde antisemitisme schaarde. Daarnaast spanden de andere politieke partijen en de kerken zich in om het fascisme in Nederland te keren. De politieke partijen wezen voortdurend op het gevaar dat de NSB voor de democratie opleverde en de kerken probeerden hun gelovigen over dit onderwerp steeds zo goed mogelijk voor te lichten. Daarbij werden sancties niet geschuwd. Reeds vóór de Duitse bezetting kondigde de Rooms-katholieke kerk voor de lidmaten in een herderlijk schrijven het verbod af om zich bij de NSB of een andere nationaal-socialistische organisatie aan te sluiten, een verbod dat in januari 1941 nog eens werd herhaald. Ook de Gereformeerde kerken volgden deze lijn. Zowel de Rooms-katholieke als de Gereformeerde kerken zetten deze verbodsbepalingen kracht bij door bij overtredingen kerkelijke straffen op te leggen. Beiden gaven machtiging om leden van de NSB en nevenorganisaties van de sacramenten uit te sluiten. De Nederlands-hervormde kerk gaf zijn dienaren in 1943 toestemming NSB-ers naar eigen goeddunken uit te sluiten van het avondmaal en de belijdenis.35 Een aanzienlijk deel van de in 1935 op de NSB uitgebrachte proteststemmers keerde zich bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1937 dan ook van deze partij af. Het draaide uit op een grote nederlaag voor Mussert en zijn aanhangers: van 294.596 stemmen in 1935 tot 171.137 in 1937, oftewel van 7,94 naar 4,22 procent. In plaats van de verwachte vijftien zetels of de acht die men in 1935 had kunnen veroveren wanneer het in dat jaar om Kamerverkiezingen zou zijn gegaan, moest men nu genoegen nemen met vier zetels. De nederlaag was het grootst in de provincie Limburg, waar de steun voor de NSB daalde van 11,69 naar 5,32 procent. In de noordelijke provincies was de achteruitgang minder drastisch. In Drenthe daalde het aantal stemmen op de NSB van 11,19 naar 8,64 procent, in Groningen van 8,42 naar 5,19 en in Friesland van 3,17 naar 34 Ibidem. 35 Warmbrunn. De Nederlanders onder Duitse bezetting. 157 - 158.

140

1,69. Mogelijk heeft in Friesland het feit dat statenlid Popping niet op de NSB-lijst voor de Tweede Kamer voorkwam een rol gespeeld bij de nederlaag in deze provincie. In de gemeente Ooststellingwerf, Poppings thuisbasis, kwam de NSB met 2,9 procent toch weer uit boven het provinciaal gemiddelde. Kijken we naar het aantal stemmen dat in de overige Friese gemeenten werd behaald, dan valt op dat de NSB in de enige grote stad van deze provincie, Leeuwarden, van zes procent daalde naar 3,2. In acht Friese gemeenten werd enige winst door de NSB behaald.36 Voor de waddeneilanden gold dat de steun voor deze partij op Schiermonnikoog daalde van 6,5 procent der stemmen in 1935 tot 1,83 in 1937. Op Ameland nam het aantal NSB-kiezers echter toe van 1 in 1935 tot 9 in 1937, een winst van 0,1 naar 0,82 procent, hoewel ook deze score ver onder het provinciaal gemiddelde lag. Op Vlieland halveerde de NSB van veertien stemmen in 1935 tot zeven in 1937: van 5,0 tot 2,35 procent. Op Terschelling daalde de aanhang van de partij van bijna zeven procent in 1935 tot 1,76 in 1937, waarmee de stemmers op dit eiland zich dus aan de landelijke tendens hielden. Op Texel was de teruggang voor de NSB minder spectaculair, want daar kwam men opnieuw hoog boven het landelijk gemiddelde uit: van 11,0 procent in 1935 tot 7,19 in 1937.37 Bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten op 19 april 1939 zette de neergaande lijn van de nationaal-socialisten zich nog verder voort. Landelijk daalde het resultaat van de NSB van 4,22 procent in 1937 naar 3,89 in 1939. Van de 42 zetels die men in de zittende staten bezet hield gingen er 23 verloren.38 In Friesland verloor de ‘beweging’ de enige statenzetel. Het feit dat de in deze kringen populaire Popping niet meer kandidaat stond zal hier zeker aan hebben bijgedragen. Zijn plaats was ingenomen door landbouwer Gerben de Jong uit Beetgum, die tevens de functie van kringleider van de kring Westergo van de NSB vervulde.39 De partij zakte in Friesland van 1,69 procent in 1937 naar 1,34 in 1939. Op Schiermonnikoog, waar de partij in 1935 nog zo hoog scoorde (6,5 procent), zakte men van 2,0 procent in 1937 weg naar 0,1 in 1939. Slechts vier kiezers brachten hier hun stem nog op de NSB uit. De neergaande lijn zette zich voor deze partij ook op de andere waddeneilanden voort. Op Ameland hield men nog 0,4 procent over van de 0,8 in 1937 en op Terschelling nog 1,48 procent van de in 1937 behaalde 1,76 procent.40 Helaas is niet meer precies na te gaan hoeveel leden elke kring van de NSB in Friesland telde. Terecht betreuren Van Mourik et al het feit dat een volledige ledenlijst waarover Kooy voor Winterswijk beschikte, niet van Friesland bewaard is gebleven. Bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie werd door Van Mourik in het NSB-archief echter wel een aantal andere stukken van vóór 1940 aangetroffen - correspondentie, aanmeldingsformulieren, ‘stamboeklijsten’ - waaruit zich in grote lijnen laat destilleren hoeveel leden er bij benadering in Friesland zijn geweest, zowel voor een totaaloverzicht als voor een spreiding over de verschillende kringen. De partij telde in 1933 in Friesland slechts 62 leden, zo blijkt daaruit. Begin 1934 bedroeg dat aantal 166 en in juni van dat jaar 126. Medio 1935 telde Friesland 478 NSB-leden. In de herfst van dat jaar werd het hoogtepunt van 529 leden bereikt. Daarna daalde het aantal geleidelijk tot 320 vlak voor de Duitse inval in 1940. 36 CBS. Statistiek der Gemeenten. Statistisch overzicht verkiezingen 1937. 37 Ibidem. 38 http://www.angelfire.com/wv2/verkiezingen. 39 Zoals voor de hand ligt bij een fascistische georiënteerde politieke partij, kende de NSB een hiërarchische structuur. Aan het hoofd stond de leider, Mussert. De beweging was in diverse verbanden ingedeeld. De kleinste eenheid was het blok, gevormd door tien tot twaalf leden die op een gebied van hooguit enkele vierkante kilometers woonden. Een aantal blokken vormde een buurt, met aan het hoofd een buurt- of wijkleider. Een groep bestond uit een aantal buurten en stond onder leiding van de groepsleider. De groep kende ook nog andere functionarissen, zoals de colportageleider, de hoofdverspreider en de groepsadministrateur. De groepen waren weer verenigd in een kring, met aan het hoofd de kringleider. Op hun beurt vormde een aantal kringen een district, geleid door een districtleider. Het district Friesland was onderverdeeld in drie kringen. Bron: Nationaal Socialistische Almanak. Derde jaargang, 1944. 58. 40 Van Mourik et al. 102. Nieuwe Harlinger Courant, 21 april 1939.

141

Van Mourik et al konden van 296 vooroorlogse Friese NSB-leden de namen en de woonplaatsen achterhalen. Daaruit blijkt, dat Leeuwarden de grootste kring was met 121 leden. Harlingen telde er 24, Schiermonnikoog 1 en Terschelling 2. Ameland en Vlieland worden niet genoemd, zodat aangenomen mag worden dat daar gedurende de vooroorlogse jaren geen NSB-leden woonden. Uit dit overzicht en uit de bovengenoemde behaalde resultaten tijdens de verkiezingen in 1937 en 1939 blijkt, dat de nationaal-socialisten tijdens deze periode op de waddeneilanden slechts weinig draagvlak hadden.41 Op landelijk niveau beheersten de confessionele partijen gedurende deze jaren de politiek. Op regionaal niveau was echter sprake van een grotere verscheidenheid. Zo bleef men op Terschelling zowel in 1935 als in 1937 overwegend op de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) stemmen. Deze partij vertoonde door zijn positie links van het midden enige verwantschap met de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP), maar in het midden van de jaren dertig ontstond er verwijdering tussen de beide partijen omdat men verschillende opvattingen koesterde over de bestrijding van de economische crisis. Toen in 1933 de VDB-ers Marchant en Oud tot het confessionele kabinet van Colijn toetraden plaatste hun partij zich hiermee in het politiek behoudende kamp, waardoor zij in 1939 de middenpositie verloor. Dat bleek in dat jaar ook op Terschelling. Niet voor niets voerde de SDAP in 1939 ook daar stevig campagne, waarbij de partij veel steun ondervond voor het door haar opgestelde Plan van de Arbeid waarin werd voorgesteld dat de staat door middel van de ambitieuze bouw van publieke werken de crisis moest aanpakken. In het laatste vooroorlogse jaar was de SDAP, evenals in veel Friese plattelandsgemeenten, dan ook de grootste partij op Terschelling. Zij behaalde er 553 stemmen, overeenkomend met 33,47 procent.42 Een telling aan de hand van de zittingen der naoorlogse tribunalen en Bijzondere Rechtbanken waarbij zaken tegen Terschellingers werden behandeld leverde als resultaat op dat gedurende de bezettingsjaren circa 25 inwoners van de gemeente Terschelling lid van de NSB zijn geweest (zie ook de hoofdstukken Collaboratie en Bijzondere Rechtspleging).

41 Van Mourik et al. 107 - 109. 42 Nieuwe Harlinger Courant, 21 april 1939.

142

Mobilisatie Op maandag 28 augustus 1939 werd in ons land de algemene mobilisatie afgekondigd. Aanleiding was het bericht over het tussen Duitsland en Rusland te sluiten niet-aanvalsverdrag dat zes dagen eerder bekend was gemaakt. Toen op 25 augustus bleek dat Duitsland logistieke voorbereidingen trof om Polen binnen te vallen, gingen meerdere Europese landen over tot het treffen van militaire voorzorgsmaatregelen. In ons land werden alle lichtingen 1924 tot en met 1939 van landen zeemacht in hun geheel gemobiliseerd. Een deel van die militairen was al eerder onder de wapenen geroepen: zij die sinds april 1939 voor de beveiliging zorgden en de circa 50.000 man die onder de zogeheten voormobilisatie vielen die op 26 augustus 1939 was ingegaan. Ook het gehele dienstplichtige reservekader werd gemobiliseerd (al diegenen van oudere lichtingen dan 1924, in 1939 ouder zijnde dan 34 jaar) en verder ook de vrijwilligers van de Landstormkrachten ouder dan 18 jaar. Dinsdag 29 augustus was de eerste mobilisatiedag. Er waren toen in totaal 250.000 Nederlanders onder de wapenen.43 In het voorjaar van 1939, nadat Italië Albanië had bezet, waarop in Nederland slechts mobilisatie van grensen kusttroepen plaatsvond, arriveerden op Terschelling ter beveiliging van het eiland militairen van de 9e Reservegrenscompagnie en luchtverdedigingtroepen. De meeste van deze militairen waren afkomstig uit Friesland. De verstandhouding tussen hen en de eilanders was goed. Er werden tal van ontspanningsavonden voor hen georganiseerd, waarbij verenigingsgebouw ‘Ons Huis’ in de Torenstraat te West-Terschelling als militaire kantine fungeerde. Na de algemene mobilisatie werden veel militairen verplaatst, waardoor de Friese militairen weer van het eiland verdwenen.44 Bij aanvang van de algemene mobilisatie werd eind augustus 1939 een deel van het 45e regiment Infanterie 2-1, behorend tot de Stelling Den Helder, van Breezand overgeplaatst naar Terschelling. Aanvankelijk verbleven deze militairen in de zogenoemde ‘tonnenloods’ van het Loodswezen op de Willem Barentszkade, maar die moest al spoedig weer worden ontruimd ten behoeve van huisvesting van marinepersoneel dat eveneens naar Terschelling werd geroepen. Ongeveer 40 infanteristen moesten daarom bij particulieren op het eiland worden ingekwartierd. Dit werd niet door elke burger op prijs gesteld. Burgemeester Rijnders vroeg namelijk schriftelijk aan de minister van Defensie of de infanteristen eveneens in de ‘tonnenloods’ konden worden ondergebracht, aangezien die naar zijn mening groot genoeg was. Dit, ‘gezien de onaangenaamheid van het inkwartieren’.45 De situatie bleef wat dit betreft echter ongewijzigd. Op het terrein van de zogenoemde manege, iets ten noorden van de plaats waar nu aan het ‘Groene Strand’ restaurant ‘De Walvis’ is gevestigd, verrezen in april 1940 grote houten keten om militairen te huisvesten, evenals op het terrein van het toenmalige uitbreidingsplan van WestTerschelling. Ook het verenigingsgebouw ‘Ons Huis’ werd voor huisvesting van de militairen in beslag genomen. De verenigingen waarvan de leden gewend waren hier samen te komen konden uitwijken naar een zaaltje van pension ‘Brandaris’. Verder werd in oktober 1939 ook jeugdherberg ‘Hânskedune’ nog gevorderd voor huisvesting van militairen.46 Met al deze voorzieningen kwam een eind aan de inkwartiering van militairen bij particulieren. Op Seinpaal- en Kaapsduin 43 44 45 46

De Jong. Dl. 1. 641 - 649. De Groot. Van gezelligheid en geweren. Brief burgemeester Rijnders aan de minister van Defensie, 21 september 1939. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 512. Gemeentearchief Terschelling. Lijst met ten behoeve van de Stelling Den Helder gevorderde objecten. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 512. Gemeentearchief Terschelling.

143

Van Terschelling afkomstige reservisten treffen elkaar tijdens de mobilisatie in de buurt van Wassenaar. Helemaal links staat Piet de Jong, die tijdens de bezetting op Terschelling bij het verzet betrokken raakte (’t Behouden Huys) werd luchtafweergeschut geplaatst dat al dadelijk werd gebruikt aangezien onbekende vliegtuigen de kust van het eiland dicht naderden.47 Nadat de regering de algemene mobilisatie had afgekondigd vertrokken veel Terschellinger reservisten naar hun standplaatsen op verschillende locaties aan de vastewal. Daardoor, maar ook door de komst van de ‘vreemde’ militairen, veranderde het sociale leven op het eiland ingrijpend. Zo werd bijvoorbeeld het verenigingsleven verstoord, hetgeen echter in de meeste gevallen kon worden opgevangen door deelname van de op het eiland gemobiliseerde militairen daaraan. Tussen de ‘vreemde’ militairen en de eilanders bestonden twee duidelijke verschillen. Zo waren de meeste militairen afkomstig uit Noord-Holland en hoewel Terschelling op dat moment officieel tot die provincie behoorde was men op het eiland in sociaal opzicht meer op Friesland georiënteerd. De meeste militairen waren in tegenstelling tot de overwegend protestantse Terschellinger bevolking bovendien van Rooms-katholieke huize. Aanvankelijk konden de Noord-Hollanders tegenover de ‘stugge’ Terschellingers moeilijk hun draai vinden, maar later veranderde dat. De op het eiland gelegerde troepen stonden onder leiding van de Commandant der Maritieme Middelen Terschelling (CMMT), Kapitein ter zee R.P. van de Wetering de Rooij. In totaal betrof het 1.177 soldaten en marinepersoneel. Zij behoorden tot de Stelling Den Helder, groot in totaal 12.181 man, die als taak had stand te houden op de lijn Terschelling, Schuitegat, Vliestroom, Zuidoostrak en Kornwerderzand. Op het eiland werd door de bevolking weer veel voor de gede47 N.N. Terschellinger pennekrassen II.

144

tacheerde militairen georganiseerd. Zo hield de Midslander Dames Vereniging een brei-actie. Met de naderende winter bleek er onder de militairen behoefte aan warme kleding te bestaan. Een collecte om geld voor dit doel in te zamelen leverde ƒ 123,- op. Hierdoor kon men in oktober wol inkopen waarna met breien werd gestart. De actie had 104 mutsen en 116 polsmoffen tot resultaat. Midden december konden deze kledingstukken dan ook met dank door de militairen worden aanvaard.48 Ten behoeve van de verdediging werd het zeeverkeer strikt geregeld, controle op de scheepvaart uitgeoefend en de navigatie bemoeilijkt door staking van de loodsdiensten en het leggen van oorlogsbetonning en -verlichting. Om kust en zeegaten tegen een eventuele vijandelijke aanval te beschermen werden verder een bewakingsdienst ingesteld en kustbatterijen geïnstalleerd. Het licht van de vuurtorens werd gedoofd teneinde de navigatie hierop door vijandelijke schepen en vliegtuigen te verhinderen.49 Slechts in noodgevallen werd de kustverlichting tijdelijk aangestoken, zoals op 24 januari 1940, toen het licht van de Brandaris enige uren brandde omdat de veerboot van Harlingen naar Terschelling in verband met de zware ijsgang het eiland pas na veel vertraging bij donker kon aanlopen.50 Ook werden mijnversperringen en -velden gelegd voor en in de zeegaten bij Texel, Terschelling en Ameland. Wegens het mijnengevaar besloot de Terschellinger Stoomboot Maatschappij de afvaarten van de middagdienst uit Harlingen van 13:30 uur met twintig minuten te vervroegen, zodat zowel Vlieland als Terschelling nog voor het invallen der duisternis door de veerboten konden worden bereikt.51 In verband met de mobilisatie werd het uitoefenen van de visserij verboden in delen van de zeegaten van Texel, Eijerland, Terschelling, Ameland en in het Friesche Zeegat (tussen Ameland en Schiermonnikoog).52 Tengevolge van de aanwezigheid van deze mijnen deed zich in de omgeving van Terschelling een aantal ongevallen voor. Op 8 september 1939 liep de mijnenveger Hr. Ms. ‘Willem van Ewijck’, die belast was met het uitoefenen van toezicht op de visserij, bij Terschelling op een mijn van de eigen versperring en ging verloren, waarbij 33 opvarenden om het leven kwamen. De mijnenveger Hr. Ms. ‘Jan van Gelder’ liep op 8 oktober 1939 in het Boomkensdiep bij Terschelling eveneens op een mijn. Hierbij kwamen zes opvarenden om en raakten zeven gewond. Het schip kon behouden blijven en werd gerepareerd. Op 17 april 1940 werd het wederom in dienst gesteld.53 In de strenge winter 1939 - 1940 bleek hoe moeilijk het op Terschelling was om met zoveel extra mensen de voedselvoorziening op gang te houden. Ten gevolge van het zeer koude weer vroor de Waddenzee al spoedig dicht, waardoor de ijsgang in de vaargeulen steeds zwaarder werd. Omdat het 45e Regiment Infanterie daardoor niet meer in staat was zelf vlees te laten aanvoeren werd soldaat Piet Keizer uit Wieringen, die van beroep veehouder was, opgedragen om koeien van de Terschellinger boeren te kopen teneinde de compagnie van vlees te kunnen voorzien. Ook ontstond er een tekort aan andere levensmiddelen. Daarom werd een vrachtboot uitgestuurd naar IJmuiden. Deze nam van daar de post mee terug die voor Terschelling was bestemd. Na afloop van de winter kregen de militairen beurtelings drie weken verlof.54 Op 1 november 1939 werd voor alle gebieden in ons land waar militaire stellingen of versterkin48 49 50 51 52 53 54

De Groot. Nierstrasz. De stelling van Den Helder. 40 - 141. Nieuwe Harlinger Courant, 26 januari 1940. De Groot. Terschelling onder het hakenkruis. 17. Nieuwe Harlinger Courant, 1 september 1939 Mark. Schepen van de Koninklijke Marine in WO II. 113 - 115. Borst. Gemobiliseerd op Terschelling.

145

gen aanwezig waren de Staat van Beleg afgekondigd. Dit betrof in feite een noodtoestand, waaraan allerlei maatregelen waren gekoppeld om spionage te voorkomen. Eén van de maatschappelijke gevolgen hiervan was, dat de bewegingsvrijheid van de bevolking sterk werd beperkt. Zo ook op de waddeneilanden, waar men zonder toestemming van de autoriteiten niet meer werd toegelaten op bepaalde delen van strand, duinen en dijken.55 Op Terschelling werd deze maatregel, verwoord in de Algemene Verordening van het Militair Gezag van 11 november, onderwerp van gesprek in de gemeenteraad omdat het toerisme er door zou worden belemmerd. Nadat burgemeester J.A.H. Rijnders de zaak met de CMMT had besproken werd een gedeelte van strand en duinen voor het toeristenseizoen 1940 weer vrijgegeven. Als verder uitvloeisel van de Staat van Beleg vond op lokaal niveau een registratie plaats van Nederlanders en buitenlanders die wellicht als staatsgevaarlijk konden worden beschouwd. De gemeenten hadden voor dit doel vanaf eind 1938 lijsten samengesteld. De gemeente Terschelling deed in 1939 bij de militaire autoriteiten opgave van een persoon, ‘waarvan bekend is dat hij een extremistische richting is toegedaan’: de plaatselijk leider van de NSB. Eind 1939 gaf de gemeente ook diens echtgenote als zodanig op aan de Commandant van de Stelling Den Helder. Het betrof F.D.N. van Elten, geboren op 28 juni 1890, pensionhouder te Kaart en diens echtgenote H. van Elten-Banning.56 In februari 1940 werd Van Elten door burgemeester Rijnders geclassificeerd als ‘staatsgevaarlijk’. Rijnders meldde dat Van Elten ‘waarschijnlijk lid van de NSB’ was en dat hij scherp werd geobserveerd.57 In december 1939 werd eveneens opgave gedaan van een tweetal op het eiland werkzame ‘Duitse dienstmeisjes’: Ella Ramm en Leopoldine Jany. Zij werden kennelijk niet als staatsgevaarlijk beschouwd; het betrof hier puur een opgave ingevolge de instructies die voortvloeiden uit de Staat van Beleg.58

55 Brief van de Commandant Maritieme Middelen, kpt. ter zee R.P. van de Wetering de Rooy, aan de burgemeester van Terschelling, d.d. 9 november 1939. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 512. Gemeentearchief Terschelling. 56 Brief burgemeester van Terschelling aan de Commandant Stelling Den Helder d.d. 14 september 1939. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling. 57 Brief Burgemeester van Terschelling aan de Procureur-generaal te Leeuwarden d.d. 28 februari 1940. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 512. Gemeentearchief Terschelling. 58 Brief Burgemeester van Terschelling aan de Procureur-generaal te Leeuwarden d.d. 13 december 1939. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling.

146

De Duitse inval Nederland, België en Noord-Frankrijk zouden volgens het Duitse aanvalsplan ‘Fall Gelb’ worden overrompeld. Met de voorbereidingen van het plan was al in oktober 1939 begonnen. Voor wat Nederland betreft, moest een aanval via Zuid- en Midden-Limburg de voorbereiding vormen voor het offensief in België, waar een geconcentreerde tankmacht via de Ardennen ten noorden van de Somme naar Het Kanaal zou optrekken. De opzet van de Duitse legerleiding was daar de Belgen en de naar verwachting oprukkende Fransen en Engelsen in België te omsingelen en uit te schakelen. Na een hergroepering wilden de Duitsers vervolgens een krachtig offensief in de richting van het zuiden inzetten. Tegelijk met de aanval op Zuid- en Midden-Limburg wilde Hitler in Nederland onmiddellijk het zenuwcentrum van de verdediging uitschakelen door op de drie vliegvelden bij Den Haag luchtlandingstroepen aan de grond te zetten om het bestuurscentrum in te nemen. Regering en de leden van het koninklijk huis zouden gevangen worden genomen. Samen met andere troepen zou een tankdivisie via de bruggen bij Moerdijk, Dordrecht en in Rotterdam eveneens naar Den Haag optrekken. Een cavaleriedivisie zou verder pogen vanuit het noorden via de Afsluitdijk de Vesting Holland binnen te dringen.59 Nederland zou zo tot aan de Grebbelinie kunnen worden bezet en in samenwerking met de Kriegsmarine moest dan een aanval op de waddeneilanden Schiermonnikoog, Ameland, Terschelling en Vlieland worden voorbereid. De waddeneilanden zouden een belangrijk doelwit voor de Duitse operaties in het noorden van ons land vormen.60 Om troepen van de Groningse en Friese kust naar de eilanden over te kunnen zetten werd bij de Kriegsmarine een speciaal commando gevormd. Aan Nederlandse zijde hield men er rekening mee dat voor de invasie van de waddeneilanden speciale platboomvaartuigen zouden worden gebouwd. Dit was voor de legerleiding aanleiding om de versterkingen van de waddeneilanden meer in oostelijke richting te verleggen en er tevens meer oorlogsmaterieel naar toe te brengen. Eind januari 1940 besloten de Duitsers echter om met ‘Fall Gelb’ in één beweging geheel Nederland te bezetten. In hun plannen voor de veldtocht in West-Europa was de verovering van Nederland uiteindelijk niet meer dan een bijkomstigheid geworden. Het hoofddoel was, via de Ardennen een snelle doorstoot naar Noord-Frankrijk te realiseren en meteen door België op te trekken naar de Kanaalkust, om de daar gelegen Britse en Franse legers te verrassen en uit te schakelen. Aan Nederlandse kant werd aangenomen dat bij een Duitse invasie grote delen van het land in korte tijd zouden worden ingenomen. Men ging er vanuit dat de noordelijke provincies niet te verdedigen waren. Aan de Friese kant van de Afsluitdijk lagen de Wonsstelling en de forten bij Kornwerderzand, die de doortocht naar Noord-Holland moesten beletten. Vanaf het IJsselmeer was er een zwakke barrière langs de IJssel, via Arnhem en Nijmegen naar het zuiden langs de Maas. Daarachter lagen in het zuiden de sterkere Peel-Raamstelling en in het midden van het land de Grebbelinie. Wanneer deze lijnen verloren zouden gaan, dan zou het veldleger zich terug moeten trekken op de Vesting Holland, die door waterwegen en inundaties was omringd. Daar moest dan zo hardnekkig mogelijk tegenstand worden geboden in de hoop dat Frankrijk en Engeland te hulp zouden komen.61 De Duitse legerleiding heeft zijn aanvalsplan om verschillende redenen, vaak vanwege de verwachte weersomstandigheden, meer dan tien maal uitgesteld. Elke keer werd de Nederlandse re59 De Jong. Dl. 2. 283 - 284. 60 Kamphuis. ‘Vorwärts denken, vorwärts sehen, vorwärts reiten!’ 247. 61 Romijn. Burgemeesters in oorlogstijd. 71 - 72.

147

gering over de besluitvorming aan Duitse zijde op de hoogte gesteld door kolonel Hans Oster, een officier van de Abwehr (de Duitse geheime dienst) die van mening was dat Hitler een ramp voor Duitsland betekende en die veel sympathie had voor Nederland.62 Oster gaf zijn inlichtingen door aan de Nederlandse militair attaché in Berlijn, majoor Sas. Die waarschuwde op zijn beurt de regering in Den Haag telkens wanneer er volgens Oster weer een aanval op handen was, maar door het herhaalde uitstellen wekte hij daar tenslotte twijfel mee wanneer een aanval opnieuw uitbleef. Ook de Deense en de Noorse regering werden telkens door Sas ingelicht, maar daar sloeg men evenmin voldoende acht op zijn waarschuwingen. Pas toen de Duitsers Denemarken en Noorwegen daadwerkelijk waren binnengevallen vond de Nederlandse regering aanleiding om voorzorgsmaatregelen te treffen. Op de avond van 9 mei kreeg Sas van Oster te horen dat de aanval op Nederland nu definitief door zou gaan. Letterlijk deelde Oster aan Sas mee: ‘het zwijn is afgereisd naar het Westfront’.63 Hoe de strijd zich vervolgens vanaf de vroege ochtend van 10 mei zou ontwikkelen behoeft op deze plaats niet uitgebreid te worden behandeld gezien de ruime mate waarin deze materie in de bekende oorlogsliteratuur aan de orde komt. Wel zal meer in het bijzonder worden ingegaan op de ontwikkelingen tijdens de meidagen van 1940 in het noorden van het land, speciaal in het waddengebied. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de gebeurtenissen op Terschelling tijdens de Duitse bezetting. Toen de Duitsers operatie ‘Fall Gelb’ op 10 mei 1940 eenmaal in werking hadden gezet rukten hun eenheden in het noorden op tot aan het IJsselmeer. Langs de verdedigingslinies vonden overal zware gevechten plaats. Op Terschelling, waar de daar gelegerde militairen wachtposten bezetten aan zowel de Wadden- als de Noordzeekust, naast een wachtpost op de Brandaris en één bij Oosterend, werd reeds voor 9 mei de Waddenzeewacht flink versterkt. Op de zeedijk waren van graszoden steunpunten gemaakt van een meter hoog die een goed zicht op het wad boden. Op 10 mei om 05:30 uur drong hier het bericht door dat Nederland daadwerkelijk met Duitsland in oorlog was. De Waddenzeewacht was uiterst paraat omdat men vreesde dat de Duitsers, gezien de ontwikkelingen aan de vastewal, tijdens vloed met de eerder genoemde platboomde vaartuigen op Terschelling zouden willen landen.64 De Duitsers hadden in de vaargeul van Harlingen naar Terschelling vanuit vliegtuigen mijnen gelegd. Daarmee wilden ze het gevaar bezweren dat ze bij Kornwerderzand vanaf Terschelling in de rug zouden worden aangevallen. Hierdoor konden de mijnenlegger Hr. Ms. ‘Douwe Aukes’ en de kanonneerboot Hr. Ms. ‘Gruno’, die vanaf Terschelling waren vertrokken om de Blauwe Slenk (het meest zuidelijke deel van de vaarroute Harlingen-Terschelling) op hun beurt met mijnen af te sluiten, niet meer naar het eiland terugkeren. Beide schepen vertrokken na de capitulatie naar Engeland, waar zij veilig arriveerden.65 Alle boeren van Terschelling kregen van de CMMT de opdracht om hun driewielige karren, zonder bak, verspreid op het Noordzeestrand te plaatsen teneinde vijandelijke vliegtuigen daar het landen te verhinderen.66 De Duitse opmars verliep in het noorden van het land zeer snel. Direct na middernacht deden 62 Osters verraad werd geïnspireerd door het kerkelijk verzet rondom Dietrich Bonhoeffer en de zogenoemde Kreisauer Kreis en maakte deel uit van een bredere verzetsbeweging binnen de Wehrmacht. Oster bleef tot juli 1944 actief met zijn verzet. Na de mislukte aanslag op Hitler op 20 juli 1944 werd hij gearresteerd en een paar weken voor de bevrijding opgehangen in het concentratiekamp Flossenburg. Mak. In Europa. 440. 63 Drees. Van Mei tot Mei. 1. 64 Borst. 65 Mark. 60, 97. 66 Borst.

148

kleine Duitse patrouilles overvallen op grensstellingen bij Nieuweschans en Noord-Groningen, bij Coevorden in Zuid-Drenthe en in de zuidpunt van Limburg bij Vaals. Een Radfaherabteilung van 875 man, deel uitmakend van de 1. Kavalleriedivision, had opdracht via Nieuweschans richting Groningen op te rukken. Een pantsertrein moest vanuit Leer via Groningen, Leeuwarden en Harlingen doorstoten om de Wonsstelling te verrassen. Dat laatste mislukte echter, omdat in de grenssstreek enkele spoorbruggen waren vernield. Maar de wielrijders stootten wel snel door: naar Groningen, vanuit Zuid-Drenthe richting Beilen en Assen en verder naar Hoogeveen, Meppel en de IJsselmeerkust. Bij enkele grensposten werd door bewakingsdetachementen wel tegenstand geboden, maar over de hele linie trokken de Nederlandse troepen snel terug richting Friesland en de Afsluitdijk.67 De Duitsers wonnen in het noorden dermate snel terrein dat de territoriaal bevelhebber in Friesland, kolonel J. Veenbaas, zich zelfs genoodzaakt zag zijn troepen halverwege de ochtend van de tiende mei bevel te geven zich terug te trekken naar de Wonsstelling, voor de kop van de Afsluitdijk.68 Reeds op 11 mei werd de Wonsstelling opgerold en trokken Duitse troepen Harlingen binnen. Dezelfde ochtend klonk op West-Terschelling het luchtalarm omdat er Duitse vliegtuigen waren gesignaleerd. De bevolking begaf zich daarop naar het zogenoemde Dennebosje, op de plek waar nu zorgcentrum ‘De Stillen’ staat, een exercitie die tijdens de mobilisatie al talloze malen was geoefend. Het alarm werd gegeven in verband met drie Duitse vliegtuigen, waarvan er één door het luchtafweergeschut van een in de haven liggende oorlogsbodem kon worden neergehaald. De beide andere verdwenen daarop. De neergeschoten vliegtuigbemanning werd opgepikt en aan wal gebracht. Het waren de eerste Duitsers die op Terschelling verschenen.69 Er bleven gedurende de volgende dagen steeds vliegtuigen verschijnen, doch de marinevaartuigen wisten hen op veilige afstand van het eiland te houden. Op 12 mei maakten de Duitsers in een legerbericht bekend: ‘In nauwe samenwerking tussen leger en luchtmacht is over het gehele front de Duitse opmars in snelle voortgang. In het noorden van Holland hebben de Duitse troepen de provincie Groningen bezet. Harlingen en de oostkust der Zuiderzee werden bereikt’.70 Op 14 mei deden de Duitsers een aanval op de zeer sterke stelling Kornwerderzand op de Afsluitdijk. Ze werden met zware verliezen afgeslagen. De verdediging van de stelling werd met artillerievuur, geleid vanuit het bunkercomplex op Kornwerderzand, ondersteund door de kanonneerboot Hr. Ms. ‘Johan Maurits van Nassau’, die vuurde vanaf een afstand van 17 kilometer op een positie in de geul Doove Balg op de Waddenzee nabij Texel. Nautisch gezien was dit geen geringe prestatie vanaf de ondiepe Waddenzee met een schip dat 3,70 meter diep stak. Ondanks het feit dat de ‘Maurits’ met slechts één kanon kon vuren kreeg een Duitse batterij bij Kornwerderzand een voltreffer vanaf de voor anker liggende kanonneerboot.71 Het vuur van de ‘Maurits’ werd door middel van morseseinen geregeld uit het hoofdkwartier van de Koninklijke Marine in Den Helder, dat telefonisch in verbinding stond met het bunkercomplex op Kornwerderzand. Bij de strijd om Kornwerderzand was sprake van het best geslaagde Nederlandse defensieve optreden tijdens de meidagen.72 Op Terschelling werd het kanongebulder van de strijd om Kornwerderzand gehoord. Men vermoedde aanvankelijk dat er om Den Helder werd gestreden maar toen het lawaai in de loop van de dag steeds toenam begreep men dat het om de Afsluitdijk ging.73 De ‘Maurits’ kreeg nog 67 68 69 70 71 72 73

Romijn. 72 - 73. Amersfoort. De ongelijke strijd. 12. De Beer. Over luchtalarm, apenootjes en de reizen met Borsch. Drost. Harlingen in oorlogstijd. 8. Kamphuis. 261. Amersfoort. 18. N.N. Terschellinger pennekrassen II.

149

Vanaf 16 mei 1940 wapperde de hakenkruisvlag op de Brandaris (’t Behouden Huys) dezelfde dag opdracht naar Engeland te vertrekken, tijdens welke tocht zij op de Noordzee ter hoogte van Callantsoog een voltreffer kreeg van een Duitse duikbommenwerper waardoor het schip verloren ging en 17 opvarenden om het leven kwamen.74 Eveneens op de veertiende mei vond het bombardement op Rotterdam plaats, wat leidde tot de Nederlandse capitulatie op 15 mei waarbij alle Nederlandse troepen, behalve die in Zeeland, zich overgaven. In Zeeland vocht een drietal slecht bewapende bataljons nog door tot 19 mei. Deze troepen vielen buiten de caputilatie-overeenkomst omdat in dit bevelsgebied ook Franse eenheden opereerden.75 Uiteraard werden de scheepvaartverbindingen van Terschelling en de andere waddeneilanden naar de wal ten gevolge van de oorlogsomstandigheden sterk verstoord. Op Terschelling resulteerde dat onder andere in voedselschaarste voor de burgerbevolking en de daar gelegerde militairen. De CMMT vaardigde daarom op 15 mei de ‘Rantsoenverordening Terschelling’ uit, die nog dezelfde dag in werking trad. Direct na het bekend worden van de capitulatie gooiden de in de haven van West-Terschelling liggende marineschepen hun trossen los en vertrokken naar Engeland.76 In de voormiddag van 16 mei zetten de eerste Duitse militairen voet op Terschelling. Per ss ‘Vliestroom’ van de TSM arriveerde eerst een aantal kwartiermakers onder leiding van een officier. Omdat het erg stil op de kade was, durfde de officier het schip aanvankelijk niet af te laten meren en bleef hij aarzelend voor de haven liggen. Maar toen de commandant van de Nederlandse militairen op de steiger verscheen liep de ‘Vliestroom’ langzaam binnen. Op het loodskantoor, 74 Mark. 52. Op 6 april 2005 werd op Kornwerderzand een plaquette geplaatst ter herinnering aan dit schip en haar bemanning. 75 Amersfoort. 14. 76 N.N. Terschellinger pennekrassen II.

150

waar de militaire staf was gevestigd, werd vervolgens de Nederlandse driekleur vervangen door de hakenkruisvlag. Hetzelfde gebeurde kort daarna op de Brandaris. Daarmee was Terschelling officieel in Duitse handen overgegaan.77 Dezelfde dag nog arriveerde een verkenningsgroep bestaande uit een aantal marinevaartuigen.78 De op Terschelling gestationeerde Nederlandse militairen werden, net als overal in het land, door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt. Ze werden echter niet voor arbeidsinzet naar Duitsland gevoerd, zoals het gerucht ging. Dat lot trof wel circa 20.000 militairen die op het vasteland krijgsgevangen waren gemaakt. Zij werden na korte tijd echter weer door de Duitsers vrijgelaten en konden huiswaarts keerden, waarna ze werden gedemobiliseerd.79 Op 5 juni 1940 mochten de op Terschelling aanwezige militairen met klein verlof. Met de veerboot ‘Vlieland’ van de TSM werden ze op die datum met hoogwater, naast de geul varend vanwege het gevaar voor magnetische mijnen, naar Harlingen gebracht. Daar stonden bussen klaar om ze naar hun woonplaatsen in Noord-Holland te brengen. Een paar dagen later kregen de militairen van de legerleiding bericht van groot verlof, waarmee ook zij waren gedemobiliseerd.80 Kort daarop verschenen de eerste Duitse snelboten in de haven van West-Terschelling. Zij werden daar gestationeerd om geallieerde schepen op de Noordzee aan te vallen. Een aantal van de commandanten werd door de bevolking herkend als schippers van Duitse schepen die voor het uitbreken van de oorlog vaak de haven van West-Terschelling hadden aangedaan.81

77 N.N. Terschellinger pennekrassen III. 78 Bijlage behorende bij de brief van Sectie G VIII 190 108 d.d. 31 maart 1947. Gericht aan de Chef van de Generale Staf, Sectie G VIII (Krijgsgeschiedenis) van het Ministerie van Oorlog. in: Informatie over de oorlogsjaren op Terschelling. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 396. Gemeentearchief Terschelling. 79 De Jong. De Bezetting. 34. 80 Borst. 81 N.N. Terschellinger pennekrassen III.

151

Bezetting: de eerste dagen Volgens de Amerikaanse historicus Warmbrunn verliep de Duitse bezetting van Nederland in een viertal fases.82 Deze hebben betrekking op een aantal wijzigingen in de bezettingspolitiek van de Duitsers die telkens een reactie vormden op gebeurtenissen binnen en buiten het bezette gebied. In dit en de volgende hoofdstukken wordt zoveel mogelijk het verloop van deze vier fases gevolgd. Na een korte beschrijving van de aanleidingen daartoe en de gevolgen voor de landelijke situatie staan de gebeurtenissen op Terschelling centraal. In de loop van de volgende hoofdstukken worden enkele figuren geïntroduceerd die deels hoofdrollen vervulden tijdens de bezetting en deels in het debat dat zich na de oorlog over de gebeurtenissen tijdens de bezetting op Terschelling heeft voltrokken: A. Hibma, gemeentelijk veearts en vanaf najaar 1942 plaatsvervangend voedselcommissaris (hij schreef een tweetal boeken over zijn activiteiten tijdens de bezetting), dr. Y.N. Ypma, die na de bezetting in opdracht van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 een onderzoek naar die gebeurtenissen instelde, W. Zaadnoordijk, chroniqueur van de laatste weken der bezetting op Terschelling, J.P. Wiersma, auteur van het in 1946 verschenen boek Kriich tsjin frjemdfolk over de Duitse bezetting van Friesland en P.J. van Campen, die tijdens de bezetting op Terschelling een oorlogsdagboek bijhield. Aanvankelijk arriveerden de Duitsers met een bezetting van ongeveer 40 man op Terschelling, maar in de loop van de oorlog zou dat aantal drastisch worden uitgebreid.83 Terschelling zou in korte tijd worden omgebouwd tot een stevige vesting in de zogenoemde ‘Atlantikwall’, een keten van verdedigingswerken die zich van Spanje tot Noorwegen uitstrekte langs de kusten van de Atlantische Oceaan, Het Kanaal en de Noordzee in de door de Duitsers bezette gebieden. Hiertoe werden overal op strategische plaatsen bunkers gebouwd. Ook vestigden de Duitsers een aantal gigantische luisterposten op het eiland, waarmee de bewegingen van geallieerde vliegtuigen konden worden geobserveerd: de zogeheten ‘Tigerstellung’ bij Dellewal en de Wassermann-antennes op het Grootduin bij West-Terschelling en op het Groenplak. Reeds de eerste dagen en nachten van de bezetting trokken de militaire activiteiten op Terschelling de aandacht van Britse vliegtuigen. De Duitsers plaatsten daarop luchtafweergeschut op een aantal duintoppen, waarmee ze de bevolking tijdens de eerste nachten veelvuldig uit de slaap hielden. Ten gevolge van het vuren liep een aantal woningen schade op doordat er scheuren in de muren ontstonden. De Duitsers slaagden er echter geen enkele maal in een vliegtuig neer te halen.84 Geallieerde vliegtuigen wisten in de eerste jaren van de bezetting de nodige schade op het eiland aan te richten, zo blijkt uit een ongedateerde maar kennelijk eind 1941 verstuurde opgave van de gemeente. In 1941 was volgens deze verklaring zeker vier maal sprake van het afwerpen van bommen die schade toebrachten aan burgerwoningen.85 82 Warmbrunn, 11. 83 N.N. Terschellinger pennekrassen III. 84 Ibidem. 85 Opgave aan de Rijksinspecteur van de Bescherming van de Bevolking tegen Luchtaanvallen. Blijkens deze opgave vielen op 31 maart 1941 te Midsland vier brisantbommen, waarvan twee niet ontploften; op 23 april van dat jaar brachten brisant- en brandbommen schade toe aan een aantal woningen benoorden Midsland; op 30 juni 1941 vielen op drie plaatsen te West brisantbommen, waarvan een op een woonhuis waarin Duitse militairen verbleven. Twee van hen werden gedood en drie gewond; op 29 augustus 1941 veroorzaakten brisant- en brandbommen schade op een niet nader genoemde plaats waardoor tien hectare heide in brand raakte. Brief Burgemeester en Wethouders aan het Provinciaal Bestuur van Noord-Holland, ongedateerd. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 512. Gemeentearchief Terschelling.

152

De veerboot ‘Minister Kraus’, hier afgeladen met Duitse militairen, onderhield de dienst op Harlingen vanwege het mijnengevaar de eerste dagen van de bezetting via het Oosterom (’t Behouden Huys) Voor de bouw van de militaire installaties werd veel personeel ingezet. Niet alleen Terschellingers werden hiervoor - aanvankelijk op vrijwillige basis - aan het werk gezet, ook vanaf de wal werd personeel aangevoerd. In 1941 en 1942 waren voor dit doel ruim 600 arbeiders van elders op het eiland werkzaam. Zij werden ingezet door de Duitse Organisation Todt (OT), de instantie die onder andere was belast met de Bunkerbau. Na 1942 vertrokken deze mensen weer van het eiland om te worden ingezet bij soortgelijke werkzaamheden in Katwijk en omgeving.86 Op Terschelling werden de OT-arbeidskrachten gehuisvest in houten gebouwen die overal op het eiland werden geplaatst.87 Voor de bezetting van de bunkers en de andere militaire installaties was relatief veel personeel nodig. Er zijn tijdens de bezetting perioden geweest waarbij op het eiland ruim 1.500 Duitse militairen aanwezig waren - op een bevolkingsaantal van gemiddeld ongeveer 3.300 zielen, zo schat de redactie van cultureel-historisch tijdschrift Schylge myn lântse.88 De gemeente Terschelling verstrekte in 1947 echter een veel hogere opgave: tussen september 1940 en april 1942 waren er plusminus 1.000 Duitse militairen op het eiland, van april 1942 tot augustus 1944 2.200 en van augustus 1944 tot aan de capitulatie 1.200.89 Zaadnoordijk spreekt van een totale Duitse bezetting van ‘2600 à 3000 man’ in de jaren 1942 en 1943.90 Hierbij wordt aangetekend dat deze aantallen exclusief de bemanningen van de in de haven van West aanwezige marinevaartuigen waren. Na de eerste Duitse successen in Rusland werd Terschelling bovendien Erhohlungsstelle ten behoeve van vermoeide of gewond geraakte Oostfrontstrijders.91 Het is echter onbekend hoeveel militairen in die hoedanigheid op Terschelling hebben verbleven. A. Hibma hanteert nagenoeg 86 Zaadnoordijk. Overzicht van ontstaan en werkzaamheden van N.B.S. District XI, Gewest Friesland. Vel I. Archief gemeentemuseum ’t Behouden Huys, West-Terschelling. 87 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Toegangsnr. 350, stuknr. 697. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. ‘N.N.’ staat hoogstwaarschijnlijk voor de historicus Dr. Y.N. Ypma. 88 N.N. Van de redaktie. 89 Bijlage behorende bij de brief van Sectie G VIII 190 108 d.d. 31 maart 1947. 90 Zaadnoordijk. Vel I. 91 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling.

153

dezelfde als de door de gemeente genoemde aantallen; hij attendeert er eveneens op dat op het eiland ook steeds militairen van de Kriegsmarine verbleven.92 Eerst na de invasie in Normandië (juni 1944) werd de bezetting teruggebracht naar de oude sterkte, ca. 1.000 man, toen de op Terschelling gelegerde infanterie vertrok.93 De op Terschelling aanwezige Duitse militairen behoorden tot de volgende eenheden: a Marine Artillerie, aanwezig van 1940 tot aan de capitulatie in 1945 b Marine Infanterie, aanwezig van 1940 tot aan de capitulatie in 1945 c Kriegsmarine met marine-voorpostenboten, meestal drie tot vier omgebouwde trawlers d Kriegsmarine met mijnenleggers en mijnenvegers (Minen zug flottile) e Luftwaffe Nachtrichtendienst, onderdeel van Fliegerhorst Leeuwarden, circa 150 man, van 1941 tot aan de capitulatie in 1945 f Infanterie, 1 batterij, onderdeel van regiment van overste Von Rochow, divisie Generaal Trierenberg, van november 1942 tot 10 september 1944 g Grensen-überwachungsstelle, van 1941 tot aan de capitulatie in 194594 Het personeel van de Marine-artillerie werd in het begin van de bezetting bij de bevolking ingekwartierd totdat er woonruimte voor hen beschikbaar kwam in de vorm van bunkers en kazematten.95 Regelmatig werd een deel van de bezettingstroepen vervangen. Daarbij werd door de Terschellinger bevolking goed opgelet om wat voor mensen het precies ging. Zo noteerde P.J. van Campen in mei 1942: ‘Er arriveerde een uitgezocht zooitje uit den winterveldtocht naar Rusland: Beieren, Polen en Saksen. Ze hebben de restanten bij elkaar gezocht en zo weer een afdeling gevormd’.96 De toegankelijkheid van Terschelling was na het uitbreken van de vijandelijkheden bemoeilijkt vanwege de aanwezigheid van mijnen in de vaargeul door het Schuitengat. De eerste reis in oorlogstijd naar Terschelling werd op 10 mei 1940 vanuit Harlingen ondernomen door de ‘Vlieland’ van de TSM, die door de oorlogsomstandigheden niet meer tijdig naar Vlieland had kunnen vertrekken. De reis werd gemaakt over de Vlakte van Oosterbierum en door de Riepel en het Oosterom, een vanuit Harlingen oostelijke en vervolgens noordelijke route. Vanaf Terschelling werd ’s middags om vier uur de oversteek naar Vlieland gemaakt. Na enige tijd werd een min of meer regelmatige veerdienst hervat. Men voer daarbij opnieuw door het ondiepe Oosterom. Daartoe werd de raderboot ‘Minister Kraus’ ingezet, die maar weinig diepgang (vijf voet) had.97 Van een vaste, regelmatige dienst kon geen sprake zijn omdat op tij moest worden gevaren. Nadat de Duitsers het Schuitengat hadden geveegd kon de bootverbinding via de gebruikelijke route door Schuitegat en Blauwe Slenk met de ‘Schellingerland’ en de ‘Noord-Nederland’ worden hersteld.98

92 Hibma. Op de brug. 94. 93 Zaadnoordijk. Vel I. 94 Bijlage behorende bij de brief van Sectie G VIII 190 108 d.d. 31 maart 1947. 95 Zaadnoordijk. Vel I. 96 Campen, Petrus Jozephus van. Oorlogsdagboek. 5. Collectie Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie, Amsterdam, toegangsnummer 244, inv. nr. 443. Van Campen (6 augustus 1897, Vlissingen - 31 juli 1986, Harlingen) was invalide geraakt door een ongeval bij de Hoogovens te IJmuiden, waar hij als vuller werkzaam was. Hij was gehuwd met de van Terschelling afkomstige Maamke Zorgdrager, met wie hij na zijn ongeval op 21 december 1933 introk bij zijn schoonouders Cornelis en Neeltje Zorgdrager op hun boerderijtje nabij het Strypster kerkhof. ‘Om iets te doen te hebben’ (p. 1) werd hij radioamateur. Tijdens de bezetting bouwde en repareerde hij radiotoestellen. Van Campen was een fervent BBC-luisteraar. 97 Drost. Dichtbij en toch verweg. 60. 98 De Beer.

154

De relaties tussen Duitsers en bevolking tijdens de bezetting Eerste fase

Zoals overal in het land, veranderde er voor de bevolking van Terschelling aanvankelijk weinig door de komst van de Duitse bezetters. Warmbrunn noemt de eerste fase van de bezetting, de eerste maanden van mei 1940 tot aan het voorjaar van 1941, zelfs de ‘wittebroodsweken’.99 Zeker, overal vertoonden zich geüniformeerde Duitsers in het straatbeeld en achter de schermen trokken de bezetters natuurlijk aan de touwtjes, maar van veel bemoeienis met het leven van de Nederlanders was in die eerste maanden nog weinig te merken. Van conflicten tussen Nederlanders en Duitsers evenmin. De Nederlanders bleven hun eigen leven leiden, zoals ze dat voor de oorlogsdagen van mei 1940 ook hadden gedaan. Men reageerde afwachtend op wat de bezetting zou brengen. ‘De Nederlanders, een handvol uitgezonderd, probeerden na 15 mei 1940 zo spoedig mogelijk “gewoon” verder te leven. Vandaar dat zij zich min of meer aan de omstandigheden aanpasten’, aldus Chris van der Heijden.100 Duitsland had in deze fase nog goede vooruitzichten voor zijn oorlogskansen, hoewel het er niet in slaagde Engeland de genadeslag toe te brengen. In Nederland werd een Duits burgerlijk bestuur ingesteld waarmee de bezetters voorzichtig probeerden de bevolking voor zich te winnen. Voor voedingsmiddelen en andere artikelen werd een distributiesysteem ingevoerd. Ook werden werkkrachten voor Duitsland geworven, maar van arbeidsplicht was nog geen sprake. Wel legden de Duitsers in deze periode de basis voor de latere verplichte arbeidsinzet, evenals voor de deportatie van de Nederlandse joden. Deze periode laat Warmbrunn afsluiten met de Februaristaking (op 25 en 26 februari) van 1941, die was gericht tegen de agressie van de Weer Afdeling (WA) en de Duitsers jegens de joden. Ook op Terschelling ging het leven ‘gewoon’ door. ‘We bemerkten hier niet veel van de oorlog’, schreef Iem Smit in zijn ‘Oorlogsbelevenissen’. Smit keerde samen met zijn vrouw op 2 juni 1940 terug naar Terschelling vanuit Dordrecht, waar hij als militair gemobiliseerd was geweest. ‘Wel waren in het begin een paar Duitse militairen aangekomen die het postkantoor bezetten, en op het havenkantoor zat soldaat Pot, die op Terschelling wel bekend werd en er de gehele oorlog bleef’.101 Atte Hibma beschreef de toestand op het eiland nog tot juli 1944 als ‘een vredige oase, een der weinige in een kokende wereld’.102 Niettemin heeft de vrij grote Duitse bezettingsmacht van het eiland geleid tot een ‘buitengewoone geestelijke druk op de bevolking’, concludeert Zaadnoordijk.103 P.J. van Campen noteerde aan het eind van de bezetting in zijn Oorlogsdagboek: ‘Wij zijn hier allen tamelijk goed door den oorlog gekomen, veel hebben wij er niet van geweten en honger is hier niet geleden’.104 Hoewel het op het eiland gedurende vrijwel de gehele bezetting rustig bleef, werd de bevolking van Terschelling al direct in het voorjaar van 1940 met de nodige beperkingen geconfronteerd. Zo moesten de schippers van alle vaartuigen die de haven van West-Terschelling wilden verlaten, dat minimaal een half uur voor vertrek melden aan de Duitse Havenbewakingsdienst. Passagiers bestemd voor Harlingen of Vlieland moesten een dag van tevoren een reisvergunning aanvragen 99 Warmbrunn. 11. 100 Van der Heyden. Grijs verleden. 130. 101 Smit. Oorlogsbelevenissen. Dl. 1. 102 Hibma. Een strijd om vrijheid. 120. 103 Zaadnoordijk. Vel I. 104 Van Campen. 17

155

bij het kantoor van de Havenbewakingsdienst te West-Terschelling. Inwoners van de dorpen op Oost-Terschelling konden dat bij hun vertrek op de kade doen. De maatregel leidde aanvankelijk tot veel irritatie, maar men wende er snel aan.105 In het voorjaar van 1940 installeerden de Duitsers de eerste Inselkommandant op Terschelling. Het betrof een officier van de Kriegsmarine: Kapitein-luitenant ter zee Helmut Klett.106 Hij zou de eerste zijn uit een rij van zeven Inselkommandanten. Klett liet zijn officieren en manschappen zo voorzichtig en rustig mogelijk optreden, zodat de dagelijkse routine van de eilanders zo weinig mogelijk werd verstoord. De relaties tussen Duitsers en Terschellingers waren door dit milde optreden over het algemeen goed te noemen; nergens op het eiland kwam het tot openlijke spanningen. De Terschellinger recreatieondernemers voelden zich in deze situatie kennelijk dermate vrij, dat ze hun voorbereidingen op het naderende toeristenseizoen in het voorjaar van 1940 hervatten. Die waren voor de aanvang van de bezetting, na het afkondigen van de Staat van Beleg op 1 november 1939, onderbroken geweest door de aanwezigheid van het grote aantal gemobiliseerde militairen, hetgeen wel een onnatuurlijk te noemen economische opleving tot gevolg had gehad maar ook de gebruikelijke voorbereidingen op het zomerseizoen had verstoord. De Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer ‘Terschelling Vooruit’ startte dan ook, zij het iets later dan onder normale omstandigheden, zijn jaarlijkse campagne om weer ‘badgasten’ naar Terschelling te halen. De eilanders koesterden de verwachting dat de economische situatie met de komst van de toeristen snel zou gaan verbeteren. Het oppakken van de toeristencampagne ging de Duitse autoriteiten echter te ver. Zij kondigden af dat het eiland voortaan alleen nog maar met toestemming van de Inselkommandant door mensen van de vastewal mocht worden bezocht. Daardoor ondernam maar een gering aantal toeristen de boottocht naar het eiland. Die hadden er ook niet veel meer te zoeken, omdat de kuststrook tot verboden gebied was verklaard waardoor het eiland zonder strand een groot deel van zijn toeristische aantrekkelijkheid had verloren. Autobusbedrijf Cupido werd niet meer toegestaan de twee seizoensbuslijnen te exploiteren; slechts voor het traject West-Terschelling - Oosterend vice versa werd door de Duitsers nog een vergunning afgegeven. In de tweede helft van augustus 1940 kondigde de Inselkommandant af dat alle niet-ingezetenen van de gemeente Terschelling het eiland moesten verlaten. Deze maatregel, waarmee Terschelling tot Sperrgebiet was geworden, had tot gevolg dat het isolement van de Terschellinger bevolking nog groter werd dan voorheen al het geval was, terwijl men bovendien sterk beperkt werd in zijn economisch handelen. De inkomsten uit het toerisme waren al vlak na het begin van de Duitse bezetting sterk teruggelopen en vielen na de aanwijzing van Terschelling tot Sperrgebiet zelfs geheel weg. Door deze maatregel werden echter niet alléén de toeristen en de Terschellinger ‘toeristenindustrie’ getroffen. Een aantal van het eiland afkomstige zeemansgezinnen dat in de grote steden in het westen woonachtig was had zich, in het vooruitzicht hun op zee verblijvende echtgenoten en vaders voorlopig niet terug te zien, vanwege de gevreesde gevaren van het onder oorlogsomstandigheden in die steden te wonen en om de bezetting in de nabijheid van familie door te kunnen brengen, op Terschelling gevestigd maar zich in augustus 1940 105 Bekendmaking burgemeester J. Rijnders d.d. 6 juni 1940. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling. 106 Klett (1893 - 1965) was een fervent amateur-fotograaf. Directeur Dirk Bruin van bezoekerscentrum ’De Noordwester’ op Vlieland, die onderzoek verricht naar sporen van de Tweede Wereldoorlog op dat eiland, vond in Kletts nalatenschap kleurendia’s, foto’s en filmmateriaal. Het betreft opnamen van Harlingen, Vlieland en Terschelling tijdens de Duitse bezetting, gemaakt tijdens inspectietochten. Afgebeeld zijn onder andere poserende militairen op diverse locaties, barakken en bunkers en op het strand aangespoelde explosieven. Bijzonder is een opname van 14 doodskisten van Duitse militairen die in 1942 in de Vlielander duinen omkwamen door een ontploffende magnetische mijn, op het moment dat ze in Harlingen aankwamen. Met name Kletts kleurendia’s zijn bijzonder voor die tijd. Leeuwarder Courant, 4 mei 2005.

156

nog niet bij de burgerlijke stand in laten schrijven. Ook zij werden gesommeerd te vertrekken, terwijl men reeds een woning had gehuurd en de kinderen voor het komende schooljaar bij een onderwijsinstelling op het eiland in had laten schrijven. Hierdoor ontstond onder dit deel van de bevolking veel onrust. Na tegen de maatregel bij het gemeentebestuur protest te hebben aangetekend, kreeg men van de Inselkommandant echter nog een week respijt om zich alsnog bij de burgerlijke stand in te laten schrijven. Zo konden deze gezinnen gedurende de bezettingsperiode op Terschelling blijven wonen.107 Uiteraard trok op het rustige en ondanks de oorlogsomstandigheden zo vredige Terschelling elke speciale gebeurtenis de aandacht. Zo werd, vlak na het afkondigen van de maatregel waardoor Terschelling Sperrgebiet werd, op 5 september 1940 vanaf de Brandaris de gelijknamige reddingboot gealarmeerd om onderzoek in te stellen bij een vlot dat in het Boomkensdiep voor anker lag.108 Aan boord bleken zich twee jeugdige Amsterdamse broers te bevinden: Jan Karel (20) en Gideon Willem (19) Boissevain. Zij werden door de reddingboot aan boord genomen en onder grote publieke belangstelling op Terschelling aan wal gezet, evenals hun vlot dat door de reddingboot op sleeptouw was genomen. De broers verklaarden tijdens hun verhoor door de Duitsers op de Hafenüberwachungsstelle dat zij hun oom, de heer H. Th. De Booy, secretaris-directeur van de Koninklijke Noord- en Zuid Hollandsche Redding Maatschappij, die bij paal 12 op Terschelling een zomerhuisje bezat, hadden willen verrassen. (Blijkbaar mocht De Booy wel op het eiland verblijven). De Duitsers geloofden hun verhaal, waarop de broers de volgende ochtend naar HarOp 5 september 1940 strandden de lingen mochten vertrekken. Het vlot, ‘Diogenes’ geheten Amsterdamse broers Boissevain met en gebouwd van vermoutvaten, werd hen per beurtschip hun vlot ‘Diogenes’ tijdens hun overtocht achterna gezonden. De waarheid achter het verhaal van naar Engeland bij Terschelling. Hier de broers was echter, dat zij het scheepje in hun Amsteroefenen ze met het vlot in een Amsterdamse stadstuin hadden gebouwd met het doel ermee damse gracht (’t Behouden Huys) naar Engeland te varen. Na een aantal proefvaarten in de Amsterdamse grachten waren zij het IJsselmeer op gezeild. Via de sluis bij Den Oever, waar ze werden geschut zonder dat de argwaan van de Duitsers werd gewekt, ging het toen naar het zeegat bij Terschelling. De wind was oost, dus hadden zij goede hoop Engeland inderdaad te kunnen bereiken. Maar in het Boomkensdiep draaide de wind naar het westen waarop de broers besloten voorlopig ten anker te gaan. Toen de reddingboot hen daar aantrof was schipper Douwe Tot zo attent het grootste deel van de inventaris van het vlot bestaande uit proviand, water, zeekaarten, kompas, vuurpijlen en reddingsmiddelen van hen over te nemen om bij de Duitsers geen argwaan te wekken. Zo liep de onderneming van de Amsterdamse broers goed af, hoewel verschillende Terschellingers die bij de verschijning van het vlot in de haven aanwezig waren de 107 Nieuwe Harlinger Courant, 30 augustus 1940. 108 Nieuwe Harlinger Courant, 10 september 1940.

157

indruk hadden dat de Duitsers heel goed beseften wat de ware aard van hun bedoelingen was.109 Het gedrag van de Duitsers tijdens dit incident toont aan, dat zij aan het begin van de bezetting nog tolerant waren ingesteld, helemaal in de geest van hun streven met de bevolking een goede band op te bouwen. Maar het feit dat hierbij twee jongemannen, eigenlijk nog kinderen, waren betrokken zal ook aan het milde optreden van de Duitsers hebben bijgedragen. Eenmaal terug in Amsterdam sloten de gebroeders Boissevain zich aan bij de verzetsgroep CS-6, waarschijnlijk genoemd naar hun huisadres Corellistraat 6. Zij werden uiteindelijk door de Duitsers gearresteerd en wegens sabotage- en verzetsactiviteiten ter dood veroordeeld.110 Op 1 oktober 1943 zijn ze in Amsterdam gefusilleerd. De gebroeders Boissevain werden begraven op de Erebegraafplaats te Overveen.111 In de loop van juni 1940 besloten de Duitsers een groot aantal militairen van de Marine Artillerie die op het eiland werden gelegerd bij burgers in te kwartieren, in afwachting van het gereedkomen van andere verblijfsmogelijkheden. De bevolking had weinig keus, want wie weigerde diende de kosten van logies en bewassing te betalen wanneer de betreffende Duitse militair elders werd ondergebracht.112 Voor inkwartiering, opslag, paardenstallen enz. werden op Terschelling in totaal 85 panden door de Duitsers gevorderd, evenals een aantal vrachtauto’s en paarden. Voor de percelen werd overigens geheel correct elke maand huur door de Duitse Wehrmacht betaald.113 Gemeenteveldwachter Kooijmans werd met de inkwartiering van Duitsers bij de inwoners van Terschelling belast. De rijksveldwachters Okko Jacobus Reijnders en Jan de Vries vertelden later Kooijmans niet om zijn taak te hebben benijd. Hoewel sommige Terschellingers de activiteiten van Kooijmans als samenwerking met de bezetter beschouwden deed deze zijn best om de overlast voor de betrokken burgers zo klein mogelijk te houden. Niettemin deed hij zijn werk ‘ergens in een vacuüm tussen bezetter en burger’.114 Voor de betrokken politieambtenaren hebben hun activiteiten inzake de inkwartiering na de bezetting geen nadelige gevolgen gehad. In normale tijden dienden deze ambtenaren te opereren binnen de regels die hier in de rechtsstaat voor waren vastgesteld. Tijdens de bezettingsjaren werkte dit stelsel uiteraard niet meer en was het niet duidelijk of de door de Duitsers uitgevaardigde verordeningen in de zin van de Nederlandse wet ‘wettelijke voorschriften’ waren. Na de bezetting heeft de rechterlijke macht zich hierover gebogen. Politiemensen die door de Duitsers afgekondigde maatregelen uitvoerden als inneming van in beslag genomen radiotoestellen, dienstverlening bij uitreiking van distributiebescheiden of, zoals in het geval van de Terschellinger politiefunctionaris Kooijmans bij inkwartiering, werden daar niet voor vervolgd. Alleen zij die meer hadden gedaan dan op last van de Duitsers strikt nodig was en degenen die vanuit een nationaal-socialistische overtuiging hadden gehandeld, konden op justitiële vervolging rekenen. Veelal ontstonden door de inkwartiering vriendschappelijke banden tussen de Terschellinger bevolking en de Duitse militairen. Belangrijkste aanleiding daartoe was het feit dat veel van de betreffende militairen, behalve uit Polen en Oostenrijk, afkomstig waren van de Duitse waddeneilanden of van elders uit het Duitse waddengebied, waardoor ze door de Terschellingers veelal als ‘bekend volk’ werden ervaren. Zo kregen de grootouders van Iem Smit, het echtpaar Krul dat woonachtig was op de Willem Barentszkade te West-Terschelling, inkwartiering van een Duitse matroos die in het burgerleven stuurman was geweest bij de Bugsier Sleepboot Mij. te Hamburg 109 Smit. Dl. 1. 110 Dessing. Tulpen voor Wilhelmina. 184. 111 Digitaal Slachtofferregister Oorlogsgravenstichting, Den Haag. 112 Bekendmaking inkwartiering Duitse militairen, 6 juni 1940. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 513. Gemeentearchief Terschelling. 113 Overzicht percelen gevorderd door de Wehrmacht. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 513. Gemeentearchief Terschelling. 114 De Raaf. Politieambtenaren tijdens de bezetting op Terschelling.

158

Tussen Duitsers en Terschellingers bestond overwegend een goede verstandhouding. Klaas Pals en Mart Pals-Rijkeboer in gesprek met een lid van de bezettingsmacht (’t Behouden Huys) en afkomstig was van Borkum. Hij was aan boord geweest van de Duitse sleepboot ‘Albatros’, die in februari 1938 bij paal 6 en 7 op Terschelling pogingen had gedaan de Russische schepen ‘Aldan’ en ‘Ladoga’ van het strand te slepen. (Het contract daarvoor was uiteindelijk naar Doeksen en Wijsmüller gegaan.) Begrijpelijkerwijs kwam het door een dergelijke gemeenschappelijke achtergrond tot een band tussen de Terschellingers en de Duitsers. Met de betrokken matroos, Barhold geheten, sloten de families Krul en Smit een hechte vriendschap, zo schrijft Smit. ‘Toen hij wegging gaven we hem wat speelgoed mee voor zijn kleine jongen en hij zou zelf wel eens schrijven (…)’ ‘Hij was later zeeloods op de Elbe en toen wij hem weer voor het eerst na de oorlog met zijn vrouw ontmoetten was hij loods op de Weser en woonde in Bremerhaven. Ik was toen eerste stuurman op het ss ‘Fransum’ en moest met dit schip naar Bremen. Mijn vrouw ging ook mee en toen we ’s avonds te Bremen aankwamen stond hij met zijn vrouw te wachten. Mijn 159

vrouw is toen met ze meegegaan en bij vertrek kwam ze weer aan boord met vele cadeaus voor onze kinderen uit dankbaarheid voor wat wij toen voor hun kind hadden gedaan’.115 Een bijzondere tegenslag voor zowel bevolking als leerlingen vormde de sluiting van de Zeevaartschool met ingang van het studiejaar 1940 - 1941. De Duitsers zeiden de gebouwen van de school nodig te hebben voor opslag van allerlei goederen. Na naarstig overleg werd besloten een deel van de schoolbevolking de opleiding te laten voortzetten aan de Zeevaartschool te Groningen. Een ander deel vertrok naar een onderwijsinstelling te Enschede. Er is zeer veel te doen geweest over de vraag of er sprake was van een sluiting van tijdelijke aard dan wel één voor onbepaalde tijd. Burgemeester Rijnders voerde hierover een bepaald pittige te noemen, maandenlange discussie met de Rijksinspecteur der Bevolkingsregisters in Den Haag. Aanleiding was een brief van de Groninger zeevaartschool aan de Terschellinger gemeentesecretaris met het verzoek de persoonskaarten van de betrokken leerlingen in het Terschellinger bevolkingsregister op te sturen naar Groningen.116 Wanneer sprake was van een tijdelijke sluiting, zo betoogde Rijnders, dan was te verwachten dat de leerlingen binnen 360 dagen naar Terschelling zouden terugkeren, de wettelijke termijn die werd gesteld aan het overnachten buiten de gemeente waarin men was ingeschreven. Werd die termijn overschreden, dan vorderde de wet inschrijving in de gemeente waarin men verbleef. Rijnders wilde voorkomen, dat zowel de ‘internaatsleerlingen’ als die afkomstig van Terschelling telkens een aanvraag moesten indienen wanneer ze het grondgebied van de gemeente Terschelling wilden betreden. Hij weigerde aanvankelijk dan ook de persoonskaarten van de leerlingen op te sturen naar de gemeente Groningen, omdat hij ervan uitging dat sprake was van een tijdelijke sluiting. De Rijksinspecteur der Bevolkingsregisters liet hier echter onderzoek naar instellen, waaruit hem bleek dat er wel degelijk sprake was van een sluiting voor onbepaalde tijd. In de eerste maanden van 1941 werden hierover zes brieven gewisseld die steeds grimmiger van toon werden. Pas op 19 februari gaf Rijnders toe en werden de kaarten van de 31 betrokken leerlingen opgestuurd naar het bevolkingsregister van de gemeente Groningen.117 Tussen de Duitsers en de bevolking van Terschelling bestond vooral in het begin van de bezetting over het algemeen een goede verhouding. Men tolereerde elkaar en liep elkaar niet al te veel voor de voeten. Door de Duitsers werd in veel gevallen mild opgetreden wanneer de door hen uitgevaardigde regels werden overtreden. Zij konden bijvoorbeeld door middel van radiografisch peilen vaststellen wanneer ergens op het eiland naar de verboden Britse zender werd geluisterd. Een onderofficier van de Marine Funkstelle te Midsland-Noord waarschuwde eens een familie dat men daarmee op moest houden, maar daar bleef het tot op dat moment dan ook bij.118 Over het algemeen gaf de bevolking de Duitse bezetters gedurende deze eerste fase weinig aanleiding tot maatregelen, zoals represailles. De massale aanwezigheid van Duitse militairen zal daar zeker toe hebben bijgedragen. Net als de Terschellingers probeerden de Duitsers de periode dat zij het eiland bezet hielden, zo goed mogelijk door te komen. Zij pasten zich eveneens aan de omstandigheden van het moment aan. Deze houding maakte deel uit van hun in de eerste fase gehanteerde verzoeningspolitiek. Tal van eilanders verrichtten de eerste oorlogsmaanden vrijwillig werkzaamheden voor de 115 Smit. Dl. 2. 116 Brief van de Middelbare, Technische, Kunstnijverheid- en Zeevaartschool der gemeente Groningen aan de gemeentesecretaris van Terschelling d.d. 19 oktober 1940. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 218. Gemeentearchief Terschelling. 117 Brieven van de Rijksinspectie Bevolkingsregisters te ’s Gravenhage aan burgemeester J. Rijnders van Terschelling d.d. 2 en 15 januari en 7 februari 1941. Brieven van burgemeester J. Rijnders aan de Rijksinspectie Bevolkingsregisters d.d. 8 en 25 januari en 19 februari 1941. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 218. Gemeentearchief Terschelling. 118 De Groot. 31.

160

Duitsers bij de bouw van bunkers in de duinen, nog voor dit in de loop van 1942 verplicht werd gesteld. Steeds meer vrouwen en meisjes gingen met Duitse soldaten ‘passagieren’. Met name op West-Terschelling onderhielden veel vrouwen contacten met de bezetters, ‘om Oost’ kwam dit minder voor. ‘Wie ’t wûnder, dat it skeef roun op Skylge?’ (‘Was het een wonder dat het misliep op Terschelling?’) merkt Wiersma op.119 Een incident waarbij een Duitse militair om het leven kwam, vond plaats op 9 december 1940. Het incident had onprettige gevolgen voor de betrokken kapitein van de veerboot ‘Noord-Nederland’, W. Alta. Tijdens het afmeren rolde door onbekende oorzaak een Duitse militaire vrachtwagen vanaf de boot in het water. De chauffeur, die gereed zat om de wagen aan land te rijden, verdronk. Op 15 december werd kapitein Alta, verantwoordelijk voor de gang van zaken tijdens het afmeren, aangehouden en overgebracht naar Leeuwarden. Omdat Alta’s familie en de directie van de Terschellinger Stoomboot Maatschappij zich zorgen maakten over zijn lot (hij had suikerziekte en was zonder zijn medicijnen vertrokken) informeerde burgemeester Rijnders bij de Commissaris van Noord-Holland naar de stand van zaken en vroeg hem zich in te spannen om Alta vrij te krijgen. De Commissaris schreef terug dat Alta niet als strafmaatregel was aangehouden, doch in het belang van het onderzoek naar de toedracht van het ongeval.120 De rederij protesteerde bij de Inselkommandant tegen het vasthouden van Alta, omdat men zonder deze bekwame kapitein niet in staat was de verbinding onder alle omstandigheden te kunnen garanderen. De TSM legde daarom alle verantwoordelijkheid bij de bezetter. Het bleek, dat geen enkele van de Duitse autoriteiten de verantwoordelijkheid tegenover zijn superieuren wenste te dragen. De rederij bevestigde elk telefoontje van de Duitsers per aangetekend schrijven en vroeg van de bezetter hetzelfde, om er toch maar zeker van te zijn dat men ‘de instructies goed begrijpt’. Alta werd enkele weken later, na een uitvoerige correspondentie tussen rederij en Duitsers, ongedeerd vrijgelaten.121 Of de Duitsers de viering van ‘Sunderum’ op 6 december hebben verboden, is niet bekend. Oudere Terschellingers weten zich te herinneren dat dit volksfeest gedurende de gehele bezetting niet is gevierd. Aangezien bekend is dat de bezetter op Texel een verbod heeft uitgevaardigd voor de viering van het daar in zwang zijnde ‘Oude Sunderklaas’ op 12 december, mag aangenomen worden dat dit op alle waddeneilanden het geval is geweest.122

Tweede fase

Warmbrunn laat de tweede fase van de bezetting beginnen in het voorjaar van 1941, na de Februaristaking. Deze fase eindigt twee jaar later in het voorjaar van 1943. Blom noemt deze periode die van de ‘toenemende dwang en problemen’.123 In dit tijdvak tekende het conflict tussen de Duitse bezetter en de Nederlandse bevolking zich duidelijk af. De ommezwaai had meerdere oorzaken. Ten eerste was de verzoeningspolitiek van de Duitsers mislukt, hetgeen bleek uit de Februaristaking, gericht tegen de activiteiten van WA en Duitsers inzake de maatregelen waarmee de Nederlandse joden werden geconfronteerd. Voorts raakten de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten bij de oorlog betrokken, een feit dat praktische voorwaarden schiep voor een geallieerde overwinning. Dit gegeven wakkerde de bereidheid van de Nederlanders aan om tegen de bezetter in verzet te komen. Een mooi voorbeeld van de ‘toenemende dwang’ van de Duitsers, zoals Blom dat noemt, is het 119 Wiersma. Kriich tsjin frjemdfolk. 343. 120 Brief burgemeester J. Rijnders aan de Commissaris der Provincie Noord-Holland d.d. 27 december 1940 en van de Commissaris aan burgemeester Rijnders d.d. 6 januari 1941. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling. 121 Boot. Oorlog en wederopbouw. 122 Van Ginkel. Groen-Zwart. 63. 123 Blom. Nederland onder Duitse bezetting 10 mei 1940 - 5 mei 1945. 97.

161

in het kader van de nazificering in beslag nemen van hen onwelgevallige boeken met een al te vaderslandslievende strekking dan wel van anti-Duitse of anti-militaristische aard. Naar aanleiding van een brief van de Commissaris van Noord-Holland verstrekte burgemeester Rijnders de provincie in juni 1941 een lijst met een opgave van de openbare bibliotheken op het eiland.124 Er bleken in totaal vijf voor het publiek toegankelijke bibliotheken op Terschelling te zijn gevestigd: die van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen te West-Terschelling, een in dorpshuis ‘Ons Huis’ te West gevestigde bibliotheek, één gedreven door de weduwe P.T. Krul te West-Terschelling, die in huize ‘Lobelia’ te Midsland en de bibliotheek ‘de Fjouwer Doarpkes’ te Hoorn.125 In de maanden daarop volgend is kennelijk onderzoek in de collecties van genoemde bibliotheken verricht, want in juni 1942 maakte wachtmeester J. de Vries van de Marechaussee post Hoorn aan zijn superieuren in Groningen kenbaar een boek in beslag te hebben genomen in ‘de Fjouwer Doarpkes’: het anti-militaristische Frank van Wezels roemruchte jaren van schrijver A.M. de Jong.126 Naarmate de oorlog ongunstiger voor Duitsland verliep, werd de druk op het Duitse bestuur in Nederland groter voor de levering van meer producten en meer arbeidskrachten. Zo werden de distributiemaatregelen verscherpt en werd in 1942 voor alle werklozen verplichte registratie ingesteld. In het voorjaar van dat jaar werden bovendien de voormalige beroepsofficieren van het Nederlandse leger opnieuw geïnterneerd. Velen van hen ontkwamen daaraan door onder te duiken. Na de inval in de Sovjet-Unie werden in Nederland verder alle politieke partijen verboden, behalve de NSB. Waar mogelijk werden NSB-ers of andere nationaal-socialistisch gezinden benoemd op bestuurlijke posten. Het was een poging van de Duitsers Nederland te nazificeren, die voor hen echter tot averechts gevolg had dat de bereidheid van de Nederlanders om in verzet te komen alleen maar toenam. In juli 1942 bleef het ten aanzien van de joden niet alleen meer bij het treffen van tal van discriminerende maatregelen. Vanaf dat tijdstip werd begonnen met hun deportatie naar Polen. In het noorden van het land waren al deze door de Duitsers ingevoerde maatregelen uiteraard ook merkbaar, maar de bevolking bleef er passiever onder dan bijvoorbeeld in de grote steden in het westen van het land. In het hele noorden was het verzet nog in ontwikkeling. Zeker op de geïsoleerde waddeneilanden, waar dergelijke activiteiten veel grotere risico’s inhielden dan op het vasteland. Natuurlijk kwam ook het leven van de Terschellinger bevolking in deze periode steeds meer onder druk te staan, net zoals dat elders in het bezette Nederland het geval was. Men kreeg te maken met een toenemend aantal beperkingen die hun stempel op het dagelijkse leven gingen drukken. Zo raakte autobusbedrijf Cupido eind januari 1942 zijn vergunning kwijt. Daardoor kwam het personenvervoer vrijwel helemaal stil te liggen. Wel werden per bus van Cupido nog arbeiders vervoerd die voor de Duitsers werkzaam waren bij hun verdedigingswerken op verschillende plaatsen op het eiland. Doordat men zich nu alleen nog maar te voet, per fiets of boerenkar over het eiland kon verplaatsen dreigde de situatie volkomen onhoudbaar te worden. Menig Terschellinger gezin werd door deze maatregelen met problemen van logistieke aard geconfronteerd. De Inselkommandant toonde daar begrip voor en herriep daarop zijn besluit. Hij gaf een andere (tijdelijke) vergunning aan Cupido af, zodat het personenvervoer kon worden 124 Brief Commissaris der Provincie Noord-Holland aan burgemeester J. Rijnders d.d. 2 mei 1941. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling. 125 Brief burgemeester J. Rijnders aan de Commissaris der Provincie Noord-Holland d.d. 6 mei 1941. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling. 126 Brief wachtmeester J. de Vries aan de Marechaussee gewest Groningen d.d. 23 juli 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling.

162

De ‘trambus’ van Cupido, waarvoor de Duitsers in januari 1942 de vergunning introkken (’t Behouden Huys) hervat. Naar eigen goeddunken krompen de Duitsers echter nog wel af en toe de dienst van de autobussen in wanneer ze die nodig hadden voor het vervoer van arbeiders. Wanneer er tijdens zulke ritten nog plaatsen over waren werd bekeken of er ook andere passagiers dan arbeiders mee konden worden genomen.127 Pogingen van de Duitsers om in Nederland de landbouw te nazificeren mislukten op veel plaatsen in het noorden, ook op Terschelling. De door de Duitsers opgedrongen Landstand, een nationaal-socialistisch geleide organisatie waar alle andere boerenorganisaties voor moesten wijken en waarvan alle boeren verplicht lid moesten worden, kwam in Friesland in 1942 van de grond. Maar in veel gemeenten, ook op Terschelling, mislukte de instelling van de daarbij behorende boerenraden. Slechts een enkeling werd lid van de Landstand. 127 De Groot. 31.

163

Op 18 juli 1941 lieten de Duitsers op Terschelling de order uitgaan dat al het koper moest worden ingeleverd. In welke mate hieraan werd voldaan, is niet bekend. Het gemeentearchief verschaft er geen opheldering over. P.J. van Campen refereert er wel aan in zijn Oorlogsdagboek. Hij weet van diverse Terschellingers dat ze koperen gebruiksvoorwerpen inleverden ‘waar de moffen munitie van maken’. Zelf leverde hij niets in.128 De winter van 1941 op 1942 verliep rustig op het eiland. Het leven ging zijn normale gang, hoewel velen moeite hadden met de door de Duitsers bewust nagestreefde en gehandhaafde geïsoleerde positie waarin het eiland, veel meer dan voor de bezetting, was komen te verkeren. Men was derhalve in grote mate op elkaar aangewezen. Toen de vorst inviel werden er bij wijze van ontspanning hardrijderijen georganiseerd. Bij de feestelijke prijsuitreiking ’s avonds werd een borrel geschonken. Brandstof- en voedselschaarste waren niet nijpend op het eiland, aldus Iem Smit:. ‘… bij alle narigheden hadden we hier nog niets te klagen’. Een verdergaande isolatie van de Terschellinger bevolking betekende begin 1942 de opheffing van het veelgelezen Terschellinger Advertentieblad. Het veertiendaags verschijnende blad, waarvan niet meer na is te gaan sinds wanneer het bestond, bevatte behalve advertenties van met name de middenstand ook eilander nieuws en diende verder als platform voor berichten van de gemeente. Het departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart bleek hier vanwege de schaarste niet langer papier voor beschikbaar te willen stellen. Namens de gemeente pleitte wethouder Groendijk voor de instandhouding van de papierlevering, doch het departement bleef onvermurwbaar.129 Redacteur R. Oudenboon van de Harlinger Courant vroeg in dezelfde periode steun aan de gemeenten Harlingen, Vlieland en Terschelling om te verhinderen dat dit ook op Vlieland en Terschelling gelezen blad moest fuseren met de Franeker Courant en de Bildtse Post.130 Deze poging bleef eveneens zonder succes, want samen met de beide andere genoemde bladen ging de Harlinger in september 1942 op in De Noordwesthoek, met aparte edities in Harlingen en Franeker en op Het Bildt. Ook voor deze fusie vormde de toenemende papierschaarste de achterliggende aanleiding.131 Op 25 februari 1942 arriveerde met de sleepboot ‘Volharding’ een nieuwe burgemeester op het eiland: de NSB-er Johannes Bakker, die burgemeester J.A.H. Rijnders opvolgde.132 Rijnders werd ontslagen wegens het bereiken der pensioengerechtigde leeftijd. Zijn positie tegenover de Duitse autoriteiten was vanwege zijn anti-Duitse gezindheid steeds benarder geworden. Een spontane actie van bevolking en gemeenteraad om gemeentesecretaris J. de Vos tot zijn opvolger te laten benoemen, bleef zonder succes.133 In de loop van 1941 was Rijkscommissaris Seyss-Inquart in enkele grote steden al begonnen met het vervangen van de burgemeesters door regeringscommissarissen, die de status van burgemeester kregen, veelal leden van de NSB. Dat gebeurde op grond van verordening 36/1941, die het collegiaal bestuur door burgemeester en wethouders buiten werking stelde. De functie van wethouder bleef bestaan in de vorm van een aan de burgemeester ondergeschikte ambtenaar.134 Een verdergaande reorganisatie van het binnenlands bestuur werd doorgevoerd op grond van verordening 152/1941, die de Staten-Generaal en alle andere ver128 Van Campen. 14. 129 Brief wethouder Groendijk aan de secretaris-generaal van het Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart d.d. 5 februari 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 370. Gemeentearchief Terschelling. 130 Brief R. Oudenboon te Harlingen aan de gemeente Terschelling d.d. 4 april 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 370. Gemeentearchief Terschelling. 131 Van der Wal. Een ouwe vertrouwde gast. 40. 132 Smit. Dl. 3. 133 Harlinger Courant, 26 februari 1946. 134 Romijn. 251.

164

NSB-burgemeester Johannes Bakker met echtgenote aan de gebakken bot aan boord van de ‘Minister Kraus’ (’t Behouden Huys) tegenwoordigende lichamen, inclusief provinciale staten en gemeenteraden, schorste. Tot medio 1944 werden nog tal van burgemeesters vervangen door nationaal-socialisten, net als een aantal provinciecommissarissen. Meestal gebeurde dat na een conflict van de zittende burgemeesters met de Duitsers of als reactie op anti-Duitse opstootjes in de betrokken gemeenten. De nieuwe Terschellinger burgemeester Bakker was geboren in Veendam en had eerder op het eiland gewoond, waar velen hem hadden gekend als turfschipper en als exploitant van pension ‘Westerkeyn’. Vóór zijn benoeming woonde hij in Den Haag, waar hij als etaleur werkzaam was geweest bij een antiquair.135 Bakker toonde zich op Terschelling een ras-NSB-er. Hij was er dan ook verre van geliefd. Begin 1942 kreeg Terschelling een nieuwe Inselkommandant: kapitein-luitenant der Marine Artillerie Klar. Zijn voorganger, kpt. lt. Klett, werd overgeplaatst naar Harlingen, waar hij werd aangesteld als Ortskommandant.136 Hibma schrijft dat met Klar in het belang van de Terschellinger bevolking nog wel viel te werken, ofschoon hij in tegenstelling tot zijn opvolgers nauwelijks 135 Nieuwe Harlinger Courant. 22 maart 1942. 136 H. van Dieren. Terschelling in oorlogstijd.

165

met ernstige problemen kreeg te kampen.137 Klars opvolger in het najaar van 1942, majoor der Marine Infanterie Lindner, daarentegen wel. Die werd onder meer geconfronteerd met ernstig verzet vanuit de bevolking tegen de afbraak van gebouwen die als oriëntatiepunt konden dienen voor geallieerde vliegtuigen en schepen. Lindner liet een aantal markante en voor de economie van Terschelling belangrijke gebouwen afbreken, zoals het badhotel bij Midsland aan Zee en het paviljoen bij Paal Acht. Ook een aantal hooggelegen zomerhuisjes werd gesloopt. Lindner wist echter uitvoering van het plan om de gehele bevolking van het eiland te verwijderen, zoals in andere langs de Atlantikwall gelegen plaatsen gebeurde, tegen te houden.138 Ook anderszins wist Lindner beslissingen te nemen die de bevolking als positief ervoer, al ging het dan om minder ingrijpende zaken. Zo gaf hij in september 1942 toestemming om de klok van de Nederlands-hervormde kerk te West-Terschelling weer te laten luiden bij aanvang en na afloop van de zondagse dienst. ‘Wij stellen deze tegemoetkoming zeer op prijs’, schreef ds. L.J. Bodaan in het kerkblad.139 Vanwege de ijsgang op het wad kampte de veerboot die winter talloze malen met problemen. Vaak keerde de boot ’s avonds niet meer terug uit Harlingen, omdat het niet verantwoord was in het donker tussen de ijsschotsen door te varen. Op 22 januari 1943 werd in Friesland, ondanks de bezetting, de Elfstedentocht verreden. Op dezelfde dag vertrok de veerboot met vier neergestorte en geredde Engelse vliegers aan boord naar Harlingen. De boot voer nu de ene dag naar Harlingen om pas de volgende dag weer naar Terschelling terug te keren. Eind februari 1943 begonnen de kolenvoorraden op het eiland op te raken, maar de TSM van Doeksen sprong bij in de nood. De problemen met de ijsgang bleven tot diep in maart voortduren. Doordat er mist voor het ijs in de plaats kwam hielden de problemen met de bootverbinding aan. Pas op 21 maart was er weer sprake van een normale dagelijkse dienst. Steenkool bleef echter op de bon. Op 1 mei 1943 werd het door de Duitsers verboden 1 mei-vuren te stoken, een bezigheid waaraan de Terschellingers nog steeds elk jaar met veel enthousiasme deelnemen.

Derde fase 1

De derde fase van de bezetting loopt bij Warmbrunn van het voorjaar van 1943 tot aan september 1944. De April-Meistakingen van 1943, gericht tegen de arbeidsinzet in het algemeen en het bevel tot internering in Duitsland van officieren van het voormalige Nederlandse leger in het bijzonder, markeren de overgang van de tweede naar de derde fase. In reactie op deze maatregelen doken overal oud-militairen onder om zich hieraan te onttrekken. Ook op Terschelling kwam een oproep binnen: voor huisarts David Smit, die echter vrijstelling kreeg wegens onmisbaarheid. Hitler kondigde in maart 1943 de ‘totale oorlog’ af voor alle gebieden onder Duits bestuur. Heinrich Himmler werd door hem benoemd tot minister van Buitenlandse Zaken. In de NSDAP kreeg de radicale vleugel de overhand, met als gevolg dat de maatregelen die in de bezette gebieden werden getroffen om de nederlagen af te wenden steeds hardvochtiger en brutaler van aard werden. In Nederland kwam dat vooral tot uiting in de zwaardere straffen die werden opgelegd aan mensen die van verzetsdaden werden verdacht. Ook de maatregelen die werden getroffen om meer arbeidskrachten voor Duitsland te vorderen werden steeds strenger van karakter. De arbeidsinzet werd zelfs één van de belangrijkste taken van het Duitse bestuur.140 De exploitatie van Nederland kreeg verder gestalte met het afvoeren van goederen naar Duitsland. In deze fase voltooiden de Duitsers de deportatie van de Nederlandse joden. 137 Hibma. Een strijd om vrijheid. 25. 138 Hibma. Op de brug. 34. 139 Kerkblad Onder de Brandaris, september 1942. 140 Warmbrunn. 13.

166

Ook op Terschelling kreeg de arbeidsinzet gedurende deze derde fase van de bezetting steeds meer aandacht van de Duitsers. Inselkommandant majoor der Infanterie Siegeroth, die Lindner op 23 november 1942 was opgevolgd, zag zich genoodzaakt zich daar persoonlijk mee te bemoeien. Voorheen was van militaire bemoeienis met de arbeidsinzet geen sprake geweest, aangezien die een aangelegenheid was van het burgerlijk bestuur. Er werd geprobeerd arbeidskrachten voor Duitsland vrij te maken middels een aantal speciale acties. De Oberbefehlshaber West van de Wehrmacht, generaal-veldmaarschalk Von Rundstedt, machtigde daarbij de Terschellinger Inselkommandant te beslissen wie op het eiland zelf tewerkgesteld moesten worden en wie elders. Inselkommandant Siegeroth wist in samenwerking met plaatsvervangend voedselcommissaris A. Hibma echter te verhinderen dat Terschellingers naar elders moesten vertrekken, omdat hij ze nodig had bij de bunkerbouw op het eiland. In het hoofdstuk Tewerkstelling wordt nader ingegaan op de problemen die zich op Terschelling voordeden rond de arbeidsinzet. Tijdens deze derde fase kwamen de Duitsers tot het inzicht dat zij er bepaald niet in geslaagd waren het Nederlandse volk voor zich te winnen, zoals hun streven tot dan toe was geweest; derhalve was indoctrinatie of een zachte aanpak niet meer nodig. Het tegelijk oproepen van jaargroepen maakte deel uit van de eerder genoemde speciale acties. In dat kader werden verder vakarbeiders geselecteerd door uitkamming van elke tak van handel, industrie en landbouw en vervolgens voor tewerkstelling aangewezen. Ook gingen de Duitsers over tot het (laten) uitreiken van nieuwe distributiestamkaarten. In dezelfde periode werden de rantsoenen van levensmiddelen en andere verbruiksartikelen aanmerkelijk verlaagd. Eind 1943 besloten de Duitse autoriteiten op Terschelling dat de schepen van de eilanders duidelijker herkenbaar moesten zijn als Nederlandse schepen. Derhalve moest er de afbeelding van de Nederlandse driekleur op worden aangebracht. Dit betrof met name de vissersschepen, aangezien de veerboten van de TSM al vóór de oorlog van een dergelijke afbeelding waren voorzien. In opdracht van de Duitsers schreef de gemeente vervolgens alle eigenaren van vissersvaartuigen aan met de opdracht de afbeelding van de Nederlandse vlag aan weerszijden van de boeg te schilderen. Tevens werd de eigenaren bevolen na te gaan of naam en nummer nog wel goed zichtbaar waren. Zo niet, dan moest hier verbetering in worden aangebracht.141 Wat de achterliggende motieven hiervan voor de Duitsers waren, is niet duidelijk. Misschien wilden zij zo voorkomen dat Nederlandse schepen werden aangevallen door geallieerde vliegtuigen, hetgeen al vaak was gebeurd. Zo was op 20 maart 1941 de schelpenzuiger ‘Minister Colijn’ op het wad onder Schiermonnikoog aangevallen door een Brits jachtvliegtuig, waarbij de 29-jarige Jacob Ligthart uit Harlingen omkwam.142 Ook moesten in opdracht van de Duitsers huisnummers op alle panden op Terschelling worden aangebracht. Hiertoe schreef de gemeente al in april 1943 alle woningbezitters aan. De Duitsers verlangden hierin strikte uniformiteit: het huisnummer moest rechts van de ingang worden aangebracht waarbij de cijfers minimaal acht centimeter hoog moesten zijn.143 Kennelijk was men voordien op Terschelling niet zo precies geweest in de huisnummering… In de loop van 1943 moesten, net als elders in het bezette Nederland, ook op Terschelling alle radiotoestellen worden ingeleverd. Reeds in 1940 hadden de Duitse autoriteiten landelijk het verbod afgekondigd naar radiostations buiten Duitsland en de bezette gebieden te luisteren. Bij het overtreden van deze bepaling werden in de loop der bezetting steeds strengere straffen opgelegd. 141 Brief burgemeester J. Bakker aan alle bezitters vissersschepen d.d. 14 december 1943. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 317. Gemeentearchief Terschelling. 142 Van der Wal. Gebleven. 85. 143 Brief gemeentesecretaris aan alle woningbezitters d.d. 1 april 1943. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 317. Gemeentearchief Terschelling.

167

De Duitsers beseften dat al deze maatregelen weinig baatten, omdat het risico van ontdekking relatief gering was. De April-Meistakingen van 1943 boden hen echter een welkome aanleiding om bevel te geven tot inbeslagname van alle radiotoestellen. De maatregel gold niet voor NSB-ers, die een vergunning konden krijgen om hun radio in bezit te houden.144 Op Terschelling werd de opdracht tot het inleveren van de radiotoestellen op 31 mei 1943 via de dorpsomroepers afgekondigd. In totaal werden er 213 toestellen bij het gemeentehuis ingeleverd. Daaraan voorafgaand waren de radiohandelaren op 15 mei gedwongen hun verkoopregisters bij de gemeente in te leveren om na te kunnen gaan of sommige burgers hun radio zouden ‘verzwijgen’. Dit leidde echter niet tot de inbeslagname van nog meer toestellen.145

Intermezzo: P.J. van Campen

P.J. van Campen weigerde zijn radio in te leveren. Hij beschikte over een zelfgebouwd toestel, dat dus nergens bij een handelaar geregistreerd stond. Van Campen had nog steeds last van de gevolgen van een ongeval dat hem in de jaren dertig als ovenvuller bij de Hoogovens in IJmuiden was overkomen. In de loop van 1942 moest hij daar weer voor in het ziekenhuis worden opgenomen. Nadien kon hij niet meer lopen. Zijn thuiskomst viel samen met de datum waarop op Terschelling de radiotoestellen moesten worden ingeleverd. Van Campen ging zijn tijd vullen met het bouwen van radio’s, die hij onder andere leverde aan ‘meester’ Jongens te Midsland, de gereformeerde predikant ds. Hoek, Jemke Doeksen van de rijwielhandel te Baaiduinen en A. Schaap. Ook repareerde hij radiotoestellen, onder meer die van huisarts David Smit en de onderwijzer Kuiper te Midsland. De onderdelen werden hem per postpakket gratis geleverd door een kennis in het zuiden, die hij aanduidt als ‘frater Martinus te ’s Hertogenbosch’. Op Terschelling kon Van Campen onderdelen betrekken bij D. Duijf, maar aangezien die voor een radiobuis een halve mud tarwe vroeg zag hij daar van af. Al in het eerste jaar van de bezetting was Van Campen er samen met de politieman De Vries van Oost-Terschelling toe over gegaan om ’moffenzeven’ te construeren, filters om het signaal te elimineren van de Duitse stoorzenders waarmee de BBCuitzendingen werden gehinderd, overigens met weinig succes. Elke avond had Van Campen een schare luisteraars op bezoek voor de uitzendingen van de BBC. Daaronder waren A. Stada uit Midsland, P. Hek uit Baaiduinen, Roos van de radio- en rijwielhandel te Midsland alsmede de Duitser Hekman en de Oostenrijker Hans Frommel uit Bregenz am Bodensee, die zei anti-Duits te zijn. In ruil leverde Frommel Van Campen fietsbanden voor zijn invalidenwagen. ‘Ik laat elke Duitser die dat wil naar de BBC luisteren’, noteerde Van Campen in zijn Oorlogsdagboek. Al met al had hij elke avond veel volk over de vloer, wat in de kleine Terschellinger gemeenschap uiteraard niet onopgemerkt bleef. Toen de doopsgezinde predikant ds. Wieringa van West-Terschelling hem waarschuwde dat hier bij de kapper over gesproken werd, besloot Van Campen wat voorzichtiger te worden. Niettemin bleef hij naar de BBC-uitzendingen luisteren, waarvan hij behalve het nieuws ook bepaalde boodschappen noteerde. Zo kon hij aan mevrouw Kuiper-de Jong het bericht brengen dat haar echtgenoot, die stuurman ter koopvaardij was en voor de geallieerden voer, het goed maakte.146 Van Campens besluit om vriendschap met bepaalde Duitse militairen te sluiten vloeide voort uit het programma ‘De Flitspuit’, dat werd uitgezonden door Radio Oranje. In dit programma, waarin gesuggereerd werd dat het vanuit Nederland werd uitgezonden, werden de luisteraars ertoe aangezet het moreel van de Duitse bezetters zo niet te breken, dan wel te verzwakken. 144 Warmbrunn. 54. 145 Omroep inleveren radiotoestellen d.d. 31 mei 1943. Register ingeleverde radio’s. Archief 1900 - 1944, inv. 352. Gemeentearchief Terschelling. 146 Van Campen. 5 - 9 - 10.

168

Van Campen, die naar hij schrijft vloeiend Duits sprak omdat hij in zijn jeugd in Duitsland had gewoond en daar de lagere school bezocht, sloot zo vriendschap met de militairen Gustaf Mörske uit Bitterfeld en Jozef Wolf, afkomstig uit het Rijnland. Uit hun mond noteerde Van Campen de woorden ‘wanneer de Engelsen komen laten we alles in de steek en komen we naar jouw huis’. Toen onder de Duitsers uitlekte dat Mörske en Wolf bepaald geen ‘Hitlerklanten’ waren, werden ze gescheiden gehuisvest teneinde te voorkomen dat zij gezamenlijk onrust konden zaaien.147 Er zijn echter redenen om aan te nemen dat niet alles wat Van Campen heeft genoteerd geheel op waarheid berust. In 1952 stelde Dr. Y.N. Ypma op Terschelling onderzoek in naar een aantal gebeurtenissen tijdens de bezetting. Daartoe stelde hij ook Van Campen de nodige vragen. Later meldde hij zich voor hetzelfde doel bij huisarts David Smit. Ypma: ‘Als Dr. Smit mij later vraagt, waar ik al geweest ben, wordt zijn gezicht plotseling strak en P.J. van Campen (’t Behouden Huys) donker bij het noemen van de naam van Van Campen. “Dat is een duistere figuur”. Zantema (opzichter bij Rijkswaterstaat, JvdW) zegt: “Van Campen is buitengewoon goed of buitengewoon fout geweest. Hij schijnt een onderscheiding te hebben gekregen”. Jeen de Vos (broer van de naoorlogse burgemeester J. de Vos, JvdW) lacht een beetje meewarig over Van Campen: ”een wat vreemde figuur”.148 Tot zover Ypma. Duidelijk wordt uit deze opinies, dat Van Campen op het eiland niet door iedereen voor ‘vol’ werd aangezien. Het feit dat hij Duitsers in huis had gehaald zal op het eiland bovendien tot het nodige wantrouwen hebben geleid. Zoals bleek, had Van Campen regelmatig contact met een zekere frater Martinus in ’s Hertogenbosch, net als hem een fervent radio-amateur. In tegenstelling tot Van Campen beschikte Martinus echter over een zender, aldus de dagboekschrijver, die verder vertelt dat hij gegevens over Duitse militaire installaties, zoals de radarantennes op verschillende plaatsen op het eiland, per post aan Martinus verstrekte. De gegevens noteerde hij in brieven, die hij vervolgens verstopte in pakketjes met radio-onderdelen welke hij per post naar ’s Hertogenbosch stuurde. Ook stuurde hij Martinus wel pakjes met tabak en ‘boekjes’ sigarettenvloei, waarbij de briefjes in dat laatste zaten verstopt. Volgens Van Campen deed frater Martinus vervolgens via zijn zender verslag over de installaties aan de Britten:’frater Martinus zorgde wel dat het in Engeland kwam’.149 Maar tegen Van Campens geloofwaardigheid pleit verder, dat de Duitse installaties op Terschelling slechts in beperkte mate door de geallieerden zijn gebombardeerd. Dat was slechts enkele malen, zonder veel succes, het geval met een zendstation op Midsland-Noord: de Marine Funkstelle opgesteld bij hoeve De Kooi. De Duitse installaties waren zeer goed gecamoufleerd, de Wassermann-antenne op West-Terschelling zelfs dermate goed dat de geallieerden die nooit hebben 147 Van Campen. 1. 148 Ypma. Verslagen over de houding van Lammerts van Bueren. Archieftitel: Documentatiecommissie Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 700. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 149 Van Campen. 21.

169

ontdekt, zoals nog zal blijken. Van Campens berichten aan frater Martinus hebben dus bijzonder weinig concrete resultaten gehad. In de toelichting op zijn Oorlogsdagboek bij het NIOD wordt door de archivaris vermeld dat hij ‘het type (is) van de plaatselijke alom bekende, gewaardeerde en vertrouwde figuur, een eenvoudig man, maar met een sterk moreel gezag’.150 Dat dit zeker niet het geval was, tonen bovengenoemde oordelen van tijdgenoten over Van Campen aan. Niettemin omschrijft hij in zijn Oorlogsdagboek talrijke feiten en gebeurtenissen die ook uit andere bronnen blijken. Daarom is ook deze bron gebruikt, zij het dat bij bovenstaande zaken kanttekeningen moeten worden geplaatst. Bovendien is dit één der weinige egodocumenten die uit de bezettingstijd op Terschelling zijn overgeleverd. Van Campen refereert verder aan een aantal Italiaanse krijgsgevangenen die na de capitulatie van Italië op Terschelling terechtkwamen. Blijkbaar mochten zij daar vrij rondlopen, want Van Campen zocht contact met hen en nodigde ze bij zich thuis uit om naar de nieuwsuitzendingen van de BBC te komen luisteren. Toen één van de Italianen, Marcello Lavarino uit Verona, te kennen gaf dat hij naar Alkmaar wilde om daar onder te duiken bij zijn broer, die eveneens in Nederland terecht was gekomen, werd hem door Van Campen en zijn familie en vrienden alle hulp geboden. Bij een inzameling voor burgerkleding schonk P. Hek van Baaiduinen een pet en Jemke Doeksen een ketelpak (overall). Van Campens echtgenote wist uit een militaire jas een burgerjas te maken, die ze vervolgens in een andere kleur verfde. Lavarino verdween vervolgens van het eiland. Bij zijn afscheid schonk hij Van Campen een van de Duitsers gestolen nijptang en twee Italiaanse boeken.151 Dit alles volgens Van Campen in zijn Oorlogsdagboek. Opnieuw dienen twijfels aan het waarheidsgehalte daarvan te worden gesteld, want dit verhaal klinkt verre van geloofwaardig. De Italiaan zal immers de grootste moeite hebben gehad zich op de veerboot naar Harlingen te begeven. Ten eerste liep hij een zeer grote kans op herkenning, ten tweede zal hij niet over de juiste papieren hebben beschikt. Over beide aspecten wordt door Van Campen niet gerept.

Derde fase 2

Op de geïsoleerd gelegen waddeneilanden werd met enige vertraging vernomen wat zich elders in het land afspeelde, maar met uitzondering van Texel kwam het hier niet tot een staking of andere ongeregeldheden. Op Terschelling bleef serieuze wrijving tussen bevolking en Duitsers achterwege, mede doordat er geen wijziging was opgetreden in het eerdere door de Duitsers gevoerde beleid. In tegenstelling tot de tweede periode werden er geen arbeiders voor tewerkstelling naar Duitsland gevoerd, met name door de inzet van A. Hibma. Op 16 februari 1944 werd Inselkommandant majoor Siegeroth wegens overplaatsing naar Denemarken opgevolgd door Hauptmann der Infanterie Schindler. Schindler en diens adjudant, lt. Karstiens, bleven dezelfde politiek voeren als hun voorgangers. Onder hun bestuur koerste Terschelling echter op een nog verdergaand isolement af. Schindler was van oordeel dat wie op het eiland thuis hoorde daar ook behoorde te blijven, zodat niemand het meer mocht verlaten tenzij daar een ernstige noodzaak voor bestond, zoals in het geval van ziekenhuisopname. In juli 1944 vertrok Schindler met twee compagnieën naar Texel. Zijn opvolger werd Hauptmann der Infanterie Haucke, tevens commandant van de twaalfde compagnie Infanterie die te Hoorn was gelegerd. Onder het bewind van Haucke trad een verslechtering in het beleid van de Duitse autoriteiten op, waardoor de bevolking werd getroffen. Werd voorheen ten aanzien van mensen die in aanmer150 Egodocumenten. Toegangsnr. 244, inv. nr. 443. Nationaal Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam. 151 Van Campen. 4

170

king kwamen voor tewerkstelling elders rekening gehouden met hun eventuele werkzaamheden in het boerenbedrijf, Haucke zag daar vanaf. De verhouding tussen Hibma en hem verkoelde daardoor aanmerkelijk, zodat de positie van de eerste als pleitbezorger van de Terschellinger bevolking niet weinig werd verzwakt.152 Na Goebbels decreet betreffende de totalisering van de arbeidsinzet op 24 juli 1944 liet Haucke op 24 augustus van dat jaar zelfs een razzia houden, een tot dan toe op Terschelling onbekend fenomeen maar een zeer duidelijke uiting van de verscherping van het Duitse beleid op het eiland.153 Hiertoe kwam speciaal een detachement van de Feldgendarmerie naar Terschelling. Een groot gedeelte van de twaalfde compagnie Infanterie van Haucke verleende assistentie en zette de omgeving af. De Duitsers begonnen hun razzia in Oosterend en trokken van dorp tot dorp naar West toe. Iem Smit: ‘Toen het bericht op West doorkwam trokken verscheidene jonge mensen de duinen in’. Daar werden ze alsnog opgepakt en opgesloten in een bunker, waarin uiteindelijk 150 mannen werden vastgehouden.154 Waarschijnlijk door telefonisch ingrijpen van Hauptmann Schindler vanaf Texel (op eveneens telefonisch verzoek van Hibma), bleef deze actie voor de betrokken mannen echter zonder verdere gevolgen en werd men weer vrij gelaten. NSB-burgemeester Bakker liet zich er nadien op voorstaan dat hij het was geweest aan wie men de vrijlating had te danken, maar Hibma hield het erop dat Schindler telefonisch zijn invloed had aangewend. ‘De speurders verdwenen reeds den volgende dag met stille trom en leege handen’.155 Chroniqueur Van Campen: ‘Het was een snikhete dag, toen zij hier kwamen waren zij bekaf en zochten niet al te veel’.156 Op 30 en 31 augustus 1944 vertrok Haucke met zijn compagnie van het eiland. De twaalfde compagnie Infanterie was onderdeel van een bataljon dat sinds november 1942 op Terschelling was gelegerd, een andere compagnie lag op Vlieland. Beide compagnieën maakten deel uit van het Regiment Infanterie onder overste Von Rochow, dat behoorde tot de Divisie Infanterie onder generaal Trierenberg die ook het noordelijk deel van Noord-Holland bezet hield. Voor de twaalfde compagnie van het eiland vertrok werden 26 paarden, 16 vierwielige wagens, 31 tuigen, 10 binten, 8 dekkleden, 11 emmers en verder nog touw, knielaarzen en timmermansgereedschap door de Duitsers gevorderd en vervolgens meegenomen.157 Hierbij kwam het tot een incident met dodelijke afloop. De landbouwer Jan Herman Lammerts van Bueren (geb. 13-10-1903 te Laboean op Deli, Nederlands-Indië, vader van twee kinderen) weigerde tijdens deze invorderingsactie op 30 augustus zijn paard af te staan aan soldaat Jakob Geberzahn en werd daarom ter plekke door hem doodgeschoten. Het incident, dat plaats vond nabij de Tigerstellung, maakte zeer veel indruk op de bevolking. Getuigen (het echtpaar Jelger Teunis Bijlsma en Trijntje Bijlsma-Huizinga) spraken van ‘een hevige woordenwisseling’ waarbij Geberzahn tenslotte links en rechts van Lammerts van Bueren in de grond schoot. Het derde schot trof de landbouwer in het hart. Geberzahn stond onder de bevolking bekend als ‘een bruut persoon’.158 In 1952 heeft de historicus dr. Y.N. Ypma op verzoek van de Documentatiecommissie van de 152 Hibma. Een strijd om vrijheid. 118. 153 Deze totalisering van de arbeidsinzet vond plaats na de bevrijding van Parijs en de capitulatie van Roemenië op 23 augustus 1944. In Duitsland gelastte Goebbels tewerkstelling in de wapenproduktie van mannen en vrouwen van 50 tot en met 65 jaar en van leerlingen van middelbare scholen. Tevens werden universiteiten gesloten, net als bedrijven die niet direct voor de oorlogvoering werkzaam waren. Het vrijkomende personeel werd eveneens ingezet in de wapenindustrie. Ballintijn. Data, feiten, documenten. 204. 154 Smit. Dl. 5. 155 Hibma. Een strijd om vrijheid. 122 - 123. 156 Van Campen. 8. 157 Zorgdrager. Terschelling in oorlogstijd. 158 Proces-verbaal inzake de dood van Jan Herman Lammerts van Bueren, d.d. 29 november 1945. in: Informatie over de oorlogsjaren op Terschelling. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 396. Gemeentearchief Terschelling.

171

Vereniging Friesland 1940 - 1945 onderzoek ingesteld naar dit incident. Hij voerde daartoe gesprekken met een aantal mensen op Terschelling, waaronder bestuurders en oud-leden van het verzet, met het doel na te gaan of Lammerts van Bueren met zijn optreden een verzetsdaad had gepleegd. Ongetwijfeld zal de vraag of zijn weduwe al of niet recht had op een verzetspensioen hierbij een overweging zijn geweest. In het verslag van een in het kader van bovengenoemd onderzoek gevoerd onderhoud met landbouwer en oud-verzetsman Jan Ruige is sprake van een ‘Erelijst’ waar Lammerts van Buerens naam op had moeten worden vermeld indien zijn optreden als een verzetsdaad kon worden geclassificeerd.159 Ypma heeft op Terschelling gesprekken gevoerd met in totaal negen personen: W. Zaadnoordijk, B. Sybesma, G. Zantema, P. de Jong, Jeen de Vos, Jan Ruige, P. van Campen (wiens naam door Ypma abusievelijk met een K geschreven), D. Smit en Jelle Cupido. Zij verklaarden bijna allemaal dat Lammerts van Bueren steeds groenten, fruit en melk aan de Duitsers had geleverd zonder daartoe verplicht of gedwongen te Landbouwer J.H. Lammerts van Bueren zijn geweest. Ook is er sprake van een ‘jeneverstokerij- werd op 30 augustus 1944 door een Duitse tje’ waarover hij zou hebben beschikt om de Duitsers soldaat doodgeschoten omdat hij weigerde schnapps te kunnen leveren. Verder werd aangege- zijn paard af te staan (’t Behouden Huys) ven, dat hij door zijn driftige optreden zijn dood zelf in de hand heeft gewerkt. Zo zou hij Geberzahn ‘herhaaldelijk tegen de grond’ hebben geslagen en zijn zelfbeheersing totaal verloren. Oud-verzetsman Piet de Jong sprak van ‘de bijna ziekelijke woede die in v. B. werd opgewekt wanneer iemand aan zijn eigendom raakte.’ Huisarts David Smit: ‘hij was een buitengewoon driftig man.’ P. van Campen: ‘ik kan het niet anders zien dan dat hij ten gevolge van zijn eigen drift door zijn eigen kameraden is doodgeschoten.’ Ypma noemt zijn conclusie niet in het verslag, maar gelet op de afgelegde verklaringen kan zijn oordeel niet anders zijn geweest dan dat Lammerts van Bueren met zijn optreden geen verzetsdaad heeft gepleegd.160 Op zondag 17 september 1944 moesten op het eiland de fietsen worden ingeleverd, maar wie aan kon tonen het rijwiel nodig te hebben voor zijn of haar werk mocht het de volgende dag terughalen. Op 22 september werd een aantal auto’s dat op Terschelling door de Duitsers in beslag was genomen met de veerboot naar Harlingen gebracht. Op 7 oktober 1944 ging de strandmotorreddingboot ‘Nicolaas Marius’ op zoek naar enkele rubbervlotten die ter hoogte van Paal 9 op de Noordzee dreven. Schipper Joh. Huizinga en zijn mannen wisten zo negen bemanningsleden van een Amerikaanse bommenwerper het leven te redden.161 De Duitsers hebben de gehele bezet159 Ypma. Verslag onderhoud Jan Ruige. Archieftitel: Documentatiecommissie Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1177. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 160 Ypma. Verslagen over de houding van Lammerts van Bueren. Archieftitel: Documentatiecommissie Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 700. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 161 Smit. Dl. 5.

172

tingstijd door dit soort acties toegelaten. Niet alleen omdat ze hiermee hun menselijke gezicht wilden tonen, maar uiteraard ook om zoveel mogelijk vijandelijke strijders door gevangenname uit te kunnen schakelen.

Vierde fase

De vierde en laatste fase van de Duitse bezetting begon met de nadering van de geallieerde legers, na de bevrijding van België in de eerste dagen van september 1944. Blom omschrijft deze fase als die van ‘de totale ontregeling van het leven’.162 Het uitbreken van de Spoorwegstaking in september 1944, bedoeld als ondersteuning van een geallieerde opmars, kan worden gezien als markering van de overgang van de derde naar de vierde fase. De Duitse nederlaag stond toen al vast; het was alleen de vraag wanneer de geallieerden erin zouden slagen de oorlog te winnen. Hoewel de zuidelijke provincies vervolgens door de geallieerden werden bevrijd, stond het overige deel van Nederland nog bloot aan grote ontberingen. Op 17 september begon de geallieerde legerleiding aan een groot offensief om in één opmars door Nederland en de noordwestelijke Duitse laagvlakte mogelijk naar Berlijn door te kunnen stoten en zo de oorlog snel tot een einde te brengen. Voor het welslagen van deze operatie Market Garden was het noodzakelijk de bruggen bij Arnhem en Nijmegen in handen te krijgen en door middel van paratroepen een overgang over de Maas en de Rijn te forceren. Het lukte Amerikaanse parachutisten de brug bij Nijmegen onbeschadigd in handen te krijgen, maar Britse en Poolse luchtlandingstroepen die bij Arnhem een stevig bruggenhoofd moesten vormen slaagden niet in hun opdracht. Zij moesten in de nacht van 25 september met zware verliezen op de zuidelijke Rijnoever worden teruggetrokken. Door het mislukken van deze Slag bij Arnhem vervloog bij de bevolking de hoop op een spoedige bevrijding van geheel Nederland. Medio november slaagden de geallieerden er wel in het grootste deel van de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Limburg te bevrijden. Vanaf dat moment werd er in Nederland weinig meer gevochten.163 De roof en terreur die de Duitsers vanaf het najaar van 1944 aan den dag legden mondden uit in de hongerwinter, die zich vooral in de grote steden in het westen van het land manifesteerde. Directe aanleiding hiertoe was het Duitse verbod, als reactie op de Spoorwegstaking, om het westen van Nederland met voedsel te bevoorraden. De bevolking was inmiddels in overgrote meerderheid zeer anti-Duits geworden, waardoor het aantal illegale organisaties dat zich met daadwerkelijk verzet tegen de bezetter bezighield aanzienlijk groeide. De Duitsers hadden in deze fase van de bezetting een houding aangenomen waarbij ze er vanuit gingen vijandelijk gebied bezet te houden en een vijandelijke bevolking tegenover zich te hebben, die bereid was - indien mogelijk - de geallieerden hulp te bieden. Om over voldoende verdedigingswerken tegen de oprukkende geallieerden te kunnen beschikken werden met name in het noordoosten van het land weer tal van razzia’s gehouden teneinde aan de benodigde arbeidskrachten te kunnen komen. In Friesland probeerden de Duitsers vooral in de steden voor dit doel personeel te ronselen. Maar met weinig succes, gezien het grote aantal mensen dat hier in de sectoren landbouw en veeteelt werkzaam was of op andere wijze bij de voedselvoorziening was betrokken en daarbij niet kon worden gemist. Ook van Texel werden mannen weggehaald om voor de Duitsers te werken. Zover is het op Terschelling (afgezien van 28 mannen die in 1942 naar Duitsland vertrokken) echter niet gekomen, hoewel de door de Duitsers gecontroleerde arbeidsbureaus daar wel steeds pogingen toe ondernamen (in het hoofdstuk Tewerkstelling wordt daar uitgebreider op ingegaan). Integendeel, hier vond juist een verslapping van het beleid plaats: de 162 Blom, J.C.H. Nederland onder Duitse bezetting 10 mei 1940 – 5 mei 1940. 98. 163 Warmbrunn. 14 - 15.

173

Duitsers hadden er geen arbeidskrachten meer nodig omdat er geen of bijna geen werk meer was - de bunkerbouw en de andere werken voor de Duitsers waren voltooid. Vele Terschellinger mannen zaten in deze periode dan ook werkloos thuis. De oogst was al binnen en het binnenhalen van de cranberryoogst was niet nodig omdat die ten gevolge van vroeg optredende nachtvorst was mislukt. Inmiddels was in oktober 1944 weer een nieuwe Inselkommandant op Terschelling gekomen, nadat Haucke een maand eerder was vertrokken: Kapitein-luitenant der Marine Infanterie Bernard, een overtuigd nazi die op dat moment nog in de Duitse overwinning geloofde. Volgens Hibma was Bernard een opvliegend persoon: ‘Hij was niet altijd bezadigd, hij kon opstuiven en dreigen, maar au fond bleek hij zeer goedhartig en daarbij strikt eerlijk’.164 Onder zijn bewind vond een incident plaats dat aanleiding vormde voor maatregelen tegen de gehele bevolking van het eiland, de enige maal dat zulks tijdens de Duitse bezetting gebeurde, afgezien van de eerdergenoemde razzia. Op zaterdag 16 december 1944 werd om half acht ’s avonds in Midsland een soldaat van de Wehrmacht in de rug aangevallen en in een sloot geworpen waarin een prikkeldraadversperring was aangebracht, waardoor de man gewond raakte. Het incident vormde voor Inselkommandant Bernard aanleiding om een uitgaansverbod tussen half zes ’s avonds en zeven uur ‘s ochtends in te stellen.165 Verder zou er onmiddellijk worden geschoten wanneer er verboden gebied werd betreden, men met meer dan drie mensen samenschoolde of op de aanroep ‘Halt’ niet direct bleef staan. Ook moesten alle Ausweise worden ingeleverd op grond waarvan men buiten de vastgestelde tijden de straat mocht betreden.166 Op maandag 18 december verspreidden de Duitsers het bericht waarin ze de aanvaller verzochten zich bij hen te melden. Ook mensen die meer wisten van het gebeurde werden verzocht dit bij de Duitsers te melden. Na melding zouden de ‘bijzondere maatregelen’ worden ingetrokken. Of beide verzoeken van de Duitsers iets hebben uitgehaald is niet bekend. De bijzondere maatregelen werden op 6 januari 1945 weer ingetrokken.167 De Duitse onderofficier Jorgens vertelde naderhand aan P.J. van Campen dat de Duitse autoriteiten naar aanleiding van het incident overwogen hadden om heel Midsland te ontruimen. Uiteindelijk was daar van afgezien, ook al omdat er aanwijzingen waren dat een andere Duitse militair de schuldige was.168 Voor burgemeester Bakker had het incident nog een onaangenaam verblijf in een Duitse cel tot gevolg. Hij werd namelijk op 17 december voor opheldering ontboden bij de Inselkommandant. Bakker weigerde echter van West-Terschelling naar Midsland te fietsen omdat het weer hem te slecht was. Nadat eerst een ondergeschikte van de Inselkommandant Bakker tot tweemaal toe telefonisch had opgedragen naar Midsland te komen en vervolgens de Inselkommandant zich persoonlijk telefonisch met hem in verbinding had gesteld, weigerde de burgemeester nog steeds, met het argument dat van een man van 62 jaar toch niet kon worden gevergd met zulk slecht weer zes kilometer te fietsen. Bernard vatte dit op als onwilligheid en ondertekende daarop een arrestatiebevel. Bakker werd in zijn woning aangehouden en in de West Batterie ingesloten. Na 24 uur te hebben vastgezeten kreeg de burgemeester zijn vrijheid terug.169 Dit incident tekent de slechte verhouding die tussen Bakker en Bernard was ontstaan. Deze mannen konden volstrekt niet met elkaar overweg. De oorzaak kan worden gezocht in het feit dat 164 Hibma. Op de brug. 95. 165 Hibma. Een strijd om vrijheid. 133. 166 Omroep in verband met het in de rug aanvallen van een Duitse soldaat d.d. 18 december 1944. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling. 167 Harlaar. ‘Terschelling kijkt naar u uit’. 20 - 21. 168 Van Campen. 19. 169 Hibma. Een strijd om vrijheid. 134.

174

het dualisme in het Duitse bestuur het onduidelijk maakte welk gezag tot de competentie van de Wehrmacht behoorde en wat tot de burgerlijke bestuurders. In combinatie met de slechte contactuele eigenschappen van burgemeester Bakker moet dit tot een escalatie hebben geleid. Wanneer de Wehrmacht al te onafhankelijk van hem optrad protesteerde hij hiertegen bij Beauftragte Ross van Friesland die dan op zijn beurt opheldering vroeg bij de Inselkommandant. Over en weer moet dit tot veel irritatie hebben geleid.170 Op 10 januari 1945 bleek opnieuw hoe slecht de verhouding tussen Inselkommandant en burgemeester was. Die dag liep het beurtschip ‘Midsland’ van schipper Borsch de haven van WestTerschelling binnen met een ‘lading’ van dertig Amsterdamse kinderen die bij verschillende Terschellinger families zouden worden ondergebracht. Borsch heeft gedurende de bezettingstijd steeds de verbinding van het eiland met Amsterdam onderhouden. Zijn regelmatige lijndienst vormde lange tijd een onderbreking in het isolement van Terschelling, met uitzondering natuurlijk van de dagelijkse of tweedagelijkse afvaarten van de veerboten van de Terschellinger Stoomboot Maatschappij en een ander beurtschip naar Harlingen. Op de heenreis vervoerde Borsch gewoonlijk stukgoed van de zuivelfabriek op Lies en niet zelden pakjes bestemd voor oudTerschellingers die in en rond Amsterdam woonden. Op de terugreis bestond de lading onder meer uit stukken bestemd voor de zuivelfabriek, de gasfabriek en steenkolen voor de centrale van de Terschellinger Electriciteits Maatschappij. Ook een voorraad bier bestemd voor de Duitse bezettingstroepen behoorde gewoonlijk tot de lading op de terugreis. Aan het einde van de herfst van 1944 moest Borsch wegens brandstofgebrek met zijn beurtdienst stoppen. Wel hield hij een reservevoorraad dieselolie achter de hand voor noodgevallen. Een brief van een contact in Amsterdam, waarin over de erbarmelijke toestanden tijdens de hongerwinter werd geschreven, vormde voor Borsch de aanleiding nogmaals een reis te maken. Per omroeper liet hij op het eiland bekend maken dat de afvaart op 29 december 1944 plaats zou vinden. Wie levensmiddelen naar verwanten wilde sturen, kon die aan de weg zetten waarna de pakketten opgehaald zouden worden en naar de haven gebracht. In Amsterdam stonden 30 oud-Terschellingers gereed om het schip te lossen. De levensmiddelenpakketten werden opgeslagen in een pakhuis aan de Prins Hendrikkade waarna de per briefkaart gealarmeerde geadresseerden ze op konden halen.171 De Amsterdamse kinderen die Borsch op de terugreis meenam, maakten in hun woonplaats de oorlogswinter mee en waren bijna allemaal ernstig verzwakt door de geleden ontberingen.172 Tijdens het ontschepen stond burgemeester Bakker op de kade. Hij liet luidkeels merken het niet met de gang van zaken eens te zijn en gelastte Borsch de kinderen weer terug te brengen. Diens antwoord luidde: ‘Als jij olie voor me hebt, ik heb het niet meer’. Dan moest hij maar op de zeilen gaan, wierp de burgemeester tegen, doch die had Borsch evenmin. Daarop greep de eveneens op de kade gearriveerde Inselkommandant Bernard in. Bernard hield burgemeester Bakker voor dat ‘er slechts één baas op Terschelling (was) en dat dit beslist niet diegene was die weigerde hongerende kinderen te ontvangen’. Natuurlijk was zijn mening bepalend, zodat de kinderen op Terschelling konden blijven.173 Zij werden op 24 juni 1945 door schipper Borsch met zijn schip naar hun woonplaats teruggebracht. Tijdens de winter van 1944-1945 kwamen zowel de Duitsers als de geallieerden tot het inzicht dat het noordwesten van Nederland strategisch gezien niet langer van belang was, omdat de geallieerden erin geslaagd waren de benedenloop van de Rijn te naderen. Rond 10 maart 1945 had170 De Groot. 35. 171 Ruyg. In Wereldoorlog II met schipper Borsch naar Amsterdam. Dl. 2. 172 Smit. Dl. 6. 173 Ruyg. Dl. 4.

175

den zij de rivier op een aantal plaatsen bereikt en bij Remagen een bruggenhoofd gevormd. Tegelijkertijd begon de geallieerde luchtmacht de Duitse stellingen, die in het noordoosten van ons land de geallieerde opmars naar het noordwestelijke deel van Duitsland blokkeerden, te bestoken. Op 21 maart begon de aanval over land door parachutisten bij de Nederlandse grens over de Rijn te laten trekken. In de weken daarna rukten geallieerde troepen op door de oostelijke provincies. Op 10 april werd Deventer door Canadese troepen bevrijd. Na een avond en een nacht strijd trokken Canadese troepen op 17 april Harlingen binnen. Op 18 april werd de Afsluitdijk overgetrokken. De bevolking van Terschelling zou echter nog een aantal weken moeten wachten alvorens de Duitsers hun wapens neerlegden en door de bevrijders van het eiland werden gehaald. Het nieuws dat de bevrijding aanstaande was, was hier echter wel doorgedrongen.

R. Laauw, tijdens de bezetting waarnemend gemeentesecretaris op Terschelling (’t Behouden Huys)

In februari 1945 nam NSB-burgemeester J. Bakker om gezondheidsredenen ontslag. Hij zou op 7 mei van dat jaar onder ietwat mysterieuze omstandigheden aan bloedvergiftiging overlijden.174 Bakker was in maart opgevolgd door zijn geestverwant S. Perdok, die eveneens burgemeester van Schiermonnikoog was. Omdat Bakker eerder al de gemeentesecretaris had ontslagen, zou het bestuur van de gemeente bij de bevrijding na terzijdestelling van Perdok in handen komen van waarnemend gemeentesecretaris R. Laauw, uiteraard in overleg met het district Terschelling van de Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten en het Militair Gezag. Tijdens de laatste maanden van de bezetting nam Laauw nog een zwaarwegende beslissing. Met plaatsvervangend voedselcommissaris Hibma had hij regelmatig overleg over de voedselsituatie op het eiland, waarbij ook de geldschaarste onderwerp van gesprek was. De acute geldschaarste was namelijk een heikel probleem, niet alleen op Terschelling maar in heel Nederland. De bevolking hield zilvergeld massaal achter en geldtransporten waren vanwege de oorlogsomstandigheden niet langer mogelijk. Veel gemeenten besloten daarom, vaak zonder toestemming van hogerhand, zelf tot het uitgeven van geld. Dan zouden steuntrekkers, vluchtelingen en anderen die van de overheid afhankelijk waren tenminste de noodzakelijke levensbehoeften kunnen blijven kopen, was de achterliggende gedachte. Op de waddeneilanden kampte men nog met de extra handicap dat men hier in een strikt isolement verkeerde. De bevolking moest gelaten afwachten wanneer men daaruit zou worden verlost. Het was volstrekt onduidelijk of de op de eilanden gelegerde Duitse troepen zouden capituleren of proberen de strijd voort te zetten. In het laatste geval zouden de verbindingen met het vasteland langdurig kunnen worden verbroken, met alle gevolgen van dien. Om te voorkomen dat al het geld tenslotte uit de roulatie zou verdwijnen werd ook hier besloten tot de aanmaak van noodgeld. Op Vlieland werden op 10 en 11 mei 2.000 174 Overlijdensregister 1945, gemeentearchief Terschelling. De kist met het stoffelijk overschot van de burgemeester werd door leden van de NBS ‘noordom’, dus niet door het dorp, naar de begraafplaats aan de Longway gebracht. Hij werd daar vervolgens niet begraven doch ‘in het graf gestopt’. Wijlen de heer Piet de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004.

176

bonnen van respectievelijk een kwartje, een gulden en tien gulden met de hand getypt. Tot de aanmaak van noodgeld op Terschelling werd besloten tijdens het eerdergenoemde overleg van Laauw met Hibma. Bij Drukkerij Cupido werden bonnen gedrukt in zes coupures: van 1, 2 , 5, 10, 25 en 100 gulden. De bonnen werden gedateerd op 1 mei 1945. Maar aangezien de capitulatie van de Duitse troepen in Nederland ook voor die op de waddeneilanden gold en zij zich daaraan hielden door de strijd niet verder voort te zetten, is het geld nooit in omloop gebracht.175 In het archief van gemeentemuseum ’t Behouden Huys is één coupure ter waarde van tien gulden bewaard gebleven. De bestuurlijke discussie op Terschelling over het noodgeld is de laatste geweest vóór de Duitse capitulatie van 5 mei 1945.

175 N.N. Historisch boekwerk over noodgeld in WO II.

177

Verzet Verzet was eigenlijk zinloos op Terschelling: ontsnappen van het eiland was onmogelijk en de Duitsers waren overal dermate overwegend aanwezig dat tot aan het einde van de bezetting maar weinigen op dergelijke gedachten zijn gekomen. Hibma: ‘Dag en nacht werd overal gepatrouilleerd door een bereden en een onbereden afdeeling van de Grenzaufsichtdienst, benevens door infanteristen. Dagelijks bezochten soldaten de boerderijen om de boeren er van te verwittigen, wanneer zij moesten rijden voor de Wehrmacht, of om te trachten levensmiddelen aan te kopen, en geraakten daardoor volkomen van alles op de hoogte. Ook anderszins bestond soms een tamelijk nauw contact (tewerkstelling, bewassching e.d.) tusschen militairen en bevolking, hier kon geen illegaliteit gedijen, wat van die zijde ook werd erkend’.176 Als illustratie bij die laatste opmerking van Hibma kan worden verwezen naar wat een ‘speciale’ verslaggever van Het Vrije Volk na de bevrijding van Terschelling schreef: dat op de waddeneilanden illegale activiteiten ‘moeilijk’ waren geweest maar dat er wel voorbereidend werk voor opvulling van het gezagsvacuüm na de bevrijding kon worden gedaan.177 Het zou op Terschelling aan het eind van de bezetting uiteindelijk toch nog tot enige verzetsactiviteit komen, waarbij een flink stuk van het voorbereidend werk kon worden verricht waarop de verslaggever van Het Vrije Volk doelde. Alvorens in te gaan op het ontstaan van een verzetsgroep op Terschelling en de activiteiten daarvan, wil ik stilstaan bij hetgeen daarover in de literatuur is te vinden. Dat is bijzonder weinig, alleen de oud-Terschellinger wijlen Jo Smit heeft daar in 1972 over geschreven. Hij zet zijn beeld van de Terschellinger mentaliteit uiteen door een beroep te doen op begrippen uit de culturele antropologie. Smit hanteert daarbij de begrippen shame-culture en guilt-culture, waarin hij met behulp van een nogal duistere theorie zijdelings een oordeel velt over de houding van de Terschellingers tijdens de Duitse bezetting.178 Op Terschelling heerst volgens Smit ‘een shame-culture, een samenleving waar de voornaamste drang in de richting van conformiteit inzake sociaal gedrag gelegen is in de vrees voor publieke blaam, voor gezichtsverlies. Zo’n samenleving is niet gebaseerd op schuldgevoelens, die aanleiding kunnen geven tot ziekelijke ophogingen van wrok en agressiviteit, maar op een duidelijke scheiding tussen openbaar gedrag en privé-domein’. Het gevolg hiervan is - volgens Smit - dat ‘de Terschellinger niet in de wieg is gelegd voor martelaar. Hij zal zijn leven wagen bij redding en berging, maar niet - tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld - in een protesterend gebaar om des gewetens wille’.179 Smit haalt hier twee zaken door elkaar. Wanneer men zijn leven waagt om schipbreukelingen van een zinkend schip te halen komt men na afloop van de redding met de reddingboot weer op een veilig eiland aan, waar het leven vervolgens gewoon verder gaat: met de geslaagde redding is de gevaarlijke situatie geëindigd. Maar het met gevaar voor eigen leven redden van schipbreukelingen is natuurlijk een totaal andere handeling dan de wapens op te nemen tegen een groep uiterst gevaarlijke bezetters, zonder ruimte om onder te duiken of van het eiland te ontsnappen (dat laatste was overigens ook nog maar relatief, want op het vasteland waren de Duitse bezet176 Hibma. Op de brug. 94 - 95. 177 Het Vrije Volk, 30 juni 1945. 178 Jo Smit. Terschellinger getij. 202 179 Ibidem.

178

ters immers eveneens in grote getale aanwezig). De gevaarlijke situatie blijft bestaan en is zelfs in intensiteit toegenomen, want de Duitsers zullen na een verzetsdaad uiteraard jacht maken op degenen die hem pleegden teneinde die te kunnen opsporen, berechten en bestraffen. Openlijk verzet plegen kon niet op Terschelling, maar dat wil nog niet zeggen dat de wil daartoe niet onder de bevolking aanwezig was, juist om tegemoet te komen aan de eisen van een samenleving ‘waar de voornaamste drang in de richting van conformiteit inzake sociaal gedrag gelegen is in de vrees voor publieke blaam’. Wat dat betreft verschilde de Terschellinger samenleving natuurlijk niet van die in welke willekeurige andere Nederlandse gemeente. Want ook de Terschellingers waren zich er tijdens de bezetting van bewust dat er iets gedaan moest worden, zeker in de laatste fase toen de Duitsers hun maatregelen tegen de bevolking aanscherpten. Men kende zijn verantwoordelijkheid ten opzichte van de samenleving en was zich er van bewust dat niets doen later tot veel verwijten kon leiden, net zoals dat op de vastewal het geval was. Ook op Terschelling zal menigeen bereid zijn geweest zijn leven te wagen maar daar uit praktische overwegingen vanaf hebben gezien. Zo had zeeman Tedo Hartlief, wiens verzetsactiviteiten in het volgende deel worden behandeld, lang genoeg op Terschelling gewoond om zich bewust te zijn van de shame-culture die daar heerst, maar moet hij zich aan de andere kant ook hebben gerealiseerd welke geringe fysische en geografische mogelijkheden het eiland voor verzetsactiviteiten bood. Hartlief was kennelijk een man die wel verzet wilde plegen, maar dat op het eiland niet verantwoord achtte. (Eenzelfde redenering zou op kunnen gaan voor de van Terschelling afkomstige verzetsman Klaas Kaspers, doch die was aan het begin van de bezetting reeds elders woonachtig). Eenmaal aan de wal raakte Hartlief wel bij het verzet betrokken. Natuurlijk was hij op Terschelling niet de enige met een dergelijke instelling. Een Terschellinger verzetsgroep is er dan ook inderdaad ontstaan, zoals we zullen zien, zij het pas in een laat stadium van de bezetting toen duidelijk was geworden dat de Duitsers de oorlog zouden gaan verliezen. Zoals zal blijken ging het er allemaal nogal amateuristisch aan toe maar men haalde tenslotte wel wapens naar het eiland, zich ervan bewust zijnde dat daarmee grote risico’s werden genomen. De Terschellingers valt dus geen gelaten opstelling te verwijten. Niettemin komt Smit nog met een andere in dit kader belangrijke theorie. Hij haalt in een benadering van de eilander eigenheid de term juttersmentaliteit aan.180 Daarmee doelt hij op een instelling waarbij soepel wordt gereageerd op veranderende omstandigheden: ‘het aanvaarden van het lot zoals het valt. Ook als het tegenzit, accepteert hij (de Terschellinger) met een zekere flair dat wat blijkbaar niet te ontkomen is. Hij blijft zichzelf in voor- en tegenspoed’. Smit laat weliswaar na om onder ‘dat wat blijkbaar niet te ontkomen is’ ook de beslissing te rekenen tijdens de Duitse bezetting wel tot verzet te komen, althans tot de vorming van een groep die, wanneer de bevrijding eenmaal was aangebroken, de wapens tegen de Duitsers op zou (kunnen) nemen. Die beslissing is voor de betrokkenen niet gering geweest maar vol risico’s, en wanneer men zich op houding en opmerkzaamheid van de Duitsers had verkeken hadden de gevolgen dramatisch kunnen zijn. Van ‘het aanvaarden van het lot zoals het valt’ was dan ook geen sprake, ook al doelt Smit met het aanhalen van deze theorie niet rechtstreeks op de omstandigheden tijdens de bezettingsperiode. De theorie wordt echter wel in hetzelfde hoofdstuk en in één adem genoemd met die over de shame-culture waarbij de houding van de Terschellingers tijdens de bezetting wèl aan de orde komt. Volgens de in 2004 overleden Piet de Jong wachtten de Terschellingers zuiver om pragmatische redenen lang met het vormen van een verzetsgroep.181 Ze hadden, kortom, wel eerder 180 Ibidem. 201 181 Wijlen de heer Piet de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004.

179

gewild maar vonden dat niet verantwoord. Ook de eerder genoemde onbekende verslaggever die na de oorlogsjaren verschillende aspecten van de Duitse bezetting op Terschelling onderzocht in opdracht van de Vereniging Friesland 1940 - 1945, legde in zijn rapportage de nadruk op het feit dat op de waddeneilanden andere omstandigheden heersten dan aan de vastewal, waardoor het initiatief tot verzet hier op een andere manier en op een later tijdstip tot stand kwam. ‘De eilanden hebben de gehele oorlog door een zware bezetting gehad, die bij tijd en wijle de bevolking meer dan verdubbelde. Deze sterke bezetting - er waren in 1941/’42 ook nog ruim 600 arbeiders voor de OT (Organisation Todt, die zich bezig hield met de bunkerbouw) tewerkgesteld - betekende zonder twijfel een zware geestelijke belasting voor de eilandbewoners. Er moeten hier dus heel andere maatstaven worden aangelegd bij de beoordeling van het verzet dan aan de vastewal, daar deze bezetting een dusdanige geestelijke belasting voor de bevolking betekende, dat van een verzetsbeweging, zoals elders werd aangetroffen, geen sprake kon zijn. En toch, ondanks alle beperkingen en belemmeringen, die de afgeslotenheid nu eenmaal meebracht en die voor alle eilanden min-of-meer gelijk waren, groeide het verzet ook hier, het sterkst nog op Terschelling (…).’182 In ons land zijn gedurende de Duitse bezetting talloze verzetsdaden in allerlei vormen gepleegd. Warmbrunn onderscheidt in het verzet drie categorieën. Hij gebruikt de termen ‘passief verzet’ en ‘non-collaboratie’ om houdingen en daden van verzet tegen het nationaal-socialisme en tegen de Duitsers te duiden, daden die voor de ‘goede’ Nederlander geen grote gevaren met zich meebrachten en die hem niet in de gevangenis of voor het executiepeloton brachten. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan het luisteren naar de verboden Britse radio of naar Radio Oranje, of aan het lezen van een illegaal blad. De term ‘actief verzet’ wendt Warmbrunn aan voor daden die wèl zulke risico’s inhielden, zonder overigens in de eerste plaats het gebruik van militair geweld met zich mee te brengen of andere vormen van destructief geweld te impliceren. Een voorbeeld hiervan is het gelegenheid bieden tot onderduiken. Acties waarbij concrete militaire doeleinden werden nagestreefd duidt hij aan met de term ‘militair verzet’: spionage, sabotage en het concreet bestrijden van de vijand met militair geweld, activiteiten die in andere Europese landen bekend stonden onder de noemer partizanen-oorlog.183 Jan Romein spreekt van ‘klein’ verzet, ‘groot’ verzet en ‘verzet’, waarbij volgens hem tot de laatste categorie behoren het schrijven, drukken en verspreiden van illegale bladen.184 Van der Heijden maakt een onderscheid op basis van het strafbaar zijn van de gepleegde daden: ‘het onderscheid tussen min of meer strafbaar hing af van het moment, de omstandigheden en de betrokken personen’.185 Op Terschelling zijn niet alle onderscheiden vormen van verzet gepleegd, al werd daar net als in de rest van Nederland natuurlijk ook naar Radio Oranje en de BBC geluisterd en werden er eveneens illegale bladen gelezen. Zoals gezegd kwam het verzet oftewel de illegaliteit op het eiland pas in een relatief laat stadium van de bezetting tot stand. Net als op zoveel andere plaatsen in het land, begon het ermee dat exemplaren van illegale bladen als Trouw en Vrij Nederland naar het eiland kwamen en daar gingen circuleren. De bladen werden gesmokkeld met dezelfde veerboten als waarmee de duizenden Duitse militairen werden aangevoerd.186 Het ging hierbij echter om verspreiding in zeer beperkte kring. Tot medio 1943 was dit het enige teken van verzet op Terschelling, zo concludeert Zaadnoordijk.187 182 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. 183 Warmbrunn. 183. 184 Romein. Tussen vrees en vrijheid. 124. 185 Van der Heijden. 276. 186 Wiersma. 344. 187 Zaadnoordijk. Vel I.

180

De ‘top’ van de verzetsgroep op Terschelling. Op laarzen huisarts David Smit, die als commandant fungeerde. Verder onder andere Jac. en Jeen de Vos, W. Zaadnoordijk, J.C. Visser en ‘meester’ Dirk den Boer (’t Behouden Huys) De Terschellinger verzetsgroep bestond eind 1944 uit circa 120 man. De bevolking van het eiland had toen een omvang van 3.376 zielen. Het deel van de bevolking dat bereid was tot een verzetsgroep toe te treden bedroeg op dat tijdstip derhalve 3,5 procent. Landelijk gezien lag dat cijfer veel lager: 25.000 op een bevolking van ongeveer 9 miljoen zielen, goed voor een percentage van 0,27.188 In mei 1945 was de omvang van de Terschellinger verzetsgroep uitgegroeid tot 162 man: 4,8 procent van de bevolking. Landelijk bedroegen deze cijfers op dat moment circa 45.000 oftewel 0,5 procent. Een mogelijke verklaring van deze grote verschillen is het feit dat de Terschellinger verzetsgroep, behalve vanaf januari 1945 met wapentraining, zich niet met concrete verzetsdaden als sabotage bezighield. Deelname aan het verzet op Terschelling hield daardoor veel minder risico’s in dan aan de vastewal het geval was. De bereidheid om er tot toe te treden zal dan ook groter zijn geweest dan aan de vastewal. De Duitsers waren zich er tot april 1945 bovendien nauwelijks van bewust dat er op het eiland iets als een verzetsgroep bestond, ook al omdat er geen concrete verzetsdaden werden gepleegd. De leden van de Terschellinger verzetsgroep liepen dus bijna geen risico’s, behalve dan dat men tijdens de wapentrainingen gezamenlijk kon worden betrapt en natuurlijk bestonden op het eiland de gebruikelijke risico’s van roddel en verraad. Over het ontstaan van de verzetsbeweging op Terschelling valt na zo lange tijd natuurlijk weinig 188 De Jong. Dl. 7. 1047.

181

meer in detail te reconstrueren, ondanks gesprekken met een enkele oud-verzetsman en andere Terschellingers die de bezettingsperiode bewust hebben meegemaakt. Ook de inhoud van het gemeentearchief biedt weinig aanknopingspunten: uiteraard is er tijdens de bezetting niets of slechts weinig over de verzetsactiviteiten vastgelegd. Niettemin valt op basis van een aantal verspreide publicaties en archiefstukken een globale reconstructie te maken van de wijze waarop de vorming van het verzet op Terschelling tot stand kwam. Hiervoor werden gebruikt artikelen in Schylge myn lântse, de doctoraalscriptie van drs. Maaike de Groot, stukken in het archief van het Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum Tresoar te Leeuwarden, het reeds eerder geciteerde Overzicht van ontstaan en werkzaamheden van N.B.S. District XI, Gewest Friesland van de verzetsman en latere wethouder W. Zaadnoordijk en een gesprek Oud-verzetsman Piet de Jong, enkele maanden voor met oud-verzetsman wijlen Piet de Jong (gezijn dood in 2004 (Johan van der Wal) boren in 1916). Aanvankelijk ging het om twee los van elkaar opererende groepen. De eerste, bestaande uit zes personen, werd omstreeks augustus 1943 gevormd door E.H.W. Roggenkamp, Commissaris van het Loodswezen te West-Terschelling. Roggenkamp was in Friesland in contact gekomen met de Gewestelijke leiding van de Ordedienst (OD) en legde naar aanleiding daarvan contacten met een eerste kern van zes personen.189 ‘Het was, meen ik, in 1942 dat ik contact kreeg met Roggenkamp, die mij vroeg of ik bereid was toe te treden tot de OD. Er werd toen een klein groepje mensen bij elkaar gezocht en deze bleken eigenlijk later ook allemaal voor hun taak berekend. De groep waarover ik commandant was bestond uit plm. 21 man’, verklaarde de toen 70-jarige landbouwer Jan Ruige in 1952 in het kader van een onderzoek naar de gebeurtenissen tijdens de bezetting op Terschelling.190 Het doel was om te komen tot een afdeling van de Ordedienst (OD), een landelijke opererende verzetsgroep met een algemeen hoofdkwartier en een reeks regionale, lagere commandoposten. Het voornaamste doel dat de OD zich stelde was de handhaving van orde en rust tussen het moment van de Duitse ineenstorting en dat van terugkeer van de wettige regering. Totdat het zover was hield men zich bezig met spionagewerk, waarvan de resultaten werden doorgegeven aan het centrale hoofdkwartier van de OD-NBS en aan de Inlichtingendienst (ID).191 Ook Dirk den Boer, hoofd van de christelijke ds. Vossenschool te West-Terschelling, ondernam pogingen een verzetsgroep op te richten. Hij was in contact gekomen met de afdeling Amersfoort van de organisatie Vrij Nederland, die zich bezighield met de verspreiding van illegale bladen en steun aan onderduikers. Voor het opzetten van dat werk op Terschelling trachtte Den Boer 189 Zaadnoordijk. Vel II. 190 Ypma. Verslag onderhoud Jan Ruige. in: Vereniging Friesland 1940 - 1945, Documentatiecommissie. Toegangsnr. 350, stuknr. 1177. Tresoar, Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 191 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

182

een groep samen te stellen. Daarvan waren onder andere de aannemers Boersma en Ybema lid. Den Boer was echter onkundig van het feit dat ook Roggenkamp dergelijke plannen had. Beiden kwamen echter onvermijdelijk in aanraking met elkaar en met de huisarts David Smit. Smit was reserve-officier van gezondheid en tevens de enige inwoner van Terschelling die destijds een officiersrang in het Nederlandse leger bekleedde.192 Hierdoor ontstond op Terschelling een illegaal driemanschap dat zich ten doel stelde een afdeling Terschelling van de OD op te richten. Het driemanschap bestond uit David Smit als districtscommandant, Dirk den Boer als gemeentelijk commandant voor West-Terschelling en J.C. Visser, technisch opzichter van Rijkswaterstaat, als gemeentelijk commandant voor Oost-Terschelling. Samen met de vergelijkbare groep op Vlieland werd zo het elfde OD-district gevormd, ressorterende onder het district Friesland.193 Van het oorspronkelijke plan van Den Boer om op Terschelling een afdeling van Vrij Nederland op te zetten, werd afgezien. Den Boer werd ingeschakeld in de kern van het OD-district dat op Terschelling werd opgezet. Roggenkamp daarentegen werd niet in de organisatie opgenomen omdat hij wegens dreigende tewerkstelling het eiland verliet. In zijn functie van Commissaris Loodswezen werd hij vervangen door een NSB-er.194 Piet de Jong, oud-onderofficier der artillerie, werd in de loop van 1943 voor deelname aan het verzet benaderd door ‘dokter’ David Smit bij Schittrum, waar beiden een tuintje bezaten. Na een praatje over de oorlogstoestand vroeg Smit: ‘Kanst dyn smoêl houe?’ (‘Kun je je mond houden?’) De Jongs antwoord daarop was: ‘Ik dacht het wel’. Op verzoek van Smit begon De Jong direct met het werven van mensen. Hij had, gezien zijn eigen achtergrond, een voorkeur voor oud-militairen, hetgeen ook strookte met het karakter van de OD die volgens militaire regels was opgezet. De Jong vroeg zijn ‘kandidaten’ of ze mee wilden helpen op Terschelling een ondergrondse organisatie op te bouwen. ‘In de meeste gevallen schoot ik raak’. Namen die De Jong zich nog herinnerde van mannen die bereid waren aan de groep deel te nemen, zijn: Cor Swart, Jelle Cupido, Gerrit Spits, Tonny van Nouhuys, Rommert de Jong, Harmen Meyer, Arie de Boer, Siemen Smit, Jeen de Vos, Visser en Zantema.195 In afwachting van zijn taak om het machtsvacuüm op te vullen tussen de Duitse capitulatie en de komst van de wettige regering, hield de Terschellinger OD-groep zich bezig met het verzamelen van gegevens over de Duitse militaire activiteiten op het eiland, met name over de verdedigingswerken. Deze informatie werd per koerier - wisselende opvarenden van de veerboot - doorgegeven aan de Gewestelijke Staf van de OD en aan inlichtingengroepen aan de vastewal, die ze doorzond naar het Bureau Inlichtingen van de OD. Deze informatie kwam in eerste instantie terecht bij ‘Oom Klaas’, schuilnaam van R. Vermeulen te Leeuwarden, die optrad als contactpersoon voor OD-groepen in heel Friesland en de gegevens doorzond naar het landelijke Bureau Inlichtingen van de OD.196 Van directe acties als aanslagen en sabotage is op Terschelling geen sprake geweest, dat was volgens Wiersma alleen maar uitgedraaid op represailles tegen de bevolking.197 N.N: ‘Men zou hier als een rat in de val hebben gezeten bij een eventueel volgend onderzoek.’198 192 Zaadnoordijk. Vel II. Ook op Vlieland fungeerde de plaatselijke huisarts als hoofd van de afdeling der Binnenlandse Strijdkrachten op dat eiland: Robert Turfboer, die van 1944 tot en met 1946 op Vlieland werkzaam was. De Vlielander BS-groep, die ook bekend stond onder de naam ‘dokter Turfboers mannen’, bestond aanvankelijk uit Turfboer, Trinus Cupido, Pieter A. Kroon, Klaas Annema, Klaas Zeijlemaker, Binnema en Meijer. Tijdens de bevrijdingsdagen groeide de groep uit tot de omvang van een dertigtal mannen. Harlinger Courant, 27 mei 2005. 193 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. 194 Zaadnoordijk. Vel II. 195 Zorgdrager. ‘Kanst dyn smoêl houe?’. 196 Rapportage D. Bosman, October 1949. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 843. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 197 Wiersma. 345. 198 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

183

Al eerder werd in deze studie aangevoerd dat Terschelling geen onderduikmogelijkheden bood. Onderduikers waren er dan ook bijna of helemaal niet. In de beschikbare bronnen kon slechts één concreet geval van een onderduiker op Terschelling worden getraceerd. Dat was Hans Willems uit Amsterdam, die ondergedoken zat bij het gezin van Kees en Japke van Zwol op Hee. Hans was de enige zoon van een zuster van Japke.199 Er is verder één bevestiging gevonden dat er op zeer beperkte schaal op het eiland is ondergedoken. In een verslag van de gebeurtenissen op Terschelling tijdens de Duitse bezetting van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 is sprake van ‘in elk geval één, doch vermoedelijk twee onderduikers (…) afkomstig van de vastewal.’200 Gezien dit zeer kleine aantal, hoefde er op Terschelling dan ook geen groep als de Landelijke Organisatie (LO) voor Hulp aan Onderduikers tot stand te komen. Aan overlevenden van neergestorte geallieerde vliegtuigen werd geen hulp verleend, aangezien men het voor onmogelijk hield hen voor de bezetter verborgen te kunnen houden. Mogelijkheden om dergelijke mensen ongezien naar de wal te kunnen overbrengen ontbraken al helemaal, gezien het eerder genoemde feit dat de Duitsers veerboten en beurtschepen streng controleerden. Het ontplooien van dergelijke activiteiten op Terschelling zou er bovendien toe hebben geleid dat de onderhandelingen die plaatsvervangend voedselcommissaris A. Hibma bijna onafgebroken met de Duitsers voerde om zoveel mogelijk Terschellinger mannen voor uitzending naar Duitsland te behoeden, hogelijk waren gefrustreerd. In zijn slotbeschouwing over 1943 zegt Hibma hier in Een strijd om vrijheid zelf over: ‘Intusschen had zij zelve (de bevolking, JvdW) een der belangrijkste voorwaarden voor het welslagen der onderhandelingen geschapen, omdat zij zich nooit tot nutteloozen daden van verzet heeft laten verleiden’.201 Nadat de geallieerden op 6 juni 1944 in Normandië waren geland besloot de Terschellinger verzetsgroep om, ter voorbereiding op de eigenlijke taak, reeds theoretische wapenoefeningen te gaan houden, ook al was men nog niet in het eigenlijke bezit van wapens. Hiertoe werd men aangezet door de Gewestelijke Staf van de OD in Friesland, die meer actie op Terschelling eiste.202 Voor de oefeningen vond men onderdak op de zolder van de schuur van aannemer Tjerk Boersma te West-Terschelling. Ten gevolge van de gevoerde wervingsacties beschikte men in september 1944 reeds over circa 80 man.203 Wiersma spreekt van ‘vier officieren, acht ploegcommandanten en zeventig manschappen’.204 Zaadnoordijk houdt het op vier officieren, acht groepscommandanten en 69 manschappen. Deze 81 mannen waren volgens hem onderverdeeld in 23 man gevechtstroepen en 58 man bewaking. Bij een eventuele mobilisatie van gevechtsklare mannen op het eiland zouden de hier aanwezige oud-militairen, waarvan alle gegevens reeds waren verzameld, aan de sterkte worden toegevoegd.205 De jonge Terschellinger ‘ondergrondse’ moest uiteraard tactvol en uiterst voorzichtig opereren. Het eiland kende weliswaar heel weinig echte verraders, maar des te meer ‘kletsers’ en natuurlijk de sinds augustus 1944 nog 1.200 aanwezige Duitsers waarvan verwacht kon worden dat ze de gang van zaken op het eiland grondig observeerden. De Jong had niettemin geregeld contact met zijn huisarts David Smit, bij wie hij regelmatig op het spreekuur kwam vanwege het (gesimuleerde) eczeem waar hij aan leed. ‘Ik zat gewoon tussen de patiënten en geen mens kwam op 199 Ruyg. Dl. 2. 200 N.N: Het verzet op Terschelling. Enige aspecten. Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 697. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 201 Hibma. Een strijd om vrijheid. 55. 202 Zaadnoordijk. Vel II. 203 Ypma. Friesland Annis Domini 1940 - ’45. 323. 204 Wiersma. 346. 205 Zaadnoordijk. Vel II.

184

de gedachte dat ik met dokter Smit andere dingen bepraatte dan mijn kwaal’.206 In de winter van 1944 - 1945 werd de Terschellinger verzetsgroep van wapens voorzien. Dat waren echter andere wapens dan die waarmee de militairen van het voormalige Nederlandse leger waren uitgerust. Aan oud-onderofficier Piet de Jong werd daarom opgedragen zich naar de vastewal te begeven om daar die wapens te leren kennen, teneinde zijn kennis erover in een later stadium aan de overige leden van de groep te kunnen overbrengen. De betrokken wapens waren de brengun, de stengun en het Lee Enfield-geweer. Om de nodige kennis op te kunnen doen, moest De Jong zich voor instructie melden bij aardappelhandel De Jong in Franeker. Met een door de Inselkommandant geparafeerde reisbrief vertrok hij in opdracht van zijn werkgever, Rijkswaterstaat, naar Harlingen om daar blijkens de reisbrief lassen te leren bij scheepswerf Welgelegen. Hij reisde echter rechtstreeks door naar Franeker en voerde daar zijn opdracht uit.207 De vraag was echter, hoe de wapens op een zo veilig mogelijke manier naar Terschelling konden worden gebracht. De gebruikelijke weg om het Nederlandse verzet vanuit Engeland van wapens te voorzien voerde door de lucht, waarna gewoonlijk een dropping volgde waarbij de in containers verpakte wapens aan een parachute door een vliegtuig werden uitgeworpen. Er is nog even serieus een dergelijke wapendropping op Terschelling overwogen; als landingsplaats werd een terrein ten westen van Kinnum gekozen. Men heeft dit plan echter weer laten varen omdat het uiteindelijk toch te gevaarlijk werd geacht. Met de aanwezigheid op het eiland van een Oosten een West Batterij, de Tigerstellung, de Brandaris en verschillende andere steunpunten en uitkijkposten kon het niet anders dan dat de Duitsers zouden bemerken dat er wapens voor het verzet werden afgeleverd. Een dropping zou daarmee gelijk staan aan zelfmoord, zo werd geredeneerd.208 Daarom werd besloten de wapens vanuit Friesland per boot naar het eiland te brengen. Ze waren verpakt in negen kisten en bevonden zich in de bouwmaterialenfabriek van de firma Haitsma aan de Franeker Trekvaart te Harlingen. Deze wapens waren door een Brits vliegtuig gedropt op een afwerpterrein bij Exmorra. Na doorzoeking door de Duitsers van de gebouwen van baggerbedrijf Kooijman te Harlingen achtte de Harlinger NBS het echter verstandiger ze elders onder te brengen. De wapens werden daarop naar landbouwer Bosch te Yslumbuorren (tussen Harlingen en Achlum) vervoerd en daar in de schuur verborgen. Later verhuisden ze nog naar een pakhuis van de firma Postma aan de Rozengracht te Harlingen, vanwaar ze uiteindelijk ter inscheping naar de haven werden gebracht.209 De Terschellinger beurtschipper Reinder van Urk werd bereid gevonden het transport met zijn schip te verzorgen. Om uit te kunnen varen was echter speciale toestemming vereist van de Inselkommandant. Die stond het Van Urk toe ten bate van de voedselvoorziening een lading aardappelen uit Harlingen op te halen. Zoals gebruikelijk, ging een Duitse soldaat als escorte mee. De wapens arriveerden op deze wijze op het eiland, verpakt in negen kisten en verborgen onder de eigenlijke vracht: aardappelen. Als plek om ze voorlopig te verbergen had men de werkplaats van Rijkswaterstaat te West-Terschelling uitgekozen. Voerman Kasper Kuijper was bereid het transport vanaf de kade per paard en wagen te verzorgen. Piet de Jong, die op de kade aanwezig was op het moment dat Van Urk zijn schip daar aanmeerde, kreeg nog de schrik van zijn leven toen hij de beurtschipper met een geweer in zijn handen zag staan en bovendien, kennelijk voor de grap, op hem aanlegde. Het bleek echter dat de Duitse soldaat die als escorte mee was van het schip was afgelopen zonder zijn geweer mee te nemen. Toen de kisten eenmaal op de kade 206 Zorgdrager. 207 Wijlen de heer P. de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004. 208 Zaadnoordijk. Vel III. 209 Norg. Harlingen en de Tweede Wereldoorlog. 117 - 118.

185

stonden kwam de Hafenkommandant, Hauptfeldwebel Grabolowsky, ter plaatse. De Hafenkommandant ging op één der kisten zitten en informeerde bij Van Urk hoe de reis was verlopen.210 Piet de Jong leidde zijn aandacht af door te wijzen op een V1-raket die vanuit het Rijsterbos in Gaasterland was gelanceerd en, duidelijk zicht- en hoorbaar vanaf Terschelling, op weg was naar Engeland.211 Toen de wapens eenmaal in de werkplaats van Rijkswaterstaat lagen werd besloten dat het te gevaarlijk was om ze daar te laten. Als definitieve bergplaats werd vervolgens gekozen voor de woning van Rijkswaterstaat waar de ambtenaar Zantema woonachtig was. J.C. Visser, technisch ambtenaar bij Rijkswaterstaat en OD-gemeentecommandant van Oost-Terschelling, had hier de nodige voorbereidingen toe getroffen.212 De Jong heeft daar enige tijd later op een winterse dag de negen kisten per slee naar toegebracht. Onderweg hielp een Duitse soldaat hem nog door de slee te duwen. In de kelder van de woning bevond zich een luik, waaronder een kist met waterleidingen en een watermeter de indruk wekten alsof zich hier een aansluiting op de waterleiding bevond. Deze kist kon echter worden verwijderd waarna een ruimte vrijkwam waarin de wapens werden verborgen. Toch leverde het vervoer van de wapens over het eiland later nog problemen op. De instructie kon uiteraard niet altijd op dezelfde plaats worden gegeven, zodat ze van tijd tot tijd naar elders moesten worden overgebracht. Vooral de lange Lee Enfield geweren waren in dit opzicht problematisch, omdat ze op geen enkele wijze konden worden ingekort. Tenslotte werd ervoor gekozen om ze in een asbest pijp over het eiland te vervoeren. Omdat bij de wapens geen oefenmunitie was geleverd maakte Piet de Jong een aantal patronen leeg en verwijderde de slaghoedjes. ‘Voor geknal bij het oefenen was de tijd tenslotte nog niet gekomen’. Maar toen de wapens na de bevrijding echt nodig waren bleek een uit Harlingen gevlucht marinecommando bezit te hebben genomen van de woning van Rijkswaterstaat. Er moest daarom worden gewacht totdat ook op Terschelling de bezetters hun wapens daadwerkelijk hadden neergelegd en zij door het verzet zonder gevaar tegemoet konden worden getreden.213 Tijdens de laatste maanden van de bezetting werd de Terschellinger OD omgevormd tot een afdeling van de Nederlandsche Binnenlandse Strijdkrachten. De taak bleef ongewijzigd: opvullen van het machtsvacuüm tussen de Duitse capitulatie en de komst van de wettige regering. Deze omzetting bracht voor Terschelling geen bijzondere moeilijkheden met zich mee.214 De omvang van de groep was toen toegenomen tot circa 120 man, hoewel het niet helemaal duidelijk is of de groep op Vlieland daarbij ook is meegerekend.215 (Het district Terschelling omvatte immers tevens het buureiland). Als districtscommandant (DICO) fungeerde arts D. Smit, D. den Boer werd aangewezen als gemeentecommandant (GECO) voor West-Terschelling en J.C. Visser zoals gezegd tot gemeentecommandant voor Oost-Terschelling. De heer R. Turfboer fungeerde als gemeentecommandant voor Vlieland.216 Oud-onderofficier Piet de Jong kreeg de functie toegewezen van Districts Operatie Leider (DOL). Hij was onder meer belast met de wapeninstructie, zoals eerder bleek. Hij instrueerde in de voorjaarsmaanden van 1945 de gevechtstroepen op geweer en stengun; verder ontvin-

210 Zaadnoordijk. Vel III. 211 Wijlen de heer P. de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004. 212 Ibidem. 213 Zorgdrager. 214 Zaadnoordijk. Vel II. 215 Ypma. 325. 216 Zaadnoordijk. Vel III.

186

gen van iedere bewakingsgroep de commandant en drie manschappen wapeninstructie.217 Op 11 mei 1945 was de Terschellinger NBS-groep uitgegroeid tot een sterkte van 162 man.218 De groep heeft zich niet beziggehouden met sabotage. Daar leenden de plaatselijke verhoudingen zich niet voor, aldus Zaadnoordijk, die daarmee doelt op de onmogelijkheid tot onderduiken op het eiland. Wel werd zowel in 1944 als in 1945 door de groep nauwkeurig werk verricht inzake het verzamelen van gegevens omtrent militaire fortificaties op het eiland, bewapening, bezettingssterkte, etcetera. De verzamelde informatie werd doorgegeven aan de Gewestelijke Staf der NBS in Friesland en, aldus Zaadnoordijk, ‘tevens langs een zijlijn naar de Intelligence Service’.219 De Duitse bezetters van Terschelling hebben de NBS-groep pas op het laatst opgemerkt, toen die op dat moment al ruim 160 leden telde. Zaadnoordijk: ‘Hoewel sedert september 1944 reeds 81 man in de NBS op Terschelling waren opgenomen en loslippigheid en onvoorzichtige handelingen en uitlatingen waren voorgekomen waardoor onder de bevolking van Terschelling vaak meer was uitgelekt dan wenschelijk moest worden geacht, schijnt men van Duitsche zijde tot April 1945 weinig vermoeden van het bestaan eener verzetsbeweging op het eiland te hebben gehad, althans niet geweten te hebben in welke richting gezocht moest worden’. Niettemin heeft men meermalen spannende momenten meegemaakt: ‘Naarmate de spanning in 1945 toenam en ook de bevrijding van ons noorden vorderde, doch tevens de uitgebreide ondergrondsche organisatie in ons land den Duitschers meer bekend werd, heeft ook de leiding van Distr. XI menig moeilijk uur gekend, te moeilijker omdat in geval van nood de kans op onderduiken of ontsnapping vrijwel geheel moest worden weggecijferd’.220

217 Ibidem. 218 Schylge myn lântse, nr. 2, 1995. 219 Zaadnoordijk. Vel III. 220 Ibidem.

187

Accommodatie Bij het beoordelen van de houding die de bevolking van Terschelling in de oorlogsjaren aannam ten opzichte van de Duitse bezetters kunnen niet zonder meer de criteria worden aangelegd die hiervoor gewoonlijk worden gehanteerd ten aanzien van mensen op het vasteland, die eveneens met de Duitse bezetting zijn geconfronteerd. Het is in deze studie al eerder vastgesteld: de geïsoleerde positie waarin men op het eiland verkeerde bood volstrekt geen ruimte tot openlijk verzet. De enige mogelijkheden om het eiland te verlaten waren de veerboot en een aantal beurtschepen; alle stonden vanzelfsprekend voortdurend onder Duits toezicht.221 De mogelijkheden om zich op het eiland te verbergen waren, ondanks de uitgestrektheid van Terschelling, eveneens miniem. Het aantal Duitsers dat in de oorlogsjaren op het eiland aanwezig was varieerde tussen de 1.000 en de 2.200, zoals eerder in dit deel bleek, hetgeen op een min of meer constant blijvend bevolkingsaantal van rond de 3.300 zielen betekende dat tegenover elke twee tot drie Terschellingers gemiddeld één Duitser stond. Het is volstrekt logisch dat, wanneer twee groepen gedurende lange tijd naast elkaar leven op het strikt afgesloten en daardoor totaal geïsoleerde grondgebied van een eiland, er toenadering tussen hen ontstaat. In het geval van Terschelling is dat dan ook gebeurd, temeer omdat de op het eiland aanwezige Duitsers zich overwegend fatsoenlijk gedroegen. Enerzijds leerden de bezetters in deze situatie het eiland en de bevolking goed kennen en anderzijds zag de bevolking, met name in de bovengenoemde eerste en tweede fase van de bezetting toen van Duitse zijde harde maatregelen en wreedheden nog uitbleven, hen niet als echte vijanden. ‘Hij kwam bescheiden, correct en attent over, niet wat ik mij als kind zo van een ‘vijand’ had voorgesteld’, aldus mevrouw G. Botje-Oepkes over de eerste Duitse officier die in het hotel van haar ouders kwam logeren.222 Volgens de verslaggever, die in opdracht van de Documentatiecommissie van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 onderzoek deed naar de gebeurtenissen tijdens de bezetting op Terschelling, ‘kon een vrij intensief verkeer tussen bewoner en bezetter op den duur niet uitblijven’ en kwam het ertoe dat ‘de bezetters weldra ingeburgerd raakten en bij langer verblijf al gauw de hele straat leerden kennen.’223 Er was dan ook sprake van een wederzijdse aanpassing, die bepalend is geweest voor het ontstaan van de accommodatie onder de bevolking op het eiland. Dit begrip, voor het eerst geïntroduceerd door Kossmann, en later door Blom benadrukt als ‘een heel zinvol hulpmiddel’ dat in de geschiedschrijving over de houding van de bevolking gedurende de Tweede Wereldoorlog tot verhelderende inzichten kan leiden, laat zich definiëren als ‘draaglijk maken of worden; aanpassen aan de omstandigheden’.224 Lammers, die onderzoek deed vanuit sociologisch perspectief, definieert accommodatie als ‘antagonistische samenwerking’ (samenwerking met de tegenstander), ‘een onvermijdelijk gevolg van de interorganisationele beheersing van een bezet land’.225

221 Behalve de veerboot van de TSM onderhielden de schippers Drijver en Van Dijk (met een tjalk) en Van Urk en Doeksen (met een motorklipper) beurtdiensten op Harlingen. Daarnaast onderhield schipper Borsch met het ms ‘Midsland’ een beurtdienst op Amsterdam, eerst wekelijks en later door brandstofgebrek op onregelmatige tijdstippen. De Beer. 222 Botje-Oepkes. Herinneringen ’40 - ’45. 223 N.N: Het verzet op Terschelling. 224 Kossmann. De Tweede Wereldoorlog. 272 - 277. Blom. In de ban van goed en fout. 47. De definitie is afkomstig van: www.cogsci.princeton. edu/cgi-bin/webwn. 225 Lammers. Vreemde overheersing. 111 - 112.

188

Net als elders in Nederland, gold bij de aanvang van de Duitse bezetting ook op Terschelling dat de bevolking zoveel mogelijk voortging met de vertrouwde manier van leven die men vóór mei 1940 gewend was. Een andere houding dan gewoon doorgaan met het leven was eigenlijk ook niet mogelijk, stelt Blom. ‘Het Nederlandse leger had verloren, de regering was vertrokken, een Duits opperbestuur had zich gevestigd of zou zich zeer spoedig vestigen: welke andere houding dan (voorlopig) doorwerken was er eigenlijk mogelijk?’226 De beschikbare richtlijnen van de regering voor dergelijke situaties wezen ook in die richting. De bevolking was bereid de nieuwe overheid te gehoorzamen zoals men ook de Nederlandse regering had gehoorzaamd, zeker zolang de noodzaak van enig verzet niet aanwezig was. Iedere groep en elk individu kon zich maar het beste aan de nieuwe situatie aanpassen, luidde de generale mening. De wijze waarop dat diende te gebeuren hing af van de omstandigheden ter plaatse en van de eigen overtuigingen en de opvattingen die men aanhing. Niet alleen in Nederland, maar eveneens in andere door de Duitsers bezette landen, werd dan ook een bestuurlijke en economische accommodatiepolitiek gevoerd waarbij het uitgangspunt de gedachte was dat de Duitse overwinning, zo zij al niet definitief was, de toestand in Europa nog vele jaren zou beheersen.227 Ook vielen de belangen van bevolking en bezetters soms samen. Van dat laatste was op Terschelling meerdere malen sprake, zoals bij de noodzaak om geen Engelse luchtaanvallen uit te lokken want daar konden immers beide partijen door worden getroffen. Dit gold ook bij zaken als de voedselvoorziening en bij de noodzaak om een geregelde veer- en beurtdienst te laten varen. De Duitse overwinning werd in brede lagen van de bevolking, zeker tijdens de eerste bezettingsjaren, ervaren als een voldongen feit en misschien wel als definitief. Daarom deed men er dus verstandig aan zich zo goed mogelijk naar de omstandigheden te voegen, zo luidde de algemene gedachte. Maar dat betekende nog niet dat men de ideële en politieke overtuiging van de Duitsers zonder meer overnam. Zo werd ook op Terschelling door een deel van de mannelijke bevolking, anti-Duits of niet, gedurende bijna de hele bezetting voor de Duitsers gewerkt, meer zelfs dan elders, gezien het feit dat het alternatief de ‘Arbeitseinsatz’ in Duitsland was. Weigeren had geen zin, want er was immers geen gelegenheid om onder te duiken of het eiland te verlaten. Dat nam echter niet weg dat men, werkend voor de Duitsers, anti-Duits kon blijven. Kossmann spreekt van ‘accommodatie uit lijfsbehoud, als een kniebuiging om erger te voorkomen, als een politiek van het minste Veearts en plaatsvervangend voedselcommissaris Atte Hibma kwaad, en het werd niet tegenstrijdig (’t Behouden Huys) 226 Blom. Nederland onder Duitse bezetting 10 mei 1940 - 5 mei 1945. 67. 227 Kossmann. De lage landen 1780 - 1980. Dl. II. 157.

189

geacht met een scherp anti-Duitse en anti-nationaal-socialistische gezindheid’.228 De overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking, ook die op Terschelling, trachtte de vertrouwde levenswijze te handhaven en moeilijkheden met de Duitse autoriteiten te vermijden. Men liet zich daarom in het algemeen niet in met ideologische kwesties en behield zoveel mogelijk afstand tot de in dat opzicht als vreemd beschouwde Duitse bezetters, om in elk geval zelf zo goed mogelijk door deze moeilijke periode heen te kunnen komen. Men schikte zich, kortom, in zijn lot, in het besef dat het allemaal nog veel erger kon. Zo bestond ook op Terschelling meer tussen de beide uitersten verzet en collaboratie. Bij de bestuurders was de zorg voor het welzijn van de bevolking de belangrijkste drijfveer om de aanwijzingen van de Duitsers uit te voeren en, in mindere of meerdere mate, met hen samen te werken. Handhaving van orde en rust en het verzekeren van de materiële voorzieningen kregen daarbij de meeste aandacht. Een goed voorbeeld van zo’n bestuurder op Terschelling vormt de figuur van de al eerder ter sprake gekomen Atte Hibma, aan het begin van de Duitse bezetting al bijna twintig jaar veearts op het eiland. Hibma werd vanaf 10 februari 1941 als plaatsvervangend voedselcommissaris betrokken bij de voedselvoorziening en, als logisch voortvloeisel daaruit, in de loop van 1942 bij de tewerkstelling van Terschellinger mannen voor de Duitsers, aangezien het grootste deel van hen via veehouderij of landbouw bij de voedselvoorziening was betrokken. Hij heeft hierbij op vrij grote schaal met de Duitse autoriteiten samengewerkt. In 1947 moest Hibma zich daarom in het kader van de Bijzondere Rechtspleging verantwoorden voor zijn handelwijze tijdens de bezettingsperiode. Na het horen van getuigen en van Hibma zelf werd de dagvaarding door het tribunaal vervallen verklaard.229 (Op deze zaak wordt in meer uitgebreide zin teruggekomen in het hoofdstuk Bijzondere Rechtspleging). Om zijn handelwijze voor overheid, justitie en bevolking te verduidelijken, publiceerde Hibma direct na de bezetting in 1945 een tweetal boeken: ‘Op de brug’, waarin hij zijn samenwerking met de Duitsers bij de voedselvoorziening beschrijft en ‘Een strijd om vrijheid’, waarin hij de tewerkstelling van Terschellinger mannen elders en op het eiland zelf behandelt. In het voorwoord van ‘Een strijd om vrijheid’ merkt Hibma op ‘dat het belang van Terschelling en zijn bevolking samenwerking met de Duitsche militaire autoriteiten aldaar eischte. Ik heb daarop die samenwerking gezocht, en toen zij eenmaal tot stand was gekomen, heb ik haar bevorderd met alle middelen die ik oorbaar achtte’.230 De belangen van de Terschellinger bevolking stonden hem voortdurend voor ogen waarbij zijn eigen mening er niet toe deed, zo laat Hibma ook nog eens weten in het slotwoord van ‘Op de brug’: ‘Om dit (de Terschellinger mannen op het eiland houden, JvdW) met succes te kunnen doen, moest ik meermalen samenwerken met bepaalde vertegenwoordigers der overwinnaars. Dat dit op zich zelf wenschelijk was, zeg ik niet, maar wel achtte ik het volkomen geoorloofd, omdat ik daar praktische politieke doelen mee verbond. En ik ben er ook zeker van, dat indien ik zulks uit persoonlijke antipathie tegen de bezettende macht had nagelaten, de belangen waarvoor ik had te waken, daarvan in hooge mate de nadeelige gevolgen zouden hebben ondervonden. M.a.w., zij zouden dan dus zijn opgeofferd aan eigen stemmingen en gevoelens. En daarvoor waren zij, in mijn oogen, veel te gewichtig’.231 De houding van de honderden Terschellingers die gedurende de bezettingsjaren op het eiland voor de Duitsers hebben gewerkt is eveneens te omschrijven als accommodatie. Zij hebben zich aan de veranderde omstandigheden aangepast en konden daardoor op het eiland blijven. Het alternatief was in het kader van de ‘Arbeitseinsatz’ naar de vastewal en niet zelden naar Duitsland 228 Kossmann. De Tweede Wereldoorlog. 275 - 276. 229 Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak, inv. nr. 47426. Nationaal Archief, Den Haag. 230 Hibma. Een strijd om vrijheid. 12. 231 Hibma. Op de brug. 94.

190

te worden gestuurd om daar te werken. Over die houding is na de oorlog niettemin heel wat te doen geweest. ‘Het oordeel over de houding van de bevolking als geheel is niet onverdeeld gunstig’, stelde N.N. vast, de verslaggever die in opdracht van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 onderzoek verrichtte naar de gebeurtenissen tijdens de bezetting op Terschelling.232 Hij wees erop dat op Terschelling gedurende de bezetting goed aan de Duitsers is verdiend. ‘Het is een feit dat, meer dan elders, inkomen en bestaan van vele Terschellingers afhankelijk zijn van weer en gelegenheid, kortom van het avontuur. Bij de opstappers van Doeksens Bergingsbedrijf was het tot voor kort niet anders: no cure, no pay.’ (…) ‘Van oudsher zijn voor veel eilanders de mogelijkheden van verdienste even wisselvallig als wind en weer. Men leidt hier zo zijn eigen leventje en aanvaardt gemakkelijk elke bron van verdienste, van welke kant die ook aanspoelt.’ Over de boeren die voor de Duitsers werkten merkte N.N. op dat, ondanks dat hier op den duur niet aan te ontkomen was, er toch velen zijn geweest ‘die tot het laatst toe hebben geprobeerd zich hieraan door allerlei uitvluchten te onttrekken.’ Maar: ‘voor zeer veel anderen vormden de vergoedingen voor het verrichtte werk een flinke aanvulling op de inkomsten uit het schrale bedrijfje. Men zegt, dat op één na alle boeren hun hypotheken in de oorlogstijd hebben kunnen aflossen.’ Nu zal dat laatste zo’n vaart niet hebben gelopen, een feit blijft echter dat menige Terschellinger zich in de bezettingsjaren dermate goed heeft aangepast dat hij er in materieel opzicht zeker niet minder van is geworden. Mogen de boeren goed aan de Duitsers hebben verdiend, dat gold niet ten opzichte van hun mede-burgers op het eiland, zo stelde N.N. vast. Hij constateerde ‘dat zij in het algemeen aan de burgers normale prijzen voor de melk hebben berekend, want zwarte handel werd op het eiland lang niet in die mate als aan de wal bedreven. De mogelijkheden waren hier geringer, terwijl ook de levensmiddelenschaarste nooit zo nijpend is geweest als aan de wal, waar met name in de laatste fase van de oorlog de rantsoenen lager lagen dan op het eiland.’ Opmerkelijk vindt N.N. het feit ‘dat het initiatief tot alle ons bekende vormen van verzet op het eiland is uitgegaan van niet-Terschellingers’ (bedoeld zal zijn: niet op het eiland geboren Terschellingers). ‘Rekening houdend met alle bijzondere omstandigheden, die evenzovele belemmeringen voor de ontplooiing van het verzet waren, is toch het oordeel over de houding van de bevolking als geheel niet onverdeeld gunstig.’ Het eerste gedeelte van deze opmerkingen berust niet geheel op waarheid. Huisarts David Smit, één der belangrijkste initiatiefnemers tot het verzet op Terschelling, was namelijk wel degelijk een ‘echte’ Terschellinger. Hij kwam daar op 8 september 1908 ter wereld.233 Het tweede gedeelte van de opmerking is eveneens bezijden de realiteit. Want de bedoelde houding van de bevolking vond zijn oorzaak niet alleen in de speciale omstandigheden op het eiland - mate van isolatie, geen gelegenheid tot onderduik - maar ook in de houding van de op Terschelling aanwezige Duitsers die weliswaar (N.N.’s woorden) een ‘zware bezetting’ vormden maar ‘zich verder keurig gedroegen.’ Met andere woorden: de houding van de bezetters op Terschelling heeft over het algemeen weinig aanleiding gegeven tot het plegen van verzetsdaden. Ook in dit opzicht bestond er op het eiland dus een totaal andere situatie dan vanaf circa 1942 aan de vastewal. Wat kon men dan anders doen dan zich aan de omstandigheden aanpassen en proberen er het beste van te maken - dus te accommoderen?

232 Aantekeningen van N.N. betreffende Terschelling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. 233 Stamboom familie Smit, aanwezig ten huize van Dr. David Smit te Goutum.

191

Collaboratie Hoewel de houding van de meeste bewoners van Terschelling tijdens de Duitse bezetting getypeerd mag worden als accommodatie hield ook een aantal zich in georganiseerd verband gereed om verzet te plegen, zoals we zagen. Aan het andere uiterste van de schaal van goed en fout - om de oude terminologie nog maar eens te gebruiken - is op Terschelling echter ook met de bezetters gecollaboreerd. Hoewel het maar om een beperkt aantal inwoners van de gemeente gaat wanneer die worden afgezet tegen het totale inwonertal, dient ook deze groep hier aan de orde te komen. Degenen die op Terschelling collaboreerden, waren vrijwel allemaal aangesloten bij de NSB of een aanverwante groepering. Allereerst wordt hier van de betreffende groeperingen een korte kenschets gegeven en ingegaan op de beweegredenen van de leden om zich er bij aan te sluiten. Niet alle nationaal-socialistische organisaties die Nederland destijds telde zijn hierbij in kaart gebracht, doch alleen de voornaamste en die welke leden op Terschelling telden. Deze leden konden worden getraceerd onder de inwoners van de gemeente Terschelling die zich na de bezetting moesten verantwoorden tegenover de Bijzondere Rechtspleging. Hun activiteiten komen in het gelijknamige hoofdstuk aan de orde. Tot slot wordt stilgestaan bij de activiteiten van de belangrijkste leden van deze organisaties gedurende de Duitse bezetting van het eiland: de gemeentelijke bestuurders. Wat de nationaal-socialistische organisaties zelf betreft dient in eerste instantie te worden ingegaan op de voornaamste daarvan, de NSB. De Nationaal-Socialistische Beweging werd in 1931 gesticht door haar ‘leider’, A.A. Mussert. Tijdens de crisisjaren kreeg de partij vooral aanhang onder ontevreden middenstanders en boeren. De NSB spiegelde zich aanvankelijk meer aan het Italiaanse fascisme dan aan het nazisme van Hitler. De partij propageerde met name tucht, orde en een krachtig staatsbestuur. Na de verkiezingen van 1935 (voor Provinciale Staten en gemeenteraden) radicaliseerde de NSB en ging het antisemitisme een steeds grotere rol spelen in haar propagandistische uitingen. Op het hoogtepunt van haar succes in 1935, toen de partij landelijk 7,9 procent van de stemmen behaalde, telde ze meer dan 50.000 leden. In 1937 slonk de NSB-aanhang tot rond de vier procent. Tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde de partij volop met de Duitse bezetter. De NSB verscheen op straat met de colportage van haar weekbladen Volk en Vaderland en De Storm. Tijdens de bezetting bleef het ledenaantal van de beweging in Friesland schommelen rond de 2.000.234 De rol van de NSB was vanaf de zomer van 1943 feitelijk uitgespeeld, wat verband hield met de ontwikkelingen in het oorlogsverloop. Het toekomstperspectief voor de Duitsers, en dus ook voor de NSB-ers, werd reeds vanaf eind 1942 en begin 1943 ongunstiger door de nederlagen in Noord-Afrika en bij Stalingrad. In de zomer van 1943 mislukte het Duitse zomeroffensief aan het Oostfront. Op 25 juli van dat jaar werd in Italië Mussolini afgezet, gevolgd door de capitulatie van Italië op 8 september. Een dag later zetten de geallieerden voet aan land bij Salermo in Zuid-Italië. Al deze gebeurtenissen werkten sterk demoraliserend op de NSB-ers, waardoor alle fut uit de ‘beweging’ werd gehaald.235 Men had in 1943 dan ook met een groot ledenverlies te kampen. Gedurende de rest van de bezetting had de NSB weinig invloed meer. Na de bevrijding werden enige tientallen leden der NSB, waaronder Mussert, wegens landverraad ter dood veroordeeld.236 234 Wybenga. Bezettingstijd in Friesland. Dl. 1. 181. 235 Van der Pauw. Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog. 400. 236 Wybenga. Dl. 1. 172 - 184.

192

Het district Friesland van de NSB bestond uit drie zogeheten kringen: Westergo, Oostergo en Zevenwouden. De groepen op de eilanden Vlieland en Terschelling behoorden tot de kring Westergo. De aanhang van de NSB is op deze waddeneilanden echter nooit groot geweest. De NSBgroep Terschelling had tot 1942 als plaatselijk leider F.D.N. van Elten. Die voerde op zaterdag 14 maart 1942 het woord tijdens de installatie van NSB-burgemeester J. Bakker als opvolger van de gepensioneerde Rijnders. Van Elten ging daarbij in op het geringe ledental van de groep Terschelling. Hij sprak daarbij de hoop uit dat ‘…met het ijs in de haven ook het ijs in de harten van de eilanders zal ontdooien ten opzichte van het Nationaal Socialisme’.237 Van Elten vertrok kort daarop naar Lochem, waar hij tot burgemeester was benoemd. Burgemeester Bakker volgde hem op Terschelling op als groepsleider van de NSB. Het toenmalige bevolkingsaantal van de gemeente Terschelling (circa 3.300) in aanmerking genomen voerde hij een relatief kleine groep aan, waarvan het ledental bovendien nogal varieerde. De groep moet maximaal uit ongeveer 25 personen hebben bestaan, zo blijkt uit een telling op basis van het aantal inwoners van Terschelling dat zich na de bezetting voor de Bijzondere Rechtspleging moest verantwoorden. Onder hen waren acht vrouwen. Opvallend is, dat van de na de oorlog veroordeelde Terschellinger collaborateurs (die niet allemaal lid van een nationaalsocialistische organisatie waren) 26 te West-Terschelling woonachtig waren. Formerum telde één collaborateur, Landerum twee, en Oosterend en Hoorn beide één. Uit de verslagen van de betreffende zittingen blijkt, dat ook bij de Terschellinger NSB-ers motieven als ideologische overtuiging, positieverbetering of hoop op verbetering van de algehele economische situatie een rol speelden om zich bij de ‘beweging’ aan te sluiten. Aan het slot van deze paragraaf zal nader op de motieven van deze collaborateurs worden ingegaan. Direct gelieerd aan de NSB, hoewel juist het tegengestelde in hun doelstellingen stond, waren de Winterhulp Nederland (WHN) en de Nederlandsche Volksdienst (NVD). Het ging hier om stichtingen die door rijkscommissaris Seyss-Inquart persoonlijk in het leven waren geroepen. Deze organisaties hadden officieel de status van zelfstandig, partijpolitiek en kerkelijk ongebonden. In de praktijk waren zij echter overduidelijk nevenorganisaties van de NSB. Zowel WHN als NVD maakten deel uit van het systeem om de Nederlandse bevolking te nazificeren. Opzet van de WHN, de eerste organisatie die naar Duits voorbeeld door de bezetters in ons land werd opgericht, was door middel van collectes en andere inzamelingen geld bijeen te brengen ten bate van gezinnen die met name tijdens de winterperiodes behoefte hadden aan financiële of materiële hulp. De burgemeester diende in het algemeen voor voldoende collectanten te zorgen. Er vonden zowel straat- als huis-aan-huis collectes plaats. De eersten hadden het minste succes omdat die door het publiek te negeren waren, maar bij het huis-aan-huis collecteren durfden veel mensen niet te weigeren uit angst last met de bezetter te krijgen. De inkomsten van de Winterhulp bestonden verder uit giften of schenkingen. Tot 1944 namen hier bedrijven, instellingen en verenigingen aan deel. De giften waren echter vrijwel altijd min of meer afgedwongen, eveneens omdat men niet durfde te weigeren. Daarnaast voorzag de Winterhulp in zijn inkomsten door het organiseren van loterijen, die landelijk gewoonlijk meer opbrachten dan de collectes. De hulp werd aan gezinnen die daar om hadden gevraagd en er voor in aanmerking kwamen, verstrekt door middel van waardebonnen. Aanvankelijk ging het om forse bedragen. Zo was de totale steun in Friesland in 1942 gestegen tot meer dan 500.000 gulden. Maar naarmate het publiek meer tot het besef kwam dat de Winterhulp een loot aan de nationaal-socialistische stam was, nam het aantal aanvragen voor uitkeringen fors af. In het begin van de bezetting opereerde deze organisatie nog min of meer succesvol. De collectanten, bijna allemaal NSB-ers, haalden overal 237 Nieuwe Harlinger Courant, 22 maart 1942.

193

in het land redelijke bedragen op. Vanaf 1944 verwaterde de Winterhulp. Collectes werden niet meer gehouden, waardoor er vanzelfsprekend ook geen hulp meer kon worden geboden.238 Ook op Terschelling werd regelmatig voor de Winterhulp gecollecteerd. Een onderwijzer vervulde daarbij de functie van ‘blokhoofd’.239 Op 5 juli 1944, op het moment dus dat de hulpverlening een aflopende zaak was, werd het actieve NSB-lid Jacob Gorter belast met de organisatie van de Winterhulp op Terschelling.240 In het kader van de nazificering van de sociaal-maatschappelijke zorg werd door de Duitsers de Nederlandsche Volksdienst (NVD) opgericht. In feite betekende de oprichting een completering van het werk van de Winterhulp en de annexatie van de bestaande Nederlandse instellingen. De zorg voor moeder en kind stond bij de doelstellingen van de NVD bovenaan. Men organiseerde hulp bij moeilijkheden in gezinnen, uitzending van kinderen (eerst naar Duitsland en later dichter bij huis), keuringen, schooltandverzorging, etcetera. Bestuursleden en staffunctionarissen van de NVD waren in het algemeen gelieerd aan de Winterhulp. Wie lid was van de NVD, droeg daar minstens een gulden per week contributie aan bij. Naarmate de oorlog vorderde realiseerde het publiek zich, net als inzake de Winterhulp, steeds meer het ware karakter van deze organisatie. Anderzijds steeg de nood naarmate de bezetting langer duurde, waardoor velen tegen wil en dank in de armen van deze instelling zijn gedreven.241 Op Terschelling konden vier lidmaatschappen van de NVD worden getraceerd. Bij de Nationaal-Socialistische Vrouwen Organisatie (NSVO) waren overwegend echtgenotes van NSB-leden aangesloten. De NSVO werd op 1 september 1938 door NSB-leider Mussert opgericht. Het doel van deze organisatie was ‘de vrouwen van den Nederlandschen stam voor te bereiden op haar taak in de nationaal socialistische volksgemeenschap’. Onderling werden door de plaatselijke afdelingen samenkomsten gehouden, vaak bij één der ‘kameraadskes’ thuis. Meestal hield men zich bezig met het vervaardigen van handwerken die werden aangeboden aan gezinnen waarvan men verwachtte dat ze daar behoefte aan zouden hebben. Naarmate de oorlog vorderde, verschoof de zorg van de NSVO echter meer naar de Duitse strijders aan de fronten. Het werk van de NSVO lag in het verlengde van WHN en NVD.242 Landelijk telde de NSVO zo’n 20.000 leden; geschat wordt dat in Friesland 250 tot 300 leden woonachtig waren.243 Van de acht vrouwen op Terschelling die lid waren van de NSB waren er vijf tevens lid van de NVSO. Het was wederom Seyss-Inquart persoonlijk die op 1 mei 1942 het Nederlandsche Arbeidsfront (NAF) oprichtte. De bedoeling hiervan was om de gevestigde vakverenigingen in Nederland, het Nationaal Vakverbond (NVV), het Rooms-Katholiek Werkliedenverbond (RKWV) en het Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV), naar het NAF over te hevelen, waarmee ook deze organisatie ten dienste stond van de nazificering van de Nederlandse bevolking. Maar toen de genoemde vakorganisaties werden gedwongen zich onder de vleugels van het NAF te scharen, bedankten hun leden massaal. Van de gezamenlijk circa 700.000 leden bleven er voor het NAF slechts zo’n 100.000 over. De organisatie hield zich vooral bezig met scholing naar de nationaal-socialistische geest van haar medewerkers en met propaganda om leden te winnen. Daarnaast werden zogenoemde bedrijfsappèls gehouden, propagandistische spreekbeurten in bedrijven waarbij het personeel verplicht aanwezig diende te zijn. Ook werden op diverse plaatsen in het land door het NAF 238 Keizer. Handlangers. 41 - 56. 239 De Groot. 54. 240 Stukken betreffende een proces-verbaal ten laste van het lid van de Nationaal-Socialistische Beweging (N.S.B.) J. Gorter te WestTerschelling. in: Archief Commissaris der Koningin. Toegangsnr. 12 - 02, stuknr. 1239. Tresoar, Frysk Historysk en Letterkunich Sintrum, Leeuwarden. 241 Keizer. De NSB. 28 - 29. 242 Ibidem. 243 Keizer. 30.

194

jeugdgroepen opgericht. Verder verzorgde men kinderuitzendingen naar vakantieoorden. Hiervoor kwamen echter alleen kinderen in aanmerking van wie de vader in het buitenland werkte. In totaal werden vijf NAF-lidmaatschappen op Terschelling getraceerd. Vreugde en Arbeid was een afdeling van het NAF die als doelstelling had kunst voor de werkenden toegankelijk te maken. Daartoe hield deze organisatie ontspanningsevenementen en cursussen op het gebied van sport en spel. Vaak betrof het ontspanningsavonden voor zowel kinderen als volwassenen, die ofwel openbaar toegankelijk waren ofwel voor personeel van bedrijven. De avonden werden in het algemeen goed bezocht maar ook hier gold weer dat steeds meer mensen in de loop der bezetting tot het inzicht kwamen dat Vreugde en Arbeid eveneens deel uitmaakte van de nazificeringspolitiek van de Duitsers.244 Dat Vreugde en Arbeid ook op Terschelling actief is geweest, blijkt uit het feit dat één van de Terschellingers die zich na de bezetting voor de Bijzondere Rechtspleging moest verantwoorden opgaf medewerker van de wijkleider van Vreugde en Arbeid op het eiland te zijn geweest. De Nederlandsche Landwacht werd opgericht op 13 november 1943 als één der mantelorganisaties van de NSB. Praktisch alle activiteiten van de Landwacht stonden ten dienste van de bezetter. Het korps, een soort hulppolitie, was bewapend met hagelgeweren waardoor de leden al snel de bijnaam ‘Jan Hagel’ kregen. Taak van de Landwacht was ‘handhaving van de openbare orde en bescherming van leven en goed van de ordelievende bevolking’. Ook diende de Landwacht het leven der nationaal-socialisten te beschermen en hun voedselpositie te verzekeren. Na Dolle Dinsdag werd het optreden van de Landwacht driester. Het korps telde zowel een beroeps- als een hulpdeel. De laatste groep vervulde de taak als Landwacht na gedane arbeid en verdiende zo soms een aanzienlijk bedrag bij. Het lidmaatschap van de Landwacht was voorbehouden aan NSB-ers, die daarbij onder sterke druk stonden om dienst te nemen. Dit gold ook voor leden van de Nationale Jeugdstorm, ouder dan zestien jaar. De activiteiten van de Landwacht leidden ook al tot irritatie onder de bevolking, aangezien het korps zich bezighield met bijvoorbeeld controles op straat maar ook met verraad van landgenoten, hetgeen soms verstrekkende gevolgen kon hebben. Afzonderlijke Landwachters hadden overal in het land een slechte naam. Velen van hen schrokken niet terug voor moord. De animo onder NSB-ers voor de Landwacht is nooit groot geweest.245 Niet te verwarren met de Nederlandsche Landwacht is de Landwacht Nederland, een gewapende formatie binnen het kader van de Waffen SS. De naam van deze organisatie werd op 16 oktober 1943 veranderd in Landstorm Nederland. Hierbij was sprake van een ‘territoriale landverdedigingsorganisatie, die tot afweer van buitenlandsche- en binnenlandsche vijanden bestemd is. Zij wordt in het raam van de Waffen SS opgesteld en door deze aangevoerd’.246 Na de oorlog werden de oud-leden van Landwacht Nederland en Landstorm Nederland voor de tribunalen en de Bijzondere Gerechtshoven behandeld als oud-leden der SS. Het totale aantal daarvan wordt geschat op circa 25.000. In Friesland werden 187 mensen veroordeeld wegens het lidmaatschap van één van beide organisaties.247 Op Terschelling kon één lidmaatschap van de Nederlandsche Landwacht worden achterhaald, twee van de Landwacht Nederland en één van de Landstorm. Seyss-Inquart richtte in oktober 1941 de Landstand op ter vervanging van het eerdere Boerenfront, een boerenorganisatie die sterk met de NSB was gelieerd doch die de Duitsers lang niet nationaal-socialistisch genoeg was. Het lidmaatschap van de Landstand was verplicht voor elke boer, tuinder en visser, met inbegrip van hun gezinnen. Die verplichting bracht velen tegen hun 244 Ibidem. 245 Ibidem. 105 - 108. 246 Dokkumer Courant, 1 september 1942. 247 Keizer. 83 - 85.

195

zin in aanraking met een nationaal-socialistische organisatie. Met de oprichting van de Landstand werden alle bestaande agrarische organisaties ontbonden en hun bezittingen verbeurd verklaard. Doel van de Landstand was belangenbehartiging, het regelen van bedrijfseconomische zaken en bijdragen aan de voedselvoorziening. Reeds direct bij de oprichting bleek dat de Duitsers met deze organisatie nazificatie van de agrarische sector wilden doorvoeren. Net als elke nazi-organisatie had de Landstand een leider en was de organisatie verdeeld in gewesten. In iedere gemeente diende een zogenoemde boerenraad van de grond te komen. Deze raden stonden dichtbij de plaatselijke boeren, onder wie bijeenkomsten werden georganiseerd waar allerlei problemen werden besproken. Voor de echtgenotes van de boeren, tuinders en vissers werd de organisatie Landsvrouwen opgericht, die samenwerking zocht met de NSVO. Als gevolg van het verplichte lidmaatschap heeft de Landstand een groot aantal leden gekend. Velen weigerden aanvankelijk de contributie voor de organisatie te betalen doch een deel deed dat later uit angst alsnog.248 Op Terschelling is de Landstand van weinig betekenis geweest. Er was wel een aantal leden, doch een boerenraad is er nooit van de grond gekomen.249 Eén van de onderdelen van de Duitse Wehrmacht die veel vrijwilligers trok was de Waffen-SS. Binnen de NSB opereerde verder nog een ideologische strijdgroep die de Nederlandsche SS werd genoemd, de latere Germaansche SS. Was de Waffen-SS uitsluitend een militaire formatie, de Nederlandsche SS was een politiek gerichte groep die diende tot nazificering van de Nederlandse bevolking. Direct na het begin van de bezetting begon de werving voor de SS. Toen met de Duitse inval in Rusland de strijd tegen het bolsjewisme was losgebrand had de Wehrmacht meer manschappen nodig, waarop de wervingscampagnes voor de SS werden geïntensiveerd. Om de aantrekkingskracht te vergroten kregen familieleden van SS-vrijwilligers een financiële vergoeding, die in de zomer van 1944 nog werd verhoogd. Meestal werd men naar het Oostfront gestuurd, maar niet zelden werden Nederlandse SS-ers ook als bewaker in concentratiekampen aangesteld. Naar schatting zijn 25.000 Nederlanders in de SS actief geweest, waarvan ongeveer 250 Friezen.250 Op Terschelling was één persoon lid van de Germaansche SS. Tot slot moet nog worden ingegaan op de Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD). Deze organisatie kwam voort uit de Opbouwdienst (OD), die op 15 juli 1940 door de Duitsers werd opgericht. In eerste instantie moest de OD de manschappen en onderofficieren ouder dan 35 jaar van het ontbonden Nederlandse leger helpen bij het zoeken naar werk. Voor de ex-militairen die geen werk in het vooruitzicht hadden waren er in principe twee mogelijkheden: vrijwillige arbeid in Duitsland of toetreden tot de OD. Daarnaast had de OD een taak bij de opvoeding in nationaal-socialistische zin. Vanaf eind 1940 werd binnen de OD gewerkt aan een algemene arbeidsdienst, geïnspireerd op het voorbeeld van de Duitse Rijksarbeidsdienst. Hieruit vloeide de Nederlandsche Arbeidsdienst voort, die in mei 1941 werd ingesteld. Doel van de NAD was, dat alle Nederlanders er een arbeidsdienstplicht in zouden vervullen van zes maanden. In de Arbeidsdienstverordening van 23 mei 1941 werd vastgelegd dat er een arbeidsdienstverplichting voor jongens en meisjes tussen de 18 en 25 jaar zou worden ingesteld, maar in juni 1941 is door de Secretaris-generaal van Algemene Zaken bepaald dat de te nemen besluiten en maatregelen inzake de arbeidsdienstplicht niet van toepassing zouden zijn op meisjes. In de Arbeidsdienst voor Meisjes zijn dus alleen maar vrijwilligers opgenomen geweest. Tot een massale deelname aan de NAD is het niet gekomen. Op Terschelling konden geen mannelijke lidmaatschappen van de NAD worden getraceerd, wel een lidmaatschap van de Arbeidsdienst voor Meisjes. Behalve bij bovenstaande organisaties hebben ook nog Nederlanders dienst genomen in de Duitse 248 Ibidem. 63 - 70. 249 Hibma. Een strijd om vrijheid. 15. 250 Keizer. 77 - 85.

196

Kriegsmarine, de Wasserschutzpolizei, het Duitse Rode Kruis, de postdienst en andere kleinere organisaties. Hun aantallen zijn echter marginaal geweest.251 Voor wat Terschelling betreft kon een lid van de Wasserschutzpolizei worden getraceerd. Tot slot nog enkele woorden over de motieven van mensen om zich aan te sluiten bij nationaalsocialistische organisaties als de NSB. De aanhang van deze organisatie valt in een aantal categorieën onder te brengen. Gekozen is voor de indeling die Keizer hiervoor heeft gemaakt. Zijn studie Handlangers beschrijft het optreden van de ‘beweging’ in een kleine, agrarisch ingestelde gemeenschap, vergelijkbaar met die op Terschelling.252 Allereerst voelden idealisten zich tot de NSB aangetrokken, mensen die er niet alleen hun eigen toekomst in zagen maar eveneens die van het hele land. Duitsland was daarbij hun grote voorbeeld. Vaak ging het om mensen die zich er voor inzetten het gedachtegoed van ‘de beweging’ uit te dragen. Het was dit soort propagandisten waarvan de NSB het voor zijn groei moest hebben. Een tweede groep NSB-leden was uit pure armoede tot de beweging toegetreden. Deze mensen zochten houvast in hun benarde situatie en niet direct een vervulling van hun idealen, zo zij die al hadden. Wybenga noemt hen de ‘brood NSB-ers’.253 Het enige lichtpunt dat zij in de NSB zagen, was werk en daarmee voedsel. Niettemin liet een aantal leden van deze groep zich radicaliseren. De opportunisten vormden de derde groep die toetrad tot de NSB. Zij namen de gelegenheid te baat en probeerden uit de veranderde omstandigheden tijdens de bezetting zoveel mogelijk munt te slaan. Veelal werd de contributie die men aan de NSB moest betalen door hen gezien als een soort levensverzekeringspremie voor het geval Duitsland de oorlog zou winnen.254 Een deel van deze groep haakte af toen de oorlogskansen voor de Duitsers keerden. Sommigen van hen zochten daarbij contact met het verzet teneinde hun verkeerde keuze goed te maken of te compenseren. Een vierde groep bestond uit mensen die zich via de bezetter trachtten te verrijken. Vaak speelden zij de rol van leverancier aan de Wehrmacht en andere Duitse organisaties. Niet allemaal werden zij lid van de NSB, al deed een enkeling dat wel - uit dankbaarheid. Deze mensen liepen vanwege hun activiteiten vrijwel geen kans om in het kader van de Arbeitseinsatz naar Duitsland te worden gezonden. En wanneer zij daartoe een verzoek indienden, mochten ze veelal hun radio behouden. Deze groep collaboreerde louter om het financiële voordeel met de bezetter, dit in tegenstelling tot de opportunisten die nog altijd het streven hadden om vooruit te komen. Een andere groep die zich bij de NSB aansloot bestond uit pure criminelen, mensen die vaak al voor de oorlog met justitie in aanraking waren geweest. Zij werden door de samenleving als gevaarlijke individuen voor hun omgeving beschouwd. Deze groep greep met aansluiting bij de NSB of een andere nationaal-socialistische organisatie de kans hun macht bot te vieren en terreur uit te oefenen. Zij verleenden op grote schaal handen spandiensten aan de Duitsers, bijvoorbeeld bij de Landwacht die immers wapens mocht dragen. Het is niet verwonderlijk dat een deel van de aanhang der nationaal-socialisten uit avonturiers bestond. Deze groep verdween al gauw uit de eigen omgeving om aan bijvoorbeeld het Oostfront in Duitse dienst het avontuur tegemoet te trekken. Het lidmaatschap van de NSB was voor hen meestal niet nodig. Zij werden lid van de SS of tekenden voor Wasserschutzpolizei of Kriegsmarine.

251 Ibidem. 90. 252 Keizer. De NSB. 24 - 26. 253 Wybenga. Dl. 1. 182. 254 Ibidem.

197

Hun mentaliteit bracht met zich mee dat zij vaak niet terugdeinsden voor allerlei barbaarsheden. Voor de behandeling van de collaboratie op Terschelling resteert dan nog die op het hoogste niveau: die van de gemeentebestuurders, nadat zoals in vrijwel alle Nederlandse gemeenten de ‘goede’ wethouders in de adviescolleges waren vervangen door collaborateurs. In 1939 functioneerden in het gemeentebestuur van Terschelling de wethouders J. Groendijk (Vrijzinnig Democratische Bond) en L. Kaspers (Sociaal Democratische Arbeiders Partij, die in 1939 voor het eerst aan de verkiezingen had deelgenomen). Beiden waren op 5 september van dat jaar benoemd, waarbij Groendijk als loco-burgemeester was aangesteld. Zowel Groendijk als Kaspers behielden hun positie nadat de Rijkscommissaris met de zogeheten Achtste Verordening (nr. 152/1941) op 11 augustus 1941 de Staten-Generaal en alle andere vertegenwoordigende lichamen, inclusief provinciale staten en gemeenteraden, had geschorst. Daarbij kwamen de wetgevende bevoegdheden van beide laatstgenoemde lichamen in handen van de commissarissen der provincies en in die van de burgemeesters, die adviescolleges moesten samenstellen om hen in hun omvangrijke taken de nodige bijstand te verlenen.255 Op Terschelling ontving burgemeester Rijnders medio augustus 1940 een brief van de Commissaris der provincie Noord-Holland, waarin die hem mededeelde dat het ‘niet gewenst was dat de leden der Raad die maand nog ter vergadering zouden worden opgeroepen’.256 Maar de gemeenteraad heeft tijdens de bezetting, geheel conform de Achtste Verordening, tot en met augustus 1941 maandelijks vergaderd. Na Rijnders’ pensionering op 14 oktober 1941 werd de functie van burgemeester tijdelijk waargenomen door wethouder J. Groendijk. Rijnders werd in het kader van de nazificering van het bestuursapparaat opgevolgd door de NSB-er Johannes Bakker, zoals eerder bleek.257 De nieuwe burgemeester arriveerde op 25 februari 1942 per sleepboot ‘Volharding’ op het eiland.258 Op zaterdag 14 maart 1942 werd hij officieel in zijn ambt bevestigd in Hotel Oepkes. ‘Het feit dat dit niet op het Raadhuis plaats vond demonstreerde al dadelijk, dat we hier met een surBurgemeester J.A.H. Rijnders (foto) rogaat persoon te doen hadden’, noteerde de anonieme werd na zijn pensionering in maart 1942 schrijver van Terschellinger Pennekrassen in 1945 in de vervangen door de NSB-er J. Bakker Harlinger Courant.259 (’t Behouden Huys) 255 Warmbrunn. 36 - 37. 256 Brief Commissaris Provincie Noord-Holland d.d. 14 augustus 1941. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 123. Gemeentearchief Terschelling. 257 Brief Secretaris-generaal departement van Binnenlandsche Zaken d.d. 25 augustus 1941. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 258 Smit. Dl. 3. 259 N.N. Terschellinger Pennekrassen IV.

198

In zijn installatierede stelde Bakker: ‘Medewerkers kan ik niet missen, tegenwerking niet dulden’. En: ‘Ieder die mij bij de uitvoering mijner taak terzijde wil staan is mij daarbij welkom; zij echter, die meenen mij bij mijn arbeid te moeten tegenwerken, doen beter tijdig heen te gaan, opdat mij de moeite bespaard wordt hen terzijde te stellen’.260 Burgemeester Bakker maakte zich niet geliefd op het eiland. Zo schrijft Wiersma (vertaald): ‘Eén van het soort dat likt naar boven en trapt naar onder’ (…) ’dat heerschap nam alles te baat om de eilanders die hij niet mocht het vuur aan de schenen te leggen. Wie niet naar zijn pijpen wilde dansen pakte hij voor het verplichte werk in de duinen of op het strand, waar duizenden forse palen (de zogenaamde Rommel-asperges) in het zand moesten worden geheid’.261 In Terschellinger Pennekrassen werd Bakker ervan beschuldigd de hand te hebben gehad in de deportatie van gemeentesecretaris J. (Jacob) de Vos naar Duitsland.262 De Vos (geboren 26 juli 1889 te Utingeradeel) was in 1942 tot gemeentesecretaris benoemd. In november van dat jaar werd hij wegens overtreding van verordening no. 35/1940 (luisteren naar verboden radio-uitzendingen) veroordeeld tot acht maanden gevangenisstraf, die hij grotendeels in Duitsland doorbracht. P.J. van Campen bevestigt deze beschuldiging. ‘De Vos is op aandringen van burgemeester Bakker gesnapt bij het illegaal luisteren naar de verboden zender’.263 Na zijn veroordeling werd De Vos bij besluit van de toenmalige Commissaris-generaal voor Bestuur en Justitie met ingang van 30 april 1943 als gemeentesecretaris ontslagen. Toen De Vos uit Duitse gevangenschap terug was gekeerd dook hij onder in Friesland. Zijn gezondheid bleek ernstig onder de behandeling in de Duitse gevangenissen te hebben geleden. De Vos zou in 1945 als een gebroken man op het eiland terugkeren. Niettemin was hij tot aan zijn dood op 29 mei 1950 nog enkele jaren burgemeester van Terschelling.264 Van 7 mei 1945 tot 1 maart 1946 als waarnemer, op zondag 2 maart 1946 werd hij tot burgemeester geïnstalleerd. Kort na Bakkers benoeming bleek dat wethouder Groendijk en de nieuwe burgemeester elkaar bepaald niet ‘lagen’. Ongetwijfeld zal daar een verschil in politiek inzicht aan ten basis hebben gelegen. Groendijk diende daarop op 12 maart 1942 ‘om gezondheidsredenen’ zijn ontslag in. Op 14 maart vroeg Bakker aan de Commissaris der Provincie Noord-Holland toestemming voor Groendijks ontslag, hetgeen werd verleend.265 Groendijk zou na afloop van de bezetting op 6 juni 1945 op verzoek van waarnemend burgemeester J. de Vos overigens weer in functie treden.266 Burgemeester Bakker opperde tegelijk met de ontslagaanvraag voor Groendijk om in de ontstane vacature te voorzien met de benoeming van de reeds eerder aan de orde gekomen F.W.N. van Elten, die zich in februari 1935 te Kaart als pensionhouder op het eiland had gevestigd. Van Elten was gehuwd, had geen kinderen, was lid van de NSB en ‘geschikt voor de functie’, aldus Bakker in zijn brief.267 Op 20 mei 1942 schreef Bakker wederom een brief aan de Commissaris, waarin hij meldde dat Van Elten de gemeente Terschelling had verlaten - hij was immers benoemd tot burgemeester van de gemeente Lochem - en dat spoedig een nieuw voorstel zou volgen om in de vacature 260 Nieuwe Harlinger Courant, 22 maart 1942. 261 Wiersma. 344. 262 N.N. Terschellinger Pennekrassen IV. 263 Van Campen. 10. 264 Brief van gemeentesecretaris A. Laansma aan ‘Documentatie Commissie van het Friese Verzet 1940 - 1945’, d.d. 24 november 1953. in: Informatie over de oorlogsjaren op Terschelling. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 396. Gemeentearchief Terschelling. 265 Brief burgemeester J. Bakker aan Commissaris der Provincie Friesland, d.d. 14 maart 1942. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 266 Brief waarnemend burgemeester J. de Vos aan Commissaris der Provincie Friesland, d.d. 6 juni 1945. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 561. Gemeentearchief Terschelling. 267 Brief burgemeester J. Bakker aan de Commissaris der Provincie Noord-Holland, d.d. 15 mei 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling.

199

Groendijk te voorzien.268 Drie weken later, op 15 juni 1942, deed Bakker de Commissaris het voorstel Gustaaf August van Dieren tot wethouder te benoemen. Van Dieren werd geboren op 30 december 1909 te Amsterdam en zijn moeder was een zuster van de bekende Terschellinger kapitein Bakker, schreef de burgemeester. ‘Van Dieren stamt uit een oud Terschellinger geslacht en is candidaat-economie. Hij heeft zijn studie beëindigd, omdat hij met de heren professoren van destijds (joden) niet op kon schieten. Hij maakt, evenals zijn broer Dr. J.W. van Dieren, veel studie van Terschelling, vooral wat de oude cultuur en het Terschellinger volksleven betreft. Naast zijn beslommeringen met zijn kweekerij studeert hij nog steeds in de economische wetenschappen en stelt zich voor na den oorlog aan een Duitsche universiteit zijn Doctoraal te behalen’. (Van Dieren bezat sinds 1938 een fruitkwekerij op Formerum Zuid nr. 13, de huidige Camping Appelhof). ‘Hij is nog niet aangesloten bij de NSB, is pro-Duitsch en is het voor negentig procent eens met de doelstellingen der NSB. Hij is naar mijn mening zeer geschikt tot het vervullen van het ambt van wethouder dezer gemeente’.269 Op 30 juli 1942 gaf de Commissaris toestemming Van Dieren tot wethouder te benoemen. Van Dieren tekende op 1 augustus de niet-jood verklaring en op 3 augustus beloofde hij schriftelijk trouw aan de rijkscommissaris, waarna zijn benoeming van kracht werd. Zijn benoeming tot eerste loco-burgemeester werd op dezelfde datum van kracht.270 Van Dieren is tijdens de Duitse bezetting minstens eenmaal als burgemeester opgetreden. Zo ondertekende hij in die hoedanigheid in juli 1943 een verzoek voor vrijstelling van spertijd voor een groep mensen die een feest ter gelegenheid van een dertigjarig huwelijk wilde bezoeken.271 Ook wethouder L. Kaspers moest wijken voor een collaborateur. Kaspers verzocht burgemeester Bakker op 12 september 1942 hem ontslag te verlenen omdat hij zijn ‘ambt niet naar behoren kon waarnemen’.272 Op 19 september diende Bakker de ontslagaanvraag in bij de Commissaris der Provincie Friesland (Terschelling werd in juli 1942 bij Friesland ingedeeld, zoals in het hoofdstuk Terschelling bij Friesland wordt beschreven). Op 3 oktober liet Bakker de Commissaris weten ‘dat ook door verschil in politiek inzicht het samenwerken met de heer Kaspers zeer moeilijk is’.273 Al eerder, op 28 september 1942, had Bakker de Commissaris laten weten een beoogd opvolger voor L. Kaspers te hebben gevonden, namelijk diens broer Jurrien Kaspers. Bakker beval J. Kaspers hartelijk aan bij de Commissaris. ‘De Heer Jurrien Kaspers, geboren op 9 september 1889 te Terschelling. Na de schooljaren de opleidingscursus gevolgd voor stuurman a.d. zeevaartschool alhier en heeft daarna 1 jaar gevaren. Vervolgens is hij in het bouwbedrijf van zijn vader gekomen hetwelk hij later heeft overgenomen en tot een groot aannemersbedrijf heeft weten op te werken. Hij heeft veel werk voor Rijkswaterstaat en de Duitsche Weermacht. Sinds 1 Mei 1941 is hij aangesloten bij de N.S.B.’.274 Per brief van 6 november 1942 liet de Commissaris weten akkoord te gaan met het ontslag van L. Kaspers als wethouder en de benoeming als zodanig van J. Kaspers. Nadat J. Kaspers op 14 november de benodigde verklaringen had ondertekend werd ook zijn benoeming van kracht. Vanaf dat moment was het gemeentebestuur van Terschelling dus geheel in pro-Duitse handen. De nieuwe wethouders kregen als arbeidsgebied de ‘algemene advisering’. Hun jaarlijkse toelage 268 Brief burgemeester J. Bakker aan de Commissaris der Provincie Noord-Holland, d.d. 20 mei 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 269 Brief burgemeester J. Bakker aan de Commissaris der Provincie Noord-Holland, d.d. 15 juni 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 270 Benoeming G.A. van Dieren, d.d. 3 augustus 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 271 Brief burgemeester G.A. van Dieren aan de Inselkommandant van Terschelling d.d. 16 juli 1943. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 208. Gemeentearchief Terschelling. 272 Brief L. Kaspers aan burgemeester J. Bakker, d.d. 12 september 1944. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 273 Brief burgemeester J. Bakker aan de Commissaris der Provincie Friesland, d.d. 3 oktober 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling. 274 Brief burgemeester J. Bakker aan de Commissaris der Provincie Friesland, d.d. 28 september 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 106. Gemeentearchief Terschelling.

200

bedroeg ƒ150,-.275 Uiteraard zal het verschil in politiek inzicht tussen de beide broers Kaspers tot de nodige spanningen hebben geleid. Jurrien Kaspers is nog tot jaren na afloop van de Duitse bezetting door zijn verwanten als ‘het zwarte schaap van de familie’ beschouwd. Beide wethouders zouden hun functie echter niet tot aan het einde der bezetting vervullen. Ingaande 11 januari 1944 werd ontslag verleend aan wethouder en waarnemend burgemeester G.A. van Dieren. Als argumenten voerde burgemeester Bakker aan dat Van Dieren een ‘zonderlinge verhouding’ met hem onderhield. Zo zou Bakker meermalen in het openbaar door Van Dieren zijn beledigd. Een verdere samenwerking was daardoor uitgesloten, aldus Bakker in de brief waarmee Van Dieren ontslag kreeg aangezegd.276 Wat precies aan de kwestie ten grondslag heeft gelegen laat zich bij gebrek aan voldoende bronnen niet meer helemaal in detail reconstrueren. A. Hibma brengt echter enig licht in de kwestie. In de loop van 1943 was de verhouding tussen de militaire autoriteiten en de burgemeester voortdurend slechter geworden, zo had Hibma waargenomen. Het optreden van Van Dieren had hier niet weinig toe bijgedragen. Als wethouder en waarnemend burgemeester zou hij ‘enkele dingen hebben ontdekt, die z.i. niet door de beugel konden’. In ‘krasse termen’ had hij in het openbaar lucht aan zijn verontwaardiging gegeven. Dat leverde hem ontslag op uit het ambt van wethouder en uit andere functies, aldus Hibma.277 Van Dieren zelf vertelde na de oorlog tijdens een verhoor afgenomen door wachtmeester Benjamin van Dalen dat het conflict onder andere was ontstaan door een meningsverschil rond de collectebussen voor de Winterhulp Nederland. Van Dieren had zich daarbij steeds een ijverig collectant getoond. Zo beweerde hij dat hij altijd de hoogste opbrengst wist te vergaren omdat hij met zijn bus ook onder de Duitse bezettingstroepen rondging. Hij ergerde zich er echter aan dat de bussen niet waren verzegeld, wat immers fraude tot gevolg kon hebben. Het conflict liep zo hoog op dat Van Dieren in 1943 aangifte deed bij Justitie in Leeuwarden omdat hij Bakker van verschillende ‘knoeierijen’ verdacht. Justitie deed daar echter niets mee. Vervolgens eiste Van Dieren dat Bakker binnen 24 uur af zou treden. Ook dat had geen effect.278 Na Van Dierens aftreden startten de militaire autoriteiten echter een onderzoek dat volgens Hibma ‘in enkele gevallen niet geheel ten gunste van den Burgemeester uitviel’. Het resultaat was, dat burgemeester Bakker niet veel meer bij de Duitsers kon bereiken. Ook voordien is zijn relatie met de Duitsers nooit optimaal geweest. P.J. van Campen: ‘Geen enkele Inselkommandant is met deze burgemeester bevriend geweest’.279 Veel steun van de bevolking ondervond hij ook al niet. Hibma: ‘Deze kon zich evenmin in alle opzichten met zijn beleid vereenigen; bovendien was hij lid van de N.S.B. en koesterde als zodanig een politieke overtuiging die nog niet door 1 % van de bevolking werd gedeeld’, zoals eerder geciteerd. Als gevolg daarvan werd Hibma in toenemende mate geconfronteerd met de vraag om ‘verschillende uiteenloopende belangen te behartigen’. En ook werd anderzijds ‘dikwijls mijn oordeel (…) gevraagd inzake aangelegenheden, die meer op het terrein van den Burgemeester lagen, dan op het mijne’, aldus Hibma.280 Voor vervanging van Van Dieren werd P.K. Swart gepolsd, maar die bedankte per 20 februari schriftelijk.281 Het gevolg was, dat in de vacante functie van Van Dieren geen nieuwe wethouder meer werd benoemd. 275 Brief burgemeester J. Bakker aan de Secretaris van Staat der Nationaal-Socialistische Beweging der Nederlanden d.d. 19 mei 1943. Centraal Orgaan Zuivering Ambtenaren, inv. nr. 6708. Nationaal Archief, Den Haag. 276 Brief burgemeester J. Bakker aan G.A. van Dieren, d.d. 11 januari 1944. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 561. Gemeentearchief Terschelling. 277 Hibma. Een strijd om vrijheid. 69. 278 Proces-verbaal verhoor G.A. van Dieren d.d. 30-10-1946. Centraal Orgaan Zuivering Ambtenaren, inv. nr. 6708. Nationaal Archief, Den Haag. 279 Van Campen. 10. 280 Hibma. Een strijd om vrijheid. 69. 281 Brief P.K. Swart aan burgemeester J. Bakker, d.d. 20 februari 1944. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 561. Gemeentearchief Terschelling.

201

Op de gevolgen van Van Dierens functioneren als wethouder wordt ingegaan in het hoofdstuk Bijzondere Rechtspleging. Ook wethouder Jurrien Kaspers trad voor het einde der bezetting af, zij het op eigen verzoek. Per 15 januari 1945 diende hij zijn ontslag in ‘op grond van de politieke ontwikkelingen en de onderlinge verstandhouding onder de leden der N.S.B.’282 Aangezien Kaspers op dat moment nog het enige lid van het adviescollege was, kreeg burgemeester Bakker echter geen toestemming om Kaspers ontslag te verlenen.283 Maar omdat de naam van J. Kaspers na januari 1945 niet meer in de gemeentelijke bronnen is te traceren, mag worden aangenomen dat hij niet meer in zijn functie terug is gekeerd. Kaspers trad begin februari uit ‘de beweging’, de NSB.284 Zoals zovele collaborateurs wilde Kaspers kennelijk met schone handen uit de bezettingsjaren tevoorschijn treden. Uiteraard moest ook hij voor zijn gedrag verantwoording afleggen in het kader van de Bijzondere Rechtspleging, al pakte dat in zijn afzonderlijke geval iets anders uit. Zie hiervoor het betreffende hoofdstuk.

282 Brief J. Kaspers aan burgemeester J. Bakker, d.d. 15 januari 1945. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 561. Gemeentearchief Terschelling. 283 Brief Commissaris der Provincie Friesland aan B&W van Terschelling, d.d. 5 februari 1945. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 479. Gemeentearchief Terschelling. 284 Brief burgemeester J. Bakker aan de Staatsraad in buitengewoone dienst van de Commissaris der Provincie Friesland d.d. 6-2-1945. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 561. Gemeentearchief Terschelling.

202

De Joodse Terschellingers Op Terschelling was aan het begin van de Duitse bezetting een aantal personen van joodse bloede dan wel van joodse afkomst woonachtig. Met de registratie van alle ‘niet-arische’ personen werd reeds in de zomer van 1940 een aanvang gemaakt. In eerste instantie was het te doen om joden die in de jaren dertig Duitsland hadden verlaten. Zo vorderde burgemeester Rijnders van Terschelling op 2 juli 1940 ‘alle niet-arische vreemdelingen die tussen 1-1-1933 en 1-1-1938 Duitsland hebben verlaten en nu woonachtig zijn in de gemeente Terschelling, zich binnen acht dagen te melden’.285 In oktober 1940 werd in geheel Nederland begonnen joodse ambtenaren uit hun functies te verwijderen. Daartoe moest iedere ambtenaar de zogeheten ‘ariërverklaring’ invullen, waaruit moest blijken dat men al dan niet van joodse bloede was. Men werd als jood aangemerkt wanneer er sprake was van twee of meer joodse grootouders. Ook van de echtgenote of echtgenoot moest een dergelijke verklaring worden gegeven. In de gemeente Terschelling leverden 110 ambtenaren de ingevulde ‘ariërverklaring’ in.286 Van de 33-jarige Saartje Rachel van Blijdestijn, echtgenote van Hendrik Warner Kuiper, onderwijzer aan de Openbare ULO te Midsland, kwam zo vast te staan dat ze meer dan twee joodse grootouders had waardoor ze als ‘voljood’ werd aangemerkt. Voor haar had de inhoud van de verklaring tot gevolg dat ze op 18 juli 1942 haar fiets moest inleveren, op basis van de door de bezetter uitgevaardigde maatregel dat het joden niet was toegestaan fietsen in hun bezit te hebben. De invordering vond plaats op grond van artikel 1 der beschikking van 20 juni 1942 van de Commissaris-generaal voor de Openbare Veiligheid. Kennelijk was het echtpaar Kuiper-van Blijdestein in gemeenschap van goederen gehuwd, want op 30 juni 1942 vroeg de gemeentesecretaris van Terschelling schriftelijk bij het parket van de Procureur-generaal te Leeuwarden opheldering over de vraag of ook rijwielen van in een dergelijke staat gehuwde joden moesten worden ingeleverd. Namens de Procureur-generaal deed fungerend gewestelijk directeur van politie A. Semplonius vervolgens op 10 juli 1942 gedetailleerd uit de doeken hoe dat juridisch precies in elkaar stak. De brief waarin dat plaatsvond geeft aan op welke wijze vanuit het toenmalige ambtenarenkorps met de Duitse bezetter werd gecollaboreerd: Naar aanleiding van uw schrijven van 30 Juni 1942, No. M. 2/35-297, betreffende de inlevering van aan Joden toebehoorende rijwielen, heb ik de eer U mede te deelen, dat, volgens artikel 1 der beschikking van 20 Juni 1942, van den Commissaris-Generaal voor de Openbare Veiligheid, de inleveringsplicht bestaat van rijwielen, welke rechtens of economisch aan Joden toebehooren. Vallen rijwielen in een huwelijksgemeenschap en is één der echtgenooten Jood in den zin van voormelde Beschikking, dan bestaat, naar mijne meening, de inleveringsplicht ten aanzien van het rijwiel, of de rijwielen, dat, of die, in gebruik waren bij degene der echtgenooten die Jood is in den zin van voormelde Beschikking. De bewoordingen der Beschikking, dat ingeleverd moeten worden rijwielen, welke rechtens of economisch aan 285 Opgave buitenlandse en niet-arische personen, d.d. 2 juli 1940. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling. 286 Opgaven ariërverklaring ambtenarenkorps Terschelling, d.d. 11 oktober 1940. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling.

203

Helemaal rechts op de tweede rij (met gevouwen handen) Benjamin Krönstein, één van de vijf op Terschelling geboren joden die door de nazi’s werden weggevoerd en omgebracht (’t Behouden Huys) Joden toebehooren, alsmede de bepaling dat de rijwielen eveneens moeten worden ingeleverd wanneer derden er recht op hebben, wijzen er reeds op dat ten aanzien van de vraag, welke rijwielen ingeleverd moeten worden, een enge uitlegging der desbetreffende bepalingen behoort te worden gevolgd. Het feit, dat bij een gemeenschap van goederen in een huwelijk de man het recht heeft zonder tusschenkomst van de vrouw de goederen te verkoopen of te vervreemden, doet aan het bovenstaande niets af. Wanneer de man een rijwiel, dat door de vrouw wordt gebruikt en dat krachtens voormelde beschikking moet worden ingeleverd en dat behoort tot de tusschen hen bestaande goederengemeenschap, verkoopt of vervreemdt, riskeert hij uit den aard der zaak de uit deze daad voor hem voortvloeiende eventueele gevolgen.287 Uit deze brief moet het de gemeentesecretaris duidelijk zijn geworden dat er geen enkele grond bestond om het betreffende rijwiel voor mevrouw Kuiper-van Blijdestein te behouden. De fiets werd dan ook, conform de voor Terschelling geldende bepalingen, overgebracht naar de Gemeentewerf aan de Wissedwinger te Leeuwarden, in deze verzamelpunt voor heel Friesland.288

287 Brief fungerend Gewestelijk Directeur van Politie A. Semplonius aan de gemeentesecretaris van Terschelling d.d. 10 juli 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling. 288 Staat (…) betreffende overbrenging van door Joden in deze gemeente ingeleverde rijwielen, d.d. 24 juli 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling.

204

Toen in juli 1942 de deportatie van joden een aanvang nam, werd door burgemeester J. Bakker van Terschelling aan de Beauftrachte des Reichscommissaris für die provincie Friesland opgave gedaan van ‘negen personen van joodsche bloede’ binnen de gemeente, ‘waarvan één voljood, vier nakomelingen van gemengde huwelijken en vier kinderen van idem’. Het ging daarbij om de volgende personen: Saartje Rachel van Blijdestijn, geboren te Waardenburg, 22 oktober 1907, gehuwd met Hendrik Warner Kuiper, wonend Midsland 29. Zij werd aangemerkt als ‘voljood’. De kinderen van het echtpaar waren: Louis, geboren 23 juli 1932 te Terschelling en Roelfientje, geboren 11 september 1934 te Terschelling. Beide kinderen werden aangemerkt als ‘nakomelingen uit gemengd huwelijk’. Ottilie Geertje Elisabeth Gorter, geboren te Leiden, 24 februari 1911, gehuwd met Cornelis Matthijsen, wonend Midsland 139. Zij werd aangemerkt als ‘nakomeling uit gemengd huwelijk’. De kinderen van het echtpaar waren: Alexander Pieter, geboren 23 februari 1939 te Terschelling en Jeanette Elisabeth, geboren 14 december 1941 te Terschelling. Beide kinderen werden aangemerkt als: ‘kind van nakomeling uit gemengd huwelijk’. Johan Frits Oppenheim, geboren 15 september 1910 te Groningen, wonend te Midsland-Noord en gehuwd. Hij werd aangemerkt als: ‘nakomeling uit gemengd huwelijk’. Zijn kinderen waren: Alice Irene Frederika, geboren 6 augustus 1939 te Groningen en Frits Willem Alexander, geboren 16 mei 1942 te Groningen. Beide kinderen werden aangemerkt als ‘kind van nakomeling uit gemengd huwelijk’.289 Alle genoemde personen werden door de Duitsers niet vervolgd op grond van het feit dat ze gemengd gehuwd waren, dan wel nakomeling uit een gemengd huwelijk of daar een kind van. Zij kwamen derhalve niet voor deportatie in aanmerking. Tot aan het eind van de negentiende eeuw hebben zich op de waddeneilanden, voorzover bekend, nooit joodse families gevestigd. Michman et al maken daar althans geen melding van.290 Wel verschenen er regelmatig joodse kooplieden om er hun handel te slijten. Zo ventten joodse kooplieden uit Harlingen in de negentiende eeuw van tijd tot tijd op Vlieland en Terschelling. Toen in 1885 en 1886 op Terschelling veel kinderen stierven ten gevolge van roodvonk en difterie werd vermoed dat deze ziektes door de joodse kooplieden op het eiland waren verspreid tijdens het venten met wollen stoffen en manufacturen. Hierop volgde een ventverbod dat in mei 1886 weer werd opgeheven omdat de epidemie toen voorbij was. Alleen leden van de joodse familie Pais, afkomstig uit Harlingen, hebben zich tijdens de negentiende eeuw op Terschelling gevestigd. Het ging om de broers Benjamin en Elias met hun zuster Johanna. Zij kwamen op 2 februari 1889 naar het eiland, op 1 april van dat jaar gevolgd door hun broer Elkan. Op 15 april 1889 keerden Benjamin, Elias en Johanna Pais weer terug naar hun geboortestad Harlingen. Elkan volgde hen op 27 december 1890. Benjamin Pais trouwde in augustus 1890 te Harlingen met Jantje de Vries en vestigde zich met zijn echtgenote opnieuw op Terschelling. Het echtpaar nam zijn intrek in de woning op de hoek van Boom- en Torenstraat te West-Terschelling, recht tegenover de Brandaris. Daar werden hun kinderen geboren: Racheltje in 1891, Clara in 1892, Raphaël in 1893 en Sara Johanna in 1896. Op 289 Opgave van Joodse personen binnen de gemeente, d.d. 25 juli 1942. Archief 1900 - 1944, inv. nr. 217. Gemeentearchief Terschelling. 290 Michman et al. Pinkas. 413 - 415.

205

7 mei 1906 vertrok het gezin weer naar Harlingen. Korte tijd later vestigde zich vanuit Harlingen opnieuw een Benjamin Pais met zijn gezin op Terschelling. Deze Benjamin was een neef van de eerder genoemde Benjamin en zoon van Joseph Pais en Sara Speijer. De tweede Benjamin werd in 1861 te Harlingen geboren waar hij in 1890 huwde met Judik Speijer. Het gezin telde twee kinderen: Sara en Jetje. In 1914 vertrok de familie Pais weer naar Harlingen om een jaar later echter weer naar Terschelling terug te keren, waar men zich vestigde in de woning op de hoek van Boom- en Torenstraat te West-Terschelling waar de oom van Benjamin met zijn gezin eveneens had gewoond. Benjamin Pais dreef op Terschelling een ambulante handel in lompen en metalen, terwijl zijn echtgenote handelde in manufacturen. Dochter Jetje had gekozen voor het vak van modiste. Zij en haar zuster Sara vertrokken van het eiland. Sara huwde in 1921 in Londen met de Russische koopman Abraham Krönstein, die ze echter na een paar maanden verliet. Sara keerde hierop terug naar Terschelling, waar in haar ouderlijke woning in 1922 haar zoon Benjamin Jacob Krönstein werd geboren. Sara’s vader Benjamin Pais overleed in 1929 na een ernstige ziekte in een ziekenhuis te Leeuwarden.291 Zijn weduwe Judik bleef met haar dochter Sara en kleinzoon Benjamin Jacob Krönstein op het eiland wonen, totdat zij door de Duitse bezetters gedwongen werden te vertrekken. Zij verhuisden op 25 augustus 1942 naar Amsterdam, vanwaar zij via het doorgangskamp Westerbork werden weggevoerd naar de Duitse vernietigingskampen. Dochter Jetje Pais trouwde in 1922 te Blokzijl met de koopman Abraham Boektje. Het echtpaar kreeg twee kinderen en verhuisde naar Nijmegen, vanwaar het gezin in 1943 werd gedeporteerd. In 1921 vestigde zich vanuit Amsterdam een andere joodse Nederlander op Terschelling: Israel Garf, geboren in 1876 als zoon van de diamantsnijder Emanuël Garf. Op 17 mei 1921 nam Garf zijn intrek in hotel Nap te West-Terschelling. Hij was astmatisch en van plan op Terschelling te blijven omdat de zeelucht hem goed deed. Garf had in Haarlem onder andere als kantoorbediende gewerkt en vestigde zich op Terschelling als boekhandelaar in het voorhuis van de woning van timmerman J.C. de Jong in de Burg. Reedekerstraat te West-Terschelling. Op 4 oktober 1923 huwde hij op Terschelling met Hendrina Wortel, dochter van Willem Wortel en Klaaske van Keulen. In 1925 werd hun dochter Helena geboren, doch een half jaar later overleed het kind. Israel Garf zelf stierf in 1925.292 Zijn weduwe Hendrina hertrouwde met Iemke Roos en overleed in 1952. Resumerend werden op Terschelling in de negentiende en de twintigste eeuw in totaal dus vijf mensen van joodse bloede geboren, die alle in de Duitse concentratiekampen om het leven zijn gekomen: - Clara Pais, geboren op 3 september 1892. Clara was gehuwd met Daniël van der Klei, geboren te Appingedam. Daniël werd in 1942 omgebracht in Auschwitz. Clara kwam samen met haar twee dochters Froukje Jansje (14) en Jansje Rachel (12) op 20 maart 1943 om het leven in Sobi- bor. - Sara Johanna Pais, geboren op 2 juni 1896, werd op 20 maart 1943 in Sobibor omgebracht. - Racheltje Pais, geboren op 4 augustus 1891, stierf op 23 november 1942 in Auschwitz. - Raphael Pais, geboren op 9 maart 1893, stierf op 28 februari 1943 eveneens in Auschwitz. - Benjamin Jacob Krönstein, geboren op 16 april 1922, werd op 31 maart 1944 in Auschwitz omgebracht. De ouders van Clara, Sara, Racheltje en Raphael Pais, Benjamin Raphael Pais en Jantje Pais-de 291 Ibidem. 414. 292 Ibidem.

206

Vries, stierven op 23 november 1942 in Auschwitz. Judik Pais, de grootmoeder van Benjamin Krönstein, werd op 29 oktober 1943 in Sobibor omgebracht.293 Op Terschelling zijn nauwelijks pogingen gedaan om de joodse eilanders te redden en voor deportatie te behoeden. De reden daarvoor moet worden gezocht in het feit - het is al vaker opgemerkt - dat onderduiken op Terschelling zo goed als onmogelijk was vanwege de alomtegenwoordigheid van de Duitsers.294

293 N.N. Vijf Terschellinger Joden stierven in concentratiekampen. 294 Wijlen de heer P. de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004.

207

Tewerkstelling Zoals eerder werd vastgesteld probeerde de bevolking van Terschelling in het begin van de bezetting, zoals overal in het land het geval was, nog zoveel mogelijk de vertrouwde levenswijze te handhaven. Dat veranderde echter drastisch toen men werd geconfronteerd met een lagere frequentie van de veerdiensten van en naar de vastewal, waarmee een ijzeren regelmaat op het eiland op ruwe wijze werd onderbroken en verstoord. In economisch opzicht veranderde het leven toen de Duitsers toeristen niet langer toestonden naar het eiland te komen. Aan het begin van het studiejaar 1940 - 1941 werd bovendien de Zeevaartschool gesloten, zoals we zagen. Een belangrijk deel van de bevolking (niet alleen personeel van de school maar ook gezinnen waar leerlingen in de kost waren, kruideniers, slagers, bakkers, brandstofleveranciers, enzovoorts) zag daardoor een niet onaanzienlijke inkomstenbron vervallen. Ten gevolge van deze Duitse maatregelen raakten velen werkeloos en kwamen daardoor in de werkverschaffing terecht. Werken voor de Duitsers bij de bouw van stellingen en dergelijke werd zo een reëel alternatief voor het mannelijk deel der bevolking. Aangezien voor dat doel op het eiland zelf voldoende werk was te doen, was uitzending van Terschellinger mannen naar Duitsland de eerste tijd van de bezetting nog niet aan de orde. In een later stadium werd echter ook van Terschellinger mannen geëist dat ze zich meldden voor tewerkstelling in Duitsland. Daar was de aanvoer van buitenlandse arbeidskrachten noodzakelijk geworden ter vervanging van de miljoenen onder de wapenen geroepen mannen en voor het opvoeren van de oorlogsproductie. In deze paragraaf wordt beknopt op de landelijk geldende ‘arbeidsinzet’ ingegaan, waarna de Terschellinger situatie wordt geschetst. Die blijkt in veel opzichten te verschillen met die aan de vastewal. Landelijk gezien onderscheidt Warmbrunn drie hoofdperiodes in de wijze waarop de Duitsers gebruik maakten van het Nederlandse arbeidspotentieel. Vanaf kort na de inval in 1940 tot maart 1942 trachtten zij arbeidskrachten voor het Duitse rijk te werven op basis van ‘vrijwilligheid’. Hierbij werd weliswaar alle mogelijke druk uitgeoefend maar van het toepassen van dwang of geweld was in deze fase nog geen sprake. Tijdens de tweede periode, tussen maart 1942 en september 1944, stelden de bezetters tewerkstelling in Duitsland voor werklozen wettelijk verplicht onder bedreiging met strafmaatregelen en politionele dwang. Na september 1944, de derde periode, werden alle Nederlandse mannen die voor werken in Duitsland geschikt werden geacht met behulp van alle mogelijke middelen - van algehele registratie van arbeidskrachten tot proclamaties en grootschalige razzia’s - voor dat doel opgepakt.295 Hoewel Nederlandse lokale gezagsdragers op de hoogte waren van het feit dat het deelnemen van de bevolking aan krijgsverrichtingen tegen het vaderland op grond van artikel 52 van het Landoorlogreglement van 1907 niet verplicht kon worden gesteld, werkte het merendeel van hen tijdens de bezetting in de praktijk vlot mee aan de maatregelen die de Duitsers voor dit doel uitvaardigden. Letterlijk schrijft dit artikel voor dat ‘…persoonlijke diensten van de gemeenten en de bewoners niet kunnen worden geëist dan ter voorziening in de behoeften van het bezettingsleger’. Die geëiste persoonlijke diensten moesten van dien aard zijn dat zij voor de bevolking niet de verplichting meebrachten ‘om aan de krijgsverrichtingen tegen haar vaderland deel te

295 Warmbrunn. 72.

208

nemen’.296 Deels vond de genoemde medewerking van de lokale gezagsdragers zijn oorzaak in de angst voor represailles, deels in het feit dat aan het hoofd van tal van gemeenten (30 procent van alle gemeenten waarin ongeveer 52 procent van de Nederlandse bevolking woonachtig was), in de meeste gevallen vanaf het tweede oorlogsjaar, NSB-burgemeesters stonden.297 Ook Terschelling heeft, zoals bleek, net als de andere waddeneilanden (uitgezonderd Vlieland) een aantal van deze burgemeesters gekend. Secretaris-generaal mr. dr. K.J. Frederiks van Binnenlandse Zaken liet het bovendien aan de burgemeesters zelf over om te beslissen al dan niet aan de ‘arbeidsinzet’ mee te werken.298 Reeds vóór de Duitse bezetting werden Nederlandse werklozen via de arbeidsinzet, gecoördineerd door de Gewestelijke Arbeidsbureaus, naar Duitsland gestuurd om daar te werken. Na mei 1940 werd deze praktijk door de organen en diensten voor de arbeidsbemiddeling verder uitgebreid. Tewerkstelling in Duitsland vond echter tot maart 1942 uitsluitend op vrijwillige basis plaats, zoals hierboven bleek. In dezelfde maand benoemde Hitler Gauleiter Fritz Sauckel tot Algemeen Gevolmachtigde voor de Arbeidsinzet (Generalbevollmächtigter für den Arbeitseinsatz). Tot april 1942 berustte het toezicht op het gebruik van arbeidskrachten in Nederland bij Commissaris-generaal Fischböck. Nadat Sauckel met zijn taak in Duitsland was begonnen, werd Commissaris-generaal Schmidt als vertegenwoordiger van de NSDAP in bezet Nederland belast met de coördinatie van Sauckels politiek. De Nederlandse Arbeidsbureaus verrichtten hun werkzaamheden onder leiding en toezicht van een Duitse dienst voor arbeidszaken, de Hauptabteilung Sociale Verwaltung. Om tot een zo efficiënt mogelijke inzet (deportatie ware hier een beter woord) van het voor handen zijnde arbeidspotentieel te komen, vervingen de Duitsers in mei 1941 reeds het bestaande systeem van gemeentelijke Arbeidsbeurzen door een gecentraliseerde rijksarbeidsbemiddeling: het Rijksarbeidsbureau, dat ressorteerde onder het departement van Sociale Zaken. De Hauptabteilung Soziale Verwaltung wees elk van de Gewestelijke Arbeidsbureaus, die overal in het land de plaatselijke afdelingen van het Rijksarbeidsbureau vormden, een Duitse ambtenaar toe die toezicht moest houden op het Nederlandse personeel. Terschelling viel onder de competentie van het Gewestelijk Arbeidsbureau Leeuwarden. Het Rijksarbeidsbureau bleef tot september 1944 met de arbeidsbemiddeling belast. Daarna werd deze taak uitgevoerd door een speciale dienst gevestigd in Groningen onder de competentie van Goebbels. Bij het ten uitvoer brengen van zijn taak maakte deze dienst gebruik van politie, SS en Wehrmacht.299 In het geval van Terschelling is vooral ook van belang de maatregel van de bezetter om de arbeidsbureaus te machtigen werkgevers te verplichten arbeiders voor herplaatsing vrij te geven. Dat dreigde op het eiland een (te) grote aanslag te plegen op de voor landbouw en veeteelt beschikbare arbeidskrachten en daarmee uiteindelijk op de voedselvoorziening voor zowel de Terschellinger bevolking als de op het eiland gelegerde Duitse bezettingsmacht. Hierbij ging het om mensen van tussen achttien en veertig jaar oud. In maart 1942 werd bepaald dat werkgevers een vergunning moesten aanvragen voor het aannemen van mensen jonger dan veertig jaar. In april daarop volgend stuurde de organisatie van 296 Sijes. De arbeidsinzet. 520. 297 ‘Goede’ burgemeesters konden slechts standhouden door veel tact te gebruiken. Zie hiervoor bijvoorbeeld Burgemeester in bezettingstijd van J.J.G. Boot, gedurende de bezettingsjaren burgemeester van de gemeente Wisch in de Achterhoek. Het belang van de bevolking stond voor deze ‘goede’ burgemeesters steeds voorop, maar in het streven daarnaar moest hun verhouding met de Duitse autoriteiten juist zo goed mogelijk blijven. Niet zelden kwam men als gevolg van die instelling voor grote dilemma’s te staan. Zo vond Boot dat ‘we tegenover de bezetters net zo veel mogen liegen en bedriegen als het Nederlandse belang er mee gediend is en burgers daardoor veilig gesteld kunnen worden’. Boot. 84. Zie ook Peter Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. 298 Sijes. 521. 299 Warmbrunn. 73.

209

Sauckel speciale commissies naar Nederland om vakarbeiders voor de Duitse bewapeningsindustrie aan te wijzen. Deze commissies benaderden voor dit doel de fabrieken die hiertoe waren geselecteerd en gingen daar na welke werknemers geschikt waren voor tewerkstelling in Duitsland. Wie weigerde, werd door de Duitse politie naar een speciaal kamp of naar Duitsland gebracht. In maart 1943, toen de Duitsers werden geconfronteerd met de mislukking van hun operatie Barbarossa in Rusland, werd in de door hen bezette gebieden een verordening afgekondigd waarbij de sluiting van bepaalde voor de oorlogsvoering onbelangrijke bedrijven verplicht werd gesteld, net zo als dat eerder in Duitsland had plaatsgevonden. Het resultaat van dit alles was dat, volgens de officiële statistieken, in 1942 162.000 Nederlandse arbeidskrachten naar Duitsland werden gestuurd.300 Op Terschelling heeft plaatsvervangend voedselcommissaris A. Hibma zich vanaf 1942 vrijwel onafgebroken ingezet om te voorkomen dat boerenarbeiders bij hun werkgevers werden weggehaald voor werk in Duitsland of bij de bouw van vestingwerken, de Festungsbau, op het eiland zelf te werk te worden gesteld. Dit laatste werd in een later stadium echter een reëel alternatief om de mensen op het eiland te houden. Hibma’s grote vrees was, dat de voedselvoorziening voor zowel bevolking als bezettingsmacht in gevaar zou komen wanneer landbouw en veeteelt op Terschelling door een te gering arbeidspotentieel niet meer optimaal zouden kunnen functioneren. Vanaf Terschelling is, vooral door Hibma’s inzet, slechts een beperkt aantal mensen naar Duitsland gestuurd. Binnen Friesland genoten de Terschellinger mannen - hoewel Terschelling pas medio 1942 officieel bij Friesland werd ingedeeld was het eiland in de dagelijkse praktijk vooral op deze provincie georiënteerd zodat we de Terschellinger situatie met die in Friesland mogen vergelijken - wat dit betreft een soort status aparte. In het najaar van 1942 slaagde het Gewestelijk Arbeidsbureau te Leeuwarden er in 28 van hen naar Duitsland te sturen, maar daarna verliet niemand meer voor dit doel het eiland.301 Deze ‘uitzending’ was buiten Hibma om gegaan en werd geregeld door het Gewestelijk Arbeidsbureau in samenwerking met burgemeester J. Bakker. In eerste instantie hadden 32 mannen een oproep gekregen, doch vier van hen wendden zich tot Hibma met het verzoek voor een verklaring dat zij in de landbouw werkzaam waren. Drie kregen daarop vrijstelling, de vierde later eveneens omdat hij roeier was in de strandreddingboot van Midsland.302 Van de 28 mannen die in 1942 naar Duitsland waren gezonden verbleven daar op 1 maart 1944 nog 23: S. Tot, M. Brander, J. de Breed, M. Zeeders, G. Wortel, J. de Haan, I. Dijker, A. Geway, J. Gorter, M. Zeeders, G. de Jong, W. Bloem, J. Meilink, G. Spits, A. de Beer, S. Wiegman, W. Pols, W. Sijbesma, M. Smit, J. van Rees, A. Bakker en J. de Graaf. Met ziekteverlof verbleven op dat moment op het eiland J. de Beer en Tj. Zeijlemaker.303 De overige in Duitsland tewerkgestelden zijn in 1943 en 1944 op Terschelling teruggekomen nadat ze door Duitse artsen voor verdere arbeid waren afgekeurd.304 In het gemeentearchief is niets te traceren over Terschellinger mannen die tijdens of ten gevolge van hun gedwongen tewerkstelling in Duitsland door oorlogshandelingen of ziekte om het leven zijn gekomen. Ook bij de dochter van A. Hibma is daar niets over bekend (‘wanneer er mensen waren omgekomen had mijn vader daar zeker over gesproken’), zodat aangenomen mag worden dat het gehele gezelschap van 28 uitgezonden Terschellingers de Arbeitseinsatz heeft overleefd.305 300 Ibidem. 301 Huizinga. Friesland en de Tweede Wereldoorlog. 108. 302 Hibma. Een strijd om vrijheid. 14. 303 Ibidem. 76 304 Ibidem. 153 305 Mevrouw H. Schaap-Hibma, Lies, Terschelling. Mondelinge mededeling, 21 augustus 2004.

210

Op Terschelling kon men tot september 1941 nog terecht bij de werkverschaffing. Begin 1942 bleek dat de Duitsers ook op Terschelling arbeidskrachten nodig hadden voor de bouw van stellingen en andere verdedigingswerken. Zoals eerder aan de orde kwam, werd langs de door de Duitsers bezette kusten van West-Europa de zogenoemde Atlantikwall of Westwall aangelegd, een keten van verdedigingsmiddelen met het doel zich tegen een eventuele geallieerde invasie te kunnen verdedigen (Op aard en doel hiervan wordt in het volgende hoofdstuk verder ingegaan). Dit werk stond onder auspiciën van de Organisation Todt (OT), die het uitvoerde in opdracht van de Wehrmacht. Nederlandse arbeidskrachten die hieraan meewerkten waren meestal in dienst van aannemers die voor de OT deelopdrachten vervulden. Op Terschelling werkten zo minimaal zes op het eiland gevestigde aannemers aan de bouw van Duitse verdedigingswerken.306 Drie directieleden van één daarvan kregen na de oorlog straffen opgelegd (zie ook het hoofdstuk over de Bijzondere Rechtspleging). Er waren echter ook bedrijven van de vastewal bij de bouw van de verdedigingswerken op Terschelling betrokken. Sommige ondernemers zetten zich zonder enig politiek bezwaar in voor de Duitsers, die zij als een nieuwe bron van inkomsten beschouwden. De CV Friesch Aannemersbedrijf op Terschelling was zelfs speciaal voor dit doel opgericht. Er waren echter ook bedrijven die weliswaar voor de Duitsers deelopdrachten vervulden maar bij de uitvoering daarvan de nodige tegenwerking boden. Onder de tewerkgestelde Terschellingers waren veel boeren en boerenknechten, die verplicht werden met hun paarden en wagens materieel voor de Wehrmacht en de Nederlandse aannemers te vervoeren. De Duitsers waren daarbij in de meeste gevallen zo tegemoetkomend dat dit werk in ‘deeltijd’ mocht worden verricht teneinde de werkzaamheden op de boerenbedrijven niet te zeer te frustreren. Zo moest de schoonvader van P.J. van Campen gedurende drie dagen per week dagelijks enkele uren cement, steen en wapens voor de Duitsers vervoeren. Bij weigering zou zijn paard in beslag worden genomen, zo dreigden de Duitsers.307 Niettemin moet bij dit alles worden bedacht dat de arbeid voor de Duitsers relatief goed werd betaald. Het loon bedroeg ƒ 0,56 per uur bij een werkdag van negen uur, aanzienlijk meer dan een Terschellinger boer een arbeider kon betalen.308 Boeren die met een paard en wagen transportwerkzaamheden voor de Duitsers of de voor hen werkende aannemersbedrijven uitvoerden kregen daar ƒ 11,- tot ƒ 13,- per dag voor uitbetaald.309 Hierbij waren 84 van de in totaal 147 op het eiland aanwezige voljarige paarden betrokken (cijfers op basis van onderzoek door Hibma verricht in augustus 1943), waarvan de eigenaren regelmatig voor de Duitsers werkten. Naast de vergoedingen die hiervoor werd uitbetaald ontvingen de eigenaren met ingang van het voorjaar van 1944 nog andere tegemoetkomingen, zoals extra hoefijzers. Verder was plaatsvervangend voedselcommissaris Hibma bereid deze paarden als ‘sleperspaarden’ te beschouwen wanneer ze per distributieperiode van vier weken tenminste twaalf dagen voor de Wehrmacht waren ingezet; als zodanig ontvingen de eigenaren naast de normale havertoewijzing dan nog eens 40 kg mengvoeder extra per distributieperiode.310 Bij de bouw van de Duitse verdedigingswerken op het eiland werden niet alleen inwoners van Terschelling ingezet, maar ook mensen van de vastewal. In 1942 zou het om 600 niet-eilanders zijn gegaan en in 1943 volgens sommige bronnen zelfs om 800. Zij werden ondergebracht in houten gebouwen die op verschillende plaatsen op het eiland werden neergezet.311 Hun werkwil306 De Groot. 52. 307 Van Campen. 16. 308 De Groot. 46. 309 Hibma. Een strijd om vrijheid. 43. 310 Ibidem. 68. 311 N.N. Terschellinger Pennekrassen III.

211

ligheid liet kennelijk echter te wensen over, aangezien de Inspektors van de Festungsbau daar regelmatig over klaagden. Tijdens een gesprek met de burgemeester, de Inselkommandant en A. Hibma begin juli 1943 gaven zij te kennen liever Terschellinger arbeidskrachten aan het werk te hebben, aangezien hun arbeidspeil meer in de lijn der verwachting van de Duitsers lag. Net als Hibma pleitten zij ervoor tewerkstelling van Terschellingers elders te voorkomen. De Inspektors vanwege hun voorkeur voor Terschellinger arbeidskrachten, Hibma vanwege zijn argument inzake het veilig stellen van de voedselvoorziening. Een element dat ook meespeelde was het feit dat in de ogen van de Duitsers ‘minder goedgezinde elementen’ (Hibma’s woorden) afkomstig van de vastewal inlichtingen konden verstrekken over de objecten waarbij ze te werk waren gesteld wanneer zij weer thuis zouden zijn.312 Ondanks de tendens van deze besprekingen bleven Terschellinger mannen echter oproepen ontvangen om in het kader van de Arbeitseinsatz buiten het eiland te werk te worden gesteld. Het ging daarbij met name om de mannen tussen 18 en 35 jaar oud die zich op bevel van Commissaris-generaal Schmidt van 6 mei 1943 bij de Rijksarbeidsbemiddeling moesten melden voor werk in Duitsland. Voor bepaalde categorieën werd een uitzondering gemaakt. Op basis van deze registratie riepen de Gewestelijke Arbeidsbureaus de mannen van de ‘jaarklassen’ 1922 tot en met 1924 op, terwijl de vrijstellingen die voor deze groep bestonden werden opgeheven.313 Inselkommandant Siegeroth wist uitzending van deze groep vanaf Terschelling te voorkomen, waarbij hij zich beriep op een schrijven van de bevelhebber der Wehrmacht op grond waarvan hij kon beslissen wie op het eiland geschikt was om daar voor de Wehrmacht te werken. Hierdoor zijn vanaf juli 1943 geen Terschellinger mannen meer opgeroepen voor het verrichten van arbeid elders.314 Als gevolg van dit optreden moesten veel niet-eilander arbeidskrachten Terschelling verlaten, terwijl het aantal Terschellingers dat werd opgeroepen om aan de verdedigingswerken mee te werken juist drastisch toenam. Majoor Siegeroth en diens adjudant, Luitenant dr. Eichhorn, werden door Hibma hogelijk geprezen voor hun inzet de Terschellingers op hun eiland te houden. Bij Siegeroths afscheid van Terschelling in februari 1944 werd die dan ook overladen met dankbetuigingen. Het afscheidscadeau bestond uit een Urlauberpakket met daarin bijdragen van verschillende boerenfamilies. ‘Een braaf man had ons verlaten’, aldus Hibma.315 Siegeroths opvolger Schindler bleef met betrekking tot de tewerkstelling dezelfde politiek voeren. Om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen zijn talrijke Terschellinger boerenzoons eerder bedrijfshoofd geworden dan aanvankelijk in de bedoeling van hen en hun ouders lag.316 Dat feit was vooral te danken aan de inzet van Hibma om de Terschellingers op hun eiland te houden. Er moest echter wel een ‘prijs’ voor worden betaald, aangezien de Duitsers een lijst eisten met de namen van alle Terschellinger mannen van achttien tot en met zestig jaar die ook maar enigszins in staat werden geacht te werken voor de Wehrmacht op het eiland, lees: aan de bouw van de verdedigingswerken konden meewerken. Hibma constateert in zijn Een strijd voor vrijheid dat verschillende personen het verre van prettig vonden bij de Festungsbau te werk worden gesteld, ‘maar er was tenslotte bereikt dat alle Terschellingers op het eiland konden blijven, en dat was in onze oogen heel wat waard’. Uit vrees voor uitzending voor werk elders hadden zich overigens al veel mannen vrijwillig voor 312 Hibma. Een strijd om vrijheid. 24. 313 Warmbrunn. 73 - 74. 314 Hibma. Een strijd om vrijheid. 26. 315 Ibidem. 71 - 72. 316 Ibidem. 76.

212

het werk aan de Festungsbau opgegeven. Het was daarnaast ook nog maar de vraag of degenen die toen nog vrij waren - zij die buiten de ‘prijs’ waren gebleven - niet alsnog voor werk elders zouden worden opgeroepen.317 Het Gewestelijk Arbeidsbureau te Leeuwarden deed dan ook nog verscheidene pogingen Terschellinger mannen te strikken voor de Arbeitseinsatz. Maar in samenwerking met Luitenant Eichhorn en burgemeester Bakker wist Hibma de mannen toch voor Terschelling te ‘behouden’. Op 15 juni 1944 vertrok Inselkommandant Schindler naar Texel. Zijn opvolger werd Hauptmann Haucke, commandant van de achterblijvende twaalfde compagnie Infanterie die te Hoorn was gelegerd. De verhouding tussen Hibma en Haucke verkoelde al vrij snel toen bleek dat Haucke niet in staat was een goed werkschema te handhaven voor de boeren die met hun paarden en wagens voor de Festungsbau en de overige werkzaamheden voor de Duitsers werden ingezet. Het gevolg was dat de Duitsers op de meest onmogelijke tijdstippen, zoals melktijd, een beroep op de boeren meenden te moeten doen en daardoor een toenemende irritatie bij Hibma. Na de razzia van 24 augustus 1944, waarbij 150 Terschellinger mannen voor de Arbeitseinsatz werden opgepakt maar na ingrijpen door Hibma en vanaf Texel telefonisch door Schindler weer werden vrijgelaten, vertrok Haucke met zijn compagnie op 31 augustus van het eiland. Daardoor kwam Hibma wat Duitse officieren betrof die de situatie op het eiland goed kenden, met lege handen te staan. Bovendien had de compagnie de administratie waaruit bleek welke regeling op Terschelling gold inzake behoud van arbeidskrachten, met zich mee genomen. Hibma zocht daarop steun bij de Oberleutnant van de Marine Artillerie, Dreefs, die commandant was van de West-Batterij. Door zijn langdurig verblijf op het eiland was Dreefs goed van de omstandigheden daar op de hoogte. Hibma wist zich in een langdurig gesprek te verzekeren van diens steun, mocht die nodig zijn om voor de Arbeitseinsatz opgeroepen Terschellinger mannen op het eiland te houden.318 De twaalfde compagnie Infanterie onder Haucke werd vervangen door een detachement van de Kriegsmarine onder commando van Kapitein-luitenant Bernard, die de functie van Inselkommandant kreeg. Bernard bleek een felle nazi te zijn, sportlehrer van beroep en bereid, aldus Hibma, om met de meeste kracht op te treden tegen alle handelingen die zijn vaderland, nu het um’s letze ging, zouden kunnen benadelen of verzwakken. Niettemin poogde Hibma ook met hem een goede relatie op te bouwen.319 Het feit dat er eind 1944 eigenlijk geen werk meer voor de Duitsers op het eiland was te doen - alle geplande werken waren gereed - leidde ertoe dat er een angstige periode voor de bevolking aanbrak waarin men er niet zeker van kon zijn of tal van Terschellinger mannen niet alsnog voor werken in Duitsland zouden worden opgeroepen. Hibma stelde daarom alles in het werk om de Inselkommandant zoveel mogelijk ter wille te zijn, temeer omdat die hem medio oktober 1944 had medegedeeld dat hij van plan was de bevolking van het eiland ‘door te kammen’ met de bedoeling alle overbodige werkkrachten elders aan het werk te zetten. Op 4 december 1944 gaf Bernard aan burgemeester Bakker opdracht hem tien mannen te bezorgen die goed met de paarden konden omgaan welke hij op 8 november, inclusief een aantal wagens, had gevorderd. Bakker speelde de opdracht door naar Hibma die vervolgens tien jonge mannen ronselde welke, naar zijn oordeel, het meeste gevaar liepen om voor werk naar elders te worden gezonden.320 317 Ibidem. 26. 318 Ibidem. 123 - 124. 319 Ibidem. 126. 320 Ibidem. 132.

213

Op 14 december 1944 werd door de Duitsers afgekondigd dat alle mannen behorende tot de lichtingen 1895 tot en met 1928, wonende in de provincies Gelderland, Overijssel, Drenthe, Groningen en Friesland, verplicht waren om te werken voor de arbeidsinzet. Uiteraard leidde dit ook op Terschelling tot de nodige ongerustheid aangezien op het eiland zelf immers nog maar weinig werk voor de Duitsers was te doen. Hibma kwam hierdoor in een lastig parket te verkeren. Vooralsnog had hij het echter te druk met een andere zaak, want de Duitsers vroegen hem op 28 december 1944 namelijk om burgemeester Bakker op te volgen. Zoals eerder aan de orde kwam, had Bakker veel moeite om met de Duitsers samen te werken. Met name de samenwerking met Inselkommandant Bernard verliep stroef. In feite stond hij hierdoor in december 1944 reeds op non-actief; hij zou op 23 januari 1945 ‘om gezondheidsredenen’ zijn ontslag indienen. Het ontslag werd hem per 15 maart verleend. De NSB-burgemeester van Schiermonnikoog, S. Perdok, werd benoemd tot zijn opvolger. Na ruggespraak met 15 tot 20 Terschellinger ‘notabelen’ besloot Hibma niet op het Duitse verzoek in te gaan, ondanks het feit dat de eilanders bereid waren hem schriftelijk te vragen het burgemeestersambt op zich te nemen opdat hem na de bezetting niet het verwijt kon worden gemaakt de benoeming op uitnodiging van de Duitse autoriteiten te hebben aanvaard. De bezwaren die met de aanvaarding samenhingen waren zeer groot: als burgemeester zou Hibma natuurlijk zijn medewerking moeten verlenen aan de uitzending van Terschellinger mannen naar Duitsland. Bovendien zou hij als burgemeester zijn positie als plaatsvervangend voedselcommissaris kwijt raken en daarmee de gelegenheid om, zoals tot op dat moment steeds het geval was geweest, invloed uit te oefenen op de inzet van Terschellingers voor de Duitsers. Hibma liet de Duitse autoriteiten dan ook weten dat hij de betrekking van burgemeester onder de heersende omstandigheden niet kon aanvaarden.321 In een radiorede ging Rijkscommissaris Seyss-Inquart op 7 januari 1945 nader in op de eerder genoemde afkondiging over de arbeidsinzet van 14 december 1944. Hierin erkende hij dat het doel van de afkondiging was, de voor militaire dienst geschikte Nederlandse mannen af te voeren. De vrees van de Duitsers was namelijk, dat deze mannen gehoor zouden geven aan de oproep van de ‘emigranten te Londen’ om zich tegen de Duitsers te verzetten en zich aan te sluiten bij de geallieerde bevrijdingstroepen.322 Seyss-Inquart beargumenteerde dit met een beroep op de door generaal Winkelman in 1940 getekende capitulatie, waarin van Nederlandse zijde de verplichting zou zijn aanvaard om geen oorlogshandelingen tegen het Duitse rijk te ondernemen. Het zou volgens Seyss-Inquart strijdig zijn met de capitulatievoorwaarden wanneer Nederlanders zich militair zouden oefenen om tegen de Duitsers te kunnen optreden.323 Hibma greep deze toelichting van de Rijkscommissaris aan in een poging de Duitse autoriteiten op Terschelling ervan te overtuigen dat Seyss-Inquarts argumenten niet golden voor werkgeschikten op het eiland, aangezien daar immers nog nooit verzetsdaden waren gepleegd. Op zondag 14 januari 1945 had Hibma over deze zaak een onderhoud met Oberleutnant Liese, adjudant van Inselkommandant Bernard, en evenals zijn chef een overtuigd nationaal-socialist. Hibma benadrukte daarbij dat, zo had hij uit de radiorede van Seyss-Inquart opgemaakt, het motief voor de aanstaande deportaties gelegen was in het feit dat de Nederlanders allerlei verzets321 Ibidem. 141 - 143 322 Dit argument was ook de achterliggende reden voor de grote razzia op 10 en 11 november 1944 te Rotterdam, waarbij meer dan 50.000 ‘weerbare’ mannen werden opgepakt. Razzia’s in andere plaatsen (Den Haag, Haarlem, Heemstede, Bloemendaal, Overveen, Santpoort, IJmuiden) volgden. In december van dat jaar werd ook Texel getroffen door een om die reden uitgevoerde razzia met als resultaat 750 opgepakte mannen. Van der Pauw. 518, 554. 323 De vrees van de bezetters voor steun van de illegaliteit aan de geallieerden werd ook gevoed door de wapendroppings boven bezet Nederland. Sijes. 539.

214

daden hadden gepleegd. Hij vroeg Liese of het geloofwaardig was om van een bevolking die zich steeds ‘waardig en correct’ had gedragen en die de verplichting uit de capitulatievoorwaarden om geen oorlogshandelingen tegen het Duitse rijk te ondernemen ten volle was nagekomen, de mannelijke leden in ballingschap weg te voeren. Liese had daar geen antwoord op maar Hibma vond dat door het stellen van zijn vraag zijn positie moreel gezien sterker was geworden.324 Op 23 januari werd hem door de Inselkommandant meegedeeld dat er 160 arbeiders nodig waren voor aanleg van nieuwe werken op het eiland, waarmee de situatie op Terschelling volgens Hibma hetzelfde was geworden als medio 1943, toen de Duitsers zich bereid verklaarden de Terschellinger mannen op hun eiland te laten op voorwaarde dat degenen van tussen de 18 en 60 jaar die daartoe geschikt waren, voor de Wehrmacht zouden werken. Voor Hibma was de vraag naar de 160 arbeiders een bewijs dat de Duitse officieren op Terschelling uiteindelijk toch hadden ingezien dat het niet aanging een bevolking die tot dan toe niets tegen de bezettingsmacht had ondernomen, van zijn mannen te beroven. Of Hibma hiermee wellicht een naïef standpunt inneemt is een oordeel dat zoveel jaren nadien niet zomaar mag worden geveld. Een feit is wel dat de Duitse autoriteiten opnieuw plannen hadden ontwikkeld voor kriegswichtige werken, zoals voor een weg over de Boschplaat. Hibma: ‘Wanneer zij toch gewild hadden, hadden zij zich met den dooddoener, dat Terschelling een deel van Nederland is en als zoodanig onder de daarvoor geldende voorschriften valt, van de zaak kunnen afmaken’.325 Ondertussen zat Hibma wat plannen maken betreft zelf ook niet stil, want hij herinnerde Bernard eraan dat de ruilverkaveling, waaraan het werken medio 1943 was gestaakt omdat de inzet van de Terschellinger arbeiders nodig was voor aanleg van de Duitse verdedigingswerken, een zeer geschikt object zou zijn voor werkverschaffing. Aanvankelijk hield Bernard dit af omdat verbetering van wegen en sloten naar zijn oordeel niet kriegswichtig was, maar op 23 februari 1945 deelde hij Hibma mee dat hij zijn standpunt had herzien en dat er wat hem betrof verder kon worden gewerkt aan de ruilverkaveling. Hibma trok hieruit de conclusie dat ook de Wehrmacht belang had bij voortzetting van dit werk: verbetering der bestaande sloten en het graven van nieuwe zou vijandelijke vliegtuigen immers beletten hier te landen en de aanleg van nieuwe wegen en verbetering der oude hield toch ook stellungsverbesserung in. Een bewijs voor deze opvatting was de mededeling aan Hibma van de zijde der Duitsers dat de Wehrmacht de operatie zou betalen.326 Als eerste werkobject werd gekozen voor de waterlopen ten westen en ten oosten van de zuivelfabriek. Zij zouden worden verbreed en verdiept terwijl daar ook een nieuwe weg zou worden aangelegd. Toen de plannen op 1 maart door de Marine Festungspioniergruppe te Harlingen werden goedgekeurd was het helemaal zeker dat de kosten niet voor rekening van de gemeente zouden komen. Met name burgemeester Bakker, die ondanks zijn ontslagaanvraag op de achtergrond nog steeds actief was, was hiermee content, want hij had gevreesd dat de gemeente voor de kosten van het werk op zou draaien. Het arbeidsloon bedroeg ƒ 5,20 per dag bij een arbeidsduur van acht uur, terwijl tevens een geringe vergoeding werd betaald voor het gebruik van de eigen schop en laarzen. De ingezette mannen waren natuurlijk liever vrij geweest, bovendien waren velen van hen het zware grondwerk niet gewoon. Volgens Hibma vervulden zij hun taak echter zonder veel zelfbeklag en waren hun arbeidsprestaties over het algemeen zeer behoorlijk. Het besef dat het alterna324 Hibma. Een strijd om vrijheid. 143 - 145. 325 Ibidem. 145 - 147. 326 Ibidem. 150.

215

tief bestond uit werken in Duitsland en de wetenschap dat hun arbeid aan het eiland ten goede zou komen droeg daar uiteraard het nodige toe bij.327 Er is aan de ruilverkaveling gewerkt tot enkele weken voor de bevrijding van Terschelling. Het werk werd in de jaren daarna met minder inzet voortgezet.

327 Ibidem. 151.

216

De verdedigingswerken Typerend voor Terschelling (en de andere waddeneilanden) gedurende de bezettingsjaren was de aanwezigheid van een aantal in opdracht van de Duitsers opgetrokken markante bouwwerken: de Tigerstellung, een groot bunkercomplex aan de Delleweg ter hoogte van Dellewal; de hoge Wassermann radarantennes, deel uitmakend van de stelling West Batterie op het Grootduin ten westen van West-Terschelling en op het Groenplak; de Oost Batterie ter hoogte van paal 18 en 19 oostelijk van het eind van de Badweg van Oosterend op de Boschplaat; de Marjotstellung bij paal 11 op het Kunneduin noordelijk van Formerum en een groot aantal bunkers verspreid over verschillende plaatsen op het eiland.328 In dit hoofdstuk komen ontstaan en functies van deze bouwwerken aan de orde. Tevens wordt verder ingegaan op de rol die het mannelijk deel van de Terschellinger bevolking bij de bouw hiervan heeft gespeeld. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de bedrijven die zich daadwerkelijk met deze Festungsbau hebben ingelaten. Al eerder in dit deel is opgemerkt dat Terschelling deel uitmaakte van de Atlantikwall, een reeks verdedigingswerken die door de Duitsers was opgeworpen langs de westelijke kusten van alle door hen bezette West-Europese landen. De Atlantikwall kan worden beschouwd als de opvolger van de langs de Duitse westgrens gebouwde Westwall (oftewel Siegfriedlinie), waarvan de bouw medio 1938 begon en die rechtstreeks samenhing met het Autobahnenprojekt waarmee Hitler direct na zijn machtsovername in 1933 startte. Tactisch gezien waren de daartoe behorende parallel en haaks op de westgrens lopende snelwegen uitstekende aanvoerwegen voor manschappen en materieel, waarmee eventueel bedreigde punten in de later tot stand gekomen Westwall konden worden ontzet. De Westwall bestond in totaal uit ongeveer 14.000 bunkers, die functioneerden binnen een stelsel van verdediging ter land. Deze bunkers telden een totale gevechtsbezetting van 200.000 man. Hieraan gekoppeld werd de Luftverteidigungszone West gebouwd, bestaande uit een serie van 2.000 bunkers waarop luchtafweergeschut stond opgesteld. In strategisch opzicht had Hitlers Derde Rijk grote voordelen van de Westwall. Tijdens de verovering van Polen in september 1939 functioneerde het bunkerstelsel als rugdekking tegen eventuele aanvallen vanuit Frankrijk.329 Tegen aanvallen vanuit zee werd door Hitler op 14 december 1941 de bouw van een Neue Westwall langs de bezette West-Europese kust bevolen. Uit deze Neue Westwall, bestaande uit een relatief onevenwichtig stelsel van afzonderlijke verdedigingswerken, ontstond in een later stadium van de oorlog de Atlantikwall. De plannen daarvoor namen in de herfst van 1942 vaste vorm aan. Allengs werd een aanvang gemaakt met de bouw van de eerste bunkers in de linie. In tegenstelling tot de Westwall langs de Duitse westgrens was de Atlantikwall geen ononderbroken verdedigingslinie maar een serie van losse, zelfstandig te verdedigen steunpunten. Eén van de motieven tot bouw van deze linie was het gebrek aan bezettingstroepen waarmee de Duitsers vanaf eind 1942 kampten: de activiteiten in Rusland - operatie Barberossa - vergden van hun leger een zeer hoge personele inzet. De aanwezigheid van een reeks verdedigingswerken langs de kust vereiste daarentegen een minimum aan troepen.

328 Sommige daarvan bestaan nog steeds, ook op de andere waddeneilanden, zoals de Wassermanbunker op Schiermonnikoog. 329 Rolf. Bunkers in Nederland. 18.

217

Restant bunker Oost Batterie op de Boschplaat (Johan van der Wal) De bunkers op Terschelling behoorden tot het Küstenverteidigungs Abschnitt Amsterdam en maakten onder no. 3 van de Festung Emden deel uit van de Stutz Punkt Gruppe.330 Ze stonden voornamelijk langs de Noordzeekust: bij de palen 4, 8, 11 (oostelijk van de Badweg van Midsland) en 14 (Badweg Hoorn).331 De West- en Oost Batterie op Terschelling waren bedoeld voor luchtverdediging. Nadat immers Coventry in Engeland hevig door de Duitse luchtmacht was gebombardeerd en met de eveneens gebombardeerde steden Rotterdam en Warschau in het achterhoofd, besloten de Engelsen de wapenindustrie en ook burgerdoelen in Duitsland vanuit de lucht te gaan aanvallen. In dat kader werden steeds meer eskaders naar Duitsland gestuurd. De Duitsers waren hierdoor genoodzaakt niet alleen in Duitsland zelf maar ook in de door hen bezette gebieden, waar de Britse bommenwerpers overheen vlogen, een uitgebreid luchtafweersysteem op te bouwen. Vliegtuigen die op weg waren naar doelen in Duitsland (Hamburg, Bremen, Hannover, Leipzig, Maagdenburg en ook Berlijn) vlogen vanaf de Noordzee bijna recht over Terschelling, alvorens via delen van de provincies Friesland, Groningen en Drenthe Duitsland te bereiken.332 Om de Britse eskaders te bestrijden werden op Terschelling twee luchtdoelbatterijen - Flug Abwehr Kanone (Flak) - geplaatst. Deze opstellingen behoorden tot de Marine Flak-Abteilung 246, die in Harlingen was gevestigd. Flak-batterijen werden langs de gehele kust van Nederland, België en Frankrijk opgesteld. Ze bestonden elk uit vier vuurmonden van 10,5 mm.333 De Flak-bat330 Belonje. Bunkers op Terschelling. 117. 331 Van Leeuwen. Terschelling en zijn rol in de luchtoorlog. 8 - 11. 332 Huizinga. 27. 333 Rolf. 116.

218

terijen op Terschelling vielen dus onder het commando van de Kriegsmarine, evenals de op het eiland aanwezige troepen van de Marine Infanterie, een aantal op het eiland gestationeerde marine-voorpostboten en een flottielje mijnenleggers- en vegers. De batterijen stonden opgesteld tussen Midsland-strand en Formerum-strand en vormden samen de zogenoemde Marjotstellung. Vanaf eind 1943 stelde de marine hier een Würzburg-Riese radar op, bedoeld voor het signaleren van vliegtuigen en schepen op grote afstand.334 Midden 1941 werd een infanteriedivisie opgesteld langs het kustfront. Deze divisie werd in de duinen in stelling gebracht tussen de daar reeds opgestelde kustbatterijen van de marine. De Flak van de Oost- en de West Batterij stond zo opgesteld dat ze ook in horizontale richting vuur kon afgeven op doelen die zich op zee bevonden.335 De aanleg van al deze verdedigingswerken was in handen van de Duitse bouwgroep Organisation Todt, die voor dit doel gebruik maakte van - al dan niet - plaatselijke aannemers. A. Hibma wist, zoals eerder bleek, meermalen handig gebruik te maken van het feit dat deze aannemers op Terschelling mensen nodig hadden voor de bouw van de verdedigingswerken. Met het werken bij de Wehrmachtsdienst, die de bouwwerkzaamheden coördineerde (de Bauleitung), werd de betrokkenen de Arbeitseinsatz in Duitsland bespaard. Maar het was ook anderzijds aantrekkelijk: er werden relatief hoge lonen uitbetaald en er was sprake van goede secundaire voorzieningen en diverse andere extra’s. In het algemeen geldt voor Nederlandse bouwbedrijven dat zij zich gedurende de bezettingstijd ten aanzien van de Organisation Todt coöperatief en weinig recalcitrant hebben opgesteld. Hibma’s Een strijd voor vrijheid geeft eenzelfde indruk voor wat de Terschellinger bouwbedrijven betreft. De aannemersbedrijven CV Friesch Aannemersbedrijf en D. Kooijman zijn actief geweest bij de bouw van bunkers en andere militaire objecten op het eiland. Maar ook bedrijven van de vastewal waren op dit vlak op Terschelling actief, zoals Hoekstra uit Leeuwarden en I. C. Kooijman uit Harlingen.336 Verder was nog het bedrijf Boersma & Ybema van Terschelling bij de bunkerbouw op het eiland betrokken, vertelde Jurrien Kaspers van de CV Friesch Aannemersbedrijf na de oorlog tijdens zijn verhoor door de Politieke Opsporingsdienst, evenals de bedrijven van P. Frölich en H. de Bock uit Harlingen, aldus Kaspers. In tegenstelling tot wat in andere bronnen wordt genoemd, heeft de firma Haitsma uit Harlingen niet voor de Duitsers op Terschelling gewerkt.337 In totaal hebben ongeveer 50.000 Nederlanders zich via aannemersbedrijven voor de Organisation Todt ingezet.338 Op Terschelling was sprake van circa 220 op het eiland woonachtige mannen, afgezien van de 600 tot 800 mannen van elders die er in eerste instantie aan het werk waren gezet.339 Veel Nederlandse aannemersbedrijven verkeerden tijdens de bezetting in een netelige situatie, vooral gezien hun concurrentiepositie. Bedrijven die betrokken waren bij werken van defensieve aard hadden op 10 mei 1940 op last van de Nederlandse regering hun werk gestaakt maar werden vervolgens door de bezetter gelast dat voort te zetten. Bij weigering liep men de kans dat de voortzetting aan een collega werd opgedragen. Bezetting of niet, men moest natuurlijk wel op 334 Van Leeuwen. 5. 335 Ibidem. 336 Friesch Dagblad, 26 november 1947 en 2 juni 1948. 337 Proces-verbaal verhoor directeur J. Kaspers van CV Friesch Aannemersbedrijf d.d. 22 april 1947. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 47903. Nationaal Archief, Den Haag. 338 Rolf. 61. 339 Volgens een ongedateerde Collectieve loonlijst van arbeiders bij de Duitse Wehrmacht ging het om 219 Terschellinger mannen. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 458. Gemeentearchief Terschelling.

219

de continuïteit van het bedrijf letten. Voor velen een moeilijke afweging. De meeste bedrijven die met bunkerbouw voor de Duitsers actief waren geweest, moesten zich daar na de bezetting in het kader van de Bijzondere Rechtspleging voor verantwoorden. In een aantal gevallen werd het ten laste gelegde wel bewezen, maar de verdachten niet schuldig verklaard omdat zij over hun voorgenomen activiteiten voor de Duitsers bij vertegenwoordigers van de Nederlandse regering advies hadden gevraagd en dit ook opgevolgd. In juli 1948 werden de meeste aannemers die bunkers en andere bouwwerken voor de Duitsers hadden gebouwd, op grond van die argumentatie, ontslagen van rechtsvervolging.340 De Amsterdamse Ballast Mij. (ABM) en de Hollandse Betonmij. (HBM) vormen mooie voorbeelden rond de gang van zaken tijdens de bezetting in het stadium vóór zij besloten orders in opdracht van de Duitsers uit te voeren. Beide bedrijven hadden uiteindelijk in opdracht van de Duitsers bouworders op vliegvelden uitgevoerd. Toen de Amsterdamse gebroeders De Gilde, directeuren van de ABM en de heer Doedes, directeur van de HBM, in juli 1948 voor het Bijzonder Gerechtshof te ’s Gravenhage verantwoording voor die activiteiten moesten afleggen, beriepen zij zich op met regeringsvertegenwoordigers gemaakte afspraken. Zij verwezen daarbij naar een tweetal gesprekken die op 31 mei en 7 juni 1940 hadden plaatsgevonden tussen het college van Secretarissen-generaal en een vertegenwoordiger van generaal Winkelman, oud-opperbevelhebber van het Nederlandse leger. Genoemd college had toen als zijn standpunt uitgesproken dat het Duitse bezettingsleger volkenrechtelijk gezien recht had op onderdak en dat dit leger, omdat het ook een luchtmacht bezat, tevens moest kunnen beschikken over vliegvelden en alles wat daarbij behoort. Toen het bestuur van de Federatie Werkgevers Bouwbedrijf (FWB) in een persoonlijk gesprek advies vroeg aan dr. H.M. Hirschfeld, Secretaris-generaal van de departementen van Handel, Nijverheid en Scheepvaart en van Landbouw en Visserij, hoe men had te handelen met Duitse opdrachten, antwoordde die in dezelfde geest. De werken mochten echter slechts op uitdrukkelijk bevel van het bezettingsleger worden uitgevoerd, aldus Hirschfeld. In het gesprek dat op 8 juni 1940 werd gevoerd tussen Hirschfeld, ir. L. Doedes van de HBM, A.F. de Vilder van de ABM en bestuurder mr. B. Bouman van de FWB, zei Hirschfeld: ‘Als ge een ‘Befehl’ of ‘Vorschrift’ van of namens de Rijkscommissaris krijgt om aan een vliegveld te werken, geef ik u in overweging daaraan gevolg te geven. Als men Nederlanders wil laten werken aan loopgraven, forten of kazematten, dan mag daaraan geen gevolg worden gegeven. Schuilplaatsen mag wel.’341 Het Haags Bijzonder Gerechtshof gaf als zijn mening te kennen dat de adviezen van het college van Secretarissen-generaal en Hirschfeld vrijbrieven vormden voor de meest ernstige vorm van collaboratie en dat degenen die ze hadden verstrekt, beter hadden moeten weten. De strekking van het Landsoorlogsreglement is niet een bezetter rechten toe te kennen, aldus het Hof, maar alleen hem in de uitoefening van de feitelijke macht aan bepaalde grenzen te binden. Het Hof oordeelde dat ABM en HBM weliswaar schuldig waren aan werken voor de bezetter maar ontsloeg hen van rechtsvervolging. Zij hadden naar de mening van het hof het gegeven advies strikt opgevolgd en geen opdrachten geambieerd of nagejaagd.342 Veel aannemers hadden dit echter juist wel gedaan. De CV Friesch Aannemersbedrijf op Terschelling was, zoals eerder aan de orde kwam, zelfs speciaal opgericht om opdrachten voor de Duitsers uit te voeren. De directeuren, waaronder de Terschellinger NSB-wethouder Jurrien Kaspers, kregen in het kader van de Bijzondere Rechtspleging dan ook strenge straffen opgelegd (zie ook het betreffende hoofdstuk). 340 Friesch Dagblad, 14 juli 1948. 341 Meihuizen. Noodzakelijk kwaad. 133. 342 Friesch Dagblad, 14 juli 1948.

220

Om vanuit de veroverde gebieden vliegtuigen tegen Engeland te kunnen inzetten werd door de Duitsers ook in Nederland met spoed een aantal vliegvelden aangelegd, c.q. geschikt gemaakt voor hun jagers. Daartoe behoorde het vliegveld Leeuwarden, voor de oorlog nog een burgervliegveld, dat door de Duitsers in hoog tempo werd uitgebouwd tot een centrum van de Duitse defensie. Reeds op 29 juni 1940 konden de eerste Messerschmitt-jagers op deze Fliegerhorst landen. Die voerden aanvankelijk verkenningsvluchten uit boven Wadden- en Noordzee en werden betrokken bij de Slag om Engeland. Deze actie van de Luftwaffe begon half juli 1940 en moest door de verovering van het luchtruim de weg vrijmaken voor een invasie van Groot-Brittannië. In de herfst van dat jaar verzandde de Duitse Blitzkrieg echter. De nieuwe basis te Leeuwarden trok meteen Britse vliegtuigen aan. Hun eerste bommen vielen er reeds op 28 juli 1940 en vernielden drie Duitse jagers. Er zouden nog tal van bombardementen volgen.343 Teneinde Britse en, vanaf februari 1942, ook Amerikaanse vliegtuigen te kunnen onderscheppen die vanuit Engeland opstegen om Duitse doelen te bombarderen en daartoe het noordelijk deel van Nederland passeerden, liet de Luftwaffe vanaf Leeuwarden een veertigtal nachtjagers opereren die, om hun doelen te kunnen vinden, gebruik maakten van een opsporingssysteem met een door de Duitsers zelf ontwikkelde eerste versie van radar. De gegevens over de positie van de geallieerde bommenwerpers kregen de nachtjagers door van een aantal voor dit doel opgerichte radarpeilstations. Met dit systeem beschikten de Duitsers over een ware paraplu van positiemeldingen als afweer tegen de bombardementsvluchten van RAF en USAAF. De vliegtuigen die vanaf Leeuwarden en het vliegveld Bergen aan Zee opereerden kregen hun gegevens door van vier radarpeilstations in Noord-Nederland. In februari 1941 werd het station Löwe bij Marum in de provincie Groningen operationeel. In de herfst van 1941 werd station Tiger op Terschelling in gebruik genomen en begin 1942 kwamen daar Eisbär bij Sondel in het Friese Gaasterland en Schlei op Schiermonnikoog bij. Voorzover bekend stonden tijdens de bezetting in Nederland, inclusief de installaties in het noorden van het land, in totaal 24 Duitse radarpeilstations opgesteld. De sectoren die zij bestreken overlapten elkaar en hadden in het algemeen een straal van circa 40 kilometer. Ook in hun eigen land en in de andere door de Duitsers bezette West-Europese landen werd een radargordel opgezet. Na de voltooiing daarvan had deze de vorm van een enorme sikkel, waarvan het handvat van noord naar zuid door Denemarken liep en het blad zich door Noordwest-Duitsland, Nederland, België en Frankrijk naar de Zwitserse grens kromde.344 Het Duitse afweersysteem was zeer effectief, zeker toen vanaf medio 1942 de gevoelige Würzburg-Riese radarinstallaties in gebruik werden genomen die speciaal waren ontwikkeld voor het leiden van jachtvliegtuigen. Daardoor ging ook boven Noord-Nederland een groot aantal geallieerde toestellen verloren. Statistisch gezien moest zelfs één op de drie opgestegen piloten er rekening mee houden niet van zijn vlucht terug te zullen keren.345 De geallieerden trachtten de schade zoveel mogelijk te beperken door de bommenwerpers in grote formaties naar hun doelen te laten vliegen. Vond dat aanvankelijk ook overdag plaats, al snel werd besloten de vluchten uitsluitend nog ’s nachts te maken om in ieder geval dekking van de duisternis te hebben. Door met honderden bommenwerpers tegelijk te opereren overspoelden die als het ware de nachtjachtsector van die ene jager die hooguit enkele vliegtuigen had kunnen aanvallen wanneer de grote stroom zijn sector eenmaal was gepasseerd. Deze tactiek werd in het voorjaar van 1942 reeds zoveel mogelijk toegepast. In maart 1943 was men zover dat het de moeite waard werd de Duitse verdedigingslinie nog massaler te passeren. In de winter van 343 Huizinga. 25 - 26. 344 Jansen. Wespennest Leeuwarden. Dl. I. 86 - 88. 345 Huizinga. 26.

221

Deel van de Tiger-stellung (Douwe de Groot) 1943 - 1944 gingen de geallieerden ertoe over het Duitse radarsysteem met afgeworpen snippers zilverpapier te storen, waardoor op de schermen een groot aantal valse echo’s verscheen en de installaties vrijwel waardeloos werden. De stations Tiger, Eisbär en Schlei verloren zo hun paraplufunctie.346 Daarna vonden de geallieerde bombardementsvluchten ook weer overdag plaats. Op Terschelling vormde de Tiger-stellung het hart van de op het eiland gestationeerde radarstellingen. Hier stond aanvankelijk alleen een Freya radarpeilinstallatie. Vanaf medio 1942 werden er ook twee Würzburg-Riese schotelantennes opgesteld. Verspreid in de omgeving stonden verder twee Wassermann radarantennes op het Grootduin bij West-Terschelling en op het Groenplak, noordelijk van Halfweg ten oosten van de Longway. Voorts stond bij Midsland aan Zee een Würzburg-Riese radarpeilinstallatie van de Kriegsmarine opgesteld en een Freya radarpeilinstallatie bij Formerum. Bij hoeve ‘De Kooi’ op Midsland-Noord werd door de Duitsers een zendstation gebouwd, een Marine-Funkstelle die enkele malen zonder veel succes door geallieerde vliegtuigen werd gebombardeerd.347 Zeer opvallend, maar dermate goed gecamoufleerd dat de geallieerden ze nooit hebben ontdekt, waren de reusachtige Wassermann-antennes die op Terschelling in 1942 in gebruik werden genomen. Dit betroffen zogenaamde Fernsuchgeraete die op grote afstand metingen in het luchtruim konden verrichten. Het bereik van deze installaties was 300 kilometer groot, maar bij uitzonderlijke meteorologische reflecties in de luchtlagen kon men in een enkel geval metingen verrichten over afstanden van meer dan 2.000 kilometer. Vanaf Terschelling konden de Duitsers 346 Ibidem. 347 Ruyg, Ane. Bomaanvallen op zendstation om ’t Noord en hoe het allemaal ging.

222

dus in het algemeen de in Zuid- en Oost-Engeland opstijgende geallieerde eskaders reeds in een vroeg stadium van hun vlucht waarnemen. De Duitse luchtverdediging was uitgerust met voor die tijd hypermoderne systemen en hulpmiddelen. Zo was aan de Kanaalkust een radioluisterpost gevestigd die gespecialiseerd was in het afluisteren van het Britse radioverkeer. Daardoor wisten de Duitsers vaak reeds ‘s middags dat er ’s nachts een raid zou plaatsvinden omdat zij van de vele Engelse vliegbases de ‘radiocheck’ opvingen.348 De Wassermann-antenne bestond uit vier stalen ramen met een totale hoogte van 29,5 meter en een breedte van 13,5 meter, die op een stalen mast met een diameter van 4 meter waren gemonteerd. De installatie had een hoogte van in totaal 38 meter, waarmee het exemplaar op het Grootduin dan ook fors boven de Brandaris uit stak. De antenne kon 360 graden worden gedraaid door middel van een hydraulisch aandrijvingsysteem. Het geheel draaide om een 27 meter lange inwendige pijp die 5 meter onder het maaiveld was gefundeerd. De bunker waarop de installatie rustte is nog steeds aanwezig en dient momenteel voor opstelling van de schotelantennes van het centraal antennesysteem op het eiland en verschillende andere antennes, waaronder die van aanbieders voor mobiele telefonie. Ook de Wassermann-antenne op het Groenplak was een Fernsuchgeraet dat op grote afstand metingen kon verrichten. Deze installatie was van een ander type dan die op het Grootduin maar niettemin eveneens 38 meter hoog. Het bereik bedroeg 200 kilometer. Het betonnen voetstuk is nog steeds aanwezig, evenals het gemetselde onderkomen met betonnen dak waarin de bedieningsmanschappen verbleven.349 De Freya-radarpeilinstallatie bij Formerum-Kunneduin stond aan de kust opgesteld. Het betrof een vliegtuigzoek-, jagerwaarschuwings- en geleideapparaat, bestaande uit twee boven elkaar gemonteerde antenneramen waarvan de ene diende om een signaal uit te zenden en de andere om de reflectie daarvan op het gesignaleerde doel weer te ontvangen. De antennes konden 360 graden draaien. Bij een vlieghoogte van de geallieerde toestellen van 8.000 meter bedroeg hun De Wassermann-antenne op het Grootduin bereik 80 kilometer.350 Met de Würzburg-Riese schotelantenne op de Tiger- bij West-Terschelling (’t Behouden Huys) stellung en die tussen Midsland aan Zee en Formerumstrand konden eveneens luchtdoelen worden gezocht en gevolgd. Ze bestonden uit een schotelantenne met een diameter van 7,5 meter die 360 graden kon draaien. Het bereik was in twee trappen instelbaar, namelijk van 0 tot 40 kilometer en van 40 tot 80 kilometer. Deze apparaten waren van een dermate hoge kwaliteit dat ze hier en daar nog steeds in gebruik zijn, onder andere bij de sterrenwacht te Dwingelo. Op de Tiger-stellung waren twee exemplaren van dit type radar in gebruik. De Würzburg-Riese radarinstallatie die op de locatie tussen Midsland aan Zee 348 Jansen. Dl. I. 89. 349 Van Leeuwen. 29. 350 Ibidem. 30.

223

en Formerum-strand stond opgesteld was van de Kriegsmarine en diende voor de opsporing van zeedoelen.351 De Tiger-stellung aan de Delleweg diende als het zenuwcentrum van de gehele radarstelling op Terschelling; hier kwamen alle verbindingen tezamen. Het complex bestond uit ongeveer 100 bouwwerken: onderkomens voor manschappen, paardenstallen, kantines, geschutsopstellingen en radarposten. Het belangrijkste bouwwerk was natuurlijk de centrale commandobunker die 20,6 bij 19,8 meter mat en 8 meter diep was. Het bouwwerk telde twee verdiepingen en lag zeer goed gecamoufleerd in de duinen. Wanden en dak van de bunker bestonden uit twee meter dik gewapend beton.352 Naar schatting heeft de bouw van het hele Tiger-complex een bedrag van drie miljoen gulden gekost. Enig nut voor de wederopbouw van ons land hebben de kostbare bouwwerken na de oorlog niet gehad. Bijna alles werd intact gelaten en onder het zand geschoven. Alleen delen van de inventaris konden worden gebruikt. De zware onderstellen van de luchtdoelbatterijen werden verkocht aan de Harlinger Speeltuinvereniging, die er draaimolens van heeft gemaakt.353 De imposante, 38 meter hoge radartoren op het Grootduin bij West-Terschelling werd in 1948 verkocht aan een sloper, tot blijdschap van menige Terschellinger. Kinderen begaven zich in gevaarlijke situaties door de toren te beklimmen en bij harde wind lag het halve dorp wakker door het gefluit dat dit door de antenne opleverde. Op 21 september 1948 werd het bouwwerk opgeblazen.354 Het is te achteraf te betreuren dat Staatsbosbeheer de meeste overblijfselen van de Tiger-stellung eind 1992 uit veiligheidsoverwegingen geheel met zand heeft overdekt. Alleen de garage, het kantinegebouw en twee voeten van radarstellingen zijn nog met het blote oog zichtbaar. De rest ligt onder het zand. De bouwwerken vertegenwoordigen een grote historische waarde met betrekking tot de geallieerde luchtstrijd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat geldt met name voor de commandobunker. Een identiek bouwwerk bij Koudekerke in Zeeland is wel bewaard gebleven en voor het publiek toegankelijk gemaakt. In Hoek van Holland is sinds 1996 de Stichting Vesting Hoek van Holland actief die zich inzet voor behoud, restauratie en openstelling voor publiek van de Nederlandse en Duitse kustverdedigingswerken in die plaats. Inmiddels is er een bezoekerscentrum ingericht, het Atlantikwall-museum, dat is gevestigd in een Duitse geschutsbunker die tijdens de Tweede Wereldoorlog deel uitmaakte van de Marine Flak Batterie Nordmole.355 De bunkers van de Tiger-stellung op Terschelling en een aantal andere grote bunkers zouden, net als de Nederlandse bunkers van de stelling Kornwerderzand op de Afsluitdijk, ingericht kunnen worden als museum dat herinnert aan het grote aantal geallieerde piloten dat tijdens de Tweede Wereldoorlog boven Noord-Nederland het leven verloor ten gevolge van de activiteiten die op deze plek plaatsvonden.356 Terschelling zou hiermee een toeristische attractie van formaat over een belangwekkend historisch onderwerp kunnen verwerven. Na afloop van de bezetting zijn de meeste Duitse bunkers op Terschelling opgeruimd, met als 351 Ibidem. 35. 352 Ibidem. 17. 353 Terschellinger Indrukken. in: N.N. Verminkt landschap III. in: Harlinger Courant, 5 augustus 1947. 354 Harlinger Courant, 22 september 1948. 355 www.archeonet.nl. 356 Op de Algemene Begraafplaats te West-Terschelling zijn ruim 100 graven aanwezig van geallieerde militairen, waarvan de meeste deel uitmaakten van vliegtuigbemanningen die in de omgeving van Terschelling door de Duitsers werden neergeschoten. Hun lichamen spoelden op Terschelling aan. Bijlage behorende bij de brief van Sectie G VIII 190 108 d.d. 31 maart 1947. Gericht aan de Chef van de Generale Staf, Sectie G VIII (Krijgsgeschiedenis) van het Ministerie van Oorlog. in: Informatie over de oorlogsjaren op Terschelling. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 396. Gemeentearchief Terschelling.

224

voornaamste doel om bouwmateriaal voor de wederopbouw van het land te vergaren. In sommige werden artefacten aangetroffen waaruit bleek dat de Duitse bezettingstroepen op Terschelling over een overdaad aan vrije tijd moeten hebben beschikt. Zo werd door de bewoners van een plaatselijk werkkamp die met de sloop waren belast in een bunker tegen de binnenduinrand onder Hoorn de volgende tekst van een propaganda-gedicht op één der muren aangetroffen: Wenn einer unserer traurig wird, de Andere für ihn lacht, Wenn einer unserer schläfrich wird, der Andere für ihn wacht, Wenn einer unserer fallen wird, der Andere kämft für zwei, Denn jedem Kämpfer gibt ein Gott den Kameraden bei!357 Toch zijn niet alle Duitse bunkers op Terschelling gesloopt of onder het zand verdwenen. Hier en daar op het eiland zijn er nog restanten van te zien, zoals die van de Oost Batterie aan het begin van De Boschplaat. Sommige delen zijn zelfs in gebruik als recreatieobject, zoals de ‘bunkerwoningen’ aan de voet van het Grootduin op West die ooit deel uitmaakten van de West Batterie. Aan de oostzijde van de Badweg van Formerum staat een voormalige Duitse bunker die tot recreatiewoning is omgebouwd. Aan de westzijde van de Badweg van Midsland staan twee van dergelijke woningen. Westelijk van de Badweg van Hoorn is een resterend deel van een bunkercomplex in gebruik bij de Fryske Folkshegeskoalle.

357 Belonje. 179.

225

Voedselvoorziening Het belangrijkste bronnenmateriaal voor dit hoofdstuk wordt gevormd door het boek Op de brug van veearts Atte Hibma en de jaarlijkse rapporten die hij elk jaar over de voedselvoorziening op het eiland opstelde. Zoals eerder aan de orde kwam, bekleedde Hibma gedurende de bezettingsjaren vanaf 10 februari 1941 de functie van plaatsvervangend voedselcommissaris op het eiland. Uit Op de brug blijkt dat de situatie met betrekking tot de voedselvoorziening op de waddeneilanden, met name in het laatste oorlogsjaar, in belangrijke mate verschilde met die op het vasteland. Terschelling stond op zijn beurt voor wat betreft veelevering en vleesvoorziening weer geheel los van de andere waddeneilanden, omdat Hibma direct vanaf zijn aantreden door directeur-generaal Louwes van Voedselvoorziening gemachtigd werd die geheel in eigen hand te nemen.358 De verschillen met de landelijke situatie werden verder vastgesteld met gebruikmaking van gegevens uit het proefschrift van landbouwhistoricus G.M.T. Trienekens, Tussen ons volk en de honger. De voedselvoorziening 1940 - 1945 uit 1985. Tien jaar later behandelde Trienekens deze materie nogmaals in zijn Voedsel en honger in oorlogstijd 1940 - 1945. Misleiding, mythe en werkelijkheid. Aanleiding tot deze publicatie was de vele kritiek op zijn proefschrift, waarin hij onder meer tot de conclusie komt dat de voedselsituatie in het bezette Nederland tot aan de hongerwinter bevredigend is geweest en in sommige opzichten zelfs beter dan vóór de bezetting. Ook dit tweede werk van Trienekens werd voor deze studie geraadpleegd. Op Terschelling zelf is bijzonder weinig bronnenmateriaal over de voedselvoorziening tijdens de Duitse bezetting aangetroffen. Het gemeentearchief biedt weinig aanknopingspunten. Het enige stuk dat daar over dit onderwerp werd gevonden is het rapport Voedselproductie op en voedselvoorziening van Terschelling in 1942, opgesteld door Hibma.359 In het nagelaten persoonlijke archief van Hibma, berustend in de collectie van Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum te Leeuwarden, werden rapporten over de andere bezettingsjaren aangetroffen, evenals verslagen van het verzamelen van meeuweneieren en een aantal voor dit onderzoek minder relevante stukken.360 De inhoud van de jaarlijkse rapporten heeft hij verwerkt in Op de brug. In andere collecties en publicaties werd zeer weinig over de voedselvoorziening op Terschelling tijdens de bezetting gevonden. Slechts een enkel artikel in het kwartaaltijdschrift Schylge myn lântse gaat, meest ook nog zijdelings, op de voedselproblematiek in. Hoewel het gevaarlijk is voor een historische studie te varen op de gegevens die voor het grootste deel uit slechts één bron werden geput, kon voor de Terschellinger situatie dus bijna uitsluitend van Hibma’s werk gebruik worden gemaakt. Hibma zat echter dermate dicht op de materie dat aangenomen moet worden dat de gegevens in zijn boek de historische werkelijkheid weergeven, dan wel die zeer dicht benaderen. Wat opvalt in Hibma’s werk is, dat ondanks de iets meer riante voedselsituatie op de waddeneilanden, de bevolking daar gedurende de Duitse bezetting, evenals die op de vastewal, werd geconfronteerd met distributie van diverse basisartikelen. Dit was het gevolg van het landelijke beleid dat voor de voedselvoorziening werd gevoerd. Immers: ten gevolge van de bezetting kon geen import meer plaatsvinden. Zo konden geen grondstoffen meer worden aangevoerd uit het 358 Hibma. Op de brug. 14. 359 Archief 1900 - 1944, inv. nr. 358. Gemeentearchief Terschelling. 360 Verzameling Aanwinsten, toegangsnr. 345. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden.

226

buitenland, zoals uit de koloniën Nederlands-Indië en Suriname, waardoor basisartikelen als margarine, rijst, thee en koffie schaars werden. Ook de import van graan verdween. Daarnaast werd men geconfronteerd met uitvoering van de bepaling in het internationale oorlogsrecht dat Nederland tot onderhoud van een bezettingsleger was verplicht. Met andere woorden: met minder voedsel moesten meer monden worden gevoed. Aan distributie viel in die situatie niet te ontkomen, ook niet in de regio’s waar wat meer voedsel beschikbaar was. In dit hoofdstuk wordt geschetst hoe de voedselvoorziening zich gedurende de bezetting voltrok. Allereerst komt de landelijke situatie aan bod, waarna meer in detail op die op Terschelling wordt ingegaan. Ter inleiding wordt echter eerst een beeld gegeven van de maatregelen die in de loop van de jaren dertig door de overheid werden getroffen om de noodlijdende agrarische sector te ondersteunen, waarna wordt geschetst welke maatregelen als vervolg daarop landelijk werden ingezet om de voedselvoorziening tijdens de oorlogsjaren zo goed mogelijk op peil te houden en hoe op Terschelling met dit gegeven werd omgegaan. Voorts wordt ingegaan op de organisatie van de voedselvoorziening, waarbij eveneens zowel de landelijke situatie als die op Terschelling aan de orde komen. Zaken als voorraadvorming en gebruik van voorraden op Terschelling worden niet behandeld, aangezien die weinig afweken van de situatie op de vastewal. De grootst afwijkende component inzake Terschelling was de bereikbaarheid van het eiland voor de veerboten, met name gedurende strenge winters. Dit heeft tijdens de bezetting echter nooit geleid tot gebrek aan enig voedingsmiddel op het eiland, aangezien steeds tijdig kon worden aangevoerd en er voldoende voorraden werden gevormd. In de jaren dertig greep de overheid in op het gebied van de landbouw. Directe aanleiding was de slechte economische situatie van de boeren. Velen konden nauwelijks een inkomen verwerven door het drastisch dalen van de prijzen die ze voor hun producten ontvingen. De oorzaak daarvan lag niet alleen bij de algehele crisis tijdens de jaren dertig, maar ook bij overvloedige oogsten en afzetbelemmeringen, evenals bij de opkomst van nieuwe voedselproducerende landen als Australië, Argentinië en Canada. De landbouw bleek niet in staat de malaise op eigen kracht het hoofd te bieden. Vooral het kleinschalige karakter van deze bedrijfstak vormde een belemmering. Het productieniveau lag laag in vergelijking met de omringende landen. Door de slechte omstandigheden gedwongen, drongen de landbouworganisaties aan op overheidsingrijpen. De regering reageerde aanvankelijk met incidentele steunmaatregelen (Crisiszuivelwet, Crisisvarkenswet), maar toen de situatie verder verslechterde werd in 1933 de Landbouwcrisiswet van kracht, die alle getroffen maatregelen bundelde en waarmee meer invloed kon worden uitgeoefend. De overheid verkreeg door deze wet een groot aantal bevoegdheden tot regeling van productie, prijzen, handel en verwerking. Behalve in financiële steun en productiebeperking voorzag de wet tevens in mogelijkheden tot verhoging van de kwaliteit van de producten. De wet had verstrekkende gevolgen. Vrijwel alle boeren moesten zich als ‘georganiseerden’ laten inschrijven bij één of meer crisisinstellingen, waarmee zij zich onderwierpen aan tal van verplichtingen. Steun werd verstrekt uit het Landbouwcrisisfonds. De Landbouwcrisiswet was het begin van een systematisch ingrijpen van de overheid in de landbouw. Dit ingrijpen had succes. Dat bleek niet alleen uit een zekere opleving van de sector, maar ook uit de soepele wijze waarop deze bedrijfstak kon worden ingezet om de oorlogsomstandigheden het hoofd te bieden. Tot 1937 verkeerde de landbouw nog in mineur. Na dat jaar was de dreiging van een op handen zijnde oorlog er één van de oorzaken van dat de prijzen weer aantrokken en de situatie voor de boeren geleidelijk aan verbeterde. Het crisisapparaat werd tijdens de bezetting verweven met het Rijksbureau voor de Voedselvoorziening in Oorlogstijd. 227

Tijdens de Duitse bezetting was op landelijk niveau ir. S.L. Louwes de centrale figuur in de voedselvoorziening. Louwes was in 1934, na de totstandkoming van de Landbouwcrisiswet, benoemd tot regeringscommissaris voor de akkerbouw en de veehouderij. Zijn taak was, beleid te ontwikkelen dat tijdens de economische crisis kon bijdragen aan de handhaving van een gezonde boerenstand. Louwes slaagde erin op regeringsniveau steun te vinden voor zijn opvatting dat er krachtige maatregelen nodig waren ingeval Nederland weer met een oorlog zou worden geconfronteerd, al was het land in 1914 - 1918 dan ook buiten de krijgshandelingen gebleven. Het gevolg van zijn inspanningen was, dat op 1 april 1937 het Rijksbureau voor de Voorbereiding van de Voedselvoorziening in Oorlogstijd werd ingesteld, met Louwes aan het hoofd. Vanaf dat moment werden tal van maatregelen getroffen om de voedselvoorziening in geval van een nieuwe oorlog zo goed mogelijk te laten verlopen. Toen Duitse troepen in september 1938 Sudetenland bezetten werd de oorlogsdreiging ook voor ons land reëel. Als reactie kondigde de regering de Toestand van Oorlogsgevaar af en werd er enige financiële ruimte geboden voor het vormen van voorraden, waarvan men tot op dat moment niets had willen weten. Toen in september 1939 met de Duitse inval in Polen de Tweede Wereldoorlog uitbrak werden tot aan de inval in mei 1940 in Nederland naarstig alle opslagmogelijkheden benut voor voorraadvorming. Zelfs 800 (opgelegde) schepen werden voor dit doel gebruikt. Er was toen al met al een voorraad graan in het land aanwezig voldoende voor zeven maanden in vredestijd. Verder beschikte men over een voorraad eetbare vetten en oliën, genoeg voor anderhalf jaar. Bij verschillende bedrijven lagen verder betrekkelijk geringe hoeveelheden rijst, koffie en cacao opgeslagen. Dezen werden in de loop van de bezetting sneller schaars dan verwacht, aangezien de Duitsers hier onder dwang een belangrijk deel van opkochten en afvoerden. Reeds in 1941 stopte daardoor de distributie van koffie. Koffiesurrogaat, afkomstig van de cichoreiwortel, graan, peulvruchten en eikels, was gedurende de rest van de bezetting het weinig smakelijke en cafeïneloze alternatief. De distributie van thee stopte in augustus 1941. Ook hiervoor kwam - in tabletvorm - een surrogaat op de markt. Inheemse bloemen, kruiden en vruchten werden nauwelijks als vervanging voor thee gebruikt, waaruit blijkt dat traditionele smaken voor de consument ook toen belangrijk waren.361 Behalve aan de vorming van voorraden werd in de vooroorlogse jaren gewerkt aan de voorbereidingen voor de organisatie van de voedselvoorziening in oorlogstijd en de daarmee samenhangende omschakeling van productie en rantsoenering. De Distributiewet van 30 juni 1939 lag ten basis aan het hele systeem van distributiekringen, stamkaarten, bonkaarten en tal van regelingen per product. Om met het distributiesysteem alvast de nodige ervaring op te doen ging op 16 oktober 1939 suiker op de bon. Op 11 november volgden de peulvruchten. De regering hoopte hiermee te bereiken dat de boeren deze laatste producten niet meer aan hun vee zouden voeren. De hoeveelheden peulvruchten bleken echter te groot te zijn om de distributie daarvan goed vol te kunnen houden. Het gevolg was dat deze producten in januari 1940 weer vrij verkrijgbaar werden. Niettemin was de regering tevreden. Men had voldoende ervaring met de maatregel opgedaan om na te gaan wat er allemaal nog aan het distributiesysteem moest worden verbeterd.362 Belangrijkste redenen voor de distributie waren de noodzaak om de prijsontwikkeling in de hand te houden en om zoveel mogelijk tot een evenwichtige verdeling van het beschikbare voedsel over de bevolking te kunnen komen. Zoals eerder opgemerkt, voerde Nederland vóór de bezetting veel voedingsmiddelen in vanuit 361 Trienekens. Voedsel en honger in oorlogstijd. 17 - 18. 362 Ibidem. 10 - 13.

228

het buitenland. Er bestond echter ook een forse uitvoer. Toen beide ten gevolge van de oorlogsomstandigheden wegvielen kon de bevolking net leven van de opbrengst van eigen bodem. Dat kon echter alleen wanneer aan een aantal voorwaarden werd voldaan. De agrarische productie moest worden omgeschakeld naar voorziening van de binnenlandse behoefte en het voedsel zou zodanig moeten worden verdeeld dat met eenieders behoefte rekening kon worden gehouden. Dat alles kon echter alleen worden bereikt wanneer met strenge hand maatregelen van bovenaf werden opgelegd. Direct na de capitulatie werd begonnen met de uitvoering van de voorbereide maatregelen. De bezetter zag dat met genoegen aan: net als de Nederlandse autoriteiten hadden de Duitsers immers alle belang bij een goede voedselvoorziening van het Nederlandse volk. Het vormde voor hen een instrument om de rust en orde te kunnen handhaven en om te bereiken dat iedereen zijn of haar werk naar behoren kon uitvoeren, waarmee de arbeidsprestatie op peil kon worden gehouden.363 Trienekens wijst erop dat met de komst van de Duitsers de voedselsituatie in Nederland zeker niet snel bergafwaarts is gegaan, zoals in veel publicaties over de bezettingsjaren wel wordt gesuggereerd. Hij stelt vast dat de hoeveelheid in ons land aanwezig voedsel tot september 1944 gemiddeld per hoofd van de bevolking voldeed aan internationaal erkende normen voor wat een mens aan voedsel nodig heeft. De verdeling van het voedsel over arm en rijk was zelfs beter dan in de vooroorlogse jaren. De samenstelling van het voedsel was echter ingrijpend veranderd. Om graan voor menselijke consumptie uit te sparen werden de varkens-, pluim- en rundveestapels ingekrompen. Daardoor werden spek, reuzel en eieren schaars. Eieren werden op de bon alleen nog aan zieken toegewezen. Margarine en slaolie waren slecht verkrijgbaar wegens gebrek aan eetbare oliën en vetten, hun tropische grondstoffen. De schaarste hieraan kon ook niet worden opgeheven door de koolzaadteelt te herintroduceren. Op Terschelling deden velen al in 1940 hun varkens van de hand. Door de bevolking werd vooral het gebrek aan de goedkopere vlees- en vetsoorten als een groot gemis ervaren. Vóór de oorlog was men gewend aan calorierijk voedsel, bereid met veel vet en opgediend met zware sauzen of veel jus. Die manier van voedsel bereiden werd als een teken van welstand gezien terwijl een gering lichaamsgewicht als armoedeverschijnsel werd beschouwd.364 De Nederlander moest het voortaan zonder vette jus en margarine doen, hetgeen tot talrijke klachten leidde. Niet alleen omdat men aan de smaak van de vertrouwde producten was gewend maar ook omdat het menselijk lichaam anders reageert op een vetarme maaltijd. Zo blijkt uit onderzoek dat er een duidelijke relatie bestaat tussen vet als substantie in het voedsel en een gevoel van verzadiging na de maaltijd.365 Veel dagboekschrijvers uit die tijd beweerden dan ook steeds honger te hebben, zelfs vlak nadat ze hadden gegeten. ‘Niets is zo erg als de honger die we doorlopend hebben’, schreef een Amsterdamse huisvrouw in de winter van 1941: ‘Ik word er meest ’s nachts van wakker’. ‘Het merendeel van de mensen is zichtbaar mager en vermoeid’, noteerde een Amsterdamse ambtenaar in juli 1942. Een arts uit Hummelo was na een jaar bezetting 15 kilogram afgevallen, iemand anders al 20 kilogram. In de zomer van 1942 kwamen in Heiloo kinderen langs de deur om brood te bedelen, noteerde een andere dagboekschrijver.366 Ook op Terschelling werd de distributie en alles wat daar bij hoorde niet bepaald als positief ervaren. ‘Ik dacht voortdurend aan wat we moesten eten, daar was je de hele dag mee bezig. Want er was niet veel, hoewel we niet echt gebrek hebben geleden of honger hebben gehad’, aldus Grietje 363 Ibidem. 35. 364 Van der Pauw. 570. 365 Trienekens. 15. 366 Van der Boom. ‘We leven nog’. 73.

229

Ruyg-Swart (1908) te Midsland.367 Aan vlees heeft het de meeste Nederlanders tijdens de Duitse bezetting niet ontbroken. Er werd vooral rundvlees gegeten, waarvan een groot gedeelte afkomstig was van nuchtere kalveren: dieren die binnen één à twee weken na de geboorte werden geslacht waardoor de opfokmelk kon worden uitgespaard. Ook over dit kalfsvlees werd veel geklaagd. Het was slap en waterrijk waardoor men veel moeite had met de bereiding. De lichte en zeer bleke kleur van het kalfsvlees werd eveneens weinig op prijs gesteld. Behalve rundvlees was tijdens de bezetting ook varkens-, paarden- en schapenvlees verkrijgbaar. In het productiejaar 1943 - 1944 bedroeg de gemiddelde vleesconsumptie in Nederland, inclusief dat wat clandestien, dus buiten het distributiesysteem om, werd gekocht 41 gram per dag.368 Aan vis bestond in Nederland tijdens de bezettingsjaren wel gebrek. Begrijpelijkerwijs bestond op zee vanwege de oorlogsomstandigheden een gevaarlijke situatie, waardoor de vissersvloot slechts onregelmatig en veel minder dan in vredestijd kon aanvoeren. Een deel van de vangst werd toegewezen aan de Wehrmacht, een ander deel werd op aandrang van de bezetter vooral in de grote steden in de vrije handel gebracht. Daarbij had Amsterdam de voorkeur. Reden daarvoor was, dat de bezetter in deze grote stad meer risico’s voor verstoring van orde en rust aanwezig achtte dan in de rest van Nederland.369 Distributietechnisch was dit ook de beste oplossing, omdat de bevolking in de steden de rantsoenen veel minder gemakkelijk kon aanvullen dan die op het platteland. Vanaf Terschelling kon de visserij vrijwel normaal doorgaan. Wel moest men ook hier natuurlijk beducht zijn voor het gevaar van geallieerde vliegtuigen en mijnen, maar er kon in ieder geval voldoende vis worden gevangen om de bevolking van het eiland regelmatig van een maaltje te voorzien. De Terschellinger vissers konden zelfs de door hen gevangen kokkels naar de vastewal blijven ‘exporteren’. (Kokkels werden ook toen nauwelijks gegeten in Nederland. Ze waren meest bestemd voor restaurants met exotische gerechten op de kaart; tegenwoordig worden ze vooral naar Portugal en Spanje geëxporteerd voor verwerking in paella’s en dergelijke). De kokkels werden destijds met de zogenoemde handbeugel bij laag water van de wadplaten geschraapt.370 Net als mosselen werden ze gekookt, gepekeld en gewassen, waarna ze in vaten werden verpakt en per veerboot naar de visafslag in Harlingen vervoerd. Een vat gezouten kokkels bracht tijdens de bezetting zo’n vijftig gulden op, een niet onaanzienlijk bedrag in die tijd.371 In Nederland was tijdens de bezetting een redelijke hoeveelheid graan aanwezig. Ook aardappelen waren in het algemeen ruim beschikbaar. De consumptie van brood en aardappelen samen was tijdens de bezetting zelfs groter dan in de jaren daar vóór. Sinds het begin van de bezetting waren de arealen voor graan en aardappelen bij de eerste gelegenheid fors uitgebreid. In 1943 was de graanteelt ten opzichte van 1940 vermeerderd met 88.000 hectares (16 procent) en de oppervlakte aardappelen zelfs met 81.000 hectares (62 procent). Gemiddeld werd tijdens de bezettingsjaren dagelijks 800 gram aardappelen per hoofd van de bevolking gegeten. Brood was al snel na het begin van de bezetting voortaan alleen nog op de bon verkrijgbaar. Per hoofd van de bevolking was gemiddeld 1.800 tot 2.000 gram per week beschikbaar. De consument had wat dit voedingsmiddel betreft in deze jaren weinig keus. De bakkers waren verplicht het zogenoemde regeringsbrood te bakken van graan dat voor 85 procent was uitgemalen. Behalve door graan en aardappelen werd eveneens fors aan de voedselvoorziening bijgedragen 367 Mevrouw G. Ruyg-Swart, Midsland, Terschelling. Mondelinge mededeling, 4 augustus 2003. 368 Trienekens. 16. 369 Trienekens. Tussen ons volk en de honger. 61. 370 Tegenwoordig in Nederland de enig toegestane wijze van kokkelvissen, aangezien de mechanische kokkelvisserij sinds het seizoen 2004 - 2005 uit milieutechnisch oogpunt is verboden. 371 H. Visserij in de oorlog.

230

door zuivelproducten. De zuivelsector was in Nederland altijd erg omvangrijk geweest; het aandeel van zuivelproducten in de export was vóór de oorlog dan ook aanzienlijk. Na de komst van de Duitsers besloten de autoriteiten de rundveestapel met twintig procent in te krimpen. De resterende productie was voldoende om de binnenlandse behoefte aan zuivel te dekken. Dat gold ook voor de behoefte aan broodsmeersel, in casu roomboter, waarmee de koelhuizen vol lagen. Omdat vanwege het stilvallen van de import aan eetbare oliën geen margarine meer kon worden geproduceerd zat er niets anders op dan de consument te bewegen over te schakelen op de duurdere roomboter. Niet alleen de consumptie van roomboter steeg gedurende de bezetting, maar ook die van melk en melkproducten. Het vetgehalte van consumptiemelk werd gestandaardiseerd op 2,5 procent, het overblijvende deel werd gebruikt voor de boterproductie. Gemiddeld bedroeg de dagelijkse consumptie van melk en melkproducten gedurende de bezetting per hoofd van de bevolking driekwart liter per dag. Ook kaas was in voldoende mate verkrijgbaar, zij het dat alleen de 20+ variant werd geproduceerd om vet uit te sparen voor de boterproductie. Hoewel deze kaas de consument in het algemeen slecht beviel - taai en leerachtig - werd ze wel verkocht omdat er weinig keus was. Bovendien was aan het begin van de bezetting propaganda gemaakt om meer kaas te eten. Bietsuiker was tijdens de bezetting eveneens ruim beschikbaar. Dit product werd goed gedistribueerd, zelfs nog extra in de perioden dat er vruchten verkrijgbaar waren om jam van te maken. Ook havermout en gort waren ruim verkrijgbaar. Hetzelfde gold voor peulvruchten, zij het dat de Nederlandse consument deze producten minder kocht omdat het bijbehorende varkensvlees - spek, varkenspootjes - voor gebruik in bijvoorbeeld snert niet beschikbaar was. De peulvruchten bleven echter wel op de bon om te voorkomen dat ze door de boeren als veevoeder zouden worden gebruikt. Toen bleek dat er weinig behoefte was aan peulvruchten werd de productie daarvan in 1942 en 1943 drastisch ingekrompen. Aan groente is tijdens de bezettingsjaren in Nederland eveneens geen tekort geweest, al was daar traditioneel in de maanden mei en juni, de periode waarin de overgang plaatsvond van warme naar koude teelt en daarmee van winter- naar zomergroenten, minder van beschikbaar. Vóór de oorlog was altijd meer groente geproduceerd dan de binnenlandse behoefte groot was, zodat Nederland toen steeds een belangrijk groente-exporterend land was. Toch werd tijdens de bezetting de productiecapaciteit door het scheuren van grasland nog eens uitgebreid met 22.000 hectares, een toename van 44 procent. Ook ging een aantal bloemenkwekers over op groenteverbouw. Vanaf het begin van de bezetting werden dan ook grote hoeveelheden groente naar Duitsland geëxporteerd. Omdat in Nederland zelf ruim voldoende groente beschikbaar was zijn deze producten nooit op de bon geweest. Toch waren er perioden van schaarste omdat de teelt seizoensgebonden was.372 Ook brandstoffen werden gerantsoeneerd. Aanvoer van ruwe aardolie was natuurlijk direct aan het begin van de bezetting geheel weggevallen. Al in het eerste oorlogsjaar voerden de bezetters bovendien een groot deel van de Nederlandse voorraden aan aardolie en derivaten daarvan (benzine, kerosine) af naar Duitsland. Om schaarste tegen te gaan waren vloeibare brandstoffen alleen nog op de bon verkrijgbaar, waardoor particulier autogebruik vrijwel verdween. De vaste brandstoffen, vooral steenkool, werden op bevel van de Duitsers in eerste instantie aangewend voor industrieel gebruik en moesten daarom al vanaf oktober 1940 worden gerantsoeneerd. Twee maanden later volgde de distributie van elektriciteit en gas. Toen de Duitsers vanaf april 1941 steeds meer steenkool naar Duitsland af gingen voeren ontstonden er serieuze problemen. Nog vóór de strenge winter van 1941 – 1942 werd op levering van huisbrand op last van de bezetter 372 Trienekens. Tussen ons volk en de honger. 14 - 31.

231

een algehele stop afgekondigd. De meeste huisgezinnen kwamen hierdoor de rest van de bezetting in de kou te zitten. Het laat zich raden dat de zwarte handel door dit alles opbloeide.373 Maar alles bijeen genomen was de in Nederland beschikbare hoeveelheid voedsel tijdens de bezetting nauwelijks minder dan vóór de oorlog, concludeert Trienekens. Ook de behoefte van het Duitse bezettingsleger kon ermee worden gedekt. Niettemin viel het totaalbeeld van de gezondheidstoestand van de bevolking gedurende de Duitse bezetting negatief uit. Dat lag echter niet aan de voedselsituatie maar aan de achteruitgang van de hygiëne. Door gebrek aan grondstoffen was er gedurende vrijwel de gehele bezettingsperiode een gebrek aan zeep waardoor een vrij algemene vervuiling optrad, die leidde tot het uitbreken van besmettelijke ziekten. De gunstige situatie inzake de voedselvoorziening hield aan tot het najaar van 1944, toen de hongerwinter aanbrak. Deze volgde na de aanval van geallieerde troepen op Nederlands grondgebied. Om het offensief te steunen riep de regering vanuit Londen op tot de Spoorwegstaking. Door het mislukken van operatie Market Garden liep het offensief echter vast, waardoor in eerste instantie alleen de zuidelijke provincies konden worden bevrijd. Nadat H.M. Hirschfeld, Secretaris-generaal voor Landbouw en Visserij en ir. S.L. Louwes, Directeur-generaal van de Voedselvoorziening, weigerden een oproep tot de bevolking te richten de Spoorwegstaking te beëindigen, kondigden de Duitse autoriteiten een embargo af op het vervoer van voedsel naar West-Nederland. Daardoor ontstond daar al snel voedselgebrek en hongersnood. Toen begin november het embargo weer werd opgeheven was het te laat. Van de beschikbare scheepsruimte was weinig meer over: die was of deels gevorderd, of deels ondergedoken. Na de oprichting van de Centrale Reederij voor de Voedselvoorziening kwam het geordend vervoer weer enigszins op gang, maar ten gevolge van de strenge vorst vroren de vaarwateren dicht. Daarmee was de hongerwinter onontkoombaar. Direct na de inval van Duitse troepen op 10 mei 1940 besloot Hitler tot de instelling van een burgerbestuur in Nederland. Het civiele gezag kwam in handen van een Rijkscommissaris. Als zodanig werd op 29 mei dr. A. Seyss-Inquart geïnstalleerd. Het toezicht op het Nederlandse bestuursapparaat werd verricht door vier Generalkommissäre. Dat waren het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz, de Generalkommissar des Sicherheitswesens, de Generalkommissar zur besondere Verwendung en de Generalkommissar für Finanz und Wirtschaft. De laatste is voor deze studie het belangrijkst, omdat hieronder ressorteerden de departementen van Financiën, Economische Zaken, Verkeer en Waterstaat, Sociale Zaken en Landbouw en Visserij, de PTT en de Nederlandsche Bank. Van de vele werkterreinen van deze Generalkommissar werden landbouw en voedselvoorziening in hun geheel opgedragen aan de Geschäftsgruppe Ernährung und Landwirtschaft, vanaf januari 1942 aangeduid met Hauptabteilung Ernährung und Landwirtschaft, afgekort E u L. Andere instellingen die bemoeienis hadden met de voedselvoorziening waren de Abteilung Preisbildung, aan wie de uiteindelijke vaststelling van de prijzen was opgedragen, de Hauptabteilung Soziale Verwaltung, die over vrijstellingen voor de Arbeitseinsatz ging, en de Zentralauftragstelle, die bij de export was betrokken. In bestuurlijk opzicht waren natuurlijk de Beauftragte, die in alle provincies en de grote steden waren aangesteld om daar het gezag van het Rijkscommissariaat te vertegenwoordigden, zeer belangrijke personen. In Friesland was dat vanaf 1 augustus 1940 Werner Ross, Hauptmann der Luftwaffe. Met de voedselvoorziening hadden de Beauftragte echter weinig van doen. Naast het Rijkscommissariaat met de General Kommissäre en de Beauftragte functioneerde in bezet Nederland de Wehrmacht als zelfstandige autoriteit van de bezettende macht. Haar belangen, de verdediging en oorlogsvoering op Nederlands gebied, vielen buiten de competentie 373 Van der Pauw. 573 - 574.

232

van het Rijkscommissariaat. Op zich had de Wehrmacht dus geen bemoeienis met de voedselvoorziening, maar had er in verband met haar taakuitoefening in het bezette Nederland vanzelfsprekend alle belang bij dat de stemming onder de bevolking zich niet bij gebrek aan voedsel tegen haar zou keren. Ook vervulde de Wehrmacht uiteraard een rol als consument en was zij betrokken bij de zuiver militaire belangen die rechtstreeks met de voedselvoorziening hadden te maken. Daarnaast had de Wehrmacht een onderafdeling genaamd Rüstungsinspektion die eisen stelde op het consumptieve vlak voorzover het extra voeding betrof voor de voor haar werkende arbeiders. Hetzelfde gold voor de zelfstandig opererende Organisation Todt, die met name aan de kustverdediging werkte zoals onder andere op Terschelling het geval was. De Wehrmacht had verder invloed op de voedselvoorziening omdat door vordering van bijvoorbeeld paarden en prikkeldraad de productie gevaar kon lopen. Het was dus de Hauptabteilung Ernährung und Landwirtschaf (E u L) aan wie de regelingen voor landbouw en voedselvoorziening geheel was opgedragen. Deze instantie heeft haar taak zo opgevat dat niemand op het aan haar toevertrouwde terrein opdrachten aan Nederlanders of Nederlandse instanties kon geven dan via haar. Ondanks een aantal conflicten waarmee E u L gedurende de bezetting kreeg te maken, heeft zij haar taak tot aan de Spoorwegstaking naar behoren kunnen vervullen.374 Aan Nederlandse zijde was reeds in 1937 het Rijksbureau voor de Voorbereiding van de Voedselvoorziening in Oorlogstijd (RBVVO) opgericht, zoals eerder bleek, onder leiding van Louwes. In september 1939 werd de naam van deze instantie veranderd in Rijksbureau voor de Voedselvoorziening in Oorlogstijd, gevestigd op het Lange Voorhout 1-3 ten Den Haag. Op hetzelfde adres was gevestigd de in januari 1939 opgerichte Afdeling Voedselvoorziening in Oorlogstijd van het departement van Economische Zaken. Vanaf 1 oktober 1939, na de afkondiging van de mobilisatie, vond een samensmelting plaats van de landbouwcrisisorganisaties en de organisatie voor de voedselvoorziening. Er was voortaan alleen nog sprake van de ministeriële Afdeling Landbouwcrisisaangelegenheden en Voedselvoorziening in Oorlogstijd (LCA/VVO). Al spoedig echter werden de verwijzingen naar de Landbouwcrisiswet van 1933, ook in de briefhoofden, achterwege gelaten. Nadat in mei 1940 alle zaken rond de voedselvoorziening aan Louwes werden overgelaten bleef er aan het Lange Voorhout slechts één bureau over waarin verschillende instellingen met een gemeenschappelijke staf samenwerkten en waarvan het RBVVO de belangrijkste was. Dit bureau is, onder de feitelijke leiding van slechts één man, zowel bij de voorbereiding als bij de regeling van de voedselvoorziening in Nederland, steeds hèt centrale punt geweest. Als afdelingen van het RBVVO kwamen nog enkele voorzieningenbureaus tot stand voor de distributie van kunstmest, grondstoffen en veevoeder. Ook kwamen er nog instanties bij met taken op het gebied van controle en tuchtrechtspraak. Hiermee was een organisatie tot stand gekomen die vanuit één centraal punt de hele gang van landbouwproducten beheerste: vanaf het moment van productie tot het uit handen geven ervan aan de consument. Voor het functioneren in oorlogstijd werd de organisatie echter nog onvoldoende toegespitst gevonden. Met name op gewestelijk en plaatselijk niveau bestond de bemensing van de landbouwcrisisorganisaties nog steeds uit personen die functioneerden in de diverse landbouworganisaties. Het ambtelijk element in de besturen achtte men daarom onvoldoende. Om die reden was reeds op 28 augustus 1939, als onderdeel van het mobilisatieplan, aan alle provinciale landbouworganisaties opgedragen hun gehele apparaat inclusief controledienst onverwijld ter beschikking te stellen aan de gelijktijdig benoemde Provinciaal Voedselcommissaris (PVC). Voor

374 Trienekens. Tussen ons volk en de honger. 43 - 46.

233

Friesland, waar Terschelling vanaf medio 1942 deel van uitmaakte, was dat ir. W. Oosterbaan.375 De Gewestelijke Tarweorganisaties kregen de opdracht hun werkzaamheden te regelen naar aanwijzing van de PVC. Ook op plaatselijk niveau werd de uitvoering in handen van één persoon gelegd. Zo werd Friesland verdeeld in 44 districten. Per district werd door de minister van Economische Zaken een Plaatselijk Bureauhouder (PBH) benoemd. De districtscommissies bleven in stand en op centraal niveau werd de Afdeling Landbouwzaken ingesteld om het contact te onderhouden met PVC’s en PBH’s. De PVC’s waren vrijwel allemaal al jaren actief in de Landbouwcrisisorganisatie. De PBH’s waren in de meeste gevallen weer goede bekenden van de PVC’s. Deze bestuursstructuur berustte dus sterk op persoonlijke relaties. Formeel werd deze structuur pas voltooid na de benoeming van Louwes tot directeur-generaal voor de Voedselvoorziening op 27 augustus 1940.376 Dr. H.M. Hirschfeld, Secretaris-generaal van Handel en Nijverheid, was na de capitulatie in mei 1940 door opperbevelhebber generaal Winkelman tevens tot Secretaris-generaal van Landbouw benoemd. Louwes stond dus in staatsrechtelijk opzicht direct onder Hirschfeld, maar afgesproken was dat Louwes de voedselvoorziening geheel zelfstandig zou regelen, hetgeen ook is gebeurd. Het resultaat van dit alles was, dat voor de voedselvoorziening een enorme organisatie was ontstaan met op het eerste gezicht weinig heldere gezagsstructuren. Louwes heeft deze hele organisatie echter tot het einde van de oorlog stevig in de hand gehouden. Op alle belangrijke posten had hij vertrouwelingen zitten. Omgekeerd waren alle posten waar een vertrouweling van Louwes zat, belangrijk. Alles draaide in deze organisatie dus om de persoon van Louwes en zijn netwerk. Tegelijkertijd hadden zijn vertrouwelingen ruim baan om op het hen toegewezen terrein de zaken te regelen. Het geheel vertoonde, aldus Trienekens, alle kenmerken van een staat in de staat met een centrale figuur aan het hoofd.377 Met betrekking tot de voedselvoorziening op Terschelling tijdens de bezettingsjaren kan men met evenveel recht spreken van een staat in de staat met een centrale figuur aan het hoofd. Secretaris-generaal Hirschfeld van Landbouw en Visserij benoemde daar per 10 februari 1941 gemeentelijk veearts Atte Hibma tot plaatsvervangend voedselcommissaris, zoals eerder bleek. Vanaf dat moment fungeerde Hibma als de spil in de voedselvoorziening voor met name de bevolking, maar in sommige gevallen ook voor de Duitse bezettingsmacht. Hibma’s functie bracht met zich mee, zoals eerder aan de orde kwam, dat hij tevens kreeg te maken met pogingen van Duitse zijde om Terschellinger mannen in het kader van de Arbeitseinsatz van het eiland af te halen om ze op de vastewal en/of in Duitsland in te zetten. Met een beroep op het veilig stellen van de voedselvoorziening waarbij de betrokken mannen, meest boeren en hun zonen en arbeiders, node konden worden gemist, wist Hibma dit tot het einde van de bezetting te voorkomen. Dit aspect is er mede de oorzaak van dat zijn functie een bredere inhoud had dan die van vergelijkbare functionarissen aan de vastewal. Want op bijna elk terrein dat was gelieerd aan de voedselvoorziening, had Hibma wel iets te vertellen. ‘Mijn macht was groot’, verklaarde hij na de oorlog in een brief aan het tribunaal waar hij voor moest verschijnen. ‘Zij was mij verleend door Hirschfeld en Louwes’. Veel spanningen zullen er tussen Hibma’s beide openbare functies niet hebben bestaan. Het moet zelfs handig zijn geweest dat juist hij beide functies in zich verenigde. Als gemeentelijk veearts had Hibma goed inzicht in welke problematiek er bij de boeren speelde, hij moet bij elke veehouder ‘kind aan huis’ zijn geweest. Hibma zal dan ook terdege op de hoogte zijn geweest 375 Huizinga. 117. 376 Trienekens. Tussen ons volk en de honger. 10 - 24. 377 Trienekens. Voedsel en honger in oorlogstijd. 45 - 46.

234

van de personele en materiële situatie bij elk van die boeren, kennis die hij zonder meer kon gebruiken om goed als voedselcommissaris te kunnen functioneren, zeker betreffende het deel van de werkzaamheden rondom de tewerkstelling. Men zal hem het verplicht voor de Duitsers moeten werken niet altijd in dank hebben afgenomen, maar de betrokkenen zullen zich er ook bewust van zijn geweest dat zulks altijd beter was dan naar Duitsland te worden gezonden. In het hoofdstuk over de Bijzondere Rechtspleging wordt hier meer uitgebreid op terug gekomen. Ook Hibma moet hebben behoord tot de kring van vertrouwelingen van Louwes. Aangezien Hibma af en toe voor overleg naar Den Haag reisde zullen hij en Louwes elkaar daar regelmatig hebben ontmoet. Ook uit het proefschrift van Trienekens blijkt dat Louwes en Hibma elkaar kenden. Het betreft een passage in hoofdstuk 4, waarin de samenwerking tussen de Duitse en Nederlandse instanties wordt behandeld. Trienekens noemt daar een in het voorjaar van 1944 door Louwes begane ‘kleine misstap (…) tegen zijn principe van het vermijden van sociale contacten’ met Duitsers. (Louwes heeft zulke contacten altijd zoveel mogelijk vermeden: hij was anti-Duits en heeft de Duitse bezetting van Nederland altijd als een tijdelijke zaak beschouwd). Trienekens: ‘Hij verzocht namelijk een zekere A.M. Hibma 12 à 20 stuks kievitseieren te bezorgen bij J. von der Wense “tegen niet al te hoogen prijs”; de rekening in te sluiten en mede te delen, “dat ze op mijn verzoek worden gezonden”’.378 Dr. J. von der Wense stond op dat moment aan het hoofd van E u L, nadat zijn voorganger Graf F.F. Grote naar het oostfront was overgeplaatst.379 Het is zeer goed denkbaar dat Hibma op één van zijn reizen naar Den Haag op verzoek van Louwes een mandje Terschellinger kievitseieren bij Von der Wensen heeft bezorgd. In zijn boek Op de brug rept hij echter zeer weinig over contacten met Duitse of Nederlandse hoog geplaatste ambtenaren aan de vastewal, uitgezonderd incidenteel over die met Louwes. Hibma werd voor het eerst aan het einde van september 1940 bij de voedselvoorziening betrokken tijdens de invoering van de vleesdistributie door de Nederlandsche Veehouderij Centrale in opdracht van de RBVVO. Hij werd geconfronteerd met de voor de boeren verplichte levering van vee om de voedselproductie op peil te kunnen houden. Met name de kleine veehouders werden getroffen door de verplichte levering. Die waren er in Nederland veel: meer dan de helft van de grondgebruikers bezat slechts één tot tien hectare land.380 Op Terschelling waren zelfs bijna alleen maar kleine bedrijven gevestigd. De opbrengsten - vlees, zuivelproducten - waren daardoor in het algemeen maar laag. Bovendien speelde op Terschelling het probleem van de zeer sterke versnippering der landerijen, waardoor een intensieve exploitatie van de bodem voor de veehouderij erg werd bemoeilijkt. Ook de hoge gemiddelde leeftijd der veehouders, die vaak een éénmansbedrijfje runden, stond een hoge opbrengst in de weg. Deze bedroeg op Terschelling 59 jaar, waardoor er op de bedrijven slechts weinig werkkracht aanwezig was en een moderne bedrijfsvoering nauwelijks werd toegepast.381 Reeds direct bij het invoeren van de verplichte veelevering, eind september 1940, ontstonden op Terschelling problemen tussen enerzijds de slagers en anderzijds de Duitsers, omdat de eersten niet steeds over voldoende voorraden vlees beschikten vanwege de grote leveranties die de Duitse bezettingsmacht voortdurend eiste. Deze situatie dreigde ertoe te leiden dat binnen afzienbare tijd geen slachtvee meer op het eiland over zou blijven. In overleg met de Nederlandsche Veehouderij Centrale (NVC) wist Hibma te bewerkstelligen dat de slagers aan de Duitsers vlees zouden le378 Trienekens. Tussen ons volk en de honger. 105. 379 Ibidem. 51. 380 Huizinga. 127. 381 Hibma, A. Mzn. Voedselproductie op en Voedselvoorziening van Terschelling in 1942. 43 - 44. Stukken A.M. Hibma, Terschelling, inv. nr. 496. Verzameling Aanwinsten, toegangsnr. 345. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden.

235

Ook slager Van der Wal in de Torenstraat op West kreeg in 1940 problemen met de Duitsers omdat hij over te weinig voorraden beschikte om ook de bezettingsmacht vlees te kunnen leveren (’t Behouden Huys) veren dat van Terschelling afkomstig was en dat zij vervolgens van hun grossiers aan de vastewal eenzelfde hoeveelheid terug kregen geleverd, zodat hun voorraden op peil konden blijven.382 In december 1940 raakte Hibma in verband met de gedwongen veelevering opnieuw betrokken bij de vleesdistributie. In die maand, waarin voor het eerst tijdens de bezetting het Nederlandse vee werd geïnventariseerd, werd de boeren de verplichting opgelegd om vóór 28 februari 1941 van elke vijf melkkoeien één aan de NVC te leveren, met een levend gewicht van tenminste 400 kg. Uitvoering van deze verplichting zou voor Terschelling hebben betekend dat van de nog geen 400 op het eiland aanwezige melkkoeien er 74 zouden verdwijnen. Het gemeentebestuur verzocht Hibma daarom overleg te plegen met de NVC. Met de administrateur van deze organisatie wist Hibma te bereiken dat de slagers eerst hun vleesbehoefte uit die 74 runderen zouden dekken; wat overbleef zou naar Leeuwarden worden vervoerd om aan de NVC te worden aangeboden. Daarmee was de vleesvoorziening van de bevolking in elk geval tot 28 februari 1941 gewaarborgd, maar het betekende nog geen oplossing voor de lange termijn. Het zou de boeren namelijk uiterst moeilijk vallen aan de door de NVC gestelde eis te voldoen. Sommige veehouders zouden dan gedwongen zijn hun enige vers afgekalfde koe, de bron van hun inkomen gedurende enkele weken, af te staan omdat hun andere dieren het vereiste gewicht niet hadden dan wel drachtig waren. Andere veehouders, die geen enkel dier bezaten dat voor de levering geschikt was, zouden genoodzaakt zijn een rode bon te kopen (die men ontving wanneer vee voor slacht aan de NVC was aangeboden), maar niet iedereen kon zich een dergelijke uitgave veroorloven. Hibma vreesde bovendien voor de positie van de Terschellinger 382 Hibma. Op de brug. 9 - 10.

236

zuivelfabriek, die toch al zorgelijk was. De eis van de NVC had immers uitsluitend betrekking op de levering van melkkoeien. Strikte uitvoering van de maatregel zou er ook toe leiden dat andere veehouders, die zich bijna geheel bezighielden met het grootbrengen en verkopen van jongvee, ongemoeid zouden worden gelaten. Op het eiland ving Hibma intussen tal van geluiden op die erop wezen dat boeren zich afvroegen of het onder de gestelde omstandigheden niet beter zou zijn zich geheel uit de melkveehouderij terug te trekken. Dat zou natuurlijk helemaal de doodsteek voor de zuivelfabriek betekenen. Hibma kwam in verschillende besprekingen met vertegenwoordigers van NVC en RBVVO overeen dat twee door hem gedane voorstellen werden goedgekeurd. Daarmee wist hij te bereiken dat Terschelling voortaan selfsupporting zou zijn ten aanzien van de vleesvoorziening, met uitzondering van het leveren van vlees aan de Wehrmacht (hiervoor had hij immers reeds een aparte regeling weten te bereiken). Daarnaast zouden de Terschellinger veehouders in 1941 verplicht zijn een aantal stuks rundvee aan de NVC te leveren waarvan het totaal geslacht gewicht overeen kwam met het aantal in hun bezit zijnde stuks vee tijdens de inventarisatie in december 1940 maal 22,5 kg. De uitvoering van de regeling zou aan Hibma worden opgedragen, waartoe hij op 3 januari 1941 volmacht ontving van Louwes. Vijf weken later volgde zijn benoeming tot plaatsvervangend voedselcommissaris voor Terschelling door Hirschfeld. De met betrekking tot Terschelling genomen maatregelen inzake de verplichte veelevering verschilden in sterke mate van die welke aan de vastewal golden. Daar werden de veehouders ‘aangeslagen’ voor 120 kg per dier, waardoor iemand die vijf tot negen koeien hield er één van moest leveren. Van een veehouder met 20 tot 24 stuks werden er vier verwacht.383 Omdat Terschelling voor veelevering en vleesvoorziening door de getroffen maatregelen helemaal los van de vastewal kwam te staan, was een strenge controle op in- en uitvoer van vlees noodzakelijk, reden waarom Hirschfeld op 24 februari 1941 het Vervoersbesluit 1941 Vee en Vleesch (Terschelling) publiceerde, met de verplichting dat voor het vervoer van vee, vlees en vleeswaren van Terschelling steeds een door de NVC afgegeven vergunning nodig zou zijn, uitgezonderd voor vee, vlees en vleeswaren bestemd voor de Wehrmacht op het eiland. Daarmee werd Hibma, die door zijn benoeming nu aan het hoofd stond van de NVC afdeling Terschelling, een wettelijk kader ter beschikking gesteld om zijn taak naar behoren te kunnen vervullen. De Terschellinger boeren werden verplicht ook in de volgende jaren vee te leveren aan de NVC op Terschelling. Dit geschiedde op basis van een inventarisatie die voortaan telkens in de maand december van het voorafgaande jaar werd gemaakt. De levering mocht gedurende het hele jaar plaatsvinden waarbij men noch aan bepaalde data, noch aan bepaalde soorten slachtvee en aan bepaalde gewichten was gebonden. Aan het begin van elk jaar zou men van de NVC afdeling Terschelling bericht ontvangen hoeveel vlees men gedurende dat jaar diende te leveren. Met de levering op Terschelling werden bovendien transportkosten bespaard en zou het vee door de reis ook niet in kwaliteit achteruit gaan. Met dit alles was een voor alle partijen bevredigende regeling getroffen. Hibma zag de Duitse Wehrmacht op Terschelling als een bufferorganisatie die in periodes waarin er in feite te veel vlees op het eiland aanwezig was, dit op kon vangen en in periodes van schaarste de mogelijkheid schiep het ontbrekende aan te vullen.384 Toen in maart 1941 een nieuwe weegbrug op Terschelling gereed kwam was men in staat de overname van de te leveren dieren helemaal overeenkomstig de voorschriften van de NVC te laten plaatsvinden.385 In een rondschrijven aan de boeren wees Hibma hen er op 18 maart 1941 op, dat Terschelling 383 Huizinga. 128. 384 Hibma. Voedselproductie op en Voedselvoorziening van Terschelling in 1942. 4. 385 Hibma. Op de brug. 9 - 20.

237

door de getroffen regeling in een ‘gunstige’ uitzonderingspositie was geplaatst. ‘Nergens in den lande genieten de boeren, als geheel genomen, zoveel vrijheid als hier en ook nergens in den lande heeft men (…) zulke goede prijzen voor slachtvee kunnen bedingen, als op Terschelling het geval is geweest’.386 Voor 1942 werd de boeren een leveringsplicht opgelegd van 20 kg vlees voor ieder stuk rundvee dat zij tijdens de jaarlijkse inventarisatie in december 1941 in hun bezit hadden. De leveranties aan de Wehrmacht hadden in dat jaar een ‘normaal’ verloop, aldus Hibma. Hierdoor kon, net als in 1941 was gebeurd, de veelevering gedurende de zomermaanden worden stopgezet. In december werd weer rundvlees van de vastewal ingevoerd. Aan het begin van die maand hadden de boeren hun leveringsplicht vervuld en zelfs 505 kg te veel geleverd. Eind 1942 moest het aantal dieren boven één jaar op last van het RBVVO weer met tien procent worden ingekrompen. Ook het aanhouden van vaarskalveren moest worden beperkt. In 1943 bleek dat de leveringsplicht zwaarder was geworden dan in de beide voorgaande jaren. Er moest 47.809 kg vlees worden geleverd, wat neer kwam op 29,2 kg per geteld dier in december 1942. Met andere woorden: de veestapel op Terschelling was gegroeid. In dit jaar werd op gezag van het RBVVO het vleesrantsoen voor de bevolking belangrijk verminderd. Daardoor behoefde Hibma minder vlees te laten invoeren. Het teveel op Terschelling aanwezige vlees kon worden geleverd aan de slagerscombinatie Harlingen. In 1944 ontstonden enkele belangrijke veranderingen. Zo moest de hoeveelheid te leveren vee in overeenstemming worden gebracht met die welke elders werd geleverd. Ook richtte de Wehrmacht op Terschelling een eigen slagerij in, die de Duitse garnizoenen op zowel Terschelling als Vlieland van vlees moest voorzien. Het benodigde slachtvee zou op Terschelling worden aangekocht, zo kreeg Hibma te horen tijdens een bespreking met de militaire staf op Terschelling. Dat plan accepteerde Hibma echter niet, omdat hij vreesde dat de Duitsers de beste dieren op zouden gaan kopen, waarmee het inferieure vee voor de bevolking over zou blijven. Hij verklaarde niet in staat te zijn om voor slachtdieren van redelijke kwaliteit te zorgen en wees erop dat men aan de wal over beter vee beschikte. Inselkommandant Majoor Siegeroth viel hem daar in bij, zodat de Wehrmachtslagerij zijn vee gedurende de rest van de bezetting in Friesland inkocht. Vanaf Terschelling werden alleen nog nuchtere kalveren geleverd aan de Wehrmachtslagerij, die van het vlees worst maakte. In het voorjaar van 1944 werd duidelijk dat de Duitsers van plan waren uitgestrekte mijnenvelden op Terschelling aan te leggen. Dit zou een ramp voor de veestapel betekenen, vreesde Hibma. Hij maakte zijn zorg kenbaar aan de secretaris van de Bevoorradingscommissie te Den Haag, aan wie hij schreef dat als gevolg van die maatregel veel vee zou moeten worden geruimd. In besprekingen met Inselkommandant Hauptmann Schindler wist Hibma te bereiken dat de geprojecteerde mijnenvelden beperkt zouden blijven tot enkele stukken weiland en tuintjes in de duinen. Aan het einde van 1944 bleek op Terschelling te veel vlees aanwezig te zijn. Hibma slaagde erin dit weg te werken middels export naar de vastewal, het afsluiten van mestcontracten en verdubbeling van het vleesrantsoen voor de bevolking vanaf 12 november. Uiteraard staat deze situatie in schril contrast met die welke in het westen van het land gedurende deze periode heerste. Tijdens de zeer strenge winter van 1944 op 1945 kampte men op Terschelling echter ook met een tekort: aan veevoer. De oorzaak daarvan was dat er op het eiland 200 meer dieren aanwezig waren dan op hetzelfde tijdstip in 1943. De veestapel was dus gedurende het vorige jaar opnieuw gegroeid. 386 Ibidem. 21

238

Toen bleek dat aan de vastewal suikerbieten als veevoer zouden worden vrijgegeven inventariseerde Hibma de wensen van de boeren, hetgeen hem een aanvraag voor ruim 430 ton opleverde. De moeilijkheid was evenwel dat de schepen die hiertoe zouden worden uitgezonden aan de wal zeker voor andere doeleinden door de Duitsers zouden worden gevorderd. Om dat en andere problemen te omzeilen wist Hibma zich te verzekeren van de medewerking van Kpt. Lt. M.A. Dreefs, commandant van de West Batterie. Zo verlieten op 23 januari 1945 vier schepen de haven van West-Terschelling, gesleept door de sleepboot ‘Bornrif’ van de TSM. De bestemming was Loppersum, waar nog suikerbieten beschikbaar waren. Ten gevolge van de strenge winter met veel ijsgang werd het een moeilijke en langdurige reis. De Wehrmacht zorgde echter voor extra sleepboten en ijsbrekers en nam de kosten van schepen en bemanningen voor zijn rekening. Bovendien waren de schepen vrijgesteld van betaling van brug-, kade- en sluisgelden en was er een onderofficier aan boord om ze voor vordering te vrijwaren. Op 17 februari arriveerde de vloot weer op Terschelling met een ‘oogst’ van 209,5 ton suikerbieten aan boord. Behalve de veestapel profiteerde ook de bevolking hiervan, door de bieten voor de bereiding van stroop te gebruiken. Bij de bevrijding in juni 1945 bleek dat de veestapel vergeleken bij mei 1944 met 90 dieren was toegenomen. Vanwege die groei had Hibma al in 1942 toestemming aan Staatsbosbeheer gevraagd om de dieren te laten weiden op kwelder De Groede (westelijk van de Eerste Slenk op De Boschplaat) en op weilandjes in de duinen. De toestand van dit ingeschaarde vee bleek boven verwachting te zijn door de overvloedige grasgroei ter plaatse. Hibma kan aan het slot van zijn verslaggeving over de veehouderij constateren dat de veestapel op Terschelling slechts in geringe mate de gevolgen van de Duitse bezetting heeft ondervonden. Gedurende elk jaar was een constante groei vast te stellen, aldus Hibma.387 Toch is de rundveestapel op Terschelling gedurende de bezetting in omvang afgenomen: van 2.388 stuks in 1940 tot 2.079 stuks in 1945. Hibma verklaarde in 1950 tegenover onderzoekers van het Economisch Technologisch Instituut voor Friesland dat de oorzaak daarvan moet worden gezocht in ‘de zware leveringsplicht, die hier op jongvee was gelegd, in tegenstelling met het melkvee, zulks in het belang van de zuivelfabriek’.388 Hieruit valt de conclusie te trekken, dat de samenstelling van de rundveestapel op Terschelling zich tijdens de bezetting ten gunste van de melkkoeien moet hebben gewijzigd. Hoe dan ook, noch de bevolking, noch de Duitse bezettingsmacht zijn in deze periode geconfronteerd met een tekort aan vlees en zuivelproducten. Reeds eerder werd ingegaan op het feit dat tijdens de Duitse bezetting in ons land eieren - op de bon - alleen werden toegewezen aan zieken. Uiteraard was dat ook op Terschelling het geval. Tal van particulieren op met name de oostelijke helft van het eiland hebben echter weinig van deze distributie gemerkt omdat ze zelf kippen hielden. Op het westelijk deel, waar veel minder gelegenheid was om pluimvee te houden, werd men zoals op de meeste plaatsen in Nederland met een tekort aan eieren geconfronteerd. Een deel van de eieren dat bij professionele pluimveehouders werd geproduceerd moest worden geleverd aan de Nederlandsche Centrale voor Eieren (NCE) te De Bilt. In 1942 betrof dat op Terschelling 11.220 stuks, die via de Noord-Nederlandsche Coöperatie (NNC) aan de NCE werden geleverd.389 Omdat hij vreesde dat de algemene levensmiddelenpositie slechter zou worden naarmate de Duitse bezetting langer zou duren, polste Hibma in het voorjaar van 1941 de heer Van Hunen, boswachter bij Staatsbosbeheer op Terschelling, over de mogelijkheid om ‘voor de voeding van mens en dier’ zilvermeeuweieren te laten rapen in natuurmonument De Boschplaat. De overwe387 Ibidem. 22 - 38. 388 ETIF. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. 29. 389 Hibma. Voedselproductie op en Voedselvoorziening van Terschelling in 1942. 50.

239

ging daarbij was dat deze eieren geheel aan de eigen bevolking zouden toekomen, hetgeen een welkome aanvulling met een hoog proteïnegehalte op de voeding zou betekenen. Desgevraagd verklaarde het bestuur van de afdeling Terschelling van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw zich bereid de eieren te doen laten verzamelen en te verhandelen, indien er een redelijke basis voor één en ander zou kunnen worden gevonden. Hibma kon Van Hunen op 28 maart 1941 schriftelijk mededelen dat het bestuur akkoord ging met de regeling dat zij in overleg met hem een aantal zoekers zou aanstellen die op De Boschplaat uitsluitend meeuweneieren mochten verzamelen. Een raaploon van 1 cent per ei werd voldoende vergoeding geacht. De verzamelde eieren zouden drie- tot viermaal per week naar de dorpen worden vervoerd. Voor de transportkosten achtte men een vergoeding van eveneens 1 cent per ei voldoende. De handelaren zouden ook 1 cent per verkocht ei ontvangen. Een verkoopprijs van 5 cent per ei vond men, althans voor de eerste tijd, niet te hoog. Zo zou een winst van 2 cent per ei worden gemaakt, waarvan Staatsbosbeheer en genoemd bestuur elk 1 cent zouden ontvangen. Men ging er vanuit dat later in de tijd, bijvoorbeeld na een maand, de vraag naar deze eieren voor menselijke consumptie zou afnemen, hetgeen onvermijdelijk een prijsdaling tot gevolg zou hebben en dat de eieren dan nog slechts gekocht zouden worden om als voedsel voor kalveren en varkens te dienen. Het bestuur verwachtte dat ze dan niet meer zouden opbrengen dan 3 cent per stuk en was in dat geval bereid van elke winst afstand te doen. Natuurlijk zou men graag zien dat dan ook de afdracht van 1 cent per ei aan Staatsbosbeheer zou vervallen. De voorgestelde regeling verkreeg de goedkeuring van de bevoegde instanties, waarmee een grote hoeveelheid eiwitrijk voedsel - Hibma verwachtte een opbrengst van 30.000 eieren - ter beschikking van de Terschellinger bevolking zou kunnen worden gesteld. Voor de kleinverkoop werden een aantal slagers aangewezen: Hek te Hoorn; Boer en Canter Visscher te Midsland; Smit, De Jong, Van der Werf en Flierman te West-Terschelling. Ook werd voor de kleinverkoop een drietal winkeliers aangewezen in de dorpen zonder slager: de weduwe Mier te Oosterend, Muiskens te Formerum en De Grand in Baaiduinen.390 Nadat Hibma op 8 mei bericht had gekregen dat de meeuwen aan de leg waren, liet hij de eerste twee zoekers naar De Boschplaat vertrekken. In totaal zijn bij deze operatie negen zoekers betrokken geweest. Zeven weken lang verzamelden zij systematisch meeuweneieren met als resultaat 27.861 onbebroede en 7.699 bebroede eieren. De Terschellinger bevolking kocht 25.061 stuks van de eerstgenoemde soort, de overige 2.800 werden geleverd aan de firma Elsinga te Harlingen.391 De bebroede eieren werden op het eiland grotendeels aangewend als voer voor varkens en kippen. De verkoopprijs bedroeg acht cent per stuk, meldt Hibma in Op de brug. In zijn rapportage over 1942 noemt hij in een terugblik over 1941 echter een andere prijs: 7 cent. Maar of het nu 7 of 8 cent is geweest: kennelijk bleek de aanvankelijk overeen gekomen prijs van 5 cent per stuk te laag. Het gewicht van meeuweneieren varieert van 90 tot 110 gram, bijna het dubbele van een kippenei. Hibma spreekt dan ook van ‘een groote hoeveelheid kostbaar voedsel’. In zijn verslaggeving wijst hij erop dat het systematisch verzamelen en distribueren van meeuweneieren nog niet eerder in ons land had plaatsgevonden. Er was hier dus sprake van een landelijke primeur! Omdat het zich liet aanzien dat dit gedurende de bezetting nog wel vaker zou moeten gebeuren 390 Verslag verzamelen zilvermeeuweieren op De Boschplaat over 1941 van A. Hibma. Stukken A.M. Hibma, Terschelling, inv. nr. 497. in: Verzameling Aanwinsten, toegangsnr. 345. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 391 Oud-bakker Yde Elsinga kon zich hier in 2004 weinig meer van herinneren. ‘Mogelijk dat mijn vader deze eieren heeft aangewend bij de productie van beschuit. In verband met de smaak zijn ze ongetwijfeld niet in het gebak terechtgekomen. Voor beschuit stak dat minder nauw’. De heer Y. Elsinga te Harlingen. Mondelinge mededeling, 22 januari 2004.

240

Rapers tonen hun ‘oogst’ na de eerste eierraapactie in 1941 (’t Behouden Huys) heeft hij de daarbij opgedane ervaringen zo uitgebreid mogelijk beschreven ‘opdat anderen zich deze ten nutte zullen kunnen maken en opdat zij zullen weten, welke moeilijkheden zullen moeten worden overwonnen’.392 Buiten Terschelling bleken de meeuweneieren in 1941 nog vrijwel onverkoopbaar. Op Vlieland werd dezelfde actie gehouden; het overschot van de daar geraapte eieren ging weer naar bakkerij Elsinga in Harlingen. Staatsbosbeheer zag echter een markt voor de meeuweneieren in het westen van het land en liet de door het eigen personeel op Texel geraapte eieren opsturen naar een makelaarsfirma in Rotterdam. Daar bleek een grote vraag naar dit artikel te bestaan. Die van de eerste partijen werden er voor 10 cent per stuk verkocht, terwijl die van de laatste zelfs 15 cent opbrachten. Op 10 april 1942 voerde Hibma overleg met de heren Boodt en Van Hunen, resp. houtvester en boswachter bij Staatsbosbeheer, over de vraag op welke wijze het eieren rapen dat jaar het beste zou kunnen worden geregeld. Daarbij kwam onder andere aan de orde dat de resultaten waarschijnlijk nog gunstiger konden uitvallen dan in 1941 wanneer de rapers op De Boschplaat zouden kunnen overnachten. Zij hoefden dan geen lange en vermoeiende reizen te maken voor ze met hun dagtaak konden beginnen en bovendien hadden zij dan ook gelegenheid in de avonduren te zoeken. Verder werd tijdens het overleg besloten elke bakker op het eiland in de gelegenheid te stellen 500 eieren voor zijn bedrijf te betrekken. Van die mogelijkheid hebben in 1942

392 Hibma. Op de brug. 40.

241

uiteindelijk tien bakkers gebruik gemaakt.393 Hibma vermoedde dat met de inkrimping van de rantsoenen de landelijke vraag naar meeuweneieren in 1942 nog groter zou zijn dan een jaar eerder. Die verwachting bleek juist: reeds in de eerste maanden van dat jaar kwamen er verschillende aanvragen binnen uit het westen van het land. Omdat op Terschelling de eieren tegen kostprijs ter beschikking van de bevolking werden gesteld zou de uitvoer zeer lonend kunnen zijn, waardoor de levering aan de bevolking in gevaar kon komen, zo vreesde Hibma. Hij vroeg daarom directeur-generaal Louwes van Voedselvoorziening te bevorderen dat de eieren voor de Terschellinger bevolking zouden worden behouden. Daarop vaardigde Hirschfeld in zijn functie van Secretaris-generaal van Landbouw en Visserij het Besluit afvoer meeuweneieren Terschelling uit, dat op 28 april 1942 als no. 81 in de Nederlandsche Staatscourant verscheen. Hierin werd bepaald dat het, tenzij de plaatsvervangend voedselcommissaris ontheffing had verleend, verboden was meeuweneieren van alle soorten vanaf Terschelling te vervoeren. Het besluit wierp zijn nut af, maar nu waren het de leden van de Duitse bezettingsmacht die trachtten een deel van de eieren buit te maken. Inselkommandant Kpt. Lt. Klar maakte bovendien kenbaar dat Hibma toestemming nodig had van de directeur van het Gewestelijk Arbeidsbureau te Leeuwarden om voor de zoekactie personeel in dienst te nemen. Ook was voortaan toestemming van de Duitse autoriteiten nodig om De Boschplaat te mogen betreden. Verder diende het departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming met de afgifte van een aantal zgn. Vogelvergunningen E toestemming te verlenen om de eieren te rapen. Nadat Hibma alle benodigde formulieren had ingevuld en opgestuurd trok hij op 7 mei aan de bel omdat hij van laatstgenoemd departement nog steeds niets had gehoord. Tot zijn verbijstering kreeg hij te horen dat de Vogelvergunningen E waren opgestuurd naar de Marinejagdoffizier te Emden. Deze moest toestemming voor de zoekactie verlenen omdat Terschelling, als zijnde kustgebied, tot het jachtrevier van de Duitse marine behoorde. De volgende dag toog Hibma naar het bureau van de Inselkommandant. De tijd drong immers: het was al 8 mei. Klar bleek aan de vastewal te vertoeven, maar zijn plaatsvervanger verleende dadelijk de gewenste toestemming met de belofte de zaak in orde te zullen maken met de Inselkommandant en de Marinejagdoffizier. Twee uren later waren de zoekers op weg naar De Boschplaat, waar ze tot 3 juli in totaal 17.750 eieren raapten. De oogst was dus veel kleiner dan in 1941, gevolg van het feit dat ook Duitse militairen hadden geraapt, wat tot een strenge rantsoenering leidde bij de verdeling onder de bevolking. De prijs voor de wederverkopers bedroeg 9 cent, de publieksprijs 10 cent per stuk. De Marinestaf in Emden verleende Hibma uiteindelijk op 8 juni toestemming om tot 15 juni op De Boschplaat eieren te doen verzamelen. Hibma: ‘Om tot 15 juni op de Boschplaat jonge meeuwen te doen vangen ware juister geweest’.394 In de loop van 1942 vernam Hibma van verschillende Duitse militairen dat de geraapte meeuweneieren hen goed waren bekomen. Sommigen bleken zelfs met hun echtgenotes al voor het voorjaar van 1943 afspraken te hebben gemaakt om elkaar tezijnertijd bij Nieuweschans te ontmoeten teneinde hen eieren te kunnen overhandigen - in Duitsland bestond kennelijk ook schaarste aan eieren. Op 11 maart 1943 verzocht Hibma schriftelijk aan Inselkommandant Majoor Siegeroth, die hij toen nog niet persoonlijk kende, om Ausweise voor de eierrapers op De Boschplaat. Tevens verzocht hij Siegeroth om De Boschplaat gedurende de periode 1 mei tot 15 juli van paal 22 tot paal 29 ook voor Duitse militairen tot verboden gebied te verklaren teneinde het planmatig zoeken niet door onbevoegden te laten verstoren. Voorts stelde hij voor, de gevon393 Verslag verzamelen zilvermeeuweieren op De Boschplaat over 1942 van A. Hibma. Stukken A.M. Hibma, Terschelling, inv. nr. 497. in: Verzameling Aanwinsten, toegangsnr. 345. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 394 Hibma. Op de brug. 47.

242

den eieren te verdelen over burgerbevolking en Wehrmacht. In gesprekken met Siegeroth en diens adjudant Lt. Eichhorn vond Hibma gehoor voor zijn ideeën. De helft van de gevonden eieren zou ter beschikking van de Duitsers komen. De andere helft was voor de bevolking, behalve voor die gezinnen welke zelf over melk of eieren beschikten. Hibma constateert dat hij hiermee een ‘aanzienlijk offer’ moest brengen maar ‘dat een half ei altijd nog beter is dan een leege dop, en dat er voor ons weinig meer dan deze laatste zou zijn overgebleven, indien het den militairen vrij had gestaan naar hartelust te zoeken’. In totaal werden van 11 mei tot 11 juli 14.650 eieren geraapt. Zowel bevolking als Wehrmacht ontvingen hiervan 6.440 stuks. De overige 1.770 werden afgeleverd voor verrichte diensten, speciale doeleinden en aan de rapers. Middels het invullen van formulieren had de bevolking aan kunnen geven al dan niet eieren te willen ontvangen. 3000 Inwoners (92 procent) reageerden daar positief op, na schrapping van degenen die zelf over melk of eieren beschikten bleven daarvan 2.100 inwoners (64 procent) over. Zowel bij Hibma als bij de Duitsers rees het plan, gezien de jaarlijks steeds meer tegenvallende resultaten, het gebied waarin meeuweneieren werden geraapt in 1944 uit te breiden met het vogeleilandje Griend in de Waddenzee. In een bespreking op 14 april 1944 ging Inselkommandant Schindler daarmee akkoord. Overeengekomen werd behalve meeuweneieren op De Boschplaat sterneieren op Griend te rapen. Beide terreinen werden gedurende de broedtijd tot verboden gebied verklaard voor Duitse militairen en de ‘oogst’ zou weer gelijkelijk worden verdeeld tussen bevolking en Wehrmacht. Eén zilvermeeuwei werd gelijk gesteld aan twee sterneieren, gezien het verschil in grootte. De prijs van een meeuwenei werd vastgesteld op 12 cent en die van een sternei op 6 cent. Zoals ook in voorgaande jaren was gebeurd, kregen de slagers die als verkooppunt fungeerden een lijst tot hun beschikking met daarop de namen van de gezinnen die recht op de eieren hadden. Daar kwamen in totaal 2.179 personen voor in aanmerking, waarvan 1.683 woonachtig op het westelijk gedeelte van het eiland en 496 ‘om Oost’. Begonnen werd met aan ieder gezinslid vier sterneieren of twee meeuweneieren ter beschikking te stellen. Zulks vond eveneens plaats in een tweede ronde. Vanaf 16 juni vond de derde ronde plaats, waarbij voor elk gezinslid één zilvermeeuwei ter beschikking kwam. Op 27 juni was de derde ronde achter de rug en toen waren in totaal 15.016 eieren gedistribueerd. Tenslotte ontvingen alle leerlingen van de vijf lagere scholen op het eiland en die van de MULO te Midsland elk nog één ei, waarvoor 430 exemplaren nodig waren. Hibma had inzake zijn plannen voor Griend in een vroeg stadium contact opgenomen met de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland, eigenaar van het eilandje. Daar bleek de zaak reeds bekend te zijn en besproken met de Heeresjagdoffizier te Zeist, waarna Hibma op 19 april schriftelijk toestemming kreeg om op Griend enkele duizenden eieren te laten verzamelen. Voorwaarden waren, dat de eieren door de eigen bewakers der vereniging moesten worden geraapt en dat verstoring van de vogelpopulatie op het eilandje tot een minimum beperkt zou blijven. Tot Hibma’s schrik bleek uit de brief verder dat de Heeresjagdoffizier beslist had dat de geraapte eieren ten dienste van de Wehrmacht aan de vastewal beschikbaar moesten worden gesteld. Toen hij hier protest tegen aantekende was men van Duitse kant genegen om genoegen te nemen met eieren van alleen De Boschplaat. Om de vogelkolonie op Griend zoveel mogelijk te ontzien, was daar slechts gedurende 14 dagen geraapt: van 17 tot 31 mei. Naar Terschelling werden 16.850 eieren overgebracht, bijna allemaal van grote sterns. De overige waren afkomstig van kleine sterns (600) en van kokmeeuwen, van welke soort de eieren altijd op Griend werden geraapt aangezien deze meeuwen daar als ongewenste gasten werden beschouwd. Van de aangevoerde eieren ontving de Wehrmacht 8.233 stuks en de bevolking 8.333. Om alsnog toe te kunnen geven aan de eis van de Duitsers dat onverwijld enkele duizenden eieren aan de Wehr243

De Rimkeskooi op de Boschplaat (’t Behouden Huys) macht op de vastewal moesten worden geleverd, gaf Inselkommandant Schindler opdracht de campagne op Griend te hervatten. Van 7 tot 24 juni werden daar toen nog eens 6.448 eieren geraapt. Ze waren weliswaar voor het grootste deel bebroed, maar hiermee was aan de door de Duitsers gestelde eis voldaan. Het aantal eieren dat in 1944 op De Boschplaat kon worden geraapt, was groter dan een jaar eerder. Hibma schreef dat toe aan de krachtige wijze waarop het verbod werd gehandhaafd om het zoekterrein te betreden. Ook waren er meer zoekers actief dan in andere jaren het geval was, teneinde een zo groot mogelijk aantal eieren te kunnen vergaren. Wanneer enkele zoekers het rapen niet voortijdig hadden moeten afbreken, onder meer door ziekte, was het resultaat nog beter geweest. Ook de omstandigheid dat er op De Boschplaat werd gepatrouilleerd vanwege wat Hibma noemde ‘de na 6 juni ingetreden alarmtoestand’ stond een nog beter resultaat in de weg. De ‘oogst’ op De Boschplaat bestond in 1944 uit in totaal 15.870 eieren van zilvermeeuwen. De campagne was kostendekkend, want ze kon worden afgesloten met een batig saldo van ƒ 47,89.395 In 1945 is het in verband met de omstandigheden die de Duitse capitulatie met zich meebracht niet meer tot een eierzoekactie gekomen. Sinds ‘onheuglijke tijden’ (Hibma’s woorden) was het op Terschelling de gewoonte dat het in de zeven op het eiland aanwezige eendenkooien gevangen wild voor éénderde deel te koop werd aangeboden aan de bevolking, terwijl tweederde deel verkocht werd aan poeliers aan de vastewal. Groot was de schrik van Hibma dan ook na lezing van de Kooiwildverordening 1942, gepubliceerd in het Voedselvoorzieningsblad nr. 28 van 2 oktober 1942. Deze verordening schreef voor dat het te koop aanbieden, verkopen, vervreemden en afleveren van kooiwild verboden was, behalve 395 Hibma. Op de brug. 39 - 58.

244

aan door het Bedrijfschap voor Pluimvee en Eieren aangewezen personen. Hibma toog direct naar Den Haag waar hij mondeling protest tegen de verordening aantekende. Naar zijn mening diende de oude traditie te worden gehandhaafd teneinde in deze moeilijke tijden geen verdere aanslag te doen op de verstrekking van voedsel met dierlijk eiwit aan de Terschellinger bevolking. De instantie waar hij de zaak mee besprak bleek echter geheel onkundig van de getroffen regeling, waaruit de conclusie werd getrokken dat het hier een zuiver Duitse verordening betrof die slechts ten doel had Duitse belangen te dienen. Er was alleen een Nederlandse organisatie, het eerder genoemde Bedrijfschap voor Pluimvee en Eieren te De Bilt, ingeschakeld om haar uit te voeren. Het RBVVO droeg de zaak derhalve over aan het Bedrijfschap, dat Hibma op 17 oktober liet weten beslist niet op zijn voorstel in te kunnen gaan. Opnieuw bleek hoe nuttig Hibma’s contacten met de Duitse autoriteiten op Terschelling konden zijn. Ten tijde van het zoeken naar meeuweneieren op De Boschplaat was bekend geworden dat Terschelling behoorde tot het jachtgebied van de Duitse marine. De Jagdoffizier te Emden had in 1942 toestemming verleend voor het rapen van eieren, zoals we zagen. Hibma toog derhalve weer naar Inselkommandant Klar met het voorstel beslag te leggen op het kooiwild en dit te verdelen tussen de bevolking en de Wehrmacht op het eiland. Klar ging daarmee akkoord. Hibma droeg daarop op 19 oktober de kooikers op, hun vangsten aan hem af te leveren. Het RBVVO werd gelijktijdig door hem van de getroffen regeling op de hoogte gebracht. Het instituut kon zich daarmee verenigen, doch deelde mee dat het haar onduidelijk was welke Duitse instanties in deze zaak eigenlijk de meeste rechten hadden. Daarom werd besloten de kwestie te onderwerpen aan de zienswijze van de Hauptabteilung E u L. Die bleek echter van oordeel dat de regeling zoals in de bewuste verordening was neergelegd, moest worden gehandhaafd. E u L wendde zich nog tot de Chef-intendant beim Wehrmachtsbefehlshaber met het verzoek dat de bedoelde regeling ook zou worden nageleefd door de onderdelen van de Duitse Wehrmacht. Op grond van dit alles ontving Hibma reeds op 22 oktober het dringende verzoek van het Bedrijfschap om de distributie van wild onmiddellijk te staken. Op zijn verzoek nam Klar nog contact met de Chef-intendant op om naar diens opvatting in deze zaak te informeren. Klar vernam dat hij zich bij het oordeel van de Hauptabteilung had neer te leggen, waarmee Hibma deze slag dus had verloren en noodgedwongen op 26 oktober een eind aan de wilddistributie moest maken. Op zijn verzoek heeft Louwes nog getracht de Hauptabteilung tot andere gedachten te brengen, maar ook diens inzet was vergeefs. Niettemin had Hibma de beschikking gekregen over 360 stuks gevangen wild, waarvan 166 stuks naar de Wehrmacht op het eiland gingen en 194 naar de bevolking.396 Op 4 augustus 1943 hoorde Hibma van houtvester Boodt van Staatsbosbeheer dat de militaire autoriteiten in Noord-Holland beslag hadden laten leggen op de vangsten van de eendenkooien aldaar. Boodt gaf hem de raad opnieuw te trachten met de Inselkommandant een regeling te treffen, zodat ook nu weer een deel van de vangsten van de Terschellinger kooien aan de bevolking ten goede zou komen. Hibma knoopte daarop direct onderhandelingen aan met Majoor Siegeroth en diens assistent Lt. Eichhorn. Het resultaat was, dat de Wehrmacht afstand deed van zijn jachtrecht op het eiland en beloofde er zorg voor te dragen de vangst in de kooien zo ongestoord mogelijk te laten verlopen. De Wehrmacht zou de beschikking krijgen over tweederde deel van de vangsten en de bevolking over éénderde. Het wild zou daarbij worden toegewezen aan gezinnen die zelf niet over voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong beschikten. Op 8 september bevestigde Siegeroth de gemaakte afspraken schriftelijk, waarna Hibma twee dagen later de kooikers opdroeg hun vangsten aan hem ter beschikking te stellen. 396 Ibidem. 58 - 59.

245

De zaak leek echter weer spaak te zullen lopen toen de poelier die door het Bedrijfschap was aangewezen het Terschellinger wild in ontvangst te nemen, verpakkingsmateriaal naar het eiland zond, vergezeld van instructies hoe de kooihouders hadden te handelen. Het verwachte wild bleef opnieuw uit, opnieuw werd het Bedrijfschap van de met de Duitsers gemaakte afspraken op de hoogte gesteld en opnieuw was men daar van oordeel dat Hibma ver buiten zijn boekje was gegaan. Maar op 29 september koos Louwes Hibma’s zijde, waarmee aan alle tegenstand een einde kwam. ‘Terschelling kan hem voor deze daad erkentelijk zijn’, aldus Hibma. Omdat er nogal wat verschil in grootte bestond tussen de in de kooien gevangen vogels, besloot Hibma het wild in rantsoenen te distribueren. Daarbij werd één rantsoen gevormd door één eend (resp. één pijlstaart of één smient) of twee slobeenden of twee talingen. Er bleken 660 gezinnen in aanmerking te komen voor de verstrekking van wild. Op 9 november had ieder daarvan één rantsoen ontvangen. De omvang van de vangsten liet echter niet toe een tweede rantsoen te verstrekken. Tijdens het jachtseizoen van 16 september 1943 tot 15 januari 1944 hadden de kooihouders aan Hibma afgeleverd: 121 eenden, 801 pijlstaarteenden, 2.116 smienten en 603 talingen, in totaal 3.641 stuks wild oftewel 3.339,5 rantsoenen. Daarvan ontving de bevolking 1.073 rantsoenen en de Wehrmacht 2.206,5. 60 Rantsoenen werden gebruikt voor speciale doeleinden.397 Ook in 1944 slaagde Hibma er in, opnieuw in overleg met de Duitse autoriteiten, het op Terschelling gevangen wild op het eiland te houden. Met Inselkommandant Bernard maakte hij de afspraak dat het wild gelijkelijk tussen bevolking en Wehrmacht zou worden verdeeld. Deze maal bleef verzet vanaf de vastewal uit, zodat de distributie ongestoord verliep. Jammer was echter, dat ten gevolge van stroperij door Duitse soldaten de vangsten zeer teleurstellend waren. Gedurende het jachtseizoen 16 september 1944 tot en met 13 januari 1945 werden bij Hibma afgeleverd 57 eenden, 235 pijlstaarteenden, 789 smienten en 482 talingen. In totaal dus 1.563 stuks wild oftewel 1.322 rantsoenen, waarvan de bevolking 600 stuks kreeg en de Wehrmacht 662. De vangst was net groot genoeg om elk gezin dat daarvoor in aanmerking kwam van een rantsoen te kunnen voorzien. Al met al geen grote hoeveelheid voedsel, concludeert Hibma tenslotte. Ten aanzien van 1943 en 1944, in welk tijdvak de Kooiwildverordening 1942 op Terschelling opzij werd gezet, stelt hij vast dat de bevolking in totaal 1.733 rantsoenen wild heeft ontvangen en de Wehrmacht 2.868,5. Zoals eerder vermeld, nam de burgerij vóór de bezetting gewoonlijk éénderde deel van de vangsten af. ‘Naar dien maatstaf gerekend, zou zij dus nu in deze jaren 1.533 rantsoenen van onze kooihouders hebben betrokken. Dat zij, gegeven het groote gebrek aan dierlijk eiwit, thans al het hier gevangen wild zou hebben gekocht, acht ik zeker. Maar dit laatste kan niets veranderen aan het feit, dat op Terschelling t.a.v. het kooiwild den vóóroorlogschen toestand kon worden gehandhaafd. Waar, of van welk ander voedingsmiddel kan hetzelfde worden gezegd?’ Blijkens deze woorden was Hibma zich dus zeer bewust van de unieke positie die Terschelling binnen het landelijke systeem van voedselvoorziening en -distributie innam.398 Hibma vermeldt verder dat dit alles, net zoals bij zijn worsteling om de Terschellinger mannen en jongens op het eiland te houden, te danken is aan ‘coalities, die ik op grond van belangengemeenschappen tot stand had weten te brengen, thans met het doel machtige tegenstanders te beletten, zich van onze kostbaarste voedingsmiddelen meester te maken. Daardoor kon rond de helft hiervan worden gered’. Hij was zich er kennelijk óók van bewust dat na afloop van de bezetting een oordeel over deze handelwijze zou worden geveld, getuige zijn laatste opmerking bij de behandeling van de gebeurtenissen rond het kooiwild. ‘Men mag deze politiek toejuichen 397 Ibidem. 59 - 61. 398 Ibidem. 62

246

dan wel veroordeelen, al naar men wil of niet wil, maar erkend zal moeten worden, dat zij uitsluitend gericht was op de bevordering van de belangen der Terschellinger bevolking, en dat zij als zoodanig in meer dan één opzicht succes heeft gehad’.399 In het hoofdstuk over de Bijzondere Rechtspleging zal nader worden ingegaan op het oordeel dat na de Duitse bezetting over Hibma’s werkwijze werd geveld.

399 Ibidem. 63.

247

De bevrijding Een soort voorbode van de bevrijding van Terschelling was op 29 maart 1945 de komst naar het eiland van mevrouw F.S. (Florentine) Rost van Tonningen-Heubel, echtgenote van mr. M.M. (Meinoud) Rost van Tonningen, in een eerder stadium van de bezetting toezichthouder - voor ze werden opgeheven - op de politieke partijen in ons land en later leider van het Economisch Front van de NSB, president van de Nederlandsche Bank en waarnemend Secretaris-generaal van Financiën. Het echtpaar was woonachtig te Diepenveen. De hoogzwangere mevrouw Rost van Tonningen was door haar echtgenoot noordwaarts gezonden, kennelijk om te ontkomen aan de oprukkende geallieerde troepen. Per Duitse marine-voorpostenboot was zij onderweg geweest naar Schiermonnikoog maar om onbekende redenen ‘gestrand’ op Terschelling. Ze werd vergezeld door haar twee kinderen, een verpleegster en opperwachtmeester Hartman van de Staatspolitie. Hartman fungeerde als haar chauffeur annex lijfwacht; zijn echtgenote reisde met hem mee. Het gezelschap vond verblijf in het voorhuis van de woning van de weduwe Bloem-Swart te Formerum. In de nacht van 27 op 28 april 1945 schonk mevrouw Rost van Tonningen daar het leven aan haar zoon Herre. Zij heeft ongeveer zes weken op Terschelling verbleven.400 Op 12 april 1945, toen ook op Terschelling bekend was geworden dat de Canadezen bezig waren op te rukken in het noorden van het land, werd op last van de Inselkommandant de veerdienst op Harlingen stopgezet en het telefonisch contact van Terschelling met de vastewal verbroken.401 Vanaf dat moment wachtte de bevolking, die over geen enkele informatie beschikte over wat er aan de overkant van de Waddenzee gebeurde, totaal geïsoleerd en gelaten de verdere gebeurtenissen af. Voor de Duitse bezettingsmacht heeft deze zelf opgelegde isolatie tot gevolg gehad dat twee leden van de Wehrmacht na 12 april 1945 ten gevolge van ziekte zijn gestorven. Noodgedwongen werden hun lichamen op de Algemene Begraafplaats van West-Terschelling ter aarde besteld.402 Intussen werd Makkum op 18 april door de Canadezen bevrijd en Harlingen een dag eerder. Op 16 april wist een aantal uit Harlingen gevluchte Duitse militairen, Nederlandse Landwachters en andere Duitsgezinde Nederlanders met het ms ‘Vlieland’ van de TSM Terschelling te bereiken. Onder hen was de NSB-burgemeester van Harlingen, P.J.E. Dekker, met zijn gezin.403 Het gezelschap bracht berichten mee dat verzetsstrijders op de vastewal niet bepaald zachtzinnig met reeds gecapituleerde Duitsers en hun Nederlandse handlangers omgingen. Het is niet verwonderlijk dat deze berichten in de opgewonden sfeer die de op handen zijnde bevrijding in de geïsoleerde Terschellinger gemeenschap met zich meebracht, snel werden aangedikt. Zo werd er verteld dat NBS-ers (en in sommige versies van het verhaal ook Canadezen) Duitse militairen die hun wapens reeds hadden weggegooid of ingeleverd, de keel hadden afgesneden. Vol afgrijzen liet Inselkommandant Bernard op 17 april, ’s avonds om acht uur, twaalf burgers, waarvan hij vermoedde dat ze tot het verzet behoorden, in Schutzhaft nemen.404 Tevens werd huiszoeking bij hen gedaan.405 400 Smit. Dl. 6. 401 Ypma. 324. 402 Bijlage behorende bij de brief van Sectie G VIII 190 108 d.d. 31 maart 1947. Gericht aan de Chef van de Generale Staf, Sectie G VIII (Krijgsgeschiedenis) van het Ministerie van Oorlog. in: Informatie over de oorlogsjaren op Terschelling. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 396. Gemeentearchief Terschelling. 403 N.N. Terschellinger Pennekrassen III. 404 Wijbenga. Dl. 2. 400. 405 Zaadnoordijk. Vel III.

248

Het betrof de heren Van Ewijk, Han Kerbert, ds. L.A. Bodaan, Maas, J. Haringa, H.Kruizinga, notaris W. Flamman, onderwijzer Den Boer (die inderdaad tot het verzet behoorde, zoals we eerder zagen), Jeen de Vos, J. Everts, beurtschipper D. Borsch en de timmerman Van der Zee.406 Op 18 april werden nog huisarts David Smit (districtscommandant van de NBS) en de heer Stobbe opgepakt. Ook bij hen werd huiszoeking gedaan. J. Haringa werd die middag weer vrijgelaten.407 Daarmee kwam het aantal Schutzhäftlinge op dertien. Twee leden van het driemanschap dat de leiding over het verzet had, Smit en Den Boer, behoorden tenslotte dus tot dit gezelschap. Hiermee was nagenoeg de gehele top der NBS door de Duitsers onder arrest gesteld, overigens zonder dat ze daar zelf enige kennis van droegen. Bernard vertelde de mensen dat ze beslist geen gijzelaars waren maar Schutzhäftlinge: ze waren opgepakt om hen tegen ‘de volkswoede’ te beschermen.408 (In het hoofdstuk over de Bijzondere Rechtspleging wordt bij de behandeling van de zaak tegen J. Gorter geschetst hoe de besluitvorming over welke mensen in Schützhäft moesten worden genomen tot stand kwam). Met hun arrestatie braken moeilijke momenten aan voor deze mensen. Zaadnoordijk: ‘Hoewel uit de samenstelling der groep gearresteerden viel op te maken dat de Duitschers klaarblijkelijk nog geen vermoeden hadden in welke richting naar een wel vermoedde maar toch in verband met plaatselijke verhoudingen onwaarschijnlijk geachte ondergrondsche activiteit gezocht moest worden, was toch de positie der DRIEMANSCHAP uiterst kwetsbaar doordat dienzelfden dag het gebouw gevorderd werd waarin zich de geheime wapenbergplaats bevond der N.B.S., welk gebouw bezet werd door een uit Harlingen gevlucht marine-commando. De inbeslagname van het huis en de intocht der nieuwe bewoners geschiedde op zoo korte termijn dat er geen kans was om de N.B.S.-wapens naar een andere schuilplaats te vervoeren, terwijl ook het archief in dit gebouw ondergronds moest achterblijven (hieruit waren echter alle namen reeds verwijderd). Vanaf 17 April tot 7 Mei hebben deze duitsche marinemenschen boven op de N.B.S.-wapens gewoond zonder daarvan het flauwste vermoeden te hebben’.409 Oud-verzetsman wijlen Piet de Jong: ‘We dachten eerst wel even dat de zaak verraden was, maar toen we later hoorden dat er ook mensen bij waren die helemaal niks met de BS te maken hadden, voelden we ons wat veiliger’.410 De gevangenen werden opgesloten in een bunker bij Midsland waar familieleden en vrienden zich verdienstelijk maakten door hen door de tralies heen van voedsel en sigaretten te voorzien.411 P.J. van Campen reed dagelijks in zijn invalidenwagen naar de bunker om de gevangenen het nieuwsbulletin voor te lezen dat hij op de BBC had gehoord.412 De bevolking was woedend over de gevangenname maar tot uitspattingen kwam het niet, in het besef dat er kostbare levens op het spel stonden. Vóór alles moest immers worden voorkomen dat de Duitsers argumenten in handen werden gegeven om, al was het maar bij wijze van waarschuwing, gijzelaars te liquideren.413 Terwijl de bevolking blijk gaf van haar medeleven met de gevangenen, liet de verontwaardigde Inselkommandant per omroeper bekend maken dat de gearresteerden niet beschouwd mochten worden als gijzelaars, maar zuiver als lieden die waren gearresteerd op verdenking van terroristische activiteiten. Achteraf gezien hebben de gearresteerden geluk gehad dat de huiszoekingen niet werden verricht door leden van de Grüne Polizei, want die waren op dat moment reeds van 406 Bodaan, L.A. Momentopname III. 407 Smit. Dl. 6. 408 Bodaan. 409 Zaadnoordijk. Vel IV. 410 Zorgdrager. ‘Kanst dyn smoel houe?’ 411 Wijlen de heer P. de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004. 412 Van Campen. 20. 413 N.N. Terschellinger Pennekrassen VII.

249

Terschelling vertrokken. In hun plaats kwamen de huiszoekingen voor rekening van militairen zonder ervaring in dit werk. Zij zagen bij het merendeel van de gearresteerden belastend materiaal over het hoofd.414 Acht dagen na hun inhechtenisneming werden de gevangenen weer vrijgelaten, wellicht op grond van berichten dat het er op de vastewal wat minder bloederig aan toe ging dan men uit de aangedikte gruwelverhalen had opgemaakt. Op Terschelling waren zulke daden immers achterwege gebleven, zo hadden de Duitsers kunnen vaststellen, en de bevolking had zich ondanks de bevrijdingsroes rustig gehouden. De invrijheidstelling van de Schutzhäftlinge ging echter gepaard met de waarschuwing van de Inselkommandant dat opnieuw arrestatie en ook terechtstelling zou volgen indien ook maar één Duitse soldaat iets zou worden aangedaan. Daarbij zou het aantal te arresteren personen bovendien worden opgevoerd tot dertig. Tijdens deze voor Terschelling zo enerverende dagen was het niet mogelijk geweest de gewestelijk commandant van de NBS en diens staf van de gebeurtenissen op de hoogte te stellen.415 De ex-gevangenen lieten direct na hun vrijlating de dorpsomroepers het eiland rond gaan met de mededeling dat ‘de gijzelaars de bevolking hartelijk dank zeggen voor het betoonde medeleven’. Inselkommandant Bernard protesteerde echter fel tegen deze formulering, omdat hij de mannen niet als gijzelaars had opgepakt doch als Schutzhäftlinge. Bernards protest klonk kennelijk dermate dreigend dat de ex-gevangenen zich genoodzaakt zagen de omroepers opnieuw de straat op te sturen, nu met de boodschap dat ‘de gevangenen verklaren niet in gijzeling te hebben gezeten maar in Schutzhäft’.416 De bevolking van Terschelling verkeerde vanaf 12 april 1945 in een totaal isolement, zoals eerder bleek. Op die datum sommeerden de Duitsers de leiding van de Terschellinger Stoomboot Maatschappij om de bootdienst op Harlingen direct te stoppen in verband met de aanwezigheid van Canadese troepen in Friesland. Met het uitvallen der bootverbinding was ook de koeriersdienst die de NBS regelmatig naar de vastewal had onderhouden, verbroken. Pogingen van de NBS-districtsleiding om de beschikking te krijgen over een eigen radiozender waren voordien reeds op een mislukking uitgelopen. Wel was men voor de ontvangst van radioberichten bestemd voor de Terschellinger NBS op alles goed voorbereid. Daarbij werd regelmatig radiowacht gehouden door een goed geïnstrueerde marconist die op de hoogte was van zaken als codes en uitzendtijden. Er is echter nooit een voor Terschelling bestemd radiobericht door hem opgevangen. Toen Friesland eenmaal door Canadese troepen was bevrijd verviel ook de mogelijkheid om telefonisch contact te onderhouden met de gewestelijke staf van de NBS, aangezien de voor gebruik door burgers bestemde telefoonverbinding op last van de Duitsers moest worden verbroken. Zo kwam het dat de burgerbevolking van Terschelling tot 10 mei 1945 van elke verbinding met de vastewal was verstoken. De Duitse Wehrmacht onderhield contact met zijn autoriteiten in Den Helder via de militaire telefoonverbindingen, evenals door middel van oorlogsscheepjes die zich nog op de Waddenzee waagden.417 Tengevolge van de komst der geallieerden in Friesland kwamen tal van voor de Duitsers varende schepen een toevlucht zoeken in de haven van West-Terschelling. Daardoor vond een incident plaats waaruit bleek hoe gemeenschappelijk de belangen waren van de Terschellinger bevolking en de op het eiland gelegerde Duitse militairen in zaken van leven en dood. Het incident betrof twee met mijnen geladen rijnaken: de ‘Walsum 10’ en de ‘Boetak’. Die hadden ligplaats achter in 414 Zaadnoordijk. Vel IV. 415 Ibidem. 416 Ypma. 324. 417 Zaadnoordijk. Vel IV.

250

de haven, vlakbij het dorp West-Terschelling. Reden waarom werd gevreesd voor een ramp wanneer ze zouden worden getroffen door een bom van één der vele Britse vliegtuigen die regelmatig in de buurt van het eiland kwamen. Deze vrees kwam ook de Duitsers ter ore, waarop die zich realiseerden dat ze zelf eveneens gevaar liepen. Beide schepen werden dan ook snel buiten de haven gebracht en kregen een nieuwe ligplaats op het wad, een flink eind oostwaarts van WestTerschelling. Twee dagen later werden de aken inderdaad aangevallen door drie Britse vliegtuigen. De ‘Boetak’ kreeg een voltreffer, explodeerde en zonk, de ‘Walsum 10’ explodeerde eveneens na in brand te zijn gevlogen. Terschellingers zowel als Duitsers haalden opgelucht adem.418 Op 4 mei, ’s avonds om half negen, werd ook op de waddeneilanden het BBC-radiobericht ontvangen over de onvoorwaardelijke capitulatie van alle Duitse legers in geheel Nederland, Noordwest-Duitsland en Denemarken. Het bericht, dat was opgenomen in een voor België bestemde uitzending, werd eveneens op Terschelling opgevangen door overtreders van het Duitse luisterverbod. Het bereikte NBS-districtscommandant Smit een kwartier later. Smit besloot meteen een bespreking te houden met zijn beide gemeentecommandanten. Daarbij werd besloten, hoewel dit bericht door een verboden Duitsvijandige zender was uitgezonden en met een clandestien radiotoestel ontvangen, toch een gezamenlijk onderhoud met de Inselkommandant aan te vragen. Om half tien die avond werden de drie verzetsleiders door Inselkommandant Bernard ontvangen. Zij verklaarden dat het door de BBC uitgezonden bericht inzake onvoorwaardelijke capitulatie van alle in Nederland gelegerde Duitse troepen voor hen aanleiding was om in verband met de handhaving van orde en rust op het eiland een bespreking te houden over de eventuele gevolgen hiervan. Bernard antwoordde dat hem, noch officieel noch officieus, iets over een capitulatie bekend was. Tijdens de bespreking, die vijf uren in beslag nam, kwam zelfs nog een telegram binnen van het Duitse oppercommando waarin het BBC-bericht een ‘volkomen leugen’ werd genoemd. Bernard verklaarde zich echter in principe bereid tot verder onderhandelen zodra hem een officiële mededeling inzake een eventuele capitulatie had bereikt. In dat geval zou districtscommandant Smit daar onmiddellijk van op de hoogte worden gesteld, zo beloofde hij. Dan zou Bernard in overweging nemen om, met terzijdestelling van de NSB-burgemeester S. Perdok, te komen tot officiële erkenning van een organisatie die orde en rust onder de burgerij zou handhaven. Van die burgerij verwachtte men erkenning van het driemanschap. De bevestiging over de Duitse onvoorwaardelijke capitulatie bereikte Bernard kennelijk in de nanacht, want Smit ontving op zaterdagochtend 5 mei om acht uur namens de Inselkommandant bericht dat het eerste stadium daarvan, Waffenruhe, was ingetreden. Om negen uur werd deze mededeling per omroeper aan de bevolking bekend gemaakt.419 De capitulatie zou echter geen verandering in de situatie op het eiland brengen, aldus Bernard tijdens een om half tien belegde tweede ontmoeting met de NBS-leiding, want de Duitse Wehrmacht bleef verantwoordelijk voor orde en rust, ook onder de burgerbevolking.420 Vlagvertoon en andere uitingen van een publieke vredesviering zouden bovendien voorlopig achterwege moeten blijven, sommeerde Bernard. In zoverre daarmee reeds was begonnen moesten die terstond worden afgebroken. Zodra hij nadere instructies van zijn opperbevel ontving, zou het driemanschap van de NBS hiervan onmiddellijk op de hoogte worden gesteld waarna verdere bespreking zou volgen.

418 N.N. Terschellinger Pennekrassen VI. 419 Zaadnoordijk. Vel V. 420 Ypma. 325.

251

Voor een goed begrip inzake de gebezigde termen capitulatie en Waffenruhe is het zinvol in te gaan op wat hierover feitelijk tussen geallieerden en Duitsers werd besproken en besloten, zodat nagegaan kan worden in hoeverre hier door de Duitse bezettingsmacht op Terschelling aan tegemoet werd gekomen. In de avond van 4 mei had in een tent op de Lüneburger Heide overleg plaats tussen Field-marshall B.L. Montgomery namens de geallieerden en Generaladmiral H.G. von Friedeburg namens de Wehrmacht. Het resultaat daarvan was de ondertekening van een document waarin de overgave van alle Duitse strijdkrachten in West-Europa was bepaald. De authentieke tekst van de belangrijkste twee punten luidde: 1. The German Command agrees to the surrender of all German forces in HOLLAND, in northwest GERMANY including the FRISIAN ISLANDS and HELGOLAND and all other islands, in SCHLESWIG-HOLSTEIN, and in DENMARK, to the C.-in-C. 21 Army group. This to include all naval ships in these areas. These forces to lay down their arms and to surrender unconditionally. 2. All hostilities on land, on sea, or in the air by German forces in the above areas to cease at 0800 hrs. British Double Summer Time on Saturday 5 May 1945.421 Dit hield dus in dat Von Friedeburg tot de volgende ochtend, 5 mei, 08:00 uur de tijd had om het capitulatiebericht aan de bevelhebbers van de Wehrmacht in de genoemde gebieden door te geven. Vanaf dat tijdstip zouden alle oorlogshandelingen moeten worden gestaakt. Naar aanleiding van de ondertekening van bovengenoemd document had het Oberkommando der Wehrmacht nog diezelfde avond aan de legercommandanten het volgende bevel doen uitgaan: Ab 5.5.1945, 08.00 Uhr deutscher Sommerzeit Waffenruhe genenueber den Truppen Montgomery.422 Ingevolge dit bevel moesten alle Duitse troepen bewapend in stelling blijven. De bevelhebber van het Duitse bezettingsleger in West-Nederland, Generaloberst J.A. Blaskowitz, gaf de instructie door aan zijn troepen. Blaskowitz, die zich in Hilversum bevond, werd in de ochtend van 5 mei door de bevelhebber van het 1st Canadian Corps, Lieutenant-general Ch. Foulkes, opgeroepen zich voor besprekingen over de capitulatie naar hotel De Wereld in Wageningen te begeven. Tot ergernis van Foulkes zond Blaskowitz aanvankelijk zijn chef-staf. Pas in de middag verscheen Blaskowitz zelf, die vervolgens een document ter ondertekening kreeg voorgelegd waarin de praktische uitwerking van de capitulatie was geregeld. Daarbij behoorden allerlei voorwaarden, zoals geen troepenverplaatsingen meer tenzij op bevel van de geallieerden, geen vernielingen meer, etc. Blaskowitz ging met de bevelen inzake de overgave akkoord. Hij kreeg inzake de ondertekening echter 24 uur uitstel, zodat hij kon nagaan of hij al zijn verplichtingen ten aanzien van de daarin gestelde eisen kon nakomen. De volgende dag, op 6 mei dus, ondertekende Blaskowitz het capitulatiedocument in bijzijn van onder meer Prins Bernhard als commandant van de NBS.423 De bevolking van Terschelling had na het bericht van de omroeper inzake de capitulatie op 5 mei inderdaad massaal de vlaggen uitgestoken. Men volgde echter het bevel van Bernard op dat ze weer moesten worden ingehaald. Inmiddels was algemeen bekend geworden dat er een ondergrondse verzetsorganisatie op het eiland actief was. Men bleek direct bereid om aan de wensen van de NBS gehoor te geven inzake de handhaving van orde en rust, zo concludeert Zaadnoordijk.424 421 De Jong. Dl. 10B, tweede helft. 1331. Van der Pauw. 685. 422 De Jong. Dl. 10B, tweede helft. 1341. 423 Ibidem. 1359. 424 Zaadnoordijk. Vel V.

252

De groep geallieerde officieren die in de bevrijdingsdagen door de Duitsers in Hotel Oepkes werd ondergebracht (’t Behouden Huys) Zaterdag 5 en zondag 6 mei verliepen verder rustig op Terschelling, zij het dat er geen verandering kwam in het totale isolement van het eiland. Gedurende dat weekeinde schoof de leiding van de NBS opnieuw met Inselkommandant Bernard aan tafel voor overleg. Het driemanschap legde daarbij zijn kaarten op tafel en verklaarde dat men kon rekenen op een organisatie van 120 gewapende mannen. Hierbij werd verzwegen dat het uit Harlingen gevluchte Duitse marine-commando voorlopig nog bovenop deze wapens woonde en dat voor bewapening van zeker vijftig procent der NBS-sterkte nog Duitse wapens nodig waren. Als eis legde de NBS op tafel dat zij volledig door de Inselkommandant zou worden erkend en ingeschakeld zou worden bij de handhaving van orde en rust onder de bevolking. Verder eiste de NBS het aftreden van NSBburgemeester Perdok en overname van het bestuurlijk gezag van de gemeente tot het moment waarop diens opvolger door de Nederlandse autoriteiten zou zijn benoemd. De Inselkommandant deelde mee dat volgens instructies van het Duitse opperbevel de eisen van de NBS konden worden ingewilligd op basis van volledige samenwerking met en in ondergeschiktheid aan de wensen van de Inselkommandant. Dit laatste was nodig omdat de Duitse Wehrmacht volledig verantwoordelijk zou worden gehouden voor de goede gang van zaken op het eiland tot op het moment der ontwapening. Twee gebouwen, respectievelijk te West-Terschelling en Midsland, zouden door de Duitsers worden ontruimd ten behoeve van huisvesting van de NBS.425 425 Zaadnoordijk. Vel VI.

253

Op maandagavond 7 mei deden zich de eerste tekenen voor dat de capitulatievoorwaarden ook bij de Duitsers op Terschelling begonnen door te werken. Vanuit een bunker werd een groep gevangen genomen geallieerde officieren overgebracht naar hotel Van Nouhuys aan de Burgemeester Van Heusdenweg te West-Terschelling (op de plaats van het huidige hotel Schylge), waar de accommodatie uiteraard beter was. Later werden ze op een luid toeterende open vrachtauto naar hotel Oepkes in de De Ruyterstraat op West vervoerd.426 Het betrof zestien officieren: zeven Amerikanen, drie Canadezen, twee Polen, twee Engelsen, een Fransman en een Nederlandse kapitein van de politie. De Duitsers hadden de groep vanaf Den Helder naar Borkum willen brengen, doch ten gevolge van de capitulatie waren ze niet verder met hen gekomen dan Terschelling.427 Direct na het bekend worden van de capitulatie hadden de Duitsers besloten hen in Hotel Oepkes onder te brengen. Daar werd een Duitse schildwacht voor de deur gezet om te voorkomen dat de bevolking vrij met het gezelschap zou kunnen spreken. Maar na enige aandrang stonden de Duitsers uiteindelijk toe dat de officieren op het balkon verschenen, waar ze met groot gejuich werden begroet. Ondanks het verbod daartoe was het balkon al spoedig versierd met vlaggen en guirlandes. Dit alles uiteraard tot grote ergernis van de Duitsers, die nooit op zulk een uitbundige vreugde van de bevolking hadden gerekend.428 Hierdoor ontstond een grimmige sfeer, maar dankzij de zelfbeheersing van zowel Duitse officieren als NBS kon een uitbarsting van geweld worden voorkomen. Niettemin maakten enkele matrozen van een in de haven liggend marineschip aanstalten om een kanon voor vuren gereed te maken, doch dit kon door hun officieren worden voorkomen. Geleidelijk aan zou de NBS meer terrein winnen. Vanaf maandag 7 mei mocht toch op het eiland worden gevlagd en werd een aantal beperkende bepalingen opgeheven. Districtscommandant Smit van de NBS hees als eerste de Nederlandse driekleur aan zijn woning en binnen een uur vlagde eenieder en liep de gehele bevolking in oranje getooid op straat. Enkele winkeliers die nog over een voorraad Nederlandse vlaggetjes bleken te beschikken deelden die uit aan de jeugd. Daarmee werd de feestvreugde algemeen op het eiland. Alleen op de Brandaris ontbrak nog het rood-wit-blauw, hoewel daar vanaf die ochtend de Duitse oorlogsvlag niet meer werd gehesen. In de stellige verwachting dat de komst van de geallieerde bevrijders nog een kwestie van zeer korte tijd zou zijn, kalkte de bevolking in grote letters op muren en straten haar feestelijke gevoelens neer. Ook verrezen hier en daar reeds de nodige erepoorten.429 Nadat het driemanschap nog een bespreking met de Inselkommandant had gevoerd opende de NBS-districtscommandant zijn bureau in het raadhuis in de Torenstraat. De gemeentecommandant West-Terschelling vestigde zijn bureau elders in deze straat in Hotel Nap, waar later ook de secties Verpleging en Financiën van de NBS onderdak zouden vinden. Voor de sectie havenwacht van de NBS stelde de Terschellinger Stoomboot Maatschappij een kantoor beschikbaar aan de Willem Barentszkade. De gemeentecommandant Oost-Terschelling vestigde zijn bureau in een daartoe door de Duitsers beschikbaar gestelde bunker bij Midsland. Met de Duitsers werd door de NBS afgesproken dat NSB-burgemeester Perdok formeel nog in functie zou blijven, doch dat hij slechts kon handelen met voorkennis en sanctie van de districtscommandant.430 Dezelfde ochtend mocht de NBS het Waterstaatskantoor overnemen, evenals de opzichterswoning waarin de illegaal aangevoerde wapens waren verborgen maar waarin sedert 17 april het uit 426 De Terschellinger, 4 mei 1995. 427 Botje-Oepkes. 70. 428 Eén van de Amerikaanse officieren, Ellis Smith, die met zijn B 17 bommenwerper bij Zandvoort was neergestort, kwam in 1995 met zijn echtgenote Carolin naar Terschelling om deel te nemen aan de viering van het vijftigste bevrijdingsjaar. De Terschellinger, 27 april 1995. 429 Zaadnoordijk. Vel VI. 430 Ibidem.

254

Harlingen gevluchte Duits marine-commando gehuisvest was geweest. In tegenwoordigheid van de gehele NBS-staf en de gevechtstroepen werd de goed gecamoufleerde toegang tot de wapenbergplaats geopend in het bijzijn van de op vertrek staande Duitsers. Zoals eerder aangegeven in het hoofdstuk over het verzet, waren de Duitsers niet weinig verrast toen de negen kisten met wapens alsmede het NBS-archief tevoorschijn kwamen. Niet zonder leedvermaak werden de machinegeweren, stenguns en geweren met de bijbehorende ammunitie onder de NBS-ers uitgedeeld. Direct daarna werden de NBS-manschappen geconsigneerd in de Bijzondere Christelijke School te West-Terschelling, waar de wapens werden gereinigd en schietklaar gemaakt. De vijftig mannen van de NBS-groep West-Terschelling kwamen om half twaalf in één van de schoollokalen bijeen waar ze door districtscommandant Smit werden toegesproken. Smit wees er met nadruk op welke verantwoordelijkheid vanaf dat moment rustte op de NBS en elk van haar leden. Vervolgens zette hij de taak uiteen die de eerste dagen op de NBS zou rusten en die door een tekort aan personeel ongetwijfeld zwaar zou blijken te zijn. Smit: ‘De NBS is bovengronds gekomen en in de stellige verwachting dat de komst der geallieerde troepen ter ontwapening der Duitsers slechts een kwestie van zeer korte tijd kan zijn wordt nu de arbeid aangevangen’. Na deze toespraak werd gezamenlijk het Wilhelmus gezongen. Om twaalf uur gingen de eerste gewapende NBS-patrouilles, gevormd uit leden der gevechtstroepen, allen oud-militair, de straat op, luid toegejuicht door de bevolking. Bij gebrek aan een overall werd uitsluitend de NBS-armband als kenteken gedragen. Maar de patrouilles hadden nauwelijks hun eerste ronde volbracht toen Inselkommandant Bernard persoonlijk op straat verscheen. Hij verbood het gewapend patrouilleren omdat zulks gevaarlijk zou zijn voor de gemoedsrust der bevolking. Tegelijkertijd stuurde Bernard gewapende Duitse onderofficiers-patrouilles de straat op, doch hij liet die weer inrukken toen aan zijn eis gevolg werd gegeven. Vanaf dat moment bleef de NBS ongewapend patrouilleren.431 Op maandag 7 mei vond nog een incident plaats dat de NBS niet heeft kunnen verhinderen. Zoals eerder beschreven, verbleef mevrouw Rost van Tonningen sinds 29 maart op het eiland. Zij logeerde met haar gezelschap in de woning van de weduwe Bloem-Swart te Formerum, waar zij in de nacht van 27 op 28 april was bevallen van een zoon. Uiteraard hield de NBS in de bevrijdingsdagen een waakzaam oog op haar gericht, maar op 7 mei kwam op het bureau van de gemeentecommandant West het bericht binnen dat mevrouw Rost van Tonningen met haar drie kinderen, chauffeur-lijfwacht Hartman en diens echtgenote per Duitse Rode Kruiswagen in de richting van West-Terschelling was vertrokken. De NBS ondernam direct pogingen om achter haar verblijfplaats te komen maar slaagde daar niet in. Inselkommandant Bernard weigerde inlichtingen daarover te verstrekken. Later op de dag bleek dat de vrouw met haar kinderen en gevolg aan boord van een Duits schip was gesmokkeld dat nog dezelfde middag, in het gezelschap van een motorboot van de Hunze Mij., naar zee was vertrokken met als bestemming Hamburg. Deze schepen ressorteerden onder een Minenzugflotille-commando in Den Helder. Het bleek dat haar vlucht was voorbereid door de Duitse revier-artz Niemann, die ook de Rode Kruiswagen ter beschikking had gesteld.432 De bemanning van ‘Loodskotter no. 4’ kreeg dezelfde maandag opdracht van de Duitsers om zich gereed te maken naar Ameland te varen. De bedoeling daarvan is onbekend. Wellicht wilde een aantal Duitsers zich uit de voeten maken. De mannen weigerden echter, waarop de reserve-bemanning ervoor zorgde voorlopig voor de Duitsers onvindbaar te zijn. In plaats van de 431 Ibidem. 432 Zaadnoordijk. Vel VII.

255

loodskotter vertrok nu een Duitse sleepboot naar Ameland. Nadien vertrokken op bevel van de Seetransportstelle Terschelling nog enige schepen uit de haven. Daarbij werd een meisje met de Nederlandse nationaliteit, vriendin van één der vertrekkende Duitsers, meegenomen. Protesten van de NBS daartegen bij de Inselkommandant hadden geen succes, aangezien de Seetransportstelle niet onder hem scheen te ressorteren.433 Na de demonstratie van aanhankelijkheid die de bevolking ’s middags had getoond bij Hotel Oepkes, waar de zestien krijgsgevangen geallieerde officieren verbleven, werden ’s avonds de Duitse schildwachten rondom het gebouw ingetrokken. De officieren kregen hun papieren en overige bezittingen terug, waarna zij tot tien uur (Sperrtijd) de gelegenheid kregen het dorp te bezichtigen. Op de schouders der bevolking werden zij het dorp rondgedragen. Daarna mocht de NBS-leiding enige tijd in hun gezelschap doorbrengen. Daarbij bleek, dat de officieren tot die middag volkomen onkundig waren gelaten van de onvoorwaardelijke Duitse capitulatie, die reeds drie dagen eerder was afgekondigd.434 De daadwerkelijke bevrijding van het eiland bleef echter maar uit. De Duitsers bleven waar ze waren en van de komst van geallieerde troepen was niets te bespeuren. Ook op de andere waddeneilanden wachtte de bevolking vergeefs op de bevrijding. Pas op en na 8 mei namen de geallieerden de moeite om periodiek korte inspecties op de eilanden in te stellen, met de leden van het verzet te overleggen, de hoeveelheden aanwezig wapentuig te inventariseren en de ontwapening van de aanwezige Duitse troepen voor te bereiden. Op Terschelling begon dinsdag 8 mei hoopvol toen om acht uur ’s ochtends door de NBS-havenwacht de komst van een oorlogsschip werd gerapporteerd. Het hele dorp stroomde uit op het vernemen van dit bericht; iedereen verwachtte de komst van de geallieerden. Het bleek echter loos alarm te zijn; de teleurstelling was groot toen het schip door het Stortemelk naar de Noordzee verdween. Inmiddels waren alle op het eiland aanwezige oud-militairen volgens plan bij de NBS ingedeeld ter versterking van patrouilles en bewakingstroepen. Daarmee was de totale sterkte van de NBS op 120 man gebracht. Vanuit de bevolking kwam een stroom verzoeken binnen om ook bij de NBS te worden ingedeeld. Hieraan kon echter door gebrek aan voldoende wapens niet worden voldaan. In en buiten dienst droegen nu alle NBS-ers hun armband, zodat zij ten allen tijde voor eenieder herkenbaar waren. De bevolking maakte van deze dag een ware feestdag waarbij de stemming niets te wensen overliet. Vanaf het gehele eiland kwam de jeugd naar West-Terschelling. Daar droeg de aanwezigheid van de zestien geallieerde officieren, die inmiddels hun volledige bewegingsvrijheid hadden herkregen, zeer veel bij aan de feestvreugde. Dit ontaardde in een grote demonstratie van dankbaarheid en vreugde over de bevrijding van de Duitsers. Maar hoewel de viering een rustig en gedisciplineerd karakter droeg, werd de verhouding tussen bevolking en Duitsers ’s avonds weer vertroebeld doordat het de bemanningen van de in de haven liggende marine-voorpostenboten werd toegestaan te passagieren gewapend met karabijn, revolver en/of handgranaten. De Duitse patrouilles moesten die avond worden verdubbeld omdat de marineleiding aan de matrozen per hoofd een hoeveelheid arak (een jeneversoort) en rum van anderhalve liter had uitgedeeld. Alle verzoeken van de NBS aan de marineleiding om uitreiking van 433 Ibidem. 434 Zaadnoordijk, W. VIII. Oud-piloot Ellis Smith vertelde in 1995 tijdens zijn bezoek aan Terschelling dat de groep die avond door de Duitsers jenever verstrekt had gekregen. De Britten in het gezelschap weigerden die te drinken, waardoor de anderen meer dronken dan goed voor hen was. Smith bewaart daardoor minder goede herinneringen aan de trap in hotel Oepkes, waar hij vervolgens vanaf was gevallen… De groep kreeg overigens van de Duitsers de gelegenheid vóór hun vertrek van Terschelling een fietstocht over het eiland te maken. Aangezien de mannen lange tijd geen lichaamsbeweging hadden gehad zullen ze daar graag gebruik van hebben gemaakt. De Terschellinger, 27 april 1995.

256

alcoholica achterwege te laten en ook het gewapend passagieren te beperken, werden afgewezen. Ondertussen kwamen bij de NBS tal van rapporten binnen waaruit bleek dat leden van de Wehrmacht op grote schaal bezig waren oorlogsbuit te verzamelen zoals steenkool, hout, levensmiddelen, drank, radiotoestellen, meubels, etc. Een deel van deze goederen werd bij de bevolking geruild tegen onder meer handkarretjes. Ook sommige burgers gingen niet vrijuit; door de NBS moesten dan ook pogingen tot diefstal en heling worden gerapporteerd. Eén en ander leidde ertoe dat de controles van de NBS geïntensiveerd moesten worden, temeer omdat bleek dat de Duitse autoriteiten geen medewerking wilden verlenen aan de diefstal en plundering een einde aan te maken. Het isolement van het eiland bleef ook deze dag voortduren. Nog steeds bestond er geen enkele mogelijkheid om telefonisch of anderszins contact te maken met de gewestelijke staf van de NBS in Leeuwarden of die in Noord-Holland. Hoewel het militaire telefoonnet naar behoren functioneerde weigerden de Duitsers de NBS toestemming te geven hier gebruik van te maken. Nadat de bevolking om tien uur, Sperrzeit, naar huis was gegaan bleef het in West-Terschelling op 8 mei nog enige tijd rumoerig ten gevolge van passagierende, baldadige Duitse matrozen. Bij een burger werd een handgranaat in huis gegooid. De schade bleef daarbij beperkt tot vernield meubilair. Uit gegevens welke de Inselkommandant op grond van door hem ontvangen bevelen aan de NBS-leiding doorgaf werd sterk de indruk gewekt dat de Duitse opvatting der Waffenruhe lang niet zo ver ging als werd gesteld in de capitulatievoorwaarden, voorzover die via de radio bekend werden gemaakt. Wel scheen onder de Duitsers een grote angst te bestaan voor ontwapening door de Canadezen. De Inselkommandant verklaarde zelfs dat hij er persoonlijk de voorkeur aan zou geven wanneer dit door de NBS zou gebeuren. Herhaaldelijk werd de verstandhouding tussen de NBS en de Duitse instanties bemoeilijkt doordat ondergestelde officieren, in het bijzonder de Ortskommandant te West-Terschelling, de officieren van de marine-voorpostenboten en die van de Seetransportstelle, telkens maatregelen namen die in strijd waren met de toezeggingen welke de Inselkommandant aan de NBS had gedaan. Op de ochtend van woensdag 9 mei dreigde in de haven een Duits, van beton gebouwd zgn. compositieschip te zinken. Duitsers en NBS vermoedden dat hier van sabotage sprake was. Met behulp van personeel van de Terschellinger Stoomboot Maatschappij slaagde de havenwacht erin het schip vlot te houden. Nader onderzoek wees uit dat er een buitenboordkraan was open gezet. Diezelfde ochtend werden de zestien ex-krijgsgevangen geallieerde officieren door de Duitsers per snelboot overgebracht naar Den Helder. Daar werden ze overgedragen aan de geallieerden, die hen naar Brussel vervoerden. Vandaar probeerde iedereen zich weer bij zijn onderdeel te voegen.435 Dit vertrek was door de Duitsers geheim gehouden, in strijd met hun toezegging dat het niet zonder voorkennis van de NBS-leiding zou plaatsvinden. Waarschijnlijk wilde men verdere aanhankelijkheidsbetuigingen van de bevolking voorkomen. Op verzoek van de Inselkommandant werd een aantal straat- en muurschilderingen verwijderd omdat hij ze kwetsend vond voor de Wehrmacht.436 Rond tien uur ’s ochtends ontstond te West-Terschelling een incident, toen de NBS naar de oude begraafplaats naast de Brandaris marcheerde en daar na een korte herdenkingsplechtigheid met 435 De Terschellinger, 27 april 1995. 436 Zaadnoordijk. Vel IX.

257

kranslegging, zoals eerder beschreven, saluutschoten loste bij het graf van de in de meidagen van 1940 omgekomen militair Pieter Hendrik Bloem (zie Bijlage 1). Hetzelfde gebeurde op het kerkhof der oorlogsslachtoffers bij het naamloze graf van een geallieerde piloot. Het gevolg was, dat de Duitsers weer gewapend gingen patrouilleren omdat ze de plechtigheden als een demonstratie opvatten.437 Het laat zich begrijpen dat onder de bevolking door dit alles intussen veel onrust was ontstaan. Toch kwam het niet tot ongeregeldheden, in het besef dat de Duitsers nog steeds de macht op het eiland hadden waartegen weinig viel te ondernemen. Ook de NBS W. Zaadnoordijk werd door de legde zich bij de situatie neer. De overmacht van de Duitsers was NBS als koerier naar de wal veel te groot om, ondanks dat men nu bewapend was, enige vorm gestuurd toen de geallieerde van actie te ondernemen. Zo wachtte men de gebeurtenissen af die bevrijders van Terschelling al ongetwijfeld gingen komen. Eens moesten toch wel de Canadezen te lang op zich lieten wachten op het eiland verschijnen, zo werd algemeen verwacht. (’t Behouden Huys) Eerst nog op bescheiden wijze maar allengs uitbundiger ging de bevolking feestvieren. Kinderen liepen gekleed in oranje pakjes door de straten, die elke dag meer waren versierd. Toch werd men nog steeds geconfronteerd met allerlei door de Duitsers opgelegde beperkingen. Zo gold er een avondklok: men moest om 21:00 uur binnen zijn. Maar medio mei had men wel weer de beschikking over het Nederlandse programma van Radio Hilversum via de Radio Centrale, die dagelijks van 07.00 tot 10.30 te beluisteren was.438 Intussen gingen de Duitsers gewoon hun eigen gang. Ze namen melk, boter en koeien in beslag en elke avond zag men militairen in de weer met geroofde steenkool, voedingsmiddelen en meubels. Zij bleken echter ook tot het besef te komen dat hun verblijf op Terschelling niet lang meer kon aanhouden, getuige het feit dat ze gevorderde of geruilde fietsen sloopten om er wagentjes van te maken waarmee ze hun eigendommen (?) konden vervoeren, werden zij eenmaal in krijgsgevangenschap genomen. Dat de NBS hier niet krachtig tegen optrad werd door velen met lede ogen aangezien. De anonieme schrijver van Terschellinger Pennevruchten vroeg zich na de oorlog af: ‘Is de N.B.S zoals algemeen de indruk was, werkelijk te soepel opgetreden? We weten het niet’.439 Men ervoer de meeste last van het personeel der Kriegsmarine. Soldaten van de Marine-Artillerie en de Luftwaffe gedroegen zich daarentegen overwegend fatsoenlijk.440 Intussen was tussen NBS en Inselkommandant Bernard een compromis gesloten inzake het patrouilleren. Besloten werd dat NBS en Duitsers dit voortaan gezamenlijk zouden doen. Belangrijkste reden hiertoe was, dat matrozen van de Kriegsmarine in en rond de haven regelmatig aanstuurden op relletjes met de bevolking. Van de patrouilles zou meer gezag naar hen uitgaan indien daar ook Duitse militairen deel van uitmaakten, zo werd geredeneerd. Afgesproken werd dat het gezamenlijk patrouilleren zou doorgaan tot op het moment dat de Duitsers door de geallieerden waren ontwapend. Omdat de geallieerde bevrijders steeds maar niet op het eiland verschenen werd besloten een 437 Wybenga. Dl. 2. 401. 438 De Vrije Harlinger, 18 mei 1945. 439 N.N. Terschellinger Pennekrassen VII. 440 Wiersma. 352.

258

koerier van de NBS, de heer W. Zaadnoordijk, naar de wal te sturen. Die voer op woensdag 9 mei mee met de reddingboot ‘Brandaris’ toen een ernstig zieke vrouw naar Harlingen moest worden gebracht. Zaadnoordijk was voorzien van introductiebrieven aan de commandant van het geallieerd gezag te Harlingen, de gewestelijk commandant NBS te Leeuwarden en de gemeentecommandant NBS te Harlingen. Zijn opdracht luidde, mondeling verslag uit te brengen over de situatie op Terschelling en door bemiddeling te bereiken dat de Duitse troepen op Vlieland en Terschelling spoedig door de geallieerden zouden worden ontwapend. Tevens had hij opdracht contact te zoeken met oud-gemeentesecretaris Jac. de Vos van Terschelling, die na in Duitse gevangenschap te hebben gezeten was ondergedoken in Friesland en na de bevrijding van die provincie woonachtig was te Oldeboorn. Zaadnoordijk had ook opdracht De Vos te verzoeken zo spoedig mogelijk naar Terschelling te komen indien diens benoeming tot waarnemend burgemeester inmiddels zou hebben plaatsgevonden. De ‘Brandaris’ vertrok om 13:00 uur uit de haven van West-Terschelling, zonder controle van de Duitse havenwacht. Van het vertrek der NBS-koerier werd ook geen melding gemaakt aan de Inselkommandant.441 Aan boord van de ‘Brandaris’ heeft Zaadnoordijk een volledig rapport in de Engelse taal opgesteld omtrent het doel van de reis met alle noodzakelijke gegevens van bemanning en passagiers. Dit laatste, om bij aankomst de controle te vergemakkelijken en tijdverlies zoveel mogelijk te voorkomen. Uiteraard was men op Terschelling na 27 dagen isolatie niet op de hoogte van de verhoudingen in Friesland. Wel verwachtte Zaadnoordijk van dit eerste contact van het nog door de Duitsers bezette Terschelling met Friesland dat bij aankomst in Harlingen een bijzondere controle zou worden gehouden, die veel tijd zou kosten. Ondanks het door hem opgestelde rapport en de meegebrachte introductiebrieven waren de formaliteiten dan ook niet gering. Na het afmeren nam het ruim een uur in beslag voor de patiënte van boord kon worden gehaald. De vrouw werd tenslotte overgebracht naar een ziekenhuis in Harlingen om door een arts te worden onderzocht, alvorens zij naar een ziekenhuis in Leeuwarden kon worden vervoerd. Zaadnoordijk kon daarna contact leggen met de commandant van de geallieerde troepen in Harlingen, capt. Allison, en de NBS-gemeentecommandant van Harlingen, de heer Postma. De Terschellinger koerier werd door capt. Allison in de gelegenheid gesteld om op diens bureau, onder het genot van een kop echte thee, zijn opdracht nader toe te lichten. Daarna werd hij overgedragen aan een officier der Intelligence Service om getoetst te worden op zijn kennis van de Duitse militaire versterkingen op Terschelling. Die werden vergeleken met gegevens die in maart 1945 door de NBS te Terschelling per koerier naar de vastewal waren gebracht. ‘De koerier slaagde cum laude voor dit examen’, aldus Zaadnoordijk. Minder succesvol was hij echter inzake zijn opdracht om door bemiddeling bij de geallieerde autoriteiten in Friesland bespoediging van de ontwapening der Duitse troepen op de eilanden Vlieland en Terschelling te bereiken. In opdracht van zijn meerdere, colonel Camp, die persoonlijk niet bij het gesprek aanwezig was, moest Allison Zaadnoordijk zeer tot zijn spijt mededelen dat het in Friesland gelegerde Britse troepenonderdeel in dit geval geen hulp kon verlenen. Ook was het hem niet mogelijk Zaadnoordijk in contact te brengen met het Canadese opppercommando in Noord-Holland, waarvan de beslissing in deze moest uitgaan. Zaadnoordijk stond daarop voor de keuze onverrichterzake naar Terschelling terug te keren, dan wel alsnog contact te zoeken met de gewestelijk commandant NBS te Leeuwarden. Hij koos voor het laatste, waarbij het hem werd toegestaan zijn terugkeer naar Terschelling uit te stellen tot de volgende middag twaalf uur. 441 Zaadnoordijk. Vel IX.

259

Diezelfde avond kreeg Zaadnoordijk in Franeker de gelegenheid colonel Camp persoonlijk te ontmoeten. Van hem kreeg hij eveneens te horen dat de Britse troepen in Friesland geen hulp aan het nog bezette Terschelling konden verlenen. De volgende dag, het was inmiddels donderdag 10 mei geworden, ontving de gewestelijk commandant der NBS in Friesland, kapitein A. Meijer, Zaadnoordijk op zijn bureau in het Burmaniahuis aan de Nieuwestad te Leeuwarden. Meijer was intussen telefonisch van de zaak op de hoogte gesteld door de gemeentecommandant NBS Harlingen. De gewestelijk commandant besloot na het gesprek met Zaadnoordijk persoonlijk, samen met zijn adjudant, mee te reizen naar Terschelling voor een bespreking met de Inselkommandant en de NBS-leiding. Het gezelschap zou ’s middags om twaalf uur uit de haven van Harlingen vertrekken. Voordien had de gewestelijk commandant in Harlingen nog een onderhoud met de heer Jac. de Vos, die inderdaad reeds was benoemd en beëdigd tot waarnemend burgemeester van Terschelling. Besloten werd, dat De Vos het resultaat van de reis van de gewestelijk NBS-commandant naar het eiland zou afwachten, alvorens daar zelf naartoe te vertrekken. Om precies twaalf uur werd de reis, opnieuw per reddingboot ‘Brandaris’, naar Terschelling aanvaard. Bij aankomst bleek nagenoeg de gehele bevolking van het eiland zich op de haven te hebben verzameld, nieuwsgierig als men was wie er mee terug zouden komen en hopend het één en ander te vernemen over de toestand in Harlingen. De gewestelijk commandant Friesland werd op de haven ontvangen door districtscommandant Smit van Terschelling. Opvallend was, dat de Duitse Hafenüberwachtung niet op het haventerrein aanwezig was en dat er ook geen controle door de Duitsers plaatsvond. Wel bleek onder de Terschellinger NBS enige ongerustheid te hebben bestaan over het lange wegblijven van de reddingboot.442 Onmiddellijk na aankomst had het gezelschap een onderhoud met de Inselkommandant. Daarbij lichtte de laatste toe, dat de instructies van het Duitse opperbevel te Den Helder niet toelieten dat de NBS zich met ontwapening van de Duitse troepen op het eiland zou bemoeien. Het moment van ontwapening zou verder afhankelijk zijn van de vordering der ontwapening van de Duitse troepen die zich in de kop van Noord-Holland terug hadden getrokken. Tijdens het onderhoud, dat in hoofdzaak een oriënterend karakter droeg, werd besloten dat ten behoeve van de NBS op Terschelling een directe telefoonverbinding via de PTT-kabel Ameland - Holwerd in orde zou worden gebracht door de hoofdmonteur van de PTT, de heer Dekens. De laatste had de reis per ‘Brandaris’ naar Terschelling meegemaakt en zou voorlopig op het eiland achterblijven. De verbinding kwam reeds de volgende dag tot stand, waarmee althans een begin werd gemaakt met opheffing van het totale isolement van Terschelling.443 Op dezelfde dag, donderdag 10 mei, besloot de NBS sectie VII (die politietaken uitvoerde) een aantal op Terschelling aanwezige NSB-ers te arresteren. Onder hen waren de naar Terschelling gevluchte Secretaris-generaal van Verkeer en Energie Evart van Dieren444, de kpt. der Marechaussee Manders en de NSB-burgemeester van Harlingen, P.J. Dekker. Beide eerstgenoemde NSB-ers werden als arrestanten aan boord van de ‘Brandaris’ meegenomen toen die weer van het eiland vertrok. De aanhoudingen verliepen vlot, zonder dat zich incidenten voordeden, maar ze werden verricht zonder voorkennis van de Inselkommandant. Die stelde zich de volgende dag 442 Zaadnoordijk. Vel X. 443 Zaadnoordijk. Vel XI. 444 Oudste broer van G.A. van Dieren van Formerum, die van augustus 1942 tot januari 1944 het wethouderschap op Terschelling bekleedde. Evart van Dieren was bekend als scheepsontwerper, tot 1941 te Rotterdam en na de Tweede Wereldoorlog te Amsterdam. Hij was volgens Rost van Tonningen ‘één van de geniaalste Nederlanders’. Geciteerd door Jet Spits in Tussen wal en schip. 19. E. van Dieren was in 1941 één der oprichters van het Zeevaartfront, een NSB-mantelorganisatie. Hij had als hobby het ‘Germanendom’ en de daarmee samenhangende runen. Bron: Databank Kees Stada, Kropswolde. Binnen de NSB bekleedde hij volgens de Nationaal-Socialistische Almanak 1944 de functie van sectieleider scheepsbouw van het Economisch Front. Aangenomen mag worden dat E. van Dieren op het moment van zijn arrestatie verbleef ten huize van zijn broer G.A. van Dieren te Formerum-Zuid.

260

met de NBS-leiding in verbinding met de boodschap dat de rest van de op Terschelling geïnterneerde NSB-ers weer op vrije voeten moesten worden gesteld. Hij motiveerde die maatregel met het argument dat deze arrestaties tot verstoring van de orde en rust op het eiland aanleiding zouden kunnen geven. Bovendien achtte Bernard ze kwetsend voor de Duitse bezetting, die volgens hem nog steeds de verantwoordelijkheid droeg voor orde en rust op het eiland. Die orde en rust werden deze 11e mei echter op luidruchtige wijze verstoord door de Duitsers zelf, toen hun patrouilles zingende door het dorp marcheerden, hetgeen door de bevolking als aanstootgevend werd ervaren. Bovendien bleek dat de telefonische verbinding met de Duitse instanties door onbekenden werd gesaboteerd in de centrale, die oproepen van de PTT niet beantwoordde. Gerapporteerd werd verder, dat Duitse matrozen twee NSB-burgemeester P.J. Dekker van handwagens hadden gestolen en deze aan boord brachten Harlingen vluchtte vlak voor de bevrijvan de marine-voorpostenboten. ding van zijn gemeente naar Terschelling Het driemanschap van de NBS voerde ’s avonds een be(Flevo, Harlingen) spreking ten huize van de Ortskommandant van WestTerschelling, Kpt. lt. Röter, over deze problemen. Daarbij werd afgesproken dat voortaan ‘s avonds langer dan voorheen gemengd zou worden gepatrouilleerd, namelijk van 20:00 tot 01:00 uur. De Duitsers zouden daarbij de handhaving van orde en rust onder de militairen op zich nemen. In de middag van vrijdag 11 mei arriveerde per Harlinger reddingboot ‘Twenthe’ de nieuw benoemde waarnemend burgemeester van Terschelling, de heer Jac. de Vos, vergezeld van zijn gezinsleden. Met dezelfde boot kwam ook de heer E. Roggenkamp weer op het eiland aan om zijn functie van Commissaris Loodswezen opnieuw op zich te nemen. Enige minuten nadat de ‘Twenthe’ had afgemeerd dreigde nog een incident te ontstaan, toen een Duits marine-commando plotseling het haventerrein afzette en de toegestroomde bevolking op barse wijze achteruit werkte. De bevelvoerende marine-luitenant trad daarbij ontactvol op tegen de op het terrein aanwezige NBS-havenwacht. Bijna op hetzelfde moment verschenen echter de Ortskommandant West-Terschelling en de districtscommandant NBS, Smit, op het toneel. Op een wenk van de Ortskommandant trok de Duitse patrouille zich haastig terug. Zonder controle van Duitse zijde konden de passagiers nu aan land gaan. De nieuwe burgemeester werd aan de Ortskommandant voorgesteld en vervolgens op uitbundige wijze door de bevolking verwelkomd.445 Een uur later voer de ‘Twenthe’ weer terug naar Harlingen. Op verzoek van de gewestelijke staf NBS sectie V werd duikermateriaal van de Terschellinger Stoomboot Maatschappij mee teruggenomen, bestemd voor het verrichten van werkzaamheden aan de door de Duitsers beschadigde sluizen van Kornwerderzand in de Afsluitdijk. Van 12 tot en met 15 mei 1945 was het vrij rustig op Terschelling wat betreft het gedrag van de Duitse bezettingstroepen. Wel werd vastgesteld dat de bemanningen der marine-voorpostenboten nog steeds volledig bewapend, zelfs met handgranaten, in het dorp kwamen passagieren. 445 Zaadnoordijk. Vel XI.

261

De havenwacht van de NBS had het nog altijd druk met het Duitse betonschip waaraan eerder sabotage was gepleegd. Omdat het schip nog steeds water maakte, werd het naar een veiliger plaats gesleept. De NBS verzamelde de volledige gegevens van alle in de haven liggende Duitse schepen, ook wat betreft de lading. Een aantal daarvan was op doortocht naar Duitsland. Voor het merendeel ging het daarbij om goederen die de Duitsers met deze schepen naar Duitsland wilden brengen, zoals machines van diverse scheepswerven en voorraden goederen afkomstig uit fabrieken. Op zondagochtend 13 mei arriveerde de ‘Twenthe’ weer in de haven om opnieuw bergingsmateriaal, pompen etc. af te halen voor werkzaamheden aan de sluizen van Kornwerderzand. Er waren enkele passagiers aan boord die even hun familie kwamen bezoeken maar niet in het bezit waren van een vergunning om op Terschelling te blijven. Intussen liep het op het bureau van de gemeentecommandant NBS West-Terschelling storm met mensen die verlof vroegen om de reis naar Harlingen mee te mogen maken. Er werden op last van de gewestelijke staf echter alleen reispassen afgegeven voor zeer dringende gevallen. Hetzelfde gold voor de afgifte van verklaringen van politieke gezindheid. Toen op maandag 14 mei een vrij felle bries opstak liep een aantal onbemande, voor de haven liggende schepen gevaar los te slaan. Het betrof enkele rijnaken met lading en een tankscheepje, dat op de dam terecht dreigde te komen. De NBS-havenwacht voorkwam verlies van schip en lading door het met behulp van een sleepboot in de haven te brengen. Dezelfde dag bleek de Seetransportstelle niet bereid mee te werken aan het verzoek van de havencommandant van Harlingen om het aldaar thuishorende schip ‘Risico’, dat over laad- en lostakels beschikte en in de haven van West-Terschelling lag, vrij te geven voor werkzaamheden ten bate van de voedselvoorziening. Op dinsdag 15 mei kwam opnieuw de Harlinger reddingboot ‘Twenthe’ de haven van West-Terschelling binnen. Er was op Terschelling toen al telefonisch bericht binnen gekomen van de havencommandant van Harlingen dat er geen passagiersvaart naar Harlingen was toegestaan. Verder werd op 15 mei op Terschelling bekend dat in Harlingen een aantal Terschellinger zeelieden was gearriveerd die de gehele oorlog voor de geallieerden hadden gevaren en derhalve jarenlang van huis waren geweest. Zij wilden graag met kort verlof hun gezinnen op Terschelling bezoeken, doch kregen daarvoor van de Harlinger havenautoriteiten geen toestemming. Toen bleek dat de leiding van de Terschellinger NBS er telefonisch niet in slaagde intrekking van dat verbod te verkrijgen en ook de gewestelijke staf op dit vlak geen resultaten kon bereiken, vertrok op woensdag 16 mei de sleepboot ‘Bornrif’ van de Terschellinger Stoomboot Maatschappij van Terschelling met aan boord behalve een NBS-koerier voor de gewestelijke staf ook een aantal echtgenotes van kapiteins en stuurlieden die in Harlingen waren gestrand. Ondanks het geldende verbod bleken de dames in Harlingen te worden toegelaten. Het duurde evenwel nog dagen voordat zij samen met hun echtgenoten naar Terschelling mochten vertrekken. In de nacht van 16 op 17 mei moest de strandreddingboot ‘Nicolaas Marius’ in actie komen voor hulp aan een Duits scheepje. Bij die gelegenheid brandde het licht van vuurtoren de Brandaris weer voor het eerst nadat het sinds het voorjaar van 1940 door de Duitsers was omgebouwd en gecamoufleerd. Op donderdag 17 mei vroeg de havencommandant van Harlingen telefonisch om inlichtingen over de vraag of de Duitse bezetters op Terschelling er bezwaar tegen zouden hebben indien Terschellinger zeelieden in Engels uniform hun verlof op het eiland zouden komen doorbrengen.446 446 Zaadnoordijk. Vel XII.

262

Eén van de Canadese commissies die tijdens de bevrijdingsdagen poolshoogte op Terschelling kwamen nemen. In het midden NBS-commandant David Smit (’t Behouden Huys) Het bleek, dat door de gewestelijk commandant NBS Friesland reeds op 11 mei aan ZKH prins Bernhard persoonlijk rapport was uitgebracht omtrent zijn bevindingen inzake de toestand op Terschelling. Op 17 mei had dat nog steeds niet tot zichtbare resultaten geleid, zo merkt Zaadnoordijk in zijn verslag over de bevrijdingsdagen op. Aangenomen mag worden, dat de Canadezen na de bevrijding van Friesland en de algehele Duitse capitulatie min of meer hun belangstelling voor de waddeneilanden hadden verloren. Zij zijn er kennelijk van uit gegaan dat door het isolement waarin deze eilanden verkeerden de daar aanwezige Duitse militairen geen kans hadden ze te verlaten. Volgens de Duitsers was het op 18 mei nog steeds Waffenruhe. Volledig bewapend en luid zingend werden marsen gemaakt om de soldaten fit te houden. De officieren maakten wandelritten te paard. Er werden aan de manschappen buitensporig grote rantsoenen levensmiddelen, alcoholica en sigaretten verstrekt en men hield zich bezig met zonnebaden, roeien, zwemmen en zeilen. Het optreden van officieren en kader naar de bevolking toe was arrogant. De Seetransportstelle handelde even eigenmachtig als ooit tevoren ten aanzien van gevorderde binnenschepen en sleepboten, waarop naast de schipper een Duitse bemanning aan boord bleef. Het bureau van gemeente-commandant NBS Smit werd dagelijks belegerd door schippers die de steun van de NBS wensten om hun Duitse bemanning van boord te kunnen zetten. Deze schippers werden gedwongen tot reizen naar Ameland en Vlieland (welke eilanden eveneens nog steeds door de Duitsers waren bezet), meerdere malen onder bedreiging met vuurwapens. Bij de bevolking raakte de goede stemming er tenslotte geheel uit en de uitbundige vlaggentooi die het eiland zo’n feestelijk aanzien gaf slonk langzaam maar zeker. Op vrijdag 18 mei was er weer bootverbinding met Harlingen en begon de post weer te functioneren. Het passagiersvervoer bleef echter beperkt tot de uiterst dringende gevallen. Door de 263

havencommandant van Harlingen werd het verkeer met Terschelling dermate drastisch beperkt dat mensen die in het bezit waren van volkomen rechtsgeldige bewijzen van ingezetenschap van Terschelling als verstekeling trachtten over te komen, hetgeen hen ook meermalen lukte. Het bureau van de districtscommandant NBS was inmiddels verplaatst van het raadhuis naar een gebouw in de Molenstraat, waar ook de districts-operatieleider met zijn staf onderdak had gevonden. Waarnemend burgemeester De Vos was in functie getreden. Toen zowel bij hem als bij de NBS een stroom brieven en circulaires binnenkwam van het Militair Gezag in Friesland, rees de vraag of deze instantie op Terschelling reeds iets te zeggen had en zo ja, wie dat moest doen en hoe zulks moest geschieden.447 Burgemeester en NBS-leiding vonden een oplossing voor deze kwestie door de theorie voorlopig ondergeschikt te maken aan de praktijk en aan de feiten zoals die zich op het moment voordeden. Ook op Terschelling kwamen inmiddels wervende oproepen binnen voor oorlogsvrijwilligers (voor de strijd in Nederlands-Indië). Ze werden doorgestuurd na bemiddeling van het Militair Gezag en vonden een enthousiast onthaal, zowel in NBS-kringen als onder de jongere generaties Terschellingers. Omdat in verband met de plaatselijke omstandigheden aanmelding voorlopig was uitgesloten en om het enthousiasme warm te houden werd door de NBS besloten om enige groepen rekruten in NBS-verband te vormen. Onder leiding van de districts-operatieleider zouden die van enkele oud-kaderleden van het Nederlandse leger een militaire ‘vooroefening’ ontvangen.448 Toen op 18 mei de sleepboot ‘Bornrif’ uit Harlingen op het eiland arriveerde kreeg Terschelling voor het eerst een geallieerd soldaat in battledress te zien. Het was de heer Bernaard, voorheen muziekleraar op het eiland. Hij was in de loop van de Duitse bezetting gedwongen geweest aan de vastewal onder te duiken door toedoen van de toenmalige NSB-burgemeester Bakker. Daarna was hij ruim twee jaar werkzaam geweest in het verzet in het zuiden van het land. Daar werd hij gearresteerd wegens medewerking aan een illegale zender en op het laatste moment bevrijd door KP-kameraden. Sinds september 1944 had hij zijn aandeel aan de bevrijding geleverd door dienstname in het regiment Stoottroepen. Op de avond van zaterdag 19 mei hield Bernaard voor de gezamenlijke NBS een causerie in Hotel Van der Weide (Nap). Daarin schetste hij, vaak in smeuïg Brabants dialect, een beeld van het leven van de illegale werker en de gevaren waaraan die blootstond en van zijn ervaringen bij de Stoottroepen. Het werd een avond van grote propagandistische waarde, vond Zaadnoordijk. Op zaterdag 19 mei werd vanaf in de haven liggende Duitse oorlogsschepen munitie aan wal gebracht en op het haventerrein opgeslagen. Dezelfde activiteit vond eveneens plaats bij de diverse fortificaties en batterijen op het eiland, vanwaar de munitie per vrachtauto naar het haventerrein werd gebracht. Dezelfde ochtend arriveerden om tien uur twee Duitse snelboten uit Den Helder op het eiland met aan boord enige hooggeplaatste Canadese officieren en een Duitse admiraal. Men kwam blijkbaar de situatie op Terschelling opnemen. De Inselkommandant en zijn staf waren ter ontvangst op de kade aanwezig. Met auto’s vertrok het gezelschap naar de Ortskommandantur waar tot ruim 13:00 uur werd geconfereerd. Nadat ook de districtscommandant NBS nog een korte bespreking met deze heren had, vertrokken ze weer met de snelboten naar Den Helder. Bij de bevolking ontstond nu toch weer een sprankje hoop dat de ontwapening van de Duitsers spoedig zou volgen. Inderdaad brak er nu een periode aan waarin de ene na de andere militaire commis447 Het Militair Gezag was in Nederland opgericht op initiatief van de regering in ballingschap te Londen. Taak was het opvullen van het gezagsvacuüm dat na de Duitse capitulatie zou ontstaan, om orde en rust te bewaren. Ook het zuiveren van het overheidsapparaat was een taak van het Militair Gezag. Zo stond de Politieke Opsporingsdienst onder deze autoriteit. 448 Zaadnoordijk. Vel XIII.

264

Duitse militairen brengen hun bagage aan boord van de voorpostenboot waarmee ze naar Duitsland worden afgevoerd (’t Behouden Huys) sie op het eiland zou verschijnen. Op maandag 21 mei, Tweede Pinksterdag, arriveerde om half twee ’s middags uit Harlingen per sleepboot de Britse majoor Sheppard in het gezelschap van enige Canadese officieren, de havencommandant van Harlingen, luitenant ter zee Matak Fontein, en de heer B.C. Algra, die de voedselcommissaris in Friesland vertegenwoordigde. Er leek enigszins verandering in de verhoudingen te zijn gekomen, omdat de Canadese commissie zich naar het bureau van de NBS begaf en de Inselkommandant en diens staf daarheen liet komen voor een bespreking waarbij ook de NBS aanwezig was. Doel der bespreking bleek speciaal de vordering van enkele schepen en een tankscheepje geladen met olie. Eén en ander was bedoeld voor vervoer van levensmiddelen vanuit Friesland naar de grote steden in het westen van het land. NBS en bevolking zagen het tankscheepje met lede ogen verdwijnen. Liever had men de 200 ton olie benut voor het onderhouden der bootverbinding met Harlingen en Vlieland of voor de elektrische centrale op het eiland. De besprekingen waren nog niet helemaal geëindigd toen de komst van twee Duitse motortorpedoboten werd gemeld. Die voerden opnieuw een Canadese commissie uit Den Helder aan, zes officieren sterk en onder leiding van capt. Eyles. De commissie legde beslag op het kantoor van de districtscommandant NBS. Opnieuw moesten Duitse officieren voor hen verschijnen, waarbij ook Fregatten-kapitein Uhlmann aanwezig was die de verantwoordelijkheid leek te dragen over de eilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. De belangstelling van deze commissie bleek van algemene aard te zijn en betrof onderwerpen als gegevens omtrent de sterkte van de bezetting, bewapening, munitievoorraden, radio-apparatuur, oorlogsschepen, voedselvoorraden, etc. De gevraagde gegevens bleken gedeeltelijk echter nog niet in detail te kunnen worden verstrekt. 265

Toen de Seetransportstelle ter verantwoording werd geroepen bracht Oberleutnant Voss verslag uit aan de hand van gegevens die waren verzameld door het bureau van de gemeentecommandant NBS West omtrent schepen en hun ladingen welke in de haven lagen. Een Oberzahlmeister voelde zich vreselijk bezwaard door het bezit van en de verantwoordelijkheid voor een kassaldo van ruim 700.000 gulden. Het liefst had hij die meteen aan de Canadezen overgedragen. Om zes uur vertrok ook deze commissie weer naar Den Helder. Men voer via Vlieland, waar eveneens een bezoek aan werd gebracht. ‘Terschelling is weer een beetje optimist, na zoveel belangstelling zal er wel gauw verandering komen’, aldus Zaadnoordijk.449 Die maandag en ook daarna nog bemoeilijkten meerdere ondergeschikte officieren, met name de Ortskommandant Röter en de bevelhebbers van de in de haven aanwezige oorlogsscheepjes, door een arrogante houding aan te nemen de toch al zo moeilijk in stand te houden goede gang van zaken tussen de NBS en de bezetters. Dinsdag 22 mei, bij aankomst van de reddingboot ‘Twenthe’, verscheen een Duitse marine-officier met manschappen, bewapend met automatische wapens, op het haventerrein. Men controleerde passen en papieren terwijl ook de bagage van passagiers en bemanning werd nagekeken. Er werd uiterst aanmatigend opgetreden en in strijd met de geldende afspraak dat de NBS de volkomen bemoeienis zou hebben met de burgerbevolking. Op zeer autoritaire wijze werd verantwoording geëist voor het gebruik van de Rode Kruisvlag op deze reis. Het bleek dat de gehele zaak op touw was gezet om bewijsmateriaal te verzamelen voor een protest tegen misbruik van die vlag voor posten passagiersvervoer. De Duitsers schenen nog steeds niet te beseffen wat ‘onvoorwaardelijke capitulatie’ betekende en bleven Waffenruhe spelen alsof het elk ogenblik weer tot hervatting van oorlogsdaden zou kunnen komen, concludeerde Zaadnoordijk. Klaarblijkelijk had het feit dat de NBS door de Canadese commissie bij de laatste besprekingen werd ingeschakeld kwaad bloed gezet, want op elke mogelijke manier werden afspraken gesaboteerd. Intussen gingen de Duitsers verder met het bijeen brengen van hun munitie. Daarbij werden vanaf de marine-voorpostenboten granaten in de haven overboord gezet. De NBS stond hier machteloos tegenover. Op woensdag 23 mei arriveerde een klein motorscheepje vanuit Den Helder met een Duitse bemanning en een Canadese soldaat aan boord als wacht. ’s Avonds kwamen drie Duitse officieren aan boord en trachtten de laatste uit te horen over de situatie aan de vastewal, met averechts resultaat. Donderdag 24 mei arriveerde opnieuw een geallieerde commissie, de vierde op rij. Deze stond onder leiding van capt. Eyles. Behalve inspectie van de diverse stellingen en radio-installaties op Terschelling stond ditmaal ook een kort bezoek aan Ameland en Schiermonnikoog op het programma. Toen deze commissie op zaterdag 26 mei weer naar Den Helder vertrok nam capt. Eyles een uitvoerig rapport mee van de NBS inzake de moeilijke verhoudingen die waren ontstaan door het op de lange baan schuiven van ontwapening en afvoer van de Duitse bezetting. Om tien uur ’s ochtends op zondag 27 mei ontstond op de haven grote activiteit van Duitse officieren toen twee Duitse motortorpedoboten arriveerden. Een Canadese brigade-generaal met gevolg deelde op de Ortskommandantur zijn bevelen uit inzake de komende voorbereiding voor ontwapening en afvoer der bezetting. Deze conferentie duurde tot 12:30 uur. Daarna werd de districtscommandant NBS uitgenodigd voor de lunch in Hotel Oepkes, waarbij de komende taken van de NBS werden afgebakend. Toen ook deze commissie weer naar Den Helder was vertrokken deelde de districtscommandant in een samenkomst met de NBS-leiding, de staf en groepscommandanten mee, dat over enkele 449 Zaadnoordijk. Vel XIV.

266

Viering van de bevrijding op 30 mei 1945 aan de voet van de Brandaris (’t Behouden Huys) dagen de ontwapening door Canadese troepen zou aanvangen. De NBS zou hier ten nauwste bij worden ingeschakeld. Aan haar viel de taak toe de kazernering van de geallieerde troepen en de inrichting van de headquarters voor te bereiden. NBS-manschappen zouden verder onder meer worden ingeschakeld voor bewakingsdiensten bij de door de Duitsers ontruimde stellingen. Algemeen werd verwacht dat de Canadezen op maandagmiddag 28 mei op het eiland aan zouden komen. Groot was echter de teleurstelling toen dat niet het geval bleek te zijn. De Duitsers waren intussen nog koortsachtig in de weer met het maken van allerlei soorten wagentjes waarop ze hun eigendommen mee willen nemen. Hiertoe werden wielen van auto’s, fietsen, autopeds en kinderwagens op vaak ingenieuze wijze benut.450 Op maandag 29 mei om 13.00 uur verschenen eindelijk twee Britse oorlogsbodems in de haven die ontwapeningstroepen aan wal zetten. Geen Canadezen, zoals algemeen verwacht, maar een Engels artillerieregiment: de Jaffa Force, een eenheid van de 21-ste Army Group Royal Artillery behorend tot het British Medium Artillery Regiment. De groep bestond uit circa zestig man onder commando van captain R.A. Johnston. Vanaf Terschelling was Johnston verantwoordelijk voor de ontwapening en evacuatie van de Duitse militairen op Terschelling, Vlieland en Ameland. De Engelse militairen werden vergezeld door een aantal Nederlandse mariniers. Men werd ondergebracht in ‘Ons Huis’ in de Torenstraat te West-Terschelling.451 Dezelfde ochtend had de NBS de Duitse richtingaanwijzers uit de straten van West-Terschelling weggehaald en vervangen door borden die verwezen naar het hoofdkwartier van Jaffa Force. (Boven die woorden was een oranje stip aangebracht, welke een Jaffa-sinaasappel moest voorstellen). 450 Zaadnoordijk. Vel XV. 451 De Vrije Harlinger, 1 juni 1945.

267

De Duitse bezettingsmacht, toen nog ongeveer 1.200 man, moest aantreden op het Tiger-complex, naar West-Terschelling marcheren en zich vanaf de Willem Barentszkade in hun eigen voorpostenboten inschepen. Op de kade maakte één van de Duitsers nog moeilijkheden, waarop hij door een NBS-er in een dijbeen werd geschoten. Het incident had geen negatieve gevolgen, hoewel de ingescheepte Duitsers op de voorpostenboten de beschikking hadden over mitrailleurs om eventuele mijnen die men onderweg naar Wilhelmshaven tegen zou komen, onschadelijk te kunnen maken.452 Met de voorpostenboten werd men overgebracht naar Bremerhaven. De Duitse troepen die Ameland bezet hadden gehouden werden gelast zich met hun eigen schepen naar Terschelling te begeven. Daar werden ze met dezelfde voorpostenboten die de Duitse bezettingsmacht van Terschelling hadden weggevoerd, opgehaald en eveneens naar Bremerhaven gebracht.453 Op 5 Op de Brandaris wordt de Nederlandse vlag weer juni 1945 verliet de laatste Duitse militair Tergehesen (’t Behouden Huys) schelling, ruim zes weken na de bevrijding van het noordwestelijk deel van Friesland.454 Op 11 juni kwam de Duitse bezettingsmacht van Vlieland naar Terschelling om vandaar de 12e naar Bremerhaven te vertrekken. De waddeneilanden behoorden tot de laatste bevrijde gebieden van bezet West-Europa. Net als Terschelling, Vlieland en Ameland werd ook Schiermonnikoog zeer laat bevrijd. Daar verliet de laatste Duitser eveneens op 12 juni 1945 het eiland. Het eigenlijke bevrijdingsfeest werd op Terschelling op dinsdag 30 mei gevierd. ‘Hele eiland in vlaggentooi’, kopte de Harlinger Courant drie dagen later. Om 11:00 uur verzamelde de bevolking zich rond de Brandaris. De Engelse en Nederlandse militairen, de NBS en het muziekkorps ‘Kunst en Vriendschap’ stonden aangetreden. Op de toren werd op plechtige wijze de Nederlandse driekleur weer gehesen. Huisarts David Smit, districtscommandant van de NBS, hield een toespraak. Dit was het moment waarop Terschelling vijf jaar had gewacht, aldus Smit. Ook de waarnemend burgemeester Jac. de Vos sprak enkele woorden. Toen klonken het Wilhelmus en het ‘God save the King’. Het muziekkorps maakte tot slot een rondgang door het dorp. Daarop ging ieder weer zijns weegs. Afgesproken werd het feest nog eens over te doen wanneer men zekerheid had over het lot van de vele Terschellinger zeelieden van wie nog steeds niets was vernomen. Smit: ‘We vieren het pas als iedereen terug is’.455 Ook uiterlijk was zichtbaar dat Terschelling van de bezetter was verlost, want vanaf de eerste week van juni brandde het licht van de Brandaris weer wanneer er schepen moesten passeren.456 Pas vanaf 28 augustus werd Terschelling weer bestuurd door een, zij het tijdelijk, college van 452 Wijlen de heer P. de Jong, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 15 april 2004. 453 Bijlage behorende bij de brief van Sectie G VIII 190 108 d.d. 31 maart 1947. 454 Wiersma. 353 - 354. 455 De Vrije Harlinger, 1 juni 1945. 456 De Vrije Harlinger, 15 juni 1945.

268

burgemeester en wethouders. Het college bestond uit waarnemend burgemeester J. de Vos, wethouder J. Ruige, die op 12 juni 1945 als zodanig was benoemd, en wethouder J. Groendijk, die hiermee zijn oude post dus weer had ingenomen. Als gemeentesecretaris fungeerde R. Laurd.457 Op 10 oktober 1945 werd een tijdelijke gemeenteraad geïnstalleerd die bestond uit de leden F. Brander, J. Cupido, T. Cupido, C. Doeksen, J. de Jong, J. Mier, D. Pals, E.H.W. Roggenkamp, J. Ruige, J. Groendijk, W. Zaadnoordijk en G. Zantema. De nieuwe raad kwam voor de eerste reguliere vergadering na de Duitse bezetting bijeen op 16 november 1945.458 Voor opsporing van collaborateurs werd op Terschelling door de Politieke Opsporings Dienst (POD) een driemanschap ingesteld onder voorzitterschap van schoolhoofd Dirk den Boer. De andere leden waren de latere wethouder W. Zaadnoordijk en huisarts D. Smit.459 Waarnemend burgemeester De Vos werd op 1 maart 1946 officieel geïnstalleerd.460 Op de overige waddeneilanden heerste tijdens de bevrijdingsdagen een situatie vergelijkbaar met die op Terschelling. Alleen op Texel was sprake van een totaal ander verloop. Daar kwam het op het eiland gelegerde Georgische 822e Wehrmacht Infanteriebataljon in de nacht van 5 op 6 april 1945 tegen de Duitsers in opstand. Achterliggend motief was een poging tot rehabilitatie tegenover Stalin. De Georgiërs hadden zich na hun krijgsgevangenschap in het Duitse leger laten opnemen. Zij vreesden hierdoor na de oorlog door de Sovjet Unie als verraders te worden beschouwd wanneer zij op het laatste moment niets tegen hun Duitse overheersers hadden ondernomen. De opstand werd op Texel door de Duitsers na ruim vijf weken strijd bedwongen. Daarbij zijn 476 Georgiërs omgekomen, alsmede 78 Texelse burgers en circa 1.000 Duitsers. 228 Georgische soldaten konden naar hun vaderland terugkeren. Texel leed ook zeer veel materiële schade door de opstand. Vooral in de Eijerlandse polder was die groot. Tientallen boerderijen zijn er in vlammen opgegaan. Vlieland werd op 31 mei bevrijd. Daartoe stak een aantal Britten van Terschelling over om de ontwapening van de Duitse bezettingsmacht te regelen. Dat gebeurde op 3 juni. Op die dag werden ook de bezettingstroepen van Ameland ontwapend. Op Schiermonnikoog werd men tijdens de bevrijdingsdagen geconfronteerd met de komst van 80 à 90 SS-ers en SD-ers, die tijdens de bezetting gehuisvest waren geweest in het beruchte Scholtenshuis in de stad Groningen. Deze groep was zeer gevreesd vanwege de wijze waarop men met gevangen genomen verzetsstrijders omging. Op 15 april 1945 vluchtte de groep voor de oprukkende Canadezen uit naar Schiermonnikoog, waar ze haar toevlucht zocht in boerderij ‘De Koaipleats’. Pas op 31 mei gaf men zich over aan de geallieerden, die de Duitsers ontwapenden en afvoerden.

457 De Vrije Harlinger, 24 augustus 1945. 458 Notulen Gemeenteraad, 16 november 1945. Archief vergaderingen B & W en Gemeenteraad 1940 t/m 1957, doos 53. Gemeentearchief Terschelling. 459 Brief Politieke Opsporings Dienst aan B & W van Terschelling, d.d. 10 augustus 1945. Map Oorlogsmisdaden, inv. nr. 402. Archief 1944 - 1995. Gemeentearchief Terschelling. 460 Agenda Vergadering Burgemeester en Wethouders, 21 februari 1946. Archief vergaderingen B & W en gemeenteraad 1940 t/m 1957, doos 64. Gemeentearchief Terschelling.

269

Bijzondere Rechtspleging In dit hoofdstuk worden allereerst de grondslagen beschreven waarop de Bijzondere Rechtspleging rustte. Daarna wordt ingegaan op de praktische uitvoering daarvan, speciaal in de provincie Friesland, waar de inwoners en oud-inwoners van Terschelling die hiervoor in aanmerking kwamen werden berecht. Kern van het hoofdstuk wordt gevormd door een compleet overzicht in chronologische volgorde van behandeling van de zaken tegen Terschellinger collaborateurs. Daarbij wordt meer uitgebreid stilgestaan bij een aantal bijzondere gevallen, zoals de zaken tegen oud-plaatsvervangend voedselcommissaris Atte Hibma en oud-wethouder Gustaaf August van Dieren. Samenwerking met de Duitse bezettingsmacht was krachtens het Wetboek van Strafrecht strafbaar. Mensen die zich hieraan schuldig hadden gemaakt werden na de oorlog dan ook berecht. Behalve dat voor dit doel de Bijzondere Rechtspleging werd ingesteld, werden ook elementen uit het reguliere strafrecht toegepast. Daarbij ging het vooral om artikel 101, dat het vrijwillig in dienst treden bij een vijandelijke krijgsmacht in oorlogstijd strafbaar stelt (bij het Besluit Buitengewoon Strafrecht uitgebreid tot het treden in staats- of publieke dienst) en artikel 102, dat opzettelijke hulpverlening aan de vijand strafbaar maakt. De maximumstraf voor beide delicten was bij het Besluit Buitengewoon Strafrecht de doodstraf. Daarnaast werd in het Tribunaalbesluit ten hoogste tien jaar internering op de volgende gedragingen gesteld: hulp hebben verleend aan de vijand, lid zijn geweest van een nationaal-socialistische organisatie, daar propaganda voor hebben gemaakt of blijk hebben gegeven van een fascistische of nationaal-socialistische gezindheid. Op grond van artikel 26 van het Besluit Buitengewoon Strafrecht was het blootstellen aan en vervolging door de vijand (verraad) eveneens een strafbaar feit.461 De berechting van collaborateurs heeft zich na de oorlog in het kader van de Bijzondere Rechtspleging binnen de grenzen van bovengenoemde wetsartikelen afgespeeld. Daarnaast werden principes en voornemens uitgesproken en verdere wettelijke regels geformuleerd in het Besluit op den Bijzonderen Staat van Beleg, het Besluit op de Bijzondere Rechtspleging en het Bijzonder Gratie-adviesbesluit. Het Besluit op den Bijzonderen Staat van Beleg dateerde van 11 september 1943, alle andere genoemde besluiten van 22 december 1944462, behalve het Tribunaalbesluit dat dateerde van 17 september 1944.463 Bij het formuleren van de bovengenoemde wettelijke kaders ging men er vanuit dat met de bestaande wetgeving niet alle politieke verdachten zouden kunnen worden aangepakt en dat er niet streng genoeg mee kon worden gestraft. Niet alleen het gewone strafrecht achtte men ontoereikend, doch ook het apparaat dat de combinatie van gewoon en bijzonder strafrecht zou moeten toepassen: politie, Openbaar Ministerie en zittende magistratuur. Met andere woorden: tegen het gewone strafrecht werd met de Bijzondere Rechtspleging een bijzonder strafrecht ‘geplakt’. Het laatste had een eigen karakter, al stond het bepaald niet los van het eerste.464 Voor opsporing en aanhouding van politieke verdachten werden op lokaal niveau bijzondere po461 Staatsblad D61. 462 Staatsblad D60 en D64. 463 Staatsblad E101. 464 Faber en Donder. Bijzonder Gewoon. 9.

270

litiediensten opgericht, meestal de Politieke Opsporings Dienst (POD) genoemd. Zolang de Staat van Beleg nog bestond (tot 1 maart 1946) maakten deze lokale organen deel uit van het Militair Gezag, dat naast de zuivering van het overheidsapparaat als hoofdtaak had het dagelijks leven na de bevrijding zo snel mogelijk weer in goede banen te leiden. Op 1 maart 1946 kwam aan die situatie een einde en werden de POD’s omgezet in een kleiner aantal PRA’s, oftewel Politieke Recherche Afdelingen. Voor de opsporing van oorlogsmisdadigers werden opgericht de Netherlands War Crime Commission (NWCC) en het Bureau Opsporing Oorlogsmisdrijven (BOOM).465 Het BOOM beschikte over regionale subcommissies, onder andere in Leeuwarden.466 De ambtenaren van het Openbaar Ministerie - in hiërarchische volgorde procureur-fiscaal, advocaat-fiscaal en officier fiscaal - moesten leiding geven aan de opsporing en daarnaast zorg dragen voor de strafvervolging en de tenuitvoerlegging van de opgelegde straffen.467 De Bijzondere Rechtspleging geschiedde door vijf Bijzondere Gerechtshoven en verder werd in elk van de negentien arrondissementen die ons land telde een tribunaal ingesteld, negentien in totaal dus. De tribunalen waren vaak weer onderverdeeld in een aantal kamers. Ook kwam er een Bijzondere Raad van Cassatie, waarop men echter alleen een beroep kon doen indien het Bijzonder Gerechtshof de mogelijkheid hiertoe in haar vonnis had opgenomen.468 De tribunalen hielden zich bezig met de berechting van ‘gedragingen die in strijd waren met de belangen van het Nederlandse volk of afbreuk hadden gedaan aan het verzet tegen de vijand en diens handlangers’.469 Deze gerechtelijke instanties konden alle Nederlanders veroordelen die ‘lid waren geweest van een “foute” organisatie of in het algemeen van nationaal-socialistische of fascistische gezindheid of van ingenomenheid met de vijand blijk hadden gegeven dan wel voordeel hadden getrokken uit het feit van de bezetting en daardoor in strijd met de belangen van het Nederlandse volk hadden gehandeld’.470 (De laatste zinsnede maakte het mogelijk bijvoorbeeld ook zwarthandelaren voor een tribunaal te dagen). Beschuldigden moesten de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt op het moment dat het Tribunaalbesluit in werking trad (17 september 1944). De tribunalen kenden drie leden: een jurist-voorzitter en twee leden die geen jurist behoefden te zijn en die gewoonlijk gerekruteerd werden uit de plaats waar het tribunaal zitting hield, vaak ook de woonplaats van de beschuldigden.471 Het tribunaal kende geen openbaar ministerie, dus was er ook geen aanklager die de oplegging van een bepaalde maatregel eiste en de zaak inleidde met een dagvaarding. Daarom werd de dagvaarding door de secretaris van het tribunaal verzorgd.472 De tribunalen konden geen vonnis of arrest wijzen maar deden uitspraken waarbij maatregelen - dus geen straffen - werden opgelegd. Tegen de beschuldigden konden de volgende maatregelen worden getroffen: internering, ontzetting uit bepaalde rechten en verbeurdverklaring van (een 465 Ibidem. 466 Toelichting bij verzameling Pieter Wijbenga. Toegangsnr. 340. Archief Tresoar, Fries Historisch en Letterkundig Centrum, Leeuwarden. 467 Faber en Donder. 9. 468 Belinfante. In plaats van Bijltjesdag. 42. 469 Noach. De Bijzondere Rechtspleging. 5. 470 Uit: Inleiding bij het Archief Bijzondere Rechtspleging. Toegangsnr. 270 a. Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam. 471 Hierbij moet de kanttekening worden gemaakt dat dus in feite een lekenrechtspraak werd ingevoerd. Over deze zaak ontstond nog tijdens de bezetting discussie tussen een drietal illegale bladen. Aanleiding was het feit dat hantering van lekenrechtspraak in strijd was met de Grondwet, maar ‘nood breekt wet’ zal men in Londen hebben gedacht. De redacties van Het Parool en Vrij Nederland dachten er ook zo over, maar hun collega’s van Trouw niet. In het nummer van dit blad van begin oktober 1944 werd in het artikel ‘Het Tribunaalbesluit’ de nodige kritiek geuit. Professionele rechters zouden ook voor dit doel ‘onontbeerlijk’ zijn en bovendien was het ‘een zeer groote fout’ de lekenrechters uit de woonplaats van de beschuldigden re rekruteren. Persoonlijke motieven zouden zo immers een rol kunnen gaan spelen. De kritiek van Trouw vond echter weinig weerklank. ‘Goed’ was ‘goed’ en ‘fout’ was ‘fout’, aldus menige lezer. Het moreel van de bevolking werd in die tijd zwaar op de proef gesteld en het was niet goed dat op te vijzelen met een ‘naar de studeerkamer riekend artikel’. Bak. Harde koppen, rechte lijnen. 123. 472 Kooijman. ‘Verraders waarvoor in een bevrijd Nederland geen plaats zal zijn’. 59.

271

deel van) hun vermogen.473 In de praktijk kon men ook nog onder toezicht worden geplaatst van een Commissie voor Politieke Delinquenten, zoals blijkt uit de in dit hoofdstuk opgenomen verslagen van tribunaalzittingen inzake Terschellinger collaborateurs. De beschuldigden mochten zich laten verdedigen door een jurist. Hoger beroep was echter niet mogelijk. Indien de ontzetting uit rechten was uitgesproken door een tribunaal, dan was herstel daarvan mogelijk. Indien de ontzetting was uitgesproken door een Bijzonder Gerechtshof, was gratie een mogelijkheid. In beide gevallen moest men zich wenden tot het Directoraat-Generaal Bijzondere Rechtspleging (DGBR). In het algemeen kon herstel van rechten niet binnen vijf jaar gevraagd worden, hoewel daarop wel eens uitzonderingen zijn geweest.474 Omdat de tribunalen hun uitspraken zouden doen zonder beroepsmogelijkheid, bepaalde het Tribunaalbesluit dat de uitspraken moesten worden goedgekeurd door één van de vijf leden van de afdeling Geschillen van Bestuur van de Raad van State: de fiat-executie. Aangezien de Raad van State in de chaotische periode aan het eind van de oorlog en vlak daarna niet beschikbaar was, werd het Tribunaalbesluit gewijzigd. De goedkeurende instantie zou voortaan een Hoge Autoriteit zijn. Deze werd benoemd in de steden waar een gerechtshof was gevestigd.475 De berechting middels een relatief groot aantal tribunalen maakte het mogelijk dat het grootste deel van de politieke strafzaken reeds in 1946 en 1947 kon worden afgehandeld. Behandeling door de reguliere rechtbanken zou ertoe hebben geleid dat deze zaken zich over een lange reeks van jaren hadden voortgesleept, gezien het grote aantal mensen dat voor de Bijzondere Rechtspleging in aanmerking kwam: op 15 oktober 1945 bedroeg dat 96.044.476 De beklaagden werden vanaf hun arrestatie op verschillende plaatsen in het land in bewaringskampen geïnterneerd. Toen de Bijzondere Rechtspleging op gang kwam werden sommige kampen uitsluitend als bewaringskampen ingericht voor mensen die wachtten op berechting of buitenvervolgingstelling, andere kregen de functie van interneringskampen voor mensen die al berecht waren en veroordeeld tot een interneringsstraf.477 In totaal zijn er ruim 130 van deze kampen geweest.478 De provincie Friesland telde er acht, gelegen in of bij Harlingen (‘Barka’ op het kaatsveld), Heerenveen (‘Crackstate’), Hemrik (‘Sparjebird’), Leeuwarden (Huis van Bewaring/ Strafgevangenis, ‘Ericadorp’ en Vliegveld), Sondel (‘Sondel’) en Wolvega (‘Wierda’).479 Men werd zoveel mogelijk opgesloten in kampen in de buurt van de plaats waar men was gearresteerd.480 Veelal betekende dit, dat de gedetineerden hun voorarrest in of in de nabijheid van hun woonplaats doorbrachten. Voor inwoners van de gemeente Terschelling die voor een tribunaal moesten verschijnen gold in eerste instantie dat ze in een tijdelijk bewaringskamp werden geïnterneerd dat was gevestigd in de Openbare Lagere School in de Schoolstraat te West-Terschelling. Op 10 augustus 1945 deelde POD-commandant Dirk den Boer schriftelijk aan waarnemend burgemeester Jac. de Vos mee, dat een nieuw kamp in aanbouw was op het terrein van het voormalige hoenderpark te West-Terschelling. Om deze gegevens was gevraagd door het Parket van de Procureur Generaal te

473 Belinfante. 41. 474 Kompagnie. De Oorlogsgids. 124. 475 Achtergrondinformatie bij het Archief van de Hoge Autoriteit te ’s Gravenhage over de periode 1946 - 1958 (1962). Toegangsnr. 3.03.62. Nationaal Archief, Den Haag. 476 Belinfante. 217. 477 Kooijman. 168. 478 Belinfante. 164. 479 Lijst van Bewarings- en Interneeringskampen in Nederland. in: Gevangeniswezen-supplement. Stukken betreffende het Militair Gezag. Toegangsnr. 50 - 02, omslagnr. 158. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 480 Belinfante. 296.

272

Groningen; ze waren bestemd voor het Bureau Nationale Veiligheid te Scheveningen.481 Bedoeld werd een locatie bij de boerderij van veehouder Willem van Leunen, gelegen achter het meertje Dodemanskisten, noordwestelijk van West-Terschelling. Van Leunen hield daar in de oorlog kippen, reden waarom de locatie door de Duitsers het Huhnekamp werd genoemd. Het nieuwe kamp is er echter nooit gekomen. Terschellinger verdachten die voor internering in aanmerking kwamen werden overgebracht naar het kamp te Harlingen.482 Het tribunaal van het arrondissement Leeuwarden was verdeeld in acht kamers die zitting hielden in Leeuwarden, Heerenveen, Sneek en Harlingen.483 De Friese kamers startten hun zittingen in december 1945.484 In het kader van deze studie zijn vooral de zaken interessant die door de in Harlingen opererende kamer van het tribunaal werden behandeld. Deze kamer, onder voorzitterschap van mr. H.H.J. van Bottenburg uit Sneek, hield gedurende drie dagen per week zitting in het gemeentehuis. Daarbij was, zoals overal in het land gebruikelijk, publiek welkom. Net als door de andere kamers van het tribunaal, werden in Harlingen alleen de lichtere gevallen behandeld, verraads- en andere ernstige kwesties in deze regio werden behandeld door het Bijzonder Gerechtshof te Leeuwarden. De zittingen in Harlingen vingen aan per 4 februari 1946.485 Er werden zaken behandeld tegen inwoners van de gemeenten Harlingen, Barradeel, Franekeradeel, Franeker, het noordelijk deel van Wonseradeel, Vlieland en, zoals gezegd, Terschelling.486 Een enkel Terschellinger geval werd behandeld door de kamers te Leeuwarden of Dokkum. De kamer van het tribunaal te Harlingen hield de laatste zitting op 25 mei 1947.487 Zaken tegen beschuldigden uit deze regio werden daarna behandeld door het tribunaal te Leeuwarden, dat zijn laatste zitting hield op 31 mei 1948.488 De na de opheffing der tribunalen resterende zaken werden behandeld door de kantongerechten. Het Bijzonder Gerechtshof te Leeuwarden, waar zich eveneens een aantal inwoners van de gemeente Terschelling moest verantwoorden, werd op 21 juli 1949 opgeheven. De nog resterende zaken werden behandeld door het reguliere kantongerecht in die plaats.489 De beklaagden die voor de kamer van het tribunaal in Harlingen moesten verschijnen zaten dus opgesloten in een barakkenkamp in die stad, gevestigd op het plaatselijke kaatsterrein van de KV Eendracht en ‘Barka’ genaamd. De betreffende barakken waren daar in de loop van 1941 gebouwd voor huisvesting van Duitse militairen. In ‘Barka’ werden alleen zgn. lichte gevallen geïnterneerd. Zij werden bewaakt door NBS-ers.490 De gevangenen werden overdag op verschillende plaatsen in de stad aan het werk gezet, zodat ze in de praktijk alleen de nacht en avond in het kamp doorbrachten. Tegen het tijdstip dat alle aanklachten waren geformuleerd en de zittingen van het tribunaal een aanvang konden nemen, werden de beklaagden huiswaarts gestuurd. Het Harlinger kamp werd medio december 1946 gesloten, zodat de meeste beklaagden toen maximaal 20 maanden vast hadden gezeten.491 Die periode werd in mindering gebracht op de eventuele detentiemaatregel die ze van het tribunaal kregen opgelegd. Inzake het gedrag van mensen die ambtelijke functies hadden bekleed werd na de oorlog on481 Brief Politieke Opsporings Dienst aan de burgemeester van Terschelling, d.d. 10 augustus 1945. Map Oorlogsmisdaden, inv. nr. 402. Archief 1944 - 1995. Gemeentearchief Terschelling. 482 De heer J. Haringa, Chef afdeling Burgerzaken gemeente Terschelling. Mondelinge mededeling, 24 november 2004. 483 Friesch Dagblad, 27 oktober 1945. 484 Friesch Dagblad, 21 december 1945. 485 Friesch Dagblad, 6 februari 1946. 486 De Vrije Harlinger, 14 december 1945. 487 Harlinger Courant, 27 mei 1947. 488 Friesch Dagblad, 2 juni 1948. 489 Friesch Dagblad, 22 juli 1949. 490 Norg. 139. 491 Norg. 143.

273

derzoek ingesteld door het Centraal Orgaan op de Zuivering van Overheidspersoneel (COZO), opgericht op 21 april 1945. Ook een aantal inwoners en oud-inwoners van de gemeente Terschelling kwam hiervoor in aanmerking. In het COZO waren zuiverings- en documentatiebureaus opgenomen die verspreid over het hele land functioneerden. Deze bureaus onderzochten klachten die tegen ambtenaren waren ingediend inzake hun gedrag tijdens de bezettingsjaren. Nadat een klacht was behandeld door een documentatie- en een adviescommissie werd het COZO ingeschakeld om een besluit te nemen. Wanneer tot ontslag werd besloten moest volgens het Zuiveringsbesluit van 13 januari 1944 eerst de Commissie van Advies inzake de Ambtenarenzuivering (daterend van 21 juni 1945) om advies worden gevraagd. Daarna kon de bevoegde autoriteit, meestal de minister onder wiens competentie de betreffende ambtenaar viel, het ontslag verlenen (of weigeren). Het ging er bij de zuivering niet om op fanatieke wijze al degenen die ‘gezondigd’ hadden aan te pakken, maar om de maatschappij te zuiveren van elementen die duidelijk over de schreef waren gegaan, tijdens de bezetting op belangrijke posten hadden gezeten en door hun gedrag de Nederlandse zaak schade hadden gedaan. Uit praktische overwegingen kon de zuivering in verband met de wederopbouw en de benodigdheid van deskundigheid, niet al te streng worden doorgevoerd omdat dat tot een ontwrichting van het maatschappelijk leven zou hebben geleid. Na voltooiing was het algemene gevoelen dat de zuivering was mislukt omdat uiteindelijk veelal de ‘kleintjes’ waren aangepakt. Tijdens de zuivering werden duizenden gevallen behandeld. Uit een tussenstand van augustus 1946 blijkt dat toen 27.000 zaken aanhangig waren gemaakt. De maatregelen die konden worden getroffen waren berisping, overplaatsing of verlaging in rang, staking (staken van de werkzaamheden of uitoefenen van beroep met behoud van salaris), schorsing of ontslag, al of niet met verlies van rechten, onder meer dat op pensioen.492 De dossiers die betrekking hebben op de procesgang van de circa 100.000 Nederlanders die zich in het kader van de Bijzondere Rechtspleging voor tribunalen of Bijzondere Gerechtshoven moesten verantwoorden, alsmede van de ambtenaren die werden onderworpen aan een onderzoek door de COZO, momenteel gezamenlijk het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) vormend, worden sinds 2000 bewaard in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag, het tegenwoordige Nationaal Archief, nadat ze tot dat jaar door het ministerie van Justitie waren beheerd. Ze zijn niet zonder meer voor onderzoek te raadplegen. De belangen van nog levende betrokkenen en hun familieleden worden door de overheid te groot geacht om openbaarheid mogelijk te maken, zoals meestal wel het geval is met archieven die meer dan vijftig jaar oud zijn. Bij het Nationaal Archief gelden daarom nog steeds dezelfde beperkingen voor inzage van de dossiers als altijd van toepassing waren onder het beheer van het ministerie van Justitie. Zo wordt als eis gesteld dat degenen naar wie onderzoek wordt verricht, overleden moeten zijn. Is dat niet het geval, dan dient de onderzoeker aan te kunnen tonen van de betreffende persoon toestemming te hebben zijn of haar dossier te raadplegen.493 (In totaal telt het CABR ca. 500.000 dossiers.) Voor het onderstaande overzicht van inwoners en oud-inwoners der gemeente Terschelling die voor het tribunaal te Harlingen dan wel het Bijzonder Gerechtshof te Leeuwarden moesten verschijnen, vormden de Harlinger Courant (en de ‘kopbladen’ De Vrije Harlinger en de Nieuwe Harlinger Courant) en het Friesch Dagblad belangrijke bronnen. De hierin verschenen publicaties over de tribunaalzittingen waren, net als dat elders in het land in de pers het geval was, breed uitgemeten. De beschuldigden werden voluit met naam en woonplaats aangeduid, zodat er geen misverstanden over konden bestaan om wie het ging. Alle in deze beide bladen tijdens de geraadpleegde 492 Kompagnie. 213 - 215. 493 Kompagnie.170 - 174.

274

periode aangetroffen gevallen werden eveneens nagegaan in Leeuwarder Koerier en Leeuwarder Courant. Dat leverde behalve de bekende gevallen geen nieuwe ‘treffers’ op.494 Voor de ‘zwaardere’ gevallen, die voor een Bijzonder Gerechtshof moesten verschijnen, werd aanvullend onderzoek verricht in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging bij het Nationaal Archief in Den Haag, alsmede in het openbare gedeelte van het archief van de Commissaris der Koningin van Friesland bij Tresoar, Histoarysk en Letterkundich Sintrum te Leeuwarden.

Zittingen Bijzondere Rechtspleging inzake inwoners en oudinwoners gemeente Terschelling Zitting 19 februari 1946, tribunaal kamer Harlingen Bernardina Catharina de Jong, 26 jaar oud, facturiste-correspondente te West-Terschelling. Zij werd ervan beschuldigd vrijwillig voor de Duitse Wehrmacht te hebben gewerkt als telefoniste, steno-typiste en tolk in zowel Nederland, Duitsland, Frankrijk als België. Voorts had zij volgens de aanklacht veelvuldig omgang gezocht met Duitse officieren. Haar verdediger, mr. Menalda, voerde aan dat haar argumenten om voor de Duitsers te werken waren gebaseerd op haar ambitie om vreemde talen te leren teneinde te kunnen gaan reizen. Over het tweede deel van de aanklacht merkte hij op dat tijdens de Duitse bezetting op Terschelling een totaal andere mentaliteit had geheerst dan elders in het land. Zo had Menalda vernomen dat zeker 95 procent van de meisjes daar omgang met Duitsers had gehad. De uitspraak leidde tot een maatregel van een jaar internering met aftrek van voorarrest, vijf jaar ontzetting uit de beide kiesrechten en een jaar ondertoezichtstelling van de Commissie voor Politieke Delinquenten.495 Zitting 2 april 1946, tribunaal kamer Harlingen Cornelis Schaap, 45 jaar, tuinder te West-Terschelling. Was lid van de NSB en de Landstand geweest. Zijn echtgenote, Christina Maria Huntelaar, 31 jaar, was eveneens lid van de NSB geweest en daarnaast van de NSVO. Zij stond tegelijk met haar echtgenoot terecht. Schaap had gedurende de bezetting opdracht gekregen om op de graven van een aantal neergeschoten Engelse piloten viooltjes te planten. Hij had toen tegen zijn opdrachtgevers gezegd: ‘Ik zet er net zo lief brandnetels op.’ Tegenover het tribunaal verklaarde hij echter dat het op de begraafplaats zo’n rommel was geweest, dat hij had gezegd: ‘Het is hier alleen nog maar goed om er brandnetels op te planten.’ Het was, aldus Schaap, derhalve niet zijn bedoeling geweest om de gevallen geallieerde strijders te beledigen. De uitspraak luidde een jaar internering en tien jaar ontzetting uit beide kiesrechten. Zijn echtgenote kreeg in verband met de zorg voor haar drie jonge kinderen als maatregel een jaar voorwaardelijke hechtenis opgelegd, mits ze niet meer om zou gaan met exNSB-ers. Tevens werd ze onder toezicht geplaatst van de Commissie voor Politieke Delinquenten. Verder werden haar de beide kiesrechten voor de duur van tien jaar ontzegd.496 Zitting 30 april 1946, tribunaal kamer Harlingen Adelbert Paulus Procée, 49 jaar, meubelmaker te West-Terschelling, was lid geweest van de NSB. Hij voerde tegenover het tribunaal aan dat hij was uitgegaan van het idee dat het NSB-lidmaat494 Aangezien voor dit onderzoek openbare bronnen zijn geraadpleegd is ervoor gekozen de volledige namen van de betrokkenen te noemen. Voor de zwaardere gevallen geldt dat de beheerder van het CABR, het Nationaal Archief, de auteur heeft medegedeeld geen bezwaar te hebben tegen publicatie van de daar gevonden gegevens. De heer S.F.M. Plantinga, medewerker Nationaal Archief, Den Haag. E-mail aan de auteur d.d. 16 december 2005. 495 Friesch Dagblad, 22 februari 1946. 496 Harlinger Courant, 4 april 1946.

275

schap een bevrijding van de Duitsers tot gevolg zou hebben. Een naïef idee, vond het tribunaal. Procée kreeg als maatregel een voorwaardelijke internering van een jaar opgelegd met een proeftijd van twee jaar. Tevens werd hij voor de duur van tien jaar uit beide kiesrechten ontzet.497 Bij revisie werd deze maatregel in september 1947 omgezet. De Hoge Autoriteit achtte een internering gelijk aan het voorarrest voldoende.498 Zitting 11 mei 1946, tribunaal tweede kamer Leeuwarden Jan Dieterd Bakker, gemeenteambtenaar te West-Terschelling, was lid geworden van de NSB omdat hij daardoor in de gelegenheid werd gesteld aan een cursus deel te nemen die opleidde tot het ambt van burgemeester. Tevens was hij met zijn NSB-lidmaatschap bevoegd het daaraan verbonden examen af te leggen. Als maatregel werd een internering van een jaar en zes maanden opgelegd met aftrek van voorarrest. Tevens werd Bakker ontzet uit het recht om openbare ambten te bekleden.499 Zitting 18 mei 1946, tribunaal kamer Harlingen Doetje Bakker, 59 jaar, huisvrouw te West-Terschelling. Zij was lid geweest van de NSB en de NSVO. De beschuldigde voerde aan dat ze lid was geworden omdat haar man dat ook was. Last met haar buren of kennissen had zij hierover nooit gehad, vertelde ze tijdens de zitting. In september 1944 had ze voor ‘de beweging’ bedankt omdat ze ‘toen pas’ het één en ander te weten was gekomen over de praktijken van de partij. Haar werd als maatregel tien jaar ontzetting uit de beide kiesrechten opgelegd. Wegens een lichaamsgebrek zag het tribunaal af van internering.500 Zitting 20 mei 1946, tribunaal kamer Harlingen Jacoba Wilhelmina Stobbe, 35 jaar, huisvrouw, echtgenote van R. Zeeders en wonend te West-Terschelling. Zij was lid geweest van de NSB en de NSVO. Ter verdediging daarvan voerde zij aan, dat ze had gemeend dat de NSB niets met de Duitsers had te maken. Haar raadsman, mr. H. Smeding, merkte op dat het geen wonder was dat deze vrouw bij de beweging terecht was gekomen omdat ze altijd omgang had gehad met een idealistisch NSB-gezin. Als maatregel werd haar verbeurdverklaring van haar vermogen opgelegd, alsmede tien jaar ontzetting uit de kiesrechten.501 Zitting 26 mei 1946, tribunaal kamer Harlingen Teuntje Kuyper, 26 jaar, coupeuse te West-Terschelling. Zij had naai- en verstelwerk verricht voor de Duitsers en was verloofd geweest met een Duitse militair. Daarnaast had ze veelvuldig Duitse militairen in haar woning ontvangen en hen de gelegenheid verschaft omgang te hebben met haar ateliermeisjes. Haar werd als maatregel internering gelijkstaand aan het doorgebrachte voorarrest opgelegd en tien jaar ontzetting uit de kiesrechten.502 Zitting 26 mei 1946, tribunaal kamer Harlingen Gerardus Johannes de Mey, 33 jaar, bouwkundige te West-Terschelling. Per 13 juli 1942 was hij als opzichter bij de gemeente in dienst getreden.503 De Meij was lid geweest van de NSB en had 497 Harlinger Courant, 4 mei 1946. 498 Friesch Dagblad, 15 september 1947. 499 Friesch Dagblad, 13 mei 1946. 500 Harlinger Courant, 21 mei 1946. 501 Harlinger Courant, 21 mei 1946. 502 Harlinger Courant, 28 mei 1946. 503 Opgave burgemeester J. Bakker omtrent mutaties gemeentepersoneel aan de Secretaris van Staat der Nationaal-Socialistische Beweging der Nederlanden d.d. 21 september 1943. Centraal Orgaan Zuivering Ambtenaren, dossier G. Kloppers, inv. nr. 15244. Nationaal Archief, Den Haag

276

zich opgegeven en laten keuren voor de Nederlandsche Landwacht. Hem werd dertien maanden internering met aftrek van voorarrest als maatregel opgelegd, alsmede tien jaar ontzetting uit de kiesrechten.504 Zitting 13 juni 1946, tribunaal kamer Dokkum Simon Perdok, 30 jaar, wonend te Schiermonnikoog. Was vanaf 16 juli 1942 NSB-burgemeester van Schiermonnikoog geweest en vanaf 7 maart 1945 tevens korte tijd van Terschelling. Binnen de NSB had hij de functie van groepsleider bekleed. Uit de maandverslagen die hij op Schiermonnikoog schreef, bleek een felle nationaal-socialistische overtuiging. In zijn bezit werd een groot aantal boeken aangetroffen van nationaal-socialistische aard. Hij had gecolporteerd met Volk en Vaderland. Op Hitlers verjaardag was vanaf het gemeentehuis van Schiermonnikoog in zijn opdracht tijdens de bezetting elk jaar gevlagd. Hem werd als maatregel verdere internering opgelegd tot 30 november 1946. Tevens werd hij voor de duur van tien jaar uit beide kiesrechten ontzet.505 Op Schiermonnikoog genoot hij, ondanks zijn NSB-lidmaatschap, onder de bevolking een goede reputatie.506 Na uitvoering van de hem opgelegde maatregel was hij te Rotterdam korte tijd werkzaam als bakkersknecht en cargadoor. Daarna keerde hij terug naar Schiermonnikoog waar hij mede-eigenaar werd van Hotel Van der Werff en eigenaar van restaurant Brakzand.507 Zitting 17 juni 1946, tribunaal kamer Harlingen Trientje van Heuveln, 26 jaar, hulp in de huishouding te West-Terschelling. Zij werd beschuldigd van het lidmaatschap der NSB. Ook had zij namen van personen die voor tewerkstelling bij de Duitse Wehrmacht in aanmerking kwamen doorgegeven aan een Duitse militair. Haar werd als maatregel een internering van vijftien maanden opgelegd, aldus aflopende op 31 augustus 1946. Voorts verloor zij de beide kiesrechten voor de duur van tien jaar.508 Zitting 28 juni 1946, tribunaal kamer Harlingen Anna Janke Bakker, 26 jaar, zonder beroep, wonend te Landerum, dochter van ex-burgemeester wijlen J. Bakker. Zij verklaarde dat zij lid van de NSB was geworden omdat haar vader dat ook was. Tevens was ze lid van de Nederlandsche Arbeidsdienst geweest waar ze rang van hopvrouwe bekleedde. Verder had zij het huis van een joodse familie van haar vader ten geschenke gekregen, hetgeen zij had geaccepteerd. Haar werd geen verdere internering opgelegd maar haar gehele vermogen werd verbeurd verklaard.509 Bij revisie werd de uitspraak op 22 april 1948 door de Hoge Autoriteit veranderd in internering gelijk aan het voorarrest, verbeurdverklaring van ƒ 1.000 en ontzetting uit de beide kiesrechten.510

504 Ibidem. 505 Friesch Dagblad, 14 juni 1946. 506 De heren W.K. van der Geest en B. van Bon te Schiermonnikoog. Mondelinge mededelingen, 23 maart 2005. Zo zou Perdok een eilandbewoner van het executiepeloton hebben gered, nadat die was betrapt op diefstal van wapens uit het wrak van een neergestort geallieerd vliegtuig. Perdok wordt door Wilco A.G.M. Bergmans in diens boek Eiland vol geheimen, met een overigens op tal van plaatsen discutabele en incorrecte inhoud, omschreven als een man ‘die zijn aanhankelijkheid en geloof in Nazi-Duitsland openlijk beleed, maar die zijn gezindheid nimmer heeft misbruikt’. En: ‘Voor zover dat in zijn vermogen lag, heeft hij met inzet van zijn ontegenzettelijk bestuurlijke kwaliteiten er het beste van gemaakt. Hij wist de Duitse commandant in tal van gevallen te weerstaan en hij was niet op zijn mondje gevallen wanneer bepaalde maatregelen van de bezetter niet bij hem in de smaak vielen’. Toen Schiermonnikoog in 1943 door bommen werd getroffen oogstte Perdok met zijn kordate optreden ‘alom waardering’, aldus Bergmans, die vermoedt dat dit ook ‘de voornaamste reden (is) geweest dat Simon Perdok zich na de oorlog, zonder haatgevoelens onder de meeste eilanders, weer op Schiermonnikoog kon vestigen en door hard en eerlijk te werken een welvarend man kon worden’. 507 Kooistra. Strijders onderdrukkers en bevrijders. 335. 508 Harlinger Courant, 18 juni 1946. 509 Friesch Dagblad, 2 juli 1946. 510 Friesch Dagblad, 23 april 1948.

277

Zitting 1 juli 1946, tribunaal kamer Harlingen Cornelia Bernardina Maria Verhoogt, 42 jaar, zonder beroep, wonend te West-Terschelling, was symphatiserend lid van de NSB geweest en lid van de NSVO. Verder had zij vertrouwelijke omgang met Duitse militairen gehad. Als maatregel werd haar een internering opgelegd gelijk aan de tijd in voorarrest doorgebracht en verder verloor zij de beide kiesrechten voor de duur van tien jaar.511 (Mevrouw Verhoogt was weduwe van coasterkapitein A.J. van Lieshout, op 23 mei 1943 in Duitse dienst op zee omgekomen tijdens een Britse luchtaanval. Zie ook deel 3). Zitting 8 juli 1946, tribunaal kamer Harlingen Cornelis Gorter, 34 jaar, hulploods te West-Terschelling. Hij was sympathiserend lid en lid van de NSB geweest en had veelvuldig met Volk en Vaderland gecolporteerd. Het tribunaal achtte als maatregel de tijd in voorarrest doorgebracht voldoende, zodat hem geen verdere internering werd opgelegd. Hij werd verder veroordeeld tot een boete van ƒ 250,-. Voorts werden hem voor de duur van tien jaar de beide kiesrechten ontnomen.512 Zitting 8 juli 1946, tribunaal kamer Harlingen Jan Broersma, 42 jaar, wonend te Terschelling. Onduidelijk is de reden waarom Broersma voor het tribunaal moest verschijnen. Hem werd geen verdere internering opgelegd.513 Zitting 29 juli 1946, tribunaal kamer Harlingen Klazina Alberdina Schwitters, 64 jaar, weduwe van ex-burgemeester J. Bakker, wonend te Landerum. Zij was lid van de NSB en de NSVO geweest. Voorts had zij erin toegestemd dat haar kinderen in nationaal-socialistische zin werden opgevoed. Het tribunaal achtte als maatregel de in voorarrest doorgebrachte tijd voldoende. Verder werd ƒ 10.000,- uit haar vermogen verbeurd verklaard. Haar werden tevens voor de periode van tien jaar de kiesrechten ontzegd.514 Bij revisie werd de maatregel in april 1948 door de Hoge Autoriteit omgezet in een internering gelijk aan het voorarrest, verbeurdverklaring van ƒ 2.500 uit haar vermogen en ontzetting uit de beide kiesrechten.515 Buitenvervolgingstelling 18 september 1946 George Kloppers, 34 jaar, wonend te Bedum. Was lid geweest van NSB, NVD en NAF, had gecollecteerd voor Winterhulp Nederland, gecolporteerd met Volk en Vaderland en was controleur voor Film en Beeldende Kunsten.516 Kloppers was op 28 december 1942 als loketambtenaar in dienst getreden van de gemeente Terschelling. Op 1 juli 1943 werd hij bevorderd tot plaatsvervangend leider van de Distributiedienst.517 Kloppers was in het laatst van 1942 als sympathiserend lid toegetreden tot de NSB en werd na een half jaar toegelaten als ‘vol’ lid. Hij was tot die stap gekomen omdat hij toen werkloos op Terschelling woonde en had tot het NSB-lidmaatschap besloten op aandringen van burgemeester J. Bakker en van de toen op Terschelling woonachtige J.J. de Graaf, de latere NSB-burgemeester van Kantens. Ook in 1935 was hij al enige tijd lid van de ‘beweging’ geweest, doch had toen bedankt vanwege onenigheid onder een aantal functionarissen. Per 23 511 Harlinger Courant, 5 juli 1946. 512 Harlinger Courant, 12 juli 1946. 513 Friesch Dagblad, 10 juli 1946. 514 Harlinger Courant, 2 augustus 1946. 515 Friesch Dagblad, 23 april 1948. 516 Rapport Centraal Orgaan Zuivering Overheidspersoneel, inv. nr. 15244. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, Nationaal Archief, Den Haag. 517 Opgave burgemeester J. Bakker inzake mutaties gemeentepersoneel d.d. 21 september 1943 aan de Secretaris van Staat der Nationaal-Socialistische Beweging der Nederlanden. Ibidem.

278

februari 1944 nam hij op Terschelling de functie op zich van propagandaleider der NSB. In 1944 vernam hij van De Graaf, die in het Noord-Groningse Middelstum woonachtig was, dat in Bedum een vacature was als distributieleider. Hij solliciteerde daar bij de NSB-burgemeester I.G. Timmer, waarna hij per 1 juni 1944 van Terschelling vertrok om de vacature in Bedum te betrekken. Daar ging hij veel om met De Graaf, die hij immers nog kende van Terschelling. Circa drie weken voor de bevrijding had hij bedankt voor de NSB vanwege de executie van de in Middelstum woonachtige notaris Wolters, hetgeen hij niet goed kon keuren. Na de bevrijding werd hij gearresteerd door de POD en in het kamp Sellinger Beetse geïnterneerd.518 Kloppers werd op 18 september 1946 voorwaardelijk buiten vervolging gesteld. De officier-fiscaal legde hem een boete op van ƒ 1000,-, een proeftijd van drie jaar en ondertoezichtstelling van de Stichting Toezicht Politieke Delinquenten.519 Kloppers overleed op 2 november 1992 op Terschelling. Zitting 7 oktober 1946, tribunaal kamer Harlingen Pieter van Heuveln, 57 jaar, bakker te West-Terschelling. Hij was vrijwillig werkzaam geweest als opzichter voor de Duitse bezettingsmacht. Uitspraak: geen verdere internering. Als maatregel werd een derde deel van zijn vermogen verbeurd verklaard en werd hij voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet.520 In augustus 1947 werd van dit vonnis door de Hoge Autoriteit fiat-executie geweigerd. De verbeurdverklaring van een derde deel van zijn vermogen werd bij revisie omgezet in een bedrag van ƒ 2.000,-. De rest van de opgelegde maatregelen bleef ongewijzigd.521 Zitting 7 november 1946, tribunaal kamer Harlingen Jan F. Eckhardt, 39 jaar, loodscommissaris te West-Terschelling. Hij was lid geweest van de NSB, van het Zeevaartfonds (een pensioenfonds alleen toegankelijk voor zeevarenden die in Duitse dienst voeren), van het NAF en de NVD. Voorts had hij de functie van loods-commissaris aanvaard en vrijwillig in Duitsland gewerkt. Eckhardt kreeg als maatregelen een boete van ƒ 500,- en tien jaar ontzetting uit de beide kiesrechten opgelegd. Het tribunaal zag af van het opleggen van verdere internering.522 Buitenvervolgingstelling 18 december 1946 Gustaaf August van Dieren, 36 jaar, die van augustus 1942 tot januari 1944 op Terschelling als wethouder heeft gefunctioneerd, bleef buiten de Bijzondere Rechtspleging. Wel werd door de POD uiteraard onderzoek naar zijn gedragingen ingesteld. Vast stond immers, dat hij tot een college was toegetreden waarvan de burgemeester en de andere wethouder lid van de NSB waren. Verder werd het Van Dieren aangerekend dat hij een pro-Duitse begroetingsrede had gehouden toen burgemeester Bakker in 1942 werd geïnstalleerd. Bij die gelegenheid had hij Bakker een geschenk aangeboden in de vorm van het wapen van Terschelling. Bovendien werd Van Dieren er ernstig van verdacht dat hij lid van de SS zou zijn geweest. Dat lidmaatschap had hij wel aangevraagd, zo bleek uit het onderzoek, maar het was hem geweigerd.523 Aanleiding om het SS-lidmaatschap aan te vragen was het conflict met Bakker, dat in het hoofdstuk over de collaboratie 518 Proces Verbaal POD Appingedam inzake G. Kloppers, d.d. 12 juli 1945. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 91816. Nationaal Archief, Den Haag. 519 Beslissing betreffende voorwaardelijke buitenvervolgingstelling G. Kloppers d.d. 18 september 1946. Ibidem. 520 Harlinger Courant, 8 oktober 1946. 521 Friesch Dagblad, 18 augustus 1947. 522 Harlinger Courant, 8 november 1946. 523 Ongedateerde brief POD afd. Terschelling aan POD te Leeuwarden, ondertekend door J.C. Visser. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 112754. Nationaal Archief, Den Haag.

279

aan de orde kwam. Volgens Van Dieren zou hij als SS-lid ‘sterker komen te staan tegenover den NSB-burgemeester’. Met tegenzin trok de POD de conclusie dat Van Dieren als wethouder geen ‘bepaalde bezwarende handelingen had gepleegd’. Er waren ‘geen termen aanwezig om Van Dieren te arresteren, toch bevredigt de toestand niet, dat deze man geheel vrijuit zou gaan’.524 Lid van de NSB was Van Dieren evenmin geweest, zo blijkt uit een brief van NSB-burgemeester J. Bakker, na zijn aanstelling tot wethouder geschreven: ‘Van Dieren is niet aangesloten, doch wel sympathiserende’.525 In de processen-verbaal en brieven die rond het geval van Van Dieren werden opgesteld valt op dat men deze man in feite beschouwde als een pathologisch geval. Veelvuldig werd opgemerkt dat hij in conflictsituaties onberekenbaar gedrag vertoonde. Zo verklaarde verbalisant opperwachtmeester Benjamin van Balen, die hem vanaf maart 1943 kende, dat ‘Van Dieren lijdt aan een ziekelijke storing zijner verstandelijke vermogens. Hij wordt beschouwd als een abnormaal iemand, wiens doen en laten hem niet kan worden toegerekend’.526 De na-oorlogse burgemeester J. de Vos schreef op 23 november 1946 aan de PRA: ‘Het “geval” Van Dieren is vrij moeilijk. Vermoedelijk moet hier gedacht worden aan een grensgeval tussen normaal en abnormaal. Hij heeft blijk gegeven in overspannen toestand tot de wonderlijkste gedragingen in staat te zijn. Vast staat, dat zijn geestestoestand geen emotie’s van eenige omvang kan verdragen. Misschien kan daarin aanleiding gevonden worden deze zaak te laten rusten’.527 De Vos wees ook op een rapport van de POD over het functioneren van Van Dieren als wethouder. ‘Overigens kan de juistheid van hetgeen in het onder de bijlagen opgenomen POD-rapport wordt gezegd, niet worden ontkend’.528 Onder deze bijlagen bevindt zich een in het proces-verbaal van 23 november 1946 opgenomen verklaring van gemeentesecretaris Rense Laauw, waarin die onder andere zegt: ‘Met zekerheid kan ik verklaren, dat Van Dieren in zijn functie als wethouder en als loco-burgemeester ten opzichte van de door de Duitse bezetting genomen maatregelen, steeds opkwam voor de belangen van de ingezetenen’.529 Uiteindelijk werd besloten Van Dieren niet te vervolgen. De officier-fiscaal te Leeuwarden, mr. B.M. Wagenaar, besloot in december 1946 tot onvoorwaardelijke buitenvervolgingstelling. Hierin bepaalde hij, ‘dat de schuld van betrokkene van zoodanige aard is, dat oplegging van een straf of maatregel ingevolge het Besluit Buitengewoon Strafrecht of het Tribunaalbesluit niet gerechtvaardigd is te achten’.530 Daarmee was de zaak van de baan. Tot een beroepsmatige zuivering is het evenmin gekomen. De Commissaris van de Koningin in Friesland deelde in 1948 schriftelijk aan het Centraal Orgaan voor de Zuivering van Overheidspersoneel mee te menen ‘dat deze zaak terzijde kan worden gelegd’.531 Van Dieren overleed op 2 juli 1974 op Terschelling. Zitting 20 december 1946, tribunaal kamer Harlingen Jacob Gorter, 43 jaar, kantoorbediende te West-Terschelling. Over de gedragingen van deze per524 Ibidem. 525 Brief burgemeester J. Bakker aan de Secretaris van Staat der Nationaal-Socialistische Beweging der Nederlanden d.d. 19 mei 1943. Ibidem. 526 Proces-verbaal inzake nader onderzoek G.A. van Dieren d.d. 23 november 1946. Ibidem. 527 Vanaf 12 december 1945 is Van Dieren in verband met psychische problemen enige tijd opgenomen geweest in de Psychiatrische Inrichting te Franeker. In het verhoor dat hem op 30 oktober 1946 werd afgenomen sprak hij over ‘een verblijf in het krankzinnigen gestigt te Franeker’. Tevens verklaarde hij tijdens dat verhoor: ‘Ik sta voor mijn daden van voor 12 december 1945, doch nadien ben ik langen tijd in overspannen toestand geweest’. Verhoor G.A. van Dieren d.d. 30 oktober 1946. Ibidem. 528 Brief burgemeester J. de Vos aan de PRA Leeuwarden, d.d. 23 november 1946. Ibidem. 529 Proces-verbaal inzake nader onderzoek G.A. van Dieren d.d. 23 november 1946. Ibidem. 530 Beslissing betreffende onvoorwaardelijke buitenvervolgingstelling G.A. van Dieren, d.d. 18 december 1946. Ibidem. 531 Brief Commissaris van de Koningin in Friesland aan het Centraal Orgaan voor de Zuivering van Overheidspersoneel d.d. 23 augustus 1948. Ibidem.

280

soon werd tweemaal proces-verbaal opgemaakt door B. van Dalen, opperwachtmeester der marechaussee. De eerste maal was op 12 juni 1945, nadat Gorter was aangehouden op verdenking van verraad van een aantal mensen dat naar de verboden Engelse zender had geluisterd. Dit stuk bevat het verhoor van Gorter en zijn bekentenis dat hij meermalen aan burgemeester J. Bakker inlichtingen heeft verstrekt over deze personen. In een proces-verbaal daterend van 17 oktober 1945 verwoordt Van Dalen de vermoedens die hij in september 1943 tegen Gorter koesterde en gaat hij in op zijn eigen rol in deze zaak. Uit dit tweede proces-verbaal blijkt, dat Van Dalen op 12 september 1943 door burgemeester Bakker telefonisch op het gemeentehuis werd ontboden. Bakker vertelde, dat hij van ‘een trouw partijlid te Terschelling’ inlichtingen had verkregen dat bij landbouwer Van Leunen, wonend in het uitbreidingsplan van West-Terschelling (bij het meertje Dodemanskisten) iedere dag om 11:45, 14:45 en 16:45 uur veel mensen bij elkaar kwamen om Jacob Gorter (’t Behouden Huys) naar verboden radio-uitzendingen te luisteren. Bakker drong er op aan dat Van Dalen dadelijk een onderzoek zou instellen, het radiotoestel in beslag nemen en de nodige arrestaties verrichten. Van Dalen stelde Bakker daarop voor om de volgende dag onder diens leiding een inval bij Van Leunen te doen. Die ging daarmee akkoord, waarna Van Dalen leden van het (toen nog prille) verzet waarschuwde om het toestel weg te halen. Dat gebeurde nog diezelfde nacht. Uiteraard leverde de huiszoeking toen niets op. Van Dalen slaagde er in de dagen daarna in de naam van de verrader te weten te komen: J. Gorter, als kantoorbediende werkzaam op het distributiekantoor te West-Terschelling. Tijdens het verhoor op 5 juni 1945, zo blijkt uit het proces-verbaal van 12 juni 1945, deed Gorter verslag van zijn betrokkenheid bij de zaak en verstrekte hij mededelingen over zijn achtergronden. Zo vertelde hij dat hij in maart 1943 lid van de NSB was geworden en op 20 april 1944 als begunstigend lid was toegetreden tot de Germaansche SS. Op 5 oktober 1943 was hij lid geworden van het NAF, welke organisatie hem als wijkleider te Terschelling aanstelde. Op 5 juli 1944 werd Gorter actief medewerker van de Winterhulp Nederland in de functie van organisator. Hij verklaarde nimmer voor deze lidmaatschappen te hebben bedankt. Gorter had zich de gehele bezetting bezig gehouden met het maken van propaganda voor al de genoemde organisaties. Zoveel als in zijn vermogen lag had hij gecolporteerd met de bladen Volk en Vaderland, Storm en soortgelijke tijdschriften. In 1943 had Gorter een lijst overgetypt met de namen van 60 op Terschelling woonachtige mensen die er door burgemeester Bakker en andere NSB-ers van werden verdacht gevaarlijk te zijn voor het nationaal-socialisme. Gorter had deze lijst overgetypt op het distributiekantoor. Het origineel daarvoor had hij ontvangen van de plaatsvervangend leider van de distributiedienst, G. Kloppers. De lijst was door Bakker en Kloppers gezamenlijk samengesteld. Een aantal erop voorkomende personen werd in de dagen vlak voor de bevrijding door de Duitsers opgepakt en een paar dagen opgesloten in een bunker. Gorter zelf was meermalen door Kloppers en Bakker om advies gevraagd inzake de op de lijst te plaatsen namen. In 1943 en 1944 heeft Gorter burgemeester Bakker er opmerkzaam op gemaakt, dat onder meer bij de familie Van Leunen mensen bij elkaar kwamen om vermoedelijk naar de verboden Engelse zender te luisteren. Gorter verklaarde tevens, dat hijzelf in gezelschap van Bakker en Kloppers in de burgemeesterskamer eveneens naar de verboden uitzendingen had geluisterd. 281

Gorter was naar zijn zeggen de persoon geweest die voor de ramen van het distributiekantoor en in het kantoor zelf propagandamateriaal had aangeplakt van nationaal-socialistische organisaties als NSB, Germaansche SS, Arbeidsfront en Winterhulp. Hij had dat gedaan op aandrang van de burgemeester. Ook verklaarde hij spotprenten inzake leden van de regering en koningin Wilhelmina aan de straatkant voor het raam te hebben gehangen. Gorter verklaarde tot slot nimmer verwacht te hebben dat Duitsland de oorlog zou verliezen. Daarom was hij als NSB-er en sympathiserend lid van de Germaansche SS steeds actief werkzaam gebleven ‘in het belang van de Duitse Wehrmacht.’ Verbalisanten Van Dalen, Straatmans en Vos voegden enkele opmerkingen aan het proces-verbaal toe, onder andere ‘dat verdachte een onuitstaanbaar persoon is en gehaat werd door velen. Het was ons reeds lang bekend, dat hij den Burgemeester inlichtingen verstrekte over alles, wat tegen de NSB gericht was. Hij is een gevaar voor de samenleving. Het Distributiekantoor had het aanzien van een reclamekantoor voor de NSB. Tot groote ergernis voor de Terschellinger bevolking waren aan de binnenzijde voor het raam in het Distributielokaal plaatjes aangeplakt, waarop voorkwam het hoofd van Koningin Wilhelmina, de kroon scheef op het hoofd, verwarde haren, oud rimpelig gelaat, een afschuwelijk beeld.’ Gorter bleek zich volgens de verbalisanten ingevolge een schriftelijke lastgeving vrijwillig bij de autoriteiten te hebben gemeld, waarna hij in de Openbare Lagere School te West-Terschelling in bewaring werd gesteld.532 Ter zitting van het tribunaal wees zijn verdediger, mr. Hepkema, erop dat Gorter tot zijn activiteiten voor de NSB steeds aangespoord was door de toenmalige burgemeester J. Bakker. Het tribunaal legde Gorter als maatregelen twee jaar internering en tien jaar ontzetting uit de beide kiesrechten op. Tevens kreeg hij voor de duur van tien jaar een verbod opgelegd om in een openbare functie werkzaam te zijn.533 Zitting 20 december 1946, tribunaal kamer Harlingen Maria Jantina van Heuveln, 46 jaar, ‘huisvrouw’ van A.P. Procée te West-Terschelling. Zij was lid van de NSB geweest en had veelvuldig omgang met Duitse militairen gehad. Ook had zij de Duitse groet gebracht. Getuige Van Dalen verklaarde, dat haar houding wel heel erg pro-Duits was geweest. Haar verdediger, mr. Van Veen, bepleitte op psychologische motieven verzachtende omstandigheden. Haar werd geen verdere internering opgelegd. Wel werd zij voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet.534 Zitting 13 februari 1947, tribunaal kamer Harlingen Wijlen Johannes Bakker, ex-burgemeester van Terschelling. Had tijdens de Duitse bezetting een actieve rol op het eiland gespeeld. Was lid van de NSB, de NVD en de Nederlandsche Vereniging voor Sibbekunde. Hij had op het eiland voortdurend ijverig naar illegale radio’s gespeurd. Het tribunaal had deze zaak op 23 september 1946 voor nader onderzoek aangehouden.535 Bakker werd nu postuum veroordeeld tot een boete van ƒ 10.000,-.536 Bij revisie werd het vonnis in april 1948 door de Hoge Autoriteit gewijzigd in een verbeurdverklaring van ƒ 5.000.537 532 Stukken betreffende een proces-verbaal ten laste van het lid van de Nationaal-Socialistische Beweging (N.S.B.) J. Gorter te West-Terschelling. in: Archief Commissaris der Koningin van Friesland. Toegangsnr. 12 - 02, stuknr. 1239. Tresoar, Frysk Historysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 533 Harlinger Courant, 24 december 1946. 534 Ibidem. 535 Harlinger Courant, 27 september 1946. 536 Harlinger Courant, 14 februari 1947. 537 Friesch Dagblad, 23 april 1948.

282

Buitenvervolgingstelling 13 april 1947 Anna Spits te West-Terschelling. Delict niet nader genoemd. Zij behoefde niet voor het tribunaal te verschijnen en werd in april 1947 voorwaardelijk buiten vervolging geplaatst. Wel werd zij als maatregel voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet. Verder werd het haar verboden openbare ambten te bekleden, mocht zij niet bij de gewapende macht dienen en mocht zij haar leven lang niet optreden als raadsman (-vrouw) of gerechtelijk bewindvoerder (-ster).538 Zitting Bijzonder Gerechtshof Leeuwarden, 20 mei 1947 Douwe Hek, 35 jaar, geboren te Oosterend op Terschelling, onderwijzer te Berlikum en wonend te Sint Anna Parochie. Was lid geweest van de NSB en van de Landwacht Nederland, de latere Landstorm. Was als schrijver in dienst van laatstgenoemde organisatie aan het front bij Arnhem en Oosterbeek geweest. Hek was opgevoed in felle anti-bolsjewistische geest. Hij had tijdens de bezetting gehoord dat onderwijzers het in Duitsland veel beter hadden dan in Nederland. Toen Mussert in Volk en Vaderland een oproep had geplaatst om door toetreding tot de Landwacht Nederland actief deel te nemen aan de strijd tegen plutocratie en bolsjewisme, had hij daar gehoor aan gegeven. Hek beweerde ter zitting, dat de Landwacht bedoeld was om zwarte handel en sabotage te bestrijden. Verder vertelde hij, dat hij op 29 september 1944 gedeserteerd was na gewond te zijn geraakt. Daarna had hij zich bij de geallieerde troepen gemeld. De procureur-fiscaal kwam in zijn requisitoir terug op Heks bewering en vroeg zich af of voor de bestrijding van zwarte handel een opleiding inzake anti-tankgeschut nodig was. Hij nam het de verdachte zeer kwalijk dat hij tegen zijn eigen land had gevochten en eiste 14 jaar gevangenisstraf. Het vonnis luidde uiteindelijk negen jaar cel met aftrek van voorarrest. De Bijzondere Raad voor Cassatie, bij welke Hek een verzoek om strafvermindering indiende, oordeelde dat het in dienst treden bij Landwacht Nederland een verdachte niet even zwaar aangerekend mocht worden als indiensttreding bij een buitenlandse mogendheid. Negen jaar gevangenisstraf achtte men dan ook een te zware straf, die nu werd verminderd tot zes jaar met aftrek.539 Hek diende daarop een gratieverzoek in bij de minister van Justitie. Dat bleef echter buiten behandeling, omdat hij in april 1949 voorwaardelijk op vrije voeten werd gesteld. In 1955 vertrok hij naar Schiermonnikoog, waar hij werd aangesteld als leraar aan de MULO aldaar. De minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, J. Cals, verleende het schoolbestuur op 11 juli 1955 verlof tot het in dienst nemen van Hek als tijdelijk onderwijzer.540 Hek heeft de rest van zijn leven op Schiermonnikoog gewoond, waar hij onder meer een aantal jaren deel uitmaakte van de gemeenteraad.541 Hij overleed op 31 januari 2003 te Dongeradeel (Dokkum). Zitting 3 juni 1947, tribunaal kamer Sneek Klaas Olij, voorheen gemeentesecretaris te Terschelling en vanaf 7 februari 1945 NSB-burgemeester van Stavoren. Had zich tijdens de bezetting een fel NSB-er getoond. Hij kreeg als maatregel 2,5 jaar internering opgelegd alsmede ontzetting uit het recht om opnieuw als gemeentesecretaris of burgemeester te worden benoemd. Ook werd Olij voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet.542

538 Friesch Dagblad, 14 april 1947. 539 Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 75448. Nationaal Archief, Den Haag. 540 Ibidem. 541 Bergmans. Eiland vol geheimen. 87. 542 Friesch Dagblad, 7 juni 1947.

283

Zitting 5 augustus 1947, zesde kamer tribunaal Leeuwarden, Robijntje Westra, 21 jaar, dienstbode te Terschelling, had veelvuldig omgang gezocht met Duitse militairen. Zij werd voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet.543 Zitting 5 augustus 1947, zesde kamer tribunaal Leeuwarden, Atte M. Hibma, 53 jaar, gemeentelijk veearts te Terschelling. Deze zaak was op 27 februari 1947 aangehouden voor nader onderzoek. In uitgebreide zin luidde het ten laste gelegde: - een toespraak gehouden voor Duitse officieren en manschappen, waarin Hibma de Inselkom- mandant gelukwenste met het feit dat Terschelling op dat moment een jaar bezet was en waarbij hij ter herinnering aan deze dag de Inselkommandant een paar zilveren manchet knopen had aangeboden - erin toegestemd dat zijn dochter zich verloofde met een Duitse militair en had toegestaan dat het verlovingsfeestje ten zijne huize werd gevierd - met verschillende Duitse officieren, waaronder de Inselkommandant, aan de haven verschenen was teneinde afscheid te nemen van een vertrekkende Inselkommandant - veelvuldige vertrouwelijke omgang met Duitse militairen - aan mannen van 19 en 20 jaar oud de raad gegeven werk te zoeken bij de aannemer Kooij man, teneinde te werk gesteld te worden bij de Bauleitung Luftwaffe te Terschelling - verschillende conferenties gehouden met Duitse militairen, waaronder Vahle en Henriock, wier taak het was maatregelen te treffen in verband met de arbeidsinzet, en tenslotte een overeenkomst aangegaan met Vahle, waarin werd bepaald dat door de burgemeester een lijst zou worden opgemaakt van alle Terschellingers van 18 tot 60 jaar, die ook maar enigszins in staat konden worden geacht voor de Wehrmacht te werken - een lijst ingediend van personen, aangeduid als Arbeitsunwillige, vergezeld van een begelei- dend schrijven aan de adjudant van de Inselkommandant waardoor deze personen in gevaar werden gebracht - de Inselkommandant van Terschelling voorgesteld de voor arbeidsinzet aangewezen besteller Pieter Bakker onverwijld te vorderen voor het verrichten van transportwerkzaamheden voor de Duitse Wehrmacht. Hibma, wiens activiteiten inzake de tewerkstelling en de voedselvoorziening uitgebreid aan de orde kwamen, lichtte in juli 1947 in een uitgebreide brief aan het tribunaal de motieven toe op grond waarvan hij tot zijn handelen was gekomen. Vóór alles had dat in het teken gestaan van het belang van de bevolking, aldus Hibma. Daartoe was het nodig dat zijn relatie met de Duitse bezettingsautoriteiten zo goed mogelijk was. Hibma besefte dat hij gedurende de bezettingsjaren een machtig man op Terschelling was geweest. ‘Mijn macht was groot, zij was mij verleend door Hirschfeld en Louwes. Ik was plaatsvervangend voedselcommissaris voor Terschelling en Vlieland, plaatselijk bureauhouder, vertegenwoordiger van het Bedrijfschap voor Vee en Vlees en als zodanig plaatselijk toewijzingscommissaris, blokleider, marktinspecteur, controleur Crisis Controle Dienst, plaatsvervangend inspecteur van de Veeartsenijkundige Dienst, keuringsveearts, hoofd van dienst en gemeentelijk veearts’.544 En: ‘De macht over de Nederlanders had ik van anderen verkregen, de macht over de Duitsers heb ik mijzelf bezorgd. Dat heb ik gedaan door good-will bij hen aan te kweken door: - volkomen onbaatzuchtig te zijn, dus nooit iets voor mijzelf te vragen 543 Friesch Dagblad, 25 augustus 1947. 544 Brief A. Hibma aan zesde kamer tribunaal Leeuwarden, juli 1947, 2. Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak, inv. nr. 47426. Nationaal Archief, Den Haag.

284

- mij niet in anti-Duitse zin uit te laten - zo weinig mogelijk openlijk anti-Duitse daden te verrichten - mij van een geestelijk overwicht over hen te verzekeren Daartoe had ik grondig een Duitse grammatica doorgeworsteld (de HBS lag al weer 35 jaar achter mij), en door het lezen van de werken van Goethe, Schiller, de geestelijke vaders van het nationaal-socialisme Nietsche en Spengler en door mij te verdiepen in leven en werk van Bismarck en in Hitlers Mein Kampf’.545 Bij de behandeling van de zaak kwam duidelijk uit dat de meningen van de voorzitter, mr. Van Bottenburg, en beschuldigde nogal eens verschilden. Op een opmerking van eerstgenoemde dat in de oorlog de NSB-ers landverraders waren gaf Hibma ten antwoord: ‘Ben ik niet met u eens. Ik ben een liberaal man en gun ieder zijn eigen overtuiging’. Hibma verklaarde verder niet in te zien dat hij te ver was gegaan, doch dat hij juist alles had gedaan in het belang van de Nederlandse, i.c. de Terschellinger bevolking. De raadsman van beschuldigde, mr. H. Smeding, bracht allereerst naar voren dat dit geen alledaagse zaak was, doch dat het hier gelukkig een Nederlands rechtsprekend college was dat de zaak behandelde. Hij onderstreepte enkele verklaringen van de beschuldigde en zei verder dat Hibma alles in het werk had gesteld om de mensen niet naar Duitsland te laten vertrekken, doch ze op Terschelling te houden en ze dan zo spoedig mogelijk weer in het burgerlijk arbeidsproces in te schakelen. De Terschellinger slagers wendden zich in hun benarde positie vaak tot Hibma om hulp, aldus mr. Smeding.546 Bij de veelevering deden de boeren hetzelfde. Het was Smeding gebleken dat de veestapel op Terschelling gedurende de oorlog vooruit was gegaan. De dagvaarding ontledende, meende Smeding tot de conclusie te komen dat er niets van de beschuldigingen overbleef. Hij verzocht het tribunaal dan ook de dagvaarding vervallen te verklaren. Op de zitting van 22 oktober 1947 verklaarde het tribunaal de dagvaarding inderdaad voor vervallen, zodat Hibma wat het ten laste gelegde betreft geheel vrijuit ging. Daaraan lag de volgende overweging ten grondslag: ‘Overwegende dat uit de bewijsstukken door beschuldigde te zijner verdediging overlegd blijkt, dat hij voor het eiland Terschelling tijdens de vijandelijke bezetting zeer veel goeds heeft verricht en hoezeer ook zijn optreden tegen de Duitschers onjuist moet worden geacht, aangenomen moet worden dat beschuldigde zoozeer het belang van dit eiland voor oogen heeft gehad dat hem het verwaarloozen van een grooter algemeen Nederlands belang niet zo euvel kan worden geduid dat tegenover hem nog maatregelen gewettigd zouden zijn buiten de zuiveringsmaatregelen reeds genomen’.547 Die waren inderdaad reeds getroffen, want de minister van Binnenlandse Zaken had op 14 augustus 1945 besloten Hibma te schorsen als gemeentelijk veearts van Terschelling en alle andere daarvan afgeleide functies.548 Dat gebeurde op basis van een advies uitgebracht door het Centraal Orgaan op de Zuivering van Overheidspersoneel, dat Hibma’s gedrag tijdens de bezetting had onderzocht. Daarin wordt gewezen op Hibma’s ‘primair laakbare opvattingen’ gedurende de Duitse bezetting. Volgens dit advies was Hibma verder ‘in de vaderlandsche plicht tekort geschoten’. ‘Hij is geen nationaal-socialist en geen slecht Vaderlander, doch in zijn ijver om Terschellinger mannen op Terschelling te houden heeft hij handelingen gepleegd en uitlatingen gedaan die niet strookten met de Nederlandse waardigheid’. Zo had Hibma op 6 juni 1943 bij de autoriteiten 545 Brief A. Hibma. 4. 546 Smeding zal bedoeld hebben: tot Hibma in zijn functie als plaatsvervangend voedselcommissaris. 547 Vonnis A. Hibma d.d. 23 oktober 1947. Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak, inv. nr. 47426. Nationaal Archief, Den Haag. 548 Bevel tot Schorsing A. Hibma. Zuiveringsarchief ministerie van Binnenlandse Zaken, inv. nr. 11.860. Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak, Nationaal Archief, Den Haag.

285

om vrijstelling verzocht van de inleveringsplicht voor radiotoestellen. Voorts werd hem een aantal pro-Duitse opmerkingen verweten. Zo zou hij tegen iemand hebben gezegd: ‘de Duitsers zijn zo goed voor ons’. Toen de Duitsers oprukten naar Stalingrad zou hij hebben opgemerkt ‘het gaat de goede kant uit’. Hibma’s dossier bij het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging bevat verder nog een brief van de Midslander huisarts C. Matthijsen met een aantal opmerkingen die Hibma tijdens de bezetting tegen hem en patiënten van hem zou hebben gemaakt. Die zijn alle in dezelfde sfeer als boven omschreven. Volgens het advies had Hibma een ‘verkeerde mentaliteit’ getoond. Dat bleek onder andere uit een brief die hij op 28 augustus 1941 had geschreven aan een studievriend, die lid van de NSB was geworden. Daarin merkte Hibma op dat hij ‘gunstige ervaringen met de Duitsers’ had opgedaan. Op het bericht dat de zoon van deze studievriend zich had aangesloten bij de SS om aan het Oostfront te gaan strijden merkte Hibma in de gewraakte brief op dat zulks ‘een geweldig offer’ was. Had Hibma dergelijke opmerkingen niet gemaakt en had hij nagelaten vrijstelling voor inlevering van zijn radio aan te vragen, dan had het advies inzake schorsing en ontslag zeker anders geluid, aldus het Centraal Orgaan. Tegen Hibma’s schorsing kwamen veel protesten bij Binnenlandse Zaken binnen. Niet alleen buren en vrienden schreven daartoe brieven met het verzoek hem in zijn functie te herstellen. Dergelijke brieven ontving het ministerie eveneens van het bestuur van het Waterschap Terschellinger Polder, de Coöperatieve Zuivelfabriek op Terschelling en van het Koninklijk Nederlandsch Landbouw Comité.549 Uiteindelijk trok het ministerie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening de schorsing van Hibma als gemeentelijk veearts in. Tegelijk werd echter besloten hem met terugwerkende kracht per 14 augustus 1945 uit die en al zijn andere functies te ontslaan, zij het dat hij alle bij zijn functie behorende rechten, waaronder dat op pensioen, mocht behouden.550 De gemeente werd evenwel tegelijkertijd door de minister gemachtigd Hibma ‘dadelijk’ op arbeidscontract voorlopig weer in dienst te nemen. Op 7 oktober 1946 werd de zaak in besloten zitting door de gemeenteraad behandeld, waarbij met algemene stemmen werd besloten Hibma op arbeidscontract voorlopig weer in dienst te nemen. Op verzoek van de leden Flamman, Canter Visscher en Zorgdrager zegde burgemeester De Vos toe dat B & W deskundig advies zouden inwinnen over de mogelijkheid Hibma gedurende het jaar dat hij geschorst was geweest, wachtgeld toe te kennen. De Vos zelf was er overigens van overtuigd dat daar op grond van het ambtenarenreglement geen sprake van kon zijn.551 Of het wel zover is gekomen blijft onduidelijk, aangezien er in de notulen van de gemeenteraadsvergaderingen niets over terug is te vinden. Hoe dan ook, uit het opnieuw in dienst nemen van Hibma, zij het op een tijdelijk contract, blijkt dat de gemeente Terschelling in feite rechtsherstel aan Hibma verleende nog vóór diens zaak door het tribunaal in Leeuwarden was behandeld. Op 30 oktober 1947, ruim een week nadat Hibma’s dagvaarding door het tribunaal vervallen was verklaard, kwam wat inmiddels was uitgegroeid tot ‘de zaak Hibma’ opnieuw in een besloten vergadering van de gemeenteraad aan de orde, ditmaal naar aanleiding van een vraag van het lid Flamman. Wethouder Zaadnoordijk merkte hierover op, dat Hibma ‘destijds in Den Haag geen 549 Advies Centraal Orgaan op de Zuivering van Overheidspersoneel inzake A. Hibma d.d. 23 mei 1946. Ibidem. 550 Brief minister van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening aan A. Hibma d.d. 4 september 1946. Ibidem. 551 Notulen gemeenteraad d.d. 7 oktober 1946. Archief vergaderingen B & W en Gemeenteraad 1940 t/m 1957, doos 53. Gemeentearchief Terschelling. Pas later, in januari 1947, besloot de ministerraad dat degenen die op grond van het Zuiveringsbesluit uit lagere functies waren ontslagen op een kortlopend arbeidscontract opnieuw mochten worden aangenomen. In 1955 ging de regering accoord met een voorstel van minister J. Cals van Onderwijs om gezuiverden weer op beperkte schaal in dienst te nemen. Cals moest een week later echter opbiechten dat inmiddels tientallen gezuiverde onderwijzers, zij het op arbeidscontract, werkzaam waren als hoofden van scholen, vooral op het platteland. Peter Romijn, Streng, snel en rechtvaardig. 249 - 250. De wijze waarop met het ‘geval’ Hibma werd omgegaan is hiermee vergelijkbaar.

286

gelegenheid is gegeven om te worden gehoord toen hem ontslag uit zijn functie werd verleend door de Minister’. Verder zei hij het te betreuren dat Hibma geen gebruik had willen maken van de gelegenheid om zijn zaak te bepleiten voor de zuiveringsinstantie. ‘Het gaat thans om de vraag of het op de weg van de raad ligt de heer Hibma te steunen bij een poging zijn ontslag ongedaan te maken. In het licht van de Tribunaal-uitspraak zou het eigenlijk voor de hand liggen betrokkene weer in vaste dienst te nemen, aangezien zijn rechtspositie nu zeer onzeker is’. Volgens raadslid Kaspers lag het zeker op de weg van de raad om Hibma te steunen ‘gezien het feit dat hij tijdens de bezetting alles in het belang van de voedselvoorziening heeft gedaan en de uitzending van zeer velen naar Duitsland heeft weten te voorkomen’. Lid Flamman vond het zelfs ‘een plicht van de raad, als werkgever, om voor Hibma in de bres te springen’. De heren Canter Visser en Mier onderschreven de mening van beide sprekers. Flamman verklaarde zich daarop bereid een voorstel in te dienen, waarover Kaspers en Zorgdrager verklaarden dat te zullen ondersteunen. Alvorens het zo ver kwam wees wethouder Zaadnoordijk erop dat het de raad onbekend was waarom Hibma eigenlijk ontslag van de minister had gekregen, maar: ‘… de uitspraak zal zeer zeker niet op lichte gronden zijn gedaan’. Zaadnoordijk verklaarde dat hij, zolang hij de motieven tot het ontslag niet kende, geen standpunt in wilde nemen en derhalve niet op een voorstel van Flamman in kon gaan. Ondersteund door zijn collega’s Kaspers en Zorgdrager stelde Flamman vervolgens voor ‘om de heer Hibma in alle opzichten behulpzaam te zijn in zijn pogingen om het ministeriële ontslag ongedaan te maken’, welk voorstel met acht tegen één stem werd aangenomen.552 Lange tijd werd in de gemeenteraad niet meer over de zaak gesproken, totdat wethouder Zaadnoordijk er in de besloten bijeenkomst van 11 februari 1948 op terugkwam. Aanleiding was een brief van Hibma, die door B & W aan de raad ter kennis was gebracht. Hibma had daarin meegedeeld dat hij genoeg van de zaak begon te krijgen en dat hij, indien er niet spoedig voortgang in kwam, strikt alleen nog zijn taak als keuringsveearts wilde verrichten, conform zijn tijdelijk arbeidscontract, en niet allerlei aan zijn functie gerelateerde taken. Zaadnoordijk stelde namens zijn fractie voor ‘de Minister machtiging te vragen, om de heer Hibma wederom in vaste dienst te mogen benoemen. Dit wordt in het belang van de gemeente geacht’. Wethouder Zorgdrager benadrukte dat het hier vooral ‘om het belang van de agrarische bevolking’ ging. ‘Indien de positie van Hibma in voorgestelde zin wordt gewijzigd, kan verwacht worden, dat bij hem meer belangstelling wordt gewekt voor aangelegenheden, die niet uitsluitend tot de taak van de keuringsveearts behoren’. Hij dacht hierbij onder meer aan ‘het vraagstuk van de kunstmatige bevruchting en het vraagstuk van de verbetering der gronden op de Grie’. Zorgdrager wenste dat er nu een eind aan de zaak-Hibma werd gemaakt. ‘Het verleden dient thans te worden vergeten’. Het voorstel om de minister te verzoeken Hibma wederom in vaste dienst te benoemen werd daarop met algemene stemmen aangenomen.553 De minister gaf gehoor aan dat verzoek. Op 23 maart 1948 volgde het raadsbesluit Hibma als keuringsveearts en gemeentelijk veearts opnieuw in vaste dienst te nemen. Op 1 april van dat jaar gingen zijn benoemingen als zodanig in.554 Hibma’s geval was volstrekt geen uitzondering in naoorlogs Nederland. Overal in het land werden de aan mensen als hem opgelegde maatregelen achteraf als te zwaar beoordeeld. Vaak werd hieraan toegegeven onder zware politieke druk, resulterend in onder meer herstel van de rechten op pensioen en wachtgeld en, zoals in het geval van Hibma, herplaatsing.555 552 Notulen gemeenteraad d.d. 30 oktober 1947. Archief vergaderingen B & W en Gemeenteraad 1940 t/m 1957, doos 53. Gemeentearchief Terschelling. 553 Notulen gemeenteraad d.d. 11 februari 1948. Archief vergaderingen B & W en Gemeenteraad 1940 t/m 1957, doos 53. Gemeentearchief Terschelling. 554 Personeelskaart A. Hibma. Archief 1944 - 1995, Register van gemeenteambtenaren, inv. nr. 1310. Gemeentearchief Terschelling. 555 Kompagnie. 216.

287

Zaken tegen lagere ambtenaren als Hibma trokken relatief maar weinig publieke aandacht. Veelal bleef die beperkt tot de regio of de plaats waar de betreffende persoon van afkomstig was. Landelijk veel opzien baarden echter de zuiveringszaken die werden aangespannen tegen hoge ambtenaren, zoals de Secretarissen-generaal H.M. Hirschfeld en K.J. Frederiks. Hirschfeld was tijdens de bezetting Secretaris-generaal van Handel, Nijverheid en Scheepvaart en later tevens waarnemend Secretaris-generaal van Landbouw en Visserij. Zijn functioneren als zodanig was omstreden geweest vanwege zijn veelvuldige samenwerking met de Duitsers. Niettemin werd hij na de oorlog bij Koninklijk Besluit ‘gezuiverd’. Na alle commotie waartoe zijn zaak had geleid besloot Hirschfeld zelf eervol ontslag te nemen. Frederiks bekleedde tijdens de bezetting de functie van Secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken en functioneerde tevens tijdelijk als waarnemend Secretaris-generaal van Algemene Zaken en als waarnemend Secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken. Hij was toegeeflijk geweest bij veel omstreden wensen van de bezetter en werd daarom na de bezetting ‘gestaakt’ (staken van de werkzaamheden met behoud van salaris).556 Dergelijke zaken wekten bij het grote publiek de indruk dat er tijdens de zuivering sprake was van vriendjespolitiek waarbij de ‘kleintjes’ en de minder slimmen met maatregelen werden geconfronteerd terwijl de ‘hoge pieten’ òf vrijuit gingen dan wel weinig materiële schade opliepen. Niettemin kon, blijkens de zaak tegen Hibma, ook een lage ambtenaar de dans ontspringen. Hibma’s zaak behoeft nog enkele kanttekeningen, temeer daar in deze studie op zijn optreden inzake voedselvoorziening en tewerkstelling uitgebreid is ingegaan. Net als zoveel ambtenaren tijdens de bezetting, heeft Hibma gedurende deze periode steeds getracht te functioneren volgens de regels geformuleerd in de Aanwijzingen van 1937, door de regering voor de oorlog opgesteld. Daarin werd omschreven hoe ambtenaren in geval van een vijandelijke bezetting dienden te handelen. De Aanwijzingen bevatten de aansporing hun functie te blijven uitoefenen wanneer zij daarmee het welzijn van de bevolking zouden dienen. Volgens artikel 31 was het de taak van de ambtenaren in functie te blijven zolang ‘dit in het belang is van de bevolking; het nadeel dat zij daardoor mede het belang van den bezetter dienen, is in het algemeen geringer dan het grooter nadeel, dat voor de bevolking zou voortvloeien uit het niet meer functioneren van het eigen bestuursapparaat. Indien echter de ambtenaar, door in functie te blijven, zoodanige diensten aan den vijand zou bewijzen, dat deze grooter kunnen worden geacht dan het nut, dat voor de bevolking aan zijn aanblijven is verbonden, dan zal hij zijn post moeten verlaten. (…) In het algemeen kan worden gezegd, dat ambtenaren hun taak moeten neerleggen, wanneer het hun door de vijandige autoriteit onmogelijk wordt gemaakt die taak te blijven vervullen in het belang van de eigen bevolking en op een wijze, die vereenigbaar is met den trouw aan het eigen land’.557 Helaas waren de ‘Aanwijzingen’ in zulke vage termen vervat dat zij van weinig nut zijn geweest. Bovendien hadden de samenstellers in 1937 geen idee van de morele implicaties van een bezetting door een meedogenloze, totalitaire vijand die zich fanatiek richtte op het bereiken van bepaalde ideologische doelstellingen.558 De Aanwijzingen zijn tijdens de ambtenarenzuivering onderwerp van hevige discussie geweest, ondanks dat de regering in 1943 nog met een Commentaar op de Aanwijzingen was gekomen waarin de ambtenaren ernstig op hun individuele verantwoordelijkheid werden gewezen.559 Hoe dan ook, van Hibma mocht niet worden verwacht dat hij uit zijn functie zou treden en de belangen van de bevolking inzake voedselvoorziening en ook tewerkstelling geheel in handen van de Duitsers zou leggen. Hij heeft dat dan ook niet 556 www.parlement.com. 557 Geciteerd door Hein A.M. Klemann in: Nederland 1938 - 1948. 497 558 Warmbrunn. 119. 559 Peter Romijn heeft deze discussie uitgebreid gedocumenteerd in Snel, streng en rechtvaardig, 119 - 123.

288

overwogen en is in functie gebleven, waarbij hij steeds heeft getracht in het belang van de bevolking te handelen. Het is interessant zijn optreden te vergelijken met dat van de hoogste man bij ‘Voedselvoorziening’, ir. S.L. Louwes. Die bleef eveneens gedurende de hele bezetting op zijn post, conform aan datgene wat de Aanwijzingen voorschreven. Dat was niet altijd zonder risico. Steun aan de illegaliteit beschouwde Louwes bovendien als een vanzelfsprekendheid. Rijkscommissaris SeyssInquart, die daarvan op de hoogte was, noemde hem zelfs der legale Führer der Illegalität. Ook Louwes moest noodgedwongen veelvuldig met de Duitsers samenwerken. Daarbij sloot hij echter nadrukkelijk sociaal verkeer met Duitsers of Duitsgezinden uit, buiten de noodzakelijke contacten om. Een paar jaar na de bevrijding schreef Louwes in een persoonlijke brief dat hij nog nooit zo weinig last van zijn hartklachten had gehad als tijdens de bezetting: ‘geen party’s en recepties en weinig gesjouw’.560 Naar aanleiding van een klacht, ingediend door de Grote Adviescommissie der Illegaliteit, stelde een door minister Mansholt van Landbouw ingestelde commissie na de oorlog een onderzoek in naar zijn beleid. De conclusie was dat Louwes ‘een bij voortduring op de belangen van de Nederlandsche bevolking gericht’ beleid heeft gevoerd.561 Trienekens hanteert in zijn proefschrift over de voedselvoorziening tijdens de Duitse bezetting een drietal mogelijke begrippenparen waarmee hij de aard van de samenwerking tussen Louwes en de Duitsers illustreert: ‘negatief-conflictueus’, ‘neutraal-zakelijk’ en ‘positief-vertrouwelijk’. Hij constateert, dat voor Louwes’ optreden het predikaat neutraal-zakelijk overwegend van toepassing is.562 Laten we de door Trienekens gehanteerde begrippenparen los op de wijze waarop Hibma met de Duitsers samenwerkte, dan kunnen we tot geen andere conclusie komen dan dat voor hem overwegend de omschrijving ‘positief-vertrouwelijk’ geldt. Immers: Hibma dineerde, buiten de noodzakelijke contacten om, regelmatig met Duitse officieren en het in de tenlastelegging genoemde samen met Duitse officieren aan de haven verschijnen om een vertrekkende Inselkommandant uitgeleide te doen -‘een vriend had ons verlaten’- is maar al te waar, zo blijkt uit de beide door hem nagelaten boeken Op de brug en Een strijd om vrijheid, evenals de cadeaus die aan vertrekkende Duitse officieren, mede op initiatief van Hibma, werden meegegeven. Uit beide boeken blijkt overduidelijk dat Hibma, zij het dat hij al zijn activiteiten in dienst van de bevolking stelde en in die zin anti-Duits was, zich sterk tot de Duitse cultuur en denkwereld voelde aangetrokken, getuige het overvloedige gebruik van Duitstalige motto’s - Des Volkes Wohlfahrt is die höchste Pflicht; Wer Hunger hat, der eszt sich satt, Vorausgesetzt, dass er was hat - en het citeren van Duitse schrijvers als Schiller, Goethe en Spengler. Tot zijn verdediging kan echter worden aangevoerd dat hij op het geïsoleerde Terschelling in een zeer netelige positie verkeerde. Vooral zijn inzet om voor de Arbeitseinsatz in aanmerking komende mannen op Terschelling te houden eiste meer contacten met de Duitsers dan alleen de strikt zakelijke. Hij slaagde erin met hen een zodanige vertrouwensband op te bouwen dat onder zijn ‘bewind’ geen enkele Terschellinger naar de vastewal of, erger nog, naar Duitsland hoefde om daar tewerkgesteld te worden. Wat dat betreft mag Terschelling hem dus dankbaar zijn. Ondanks de boeken die Hibma nog in 1945 over zijn werk tijdens de bezetting publiceerde, waarin hij uitgebreid verantwoording over zijn handelwijze aflegt, is hem de samenwerking met de Duitsers nadien bepaald niet vergeven. Ook nog in 2005 meenden hierover ondervraagde Terschellingers dat aan Hibma ‘een luchtje zat’. Ten dele terecht, zo wijst de geschiedenis uit: op Terschelling heeft de bevolking immers tijdens de gehele bezetting kunnen waarnemen dat 560 Trienekens. Voedsel en honger in oorlogstijd. 39. 561 Biografisch Woordenboek van Nederland. www.inghist.nl 562 Trienekens. Tussen ons volk en de honger. 90.

289

hij op grote schaal met de Duitsers samenwerkte, ook al was dat dan in het belang van dezelfde bevolking. Het moet voor Hibma uiterst wrang zijn geweest dat hij aanvankelijk uit zijn functie werd verwijderd omdat hij tegenover derden een aantal minder verstandige opmerkingen had gemaakt. Uiteraard kon hij dat zichzelf verwijten, evenals de vrijstelling die hij voor inlevering van zijn radiotoestel had gevraagd. Het feit dat hij opnieuw door de gemeente in dienst werd genomen zodra de minister daar gelegenheid toe bood, moet hem veel voldoening hebben geschonken – al rustte er door de eerdere schorsing dan ook een ‘smet’ op zijn naam. Hibma is tot aan zijn pensionering op 1 oktober 1958 bij de gemeente Terschelling in dienst gebleven. Hij overleed op 1 september 1973. Deze geschiedenis toont aan dat de keuzes die mensen tijdens de Duitse bezetting hebben gemaakt (in veel gevallen: moesten maken) vaak zeer gecompliceerd van aard waren. Bovendien waren de gevolgen op het moment dat ze werden gemaakt volstrekt niet te overzien. Na afloop van de bezetting bleek door de bevoegde instanties over die keuzes en de gevolgen en consequenties niettemin streng te worden geoordeeld. Menig Nederlander die meende tijdens de bezetting steeds correct en naar eer en geweten te hebben gehandeld liep dan ook, net als Hibma, justitiële kleerscheuren op. Zitting 13 november 1947, zesde kamer tribunaal Leeuwarden Hendrik Hoekstra, afvalhandelaar te West-Terschelling. Was lid geweest van NSB, NAF en NVD, had dienst gedaan bij de Landstorm en de eed van trouw aan Hitler afgelegd. Verder had hij elders woningen van weggevoerde joden gekocht. Hem werd als maatregel 3 jaar en 6 maanden detentie opgelegd met aftrek van voorarrest, alsmede tien jaar ontzegging uit de beide kiesrechten.563 Bij revisie werd het vonnis in mei 1948 door de Hoge Autoriteit gewijzigd in een internering van 3 jaar en 3 maanden, verbeurdverklaring van een radiotoestel en ontzetting uit de beide kiesrechten.564 Zitting 27 november 1947, zesde kamer tribunaal Leeuwarden Terecht stonden Sjoerd Engbert Bakker, 31 jaar, wonend op Terschelling, Hendrik Jan Hoogerwerf, 31 jaar, wonend te Bentveld en Jurriën Kaspers, 34 jaar, wonend te West-Terschelling. Zij waren firmanten van de CV Friesch Aannemersbedrijf, die zich ten doel stelde ‘het aannemen van bouwen utiliteitswerken in de meest ruime zin, echter uitsluitend ten behoeve van de Duitse Wehrmacht’. Op Terschelling had het bedrijf gedurende de bezetting diverse bouwwerken uitgevoerd, zoals gevechtsbunkers, barakken, opstellingen voor luchtdoelartillerie, zoeklichten, enz. Behalve het bovenstaande werd Bakker, zoon van NSB-burgemeester J. Bakker, ook nog het lidmaatschap van de Landstorm Nederland ten laste gelegd. Verder was hij lid van het NAF geweest en had hij gefungeerd als medewerker van de wijkleider van Vreugde en Arbeid. Hij kreeg als maatregel een internering opgelegd gelijk aan de duur van het voorarrest. Verder werd hij voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet.565 De dagvaarding van Hoogerwerf werd vervallen verklaard.566 Kaspers was lid van de NSB geweest en ook werd hem ten laste gelegd dat hij een woning van weggevoerde joden had gekocht.567 Verder had hij vrijstelling gevraagd en gekregen van de inleveringsplicht voor radiotoestellen. Hij kreeg als maatregelen opgelegd een in563 Friesch Dagblad, 14 november 1947. 564 Friesch Dagblad, 26 mei 1948. 565 Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 47903. Nationaal Archief, Den Haag. 566 Ibidem. 567 De woning van de familie Païs in de Boomstraat te West-Terschelling, de enige woning van weggevoerde joden op Terschelling. Het pand is na de oorlog teruggegeven aan Sara Païs te Amsterdam, de wettige erfgename van de familie. De heer H. Klijn, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 6 december 2004

290

ternering van twee jaar en negen maanden en verbeurdverklaring van een bedrag van ƒ 90.000,-, waarop de vermogensaanwasbelasting in mindering mocht worden gebracht. Ook werd hij voor de duur van tien jaar uit de beide kiesrechten ontzet. Een maatregel tegen Kaspers wegens het feit dat hij als NSB-wethouder was opgetreden, kon niet worden getraceerd. Zijn dossier bevat een anonieme notitie waarin de schrijver zich afvraagt waarom Kaspers daar niet voor is vervolgd, evenmin als voor het feit dat hij gefungeerd had als districtsleider van de NSB, lid was van het Economisch Front der NSB en geabonneerd was op allerlei nationaal-socialistische tijdschriften.568 Kaspers werd op 1 maart 1948 vrijgelaten.569 Hij overleed op 16 september 1969 te Harlingen. Zitting 29 december 1947, zesde kamer tribunaal Leeuwarden Daniël Kooijman, aannemer te West-Terschelling. Had als aannemer voor de Duitse Wehrmacht werkzaamheden uitgevoerd op Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog en Vlieland, waaronder de bouw van bunkers en andere militaire bouwwerken. Driekwart van zijn vermogen werd verbeurd verklaard, waarbij echter werd bepaald dat, indien het vermogen minder zou zijn dan ƒ 60.000, het resterende gedeelte ƒ 15.000 zou moeten bedragen.570 Zitting 15 januari 1948, zesde kamer tribunaal Leeuwarden Iemke Kooijman, 76 jaar, en Cornelis Kooijman, beiden uitvoerder te Harlingen. De dagvaarding luidde in beide gevallen: werkzaamheden voor de Duitse Wehrmacht uitgevoerd op Terschelling, Vlieland, Ameland en in Harlingen, Leeuwarden, Tzummarum, Nes, Den Helder en andere plaatsen in Nederland. Het tribunaal legde maatregelen op van verbeurdverklaring van respectievelijk ƒ 10.000 en ƒ 60.000.571 (De firma Kooijman was een aannemersbedrijf dat in Harlingen was gevestigd doch zeer veel werk op de Friese waddeneilanden uitvoerde, waarbij voornamelijk gebruik werd gemaakt van personeel woonachtig op die eilanden). Buitenvervolgingstelling 30 maart 1948 In maart 1948 werd buiten vervolging gesteld met oplegging van een boete van ƒ 5.000: Willem Dirk Duijf te West-Terschelling vanwege een niet nader aangeduid delict.572 Buitenvervolgingstelling 30 maart 1948 In maart 1948 buiten vervolging gesteld zonder oplegging van bijzondere voorwaarden: Sieke de Haan te Terschelling. Delict onbekend.573 (Sieke de Haan was gehuwd geweest met Johannes Berkhout, die als stuurman omkwam toen de sleepboot ‘Lauwerzee’ op 3 oktober 1940 ter hoogte van St. Anthony Port aan de Engelse zuidkust op een Duitse mijn liep en zonk - zie ook deel 3). Zitting 26 mei 1948, tribunaal arrondissement Groningen Jan J. de Graaf, 38 jaar, voormalig NSB-burgemeester van de gemeente Kantens in Noord-Groningen en voormalig waarnemend NSB-burgemeester van de gemeente Middelstum. Behalve tot de NSB was De Graaf eveneens tot de Landwacht Nederland toegetreden. Zijn benoeming tot burgemeester had hij te danken aan het feit dat hij daar verschillende malen om had gevraagd aan Duitse autoriteiten en hooggeplaatste leden van de NSB. Hem werd verder verweten dat hij 568 Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 47903. Nationaal Archief, Den Haag. 569 Bevel tot vrijlating J. Kaspers. Ibidem. 570 Friesch Dagblad, 2 januari 1948. 571 Friesch Dagblad, 17 januari 1948. 572 Friesch Dagblad, 1 april 1948. 573 Ibidem.

291

bij het uitspreken van zijn installatierede te Kantens een gesneuvelde Oostfrontstrijder uit die gemeente had geëerd. Tijdens zijn burgemeesterschap had hij opdracht gegeven tot arrestatie van een viertal onderduikers, die als gevolg daarvan in een concentratiekamp terechtkwamen en daar zijn omgekomen. Om de onderduikers door medewerkers van de SD te kunnen laten arresteren, had De Graaf een lid van de Landwacht Nederland meegezonden om hun woningen aan te wijzen. Hij kreeg een maatregel opgelegd van vijf jaar Rijkswerkinrichting met aftrek van voorarrest, waardoor hij op 20 april 1950 weer vrij zou komen. Tevens werden hem voor de duur van tien jaar de kiesrechten ontnomen.574 De Graaf had een relatie met Terschelling. Van 1930 tot en met 1932 volgde hij daar met succes de stuurmansopleiding aan de Willem Barentszschool.575 Na zijn studietijd exploiteerde hij enige tijd een particuliere radiodistributiedienst op Terschelling, die hij later verplaatste naar Amsterdam. In Praag exploiteerde hij vervolgens een reclame-object, waarna hij in Nederland directeur werd van een bierbrouwerij, die het zogenoemde ‘Mussert Bier’ brouwde. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, was hij directeur van een kwiklampenfabriek. Vervolgens trad hij in 1943 in dienst van de gemeente Terschelling. Van 1936 tot 1938 was De Graaf ook al lid van de NSB geweest. Na de Slag om Stalingrad besloot hij opnieuw tot de ‘beweging’ toe te treden.576 Tijdens zijn verhoor door de POD verklaarde hij tijdens de bezetting meer anti-communist te zijn geweest dan nationaal-socialist. Hij had er spijt van gekregen dat hij tot de Landwacht Nederland was toegetreden en verklaarde dat hij alleen van zijn lidmaatschap af had kunnen komen door zich ergens tot burgemeester te laten benoemen. Vanaf juni 1943 was hij bij de gemeente Terschelling in dienst geweest als volontair ter voorbereiding op het burgemeesterschap, waarvoor hij geen opleiding had gevolgd. Op 28 oktober 1943 was hij aangesteld tot waarnemend burgemeester van Kantens en op 16 juni 1944 verhuisde hij met zijn gezin naar Middelstum. Vlak voor de bevrijding verloor De Graaf een dochtertje ten gevolge van het ontploffen van een Duitse granaat.577 De Graaf heeft zijn straf niet volledig uitgezeten. Op basis van goed gedrag werd hij op 15 februari 1949 vanuit kamp Vught voorwaardelijk op vrije voeten gesteld.578 De Graaf keerde daarna terug naar Terschelling waar hij op succesvolle wijze een aantal horeca-ondernemingen opzette. (In het hoofdstuk over de wederopbouw wordt daar uitgebreider op teruggekomen). Hij overleed op 23 augustus 1980 op Terschelling. Zitting Bijzonder Gerechtshof 29 juni 1948, Leeuwarden Cornelis de Boer, 28 jaar, touwbewerker te West-Terschelling. De aanklacht luidde ‘als Nederlander vrijwillig bij een buitenlandse mogendheid in dienst getreden’. De Boer was na de Nederlandse capitulatie werkloos geworden, reden voor hem om zich aan te melden bij het Gewestelijk Arbeidsbureau te Leeuwarden met het verzoek om naar Duitsland te worden gezonden. In Hamburg was hij als matroos geplaatst aan boord van het binnenvaartschip ‘Breslau’. Toen hij in oktober 1941 met verlof naar Terschelling mocht had hij woorden gekregen met de schipper. Daarom wilde hij niet aan boord terugkeren. Op Terschelling had hij zich daarom voor werk bij de Duitsers gemeld, waarop hij bij aannemer Jurriën Kaspers aan de slag kon in de bunkerbouw. 574 Vonnis J. de Graaf. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 39864. Nationaal Archief, Den Haag. 575 Grote Karavaan, Vereniging Oud-Leerlingen Zeevaartschool Terschelling. Website Maritiem Instituut Willem Barentsz. 576 Nieuwe Provinciale Groninger Courant, 20 mei 1948. 577 Proces-verbaal POD inzake J.J. de Graaf. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 39864. Nationaal Archief, Den Haag. 578 Vordering tot voorwaardelijke invrijheidstelling J.J. de Graaf, 15 februari 1949. Ibidem.

292

Twee maanden later kreeg hij bericht van het Gewestelijk Arbeidsbureau dat hij zich naar Emden diende te begeven, waar hij geplaatst kon worden op een rijnvaartschip. Na zes weken besloot hij dat hij dat werk niet langer wilde doen. Hij wendde daarop ziekte voor en keerde terug naar Terschelling. Huisarts D. Smit schreef hem daar zes weken rust voor. Intussen kreeg De Boer bericht dat hij zich weer op zijn schip in Duitsland diende te melden aangezien hij een contract had getekend waarmee hij zich voor een jaar aan de schipper had gebonden. Dat wilde hij echter niet, aangezien hem het verblijf op dat schip slecht was bevallen. Vervolgens meldde hij zich aan bij de Duitse Wasserschutzpolizei, waar hij na keuring werd aangenomen. Hij werd als ‘bijkok’ (koksmaat) geplaatst op een patrouilleboot die dienst deed op het IJsselmeer. Deze boot werd op 29 april 1944 aangevallen door een Brits vliegtuig, waarbij De Boer ernstig gewond raakte. Ten gevolge daarvan moest zijn linkerbeen onder de knie worden geamputeerd. Na tot maart 1945 in een aantal Duitse hospitalen te hebben verbleven, keerde De Boer terug naar Terschelling. Daar werd hij door getuigen gesignaleerd, gekleed in Duits uniform en bewapend met een revolver. Na de bevrijding van Friesland vertrok hij met een Duits schip naar Den Helder. Daar verbleef hij enige tijd ten huize van Grietje Vure, van wiens echtgenoot zijn vader een achterneef was. In die woning werd hij gearresteerd door de POD. Wegens zijn lichaamsgebrek werd hij in juli 1945 in vrijheid gesteld.579 In mei 1946 werd hij als touwbewerker aangenomen bij Terschellinger Zeemanshandwerk van de familie Siezen. Van personeel en directie van dat bedrijf, evenals van buren op Terschelling, ontving het Bijzonder Gerechtshof te Leeuwarden brieven waarin men verklaarde dat De Boer een goede werkkracht was c.q. een ‘stille, eenvoudige jongeman die nimmer overlast heeft bezorgd’. De procureur-fiscaal sprak op 3 februari 1948 een eis uit van drie jaar gevangenisstraf met aftrek. Op 13 juli 1948 verklaarde De Boer af te zien van het recht op cassatie. Het vonnis, uitgesproken op 13 juli 1948, luidde een jaar cel met aftrek van voorarrest alsmede drie jaar proeftijd.580 Cornelis de Boer overleed op 5 oktober 1987 te Harlingen. Zitting Bijzonder Gerechtshof 25 januari 1949, Leeuwarden Paulus de Boer, broer van bovengenoemde Cornelis, 30 jaar, fabrieksarbeider te Groningen maar tijdens de bezetting woonachtig op Terschelling. Ook in zijn zaak luidde de aanklacht ‘als Nederlander vrijwillig bij een buitenlandse mogendheid in dienst getreden’. De Boer was in maart 1942 vrijwillig toegetreden tot de Nederlandsche Arbeidsdienst en vervolgens naar Ommen gezonden om daar te werken voor de Duitsers. Naar zijn zeggen werd hem daar ‘het mooie van de NSB’ voorgehouden, reden waarom hij een maand later als sympathiserend lid tot de ‘beweging’ was toegetreden. In het najaar van 1942 was hij naar Duitsland gezonden, waar hij in Hamburg in een machinefabriek te werk werd gesteld. In het najaar van 1943 kwam hij met verlof naar Terschelling, met het voornemen niet naar Duitsland terug te keren. Om arrestatie te voorkomen, had hij dienst genomen bij de Landwacht Nederland. In dat kader volgde hij van augustus tot november 1943 een opleiding te Weert. Vervolgens werd hij als onderwachtmeester bij de Staatsbrandweerpolitie (de voormalige gemeentelijke brandweer) te ’s Gravenhage geplaatst en in aansluiting daarop in dezelfde functie te Groningen. Op 1 september 1944 trad hij als begunstigend lid toe tot de Germaansche SS. Kort na de bevrijding werd hij ontslagen, waarna arrestatie door de POD volgde. Enkele maanden later kwam De Boer weer op vrije voeten, om vervolgens als glazenspoeler in dienst te treden 579 Proces-verbaal 17 december 1947 inzake C. de Boer. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 73910. Nationaal Archief, Den Haag. 580 Vonnis inzake C. de Boer. Ibidem.

293

bij een distillateur te Groningen. Op 31 januari 1949 deed hij afstand van het recht op cassatie. Tijdens de behandeling van de zaak pleitte zijn verdediger, mr. Wagenaar, voor een voorwaardelijke straf ‘omdat de verdachte de draagwijdte van zijn daden niet kon overzien.’ Conform de eis werd Paulus de Boer veroordeeld tot een jaar voorwaardelijke celstraf met een proeftijd van drie jaar.581 Hij overleed op 5 november 1982 te Oud-Beyerland. Het is interessant de motieven van deze mensen tot samenwerking met en sympathie voor de bezetters, voorzover ze bij de NSB of andere nationaal-socialistische organisaties waren aangesloten, te vergelijken met wat daarover in het hoofdstuk Collaboratie werd uiteengezet. Daar werden vijf soorten motieven genoemd: idealisme, ‘brood-NSB-ers’, opportunisme, verrijking en machtswellust. Van verrijking was in zeker drie gevallen sprake: in dat van mevr. T. Kuyper, S.E. Bakker en J. Kaspers. Mevr. D. Bakker, G. Kloppers en D. Hek kunnen onder de opportunisten worden geschaard. De overblijvende 18 gevallen kunnen worden ingedeeld onder de idealisten, waarbij mevr. B.C. de Jong en J.D. Bakker niet zozeer uit nationaal-socialistische sympathieën handelden, maar voor het tribunaal te kennen gaven ‘vooruit’ te hadden willen komen. Drie Terschellinger NSB-ers en één niet NSB-er oefenden een vrij beroep uit en stelden dat in dienst van de Duitse zaak: C. Schaap, A.P. Procée, H. Hoekstra en de niet-NSB-er P. van Heuveln. Ondanks het ontbreken van het lidmaatschap van die laatste kunnen zij worden beschouwd als ‘brood-NSB-ers’. Van ‘machtswellustelingen’ die bereid waren zware (oorlogs-)misdrijven te plegen is op Terschelling geen sprake geweest. A. Hibma en G.A. van Dieren zijn buiten deze indeling gehouden omdat zij van geen enkele nationaal-socialistische organisatie lid zijn geweest, al heeft de laatste daar dan wel pogingen toe in het werk gesteld.

‘Moffenmeiden’

Behalve de bovengenoemde personen die zich voor de Bijzondere Rechtspleging moesten verantwoorden werd op Terschelling bovendien een, voor een gemeente met een inwonertal van circa 3.400 zielen, relatief groot aantal zogenoemde ‘moffenmeiden’ met huisarrest, meldingsplicht of tewerkstelling geconfronteerd. Deze meisjes en vrouwen werden door de POD echter vrijwel allemaal buiten de Bijzondere Rechtspleging gehouden. Tijdens het onderzoek werd in het gemeentearchief geen enkele verwijzing naar deze groep aangetroffen, evenmin als in de geraadpleegde dagen nieuwsbladen uit de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog, zij het dat een enkele bron spreekt van tijdens de meimaand van 1945 op de weg geschilderde scharen ter hoogte van de woningen van sommige van deze vrouwen en meisjes.582 Bij onderzoek in het archief van gemeentemuseum ’t Behouden Huys bleek daar een aantal aantekeningen aanwezig te zijn, afkomstig uit de nalatenschap van oud-wethouder en oud-POD-lid wijlen W. Zaadnoordijk, daar gedeponeerd door diens zoon, J. Zaadnoordijk.583 De aantekeningen bevatten onder meer een aantal lijsten waarop de namen voorkomen van in totaal ruim 70 meisjes en vrouwen die werden beschuldigd van omgang met Duitse militairen. Onder de aantekeningen bevindt zich een uitgescheurde bladzijde van een zakboekje, met daarop in potlood genoteerd het ‘beleid’ inzake de opsporing en bestraffing van ‘moffenmeiden’. De volledige tekst aan de ene kant van dit blaadje luidt: 581 Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 73941. Nationaal Archief, Den Haag. 582 Van Campen. 24. 583 Deze stukken worden sinds eind november 2004 bewaard in het Gemeentearchief van Terschelling. In inventarisnummer 402 met de titel Oorlogsmisdaden van het Archief 1944 - 1995 bevindt zich een verwijzing met de titel Resultaten POD mei 1945 naar een afgesloten kast in het gemeentehuis, waarin zowel de originele stukken als een door auteur dezes gedigitaliseerde versie daarvan worden bewaard. De sleutel van de kast wordt beheerd door de afdeling Bevolking.

294

Om verontwaardiging over wel of niet bestraffing van de zijde der burgerbevolking te voorkomen stelt de comm. voor om biljetten ter publicatie te laten aanbrengen, waarop richtlijnen zijn aangebracht voor de civiel bevolking om te getuigen tegen meisjes die volgens hun ook in aanmerking komen voor bestraffing. 3 vertrouwde getuigen zijn hier voor nodig’. En aan de andere kant: ‘De comm. stelt voor de zuivering van moffenmeiden te verdelen in graden en geeft hierbij ook ongevraagd advies in de wijze van bestraffing. 1e graad Huisarrest, eventuele meldingsplicht, en tewerkstelling 2e graad Huisarrest en eventuele meldingsplicht 3e graad Huisarrest Verder werd in de aantekeningen een tweetal niet ingevulde lastgevingen aangetroffen. Op de ene staat de volgende tekst vermeld: N.B.S. TERSCHELLING Terschelling 31 Mei 1945 Lastgeving. Op bevel van den IslandCommander wordt u opgedragen werkzaamheden te verrichten in het gebouw waar het hoofdkwartier der Engelsche bezetting is gevestigd. U dient Uwe werkzaamheden onmiddellijk hedenmorgen vôôr tien uur aan te vangen. De Gemeente Commandant W.T. D. den Boer o/l Aan …………… West Terschelling De andere lastgeving, waarvan meerdere exemplaren aanwezig zijn, heeft als tekst: Terschelling, 2-6-‘45 BUREAU P.O.D. Hierbij deel ik u mede, dat u tot nader order huisarrest heeft. Blijkt bij controle, dat u niet thuis bent, dan volgt arrestatie. U moet Uw werkzaamheden echter voortzetten, indien deze buiten Uw woning liggen. Buiten dienst is het echter verboden op straat te zijn. Eventueel zult u ook te werk worden gesteld. De P.O.D. Leeuwarden Afd. Terschelling Deze lastgevingen zijn inderdaad gebruikt, gezien het met een naam ingevulde exemplaar dat werd aangetroffen. Ook aantekeningen op de lijst als ‘niet bewezen’ wijzen daarop. Daarbij rees 295

in eerste instantie de vraag waarom de betreffende meisjes en vrouwen buiten de Bijzondere Rechtspleging zijn gehouden. Voldeed deze groep niet of niet geheel aan de voorwaarden die daarvoor waren geformuleerd? In de collectie van Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum te Leeuwarden, werden richtlijnen aangetroffen van het Militair Gezag d.d. 27 januari 1945. Zij geven aanwijzingen voor de wijze waarop na de bevrijding met vermoedelijke collaborateurs moest worden omgegaan. Artikel 4 van deze richtlijnen geeft antwoord op de vraag wanneer een verdachte moest worden vastgehouden dan wel vrijgelaten: Vasthouding of vrijlating, richtlijnen. Daarin werd onder lid b. de volgende richtlijn aangetroffen: Geïnterneerden die niet behoren tot een voor internering in aanmerking komende categorie worden terstond vrijgelaten. Onder deze rubriek vallen b.v. de vrouwen en meisjes die geslachtelijke gemeenschap hebben gehad met Duitsers, zonder dat kan worden gedacht dat zij nauwe geestelijke relaties met hen hebben onderhouden.584 Waaruit de conclusie kan worden getrokken dat vrouwen en meisjes die wél een nauwe geestelijke relatie met een Duitser hadden onderhouden, voor internering in aanmerking kwamen. Dat blijkt inderdaad uit de eerder aangehaalde gevallen afkomstig van Terschelling die zich onder de werking van tribunaal of Bijzonder Gerechtshof moesten stellen. Hieronder zijn zes meisjes en vrouwen waarvan de namen eveneens op de lijst van Zaadnoordijk voorkomen. Zij zullen een min of meer serieuze relatie met één of meer Duitse militairen hebben onderhouden, hetgeen ook blijkt uit de verslagen van de desbetreffende zittingen van het tribunaal. Nauwkeurige telling van de lijst afkomstig uit de nalatenschap van wethouder Zaadnoordijk levert een aantal op van 64 op het eiland door de POD bestrafte gevallen, die dus niet voor een tribunaal behoefden te verschijnen. In zes gevallen konden de vermoedens kennelijk niet worden bewezen; deze vrouwen en meisjes werden niet bestraft. Toetsing van dit alles aan het in oktober 1945 gepubliceerde Besluit politieke delinquenten 1945 levert op, dat het besluit van de Terschellinger POD om genoemde meisjes en vrouwen buiten de Bijzondere Rechtspleging te houden, terecht is geweest. Artikel 9 van dit Besluit luidt als volgt: De buitenvervolgingstelling geschiedt onvoorwaardelijk: 1e indien de gerezen verdenking ongegrond is gebleken; 2e indien de schuld van de betrokkene van zoodanigen aard is, dat oplegging van een straf of maatregel ingevolge het Besluit Buitengewoon Strafrecht of het Tribunaalbesluit niet gerechtvaardigd is te achten.585 Rest de vraag, waarom de POD op Terschelling zelf is overgegaan tot bestraffing van de betreffende vrouwen, ondanks het feit dat deze groep op grond van de geldende richtlijnen niet geïnterneerd behoefde te worden. Het antwoord op deze vraag is te vinden in het eerder genoemde beleid, dat één der leden van de commissie op het bovengenoemde zakboekblaadje noteerde: Om verontwaardiging over wel of niet bestraffing van de zijde der burgerbevolking te voorkomen Voor zover bekend, hebben op Terschelling niet de excessen van kaalknippen en dergelijke plaats584 Inbewaringstelling, interneering, vrijlating. Organisatie politieke politie. Staf Militair Gezag, sectie II, no. 477/70, 27-1-1945. in: Stukken betreffende het Militair Gezag. Inv. nr. 50 - 02, omslagnr. 138, stuk 1. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 585 Staatsblad F 244. Besluit van 26 October 1945, houdende vaststelling van het Besluit politieke delinquenten 1945. Afdeeling III, Buitenvervolgingstelling. Art. 9.

296

gevonden die van zoveel andere plaatsen in die dagen bekend zijn. Door Omrop Fryslân Tillevizje in de meidagen van 2004 uitgezonden filmmateriaal van bezetting en bevrijding van Terschelling, aangetroffen in de nalatenschap van de in 1997 overleden Terschellinger fotograaf Jan Duyf, wijst daar ook niet op. Oudere Terschellingers kunnen zich er evenmin iets van herinneren. ‘Moffenmeiden’ die zich wel voor een tribunaal moesten verantwoorden werden weliswaar onder grote publieke belangstelling door NBS of POD opgehaald en afgevoerd, maar van enig geweld is geen sprake geweest. Zij die niet voor verschijning voor het tribunaal in aanmerking kwamen kregen, zoals geschetst, een kaart in de bus met daarop vermeld de maatregelen die tegen hen werden getroffen. Geweld van de zijde der bevolking is ook in die gevallen niet aan de orde geweest.586 Terschelling en wellicht ook de andere waddeneilanden (waar naar deze feiten geen nader onderzoek werd verricht) vormen wat deze houding van de bevolking betreft een uitzondering in de dagen direct na de Duitse bezetting. Op veel plaatsen in het land, met name in de grote steden, werden vrouwen en meisjes die omgang met Duitse militairen hadden gehad immers geconfronteerd met publieke vernederingen als kaalknippen en het besmeuren met teer of andere viezigheid. ‘Moffenmeiden’ werden dus volop door de bevolking gestigmatiseerd, waarvan ze direct de consequenties hebben gedragen. Door het optreden van de plaatselijke POD werden op Terschelling dergelijke excessen dus voorkomen. Niettemin is het zinvol nader in te gaan op de motieven voor deze excessen. De Deense historica Annette Warning heeft daar onderzoek naar gedaan. Haar conclusie is, dat in tijden van oorlog en nationale crisis een verscherping optreedt van de grens tussen acceptabel en onacceptabel seksueel gedrag. Vrouwen die tijdens de Duitse bezetting niet voldeden aan de verwachtingen van trouw en offervaardigheid en zich niet hielden aan de tradities en de praktijk van seksualiteit, reproductie, huwelijk en moederschap werden door de bevolking als een bedreiging voor de natie gezien. Als belangrijk motief voor de publieke bestraffing van ‘moffenmeiden’ noemt Warning dan ook jaloezie en belediging van de ‘nationale eer’.587 De desbetreffende vrouwen en meisjes verdienden in de ogen van de bevolking bestraft te worden wegens hun omgang met Duitse militairen. De Terschellinger afdelingen van NBS en POD zijn aan die eis tegemoet gekomen, hoewel de ‘moffenmeiden’ op grond van de hiervoor geldende richtlijnen buiten de werking van de Bijzondere Rechtspleging moesten worden gehouden en zelfs in vrijheid dienden te worden gesteld. Door hen toch een bestraffing op te leggen in de vorm van huisarrest, meldingsplicht en/of tewerkstelling werd voorkomen dat de woede van de bevolking, gebaseerd op de door Warning verwoorde gevoelens, zich op deze vrouwen en meisjes zou richten. Geconcludeerd kan dan ook worden dat het besluit van de Terschellinger NBS/POD tot bestraffing van de ‘moffenmeiden’, een wijs besluit is geweest.

586 Wijlen de heer P. de Jong en de heer H. Klijn, West-Terschelling. Mondelinge mededelingen, 24 april 2004 en 6 december 2004. 587 Warning. National identity, gender and sexuality. Geciteerd door Diederichs. 47 - 48.

297

Terschelling bij Friesland In dit deel over de gebeurtenissen op Terschelling tijdens de Tweede Wereldoorlog dient eveneens te worden ingegaan op het feit dat het eiland vanaf 1 september 1942 niet meer deel uitmaakt van de provincie Noord-Holland, maar sinds die datum evenals Vlieland tot Friesland behoort. Deze beslissing van de Duitsers heeft op het eiland in de directe naoorlogse jaren tot de nodige opschudding geleid en is jarenlang omstreden gebleven, voordat de toenmalige bestuurders het besluit erkenden en overnamen. Zoals eerder in deze studie bleek, is Terschelling van oudsher sterk op Friesland georiënteerd. De bevolking is overwegend van Friese afkomst en de drie dialecten die op het eiland worden gesproken bevatten overheersende Friese elementen. Het eiland heeft in het verleden meermalen deel van Friesland uitgemaakt en was steeds sterk op die provincie gericht, mede door het feit dat de veerbootverbinding altijd werd verzorgd vanuit Harlingen waardoor er dagelijks contact met ‘het Friese’ is, ook al is Harlingen de minst Fries-georiënteerde van de elf steden in de provincie. Hoe dan ook, dit onderwerp werd weer actueel tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Secretaris-generaal J.C. Tentink van Justitie in januari 1941 de gebiedsgrenzen van de rechtbanken in ons land in overeenstemming bracht met de provinciegrenzen. Alleen voor de waddeneilanden Vlieland en Terschelling werd een uitzondering gemaakt. Beide eilanden behoorden bestuurlijk gezien tot Noord-Holland maar in juridisch opzicht vielen ze onder de werking van het kantongerecht te Leeuwarden. In augustus 1941 stelde een officier van de Ordnungspolizei te Amsterdam aan de rijkscommissaris voor om de provinciegrens voor beide eilanden te corrigeren, zodat ze ook in bestuurlijk opzicht tot Friesland zouden kunnen worden gerekend.588 Beauftragte Ross van Friesland juichte zulks toe. Ross bepleitte de aansluiting van de eilanden bij Friesland met argumenten op grond van de economische eenheid van beide gebieden en de ‘rasverwantschap’ die er tussen de eilander en de Friese bevolking zou bestaan. Volgens Ross werd op Terschelling zelfs meer Fries gesproken dan op het Friese waddeneiland Ameland. Saillant in dit opzicht is, dat zowel de gemeente Vlieland als Terschelling tot de Kamer van Koophandel en Fabrieken van Friesland behoorden. Aangezien beide eilanden in bestuurlijk opzicht echter onder Noord-Holland vielen, kreeg de Friese Kamer half april 1942 van de Duitsers opdracht om de administraties van beide gemeenten aan de Kamer in Alkmaar over te dragen.589 Ross kwam daar later op terug. Hij wees erop dat zowel Vlieland als Terschelling oorspronkelijk tot de Friese Kamer hadden behoord. Beide gemeenten hadden echter ook in andere bestuurlijke opzichten verwantschap met Friesland. Zo vielen ze onder de werking van de Friese onderwijsinspectie, de Friese veterinaire inspectie, de Friese inspectie voor de volksgezondheid en het Friese toezicht op krankzinnigen. Ross’ Noord-Hollandse collega Backer introduceerde nog een nieuw element in de discussie die in nationaal-socialistische kring over dit onderwerp werd gevoerd. Hij wees erop dat de toenmalige minister van Oorlog, J.J.C. van Dijk, reeds in 1923 had overwogen beide eilanden bij Friesland in te delen. Niet uit strategische overwegingen, maar in verband met de organisatie van de militaire keuringen voor dienstplichtige jongemannen. Naar aanleiding van die overweging was 588 Zondergeld. De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. 399. 589 Huizinga. 102.

298

destijds door de rijksarchivaris een historisch onderzoek ingesteld. De conclusies hiervan waren, dat Vlieland in de Franse tijd van 1807 tot 1814 en Terschelling van 1798 tot 1803 en van 1807 tot 1814 deel uit hadden gemaakt van Friesland. Backer besloot deze historische argumentatie in de discussie te betrekken. Rijkscommissaris Seyss-Inquart bleek hier gevoelig voor. Vervolgens spraken vrijwel alle betrokken organisaties zich voor de grenswijziging uit.590 Deze werd, zoals gezegd, per 1 september 1942 van kracht. De secretaris van de Kamer van Koophandel en Fabrieken van Friesland zag zich daarop genoodzaakt de administraties van Vlieland en Terschelling weer van zijn Noord-Hollandse collega terug te vragen.591 De nationaal-socialistische bestuurders gingen echter, zoals valt te verwachten, voorbij aan het oordeel van andere betrokkenen over de kwestie, zoals de gemeenten zelf. Zo blijkt uit het Praeadvies van Burgemeester en Wethouders aan de Raad der Gemeente Terschelling omtrent bepaling standpunt provinciale indeeling van 21 maart 1946 dat de betrokken gemeentebesturen (op grond van de verordening van de Rijkscommissaris uit augustus 1941 bestaande uit burgemeesters en adviescolleges) buiten de zaak waren gelaten, evenals de Commissie ter bestudering van de gemeentelijke indeling in Noord-Holland die was ingesteld naar aanleiding van de slechte financiële situatie van bepaalde gemeenten in die provincie.592 Mussert, die wel werd geraadpleegd maar alleen het leiderschap der NSB bekleedde en geen enkele openbare bestuursfunctie, stemde er als enige Nederlandse betrokkene mee in. Bezwaren werden nauwelijks geuit. Alleen Secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken mr. K.J. Frederiks had bezwaren van historische aard, waar de bezettingsautoriteiten wel kennis van namen maar vervolgens zonder enig overleg overheen stapten. Zo werd de grenswijziging, die in feite plaatsvond uit militaire overwegingen en waardoor een economische, bestuurlijke, juridische, militaire maar vooral praktische eenheid ontstond, per 1 september 1942 een feit, ook met goedkeuring van de NSB, gezien Musserts instemming. Maar in kringen van de Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij (NSNAP) werd gevreesd dat de Friezen door deze ‘annexatie’ gesterkt zouden worden in hun separatistische neigingen ten aanzien van het Grootduitse rijk. Hiervan was echter geen sprake, zo blijkt uit onderzoek van historicus drs. Gjald Zondergeld. Hij concludeert dat de Friese Beweging in de discussie niet werd genoemd.593 Niettemin werd de grenswijziging in die kringen wel positief ontvangen. Dat blijkt onder andere uit een publicatie in het door Zondergeld genoemde tijdschrift It Fryske Folk, uitgegeven door Saxo-Frisia, het instituut dat vanaf 1941 zoveel als een cultureel middelpunt op ‘volkse inslag’ van de drie noordelijke provincies probeerde te zijn en onder leiding stond van één van de vier direct na de bevrijding ontslagen Groninger hoogleraren, dr. J.M.N. Kapteyn. In het eerste nummer van 1942 kwam It Fryske Folk tot de conclusie dat Terschelling op grond van historische, taalkundige en praktische overwegingen tot Friesland behoorde.594 Historica drs. Maaike de Groot heeft onderzoek gedaan naar de acceptatie van de grenswijziging op Terschelling. Eén van haar bevindingen is, dat het corrigeren van de provinciale grens voor de gemeente Terschelling hoofdzakelijk gevolgen van financiële aard had. De provincie Friesland had dan wel gegarandeerd de verstrekking van de subsidies die de gemeente voorheen van NoordHolland ontving over te nemen, maar omdat men in kringen van het Fries provinciaal bestuur de grenswijziging als een willekeurige bezettingsdaad beschouwde die na de oorlog weer ongedaan 590 Zondergeld. 399 - 400. 591 Huizinga. 102. 592 Map provinciale indeling 1945 - 1948. Archief 1944 - 1995, inv. nr. 973. Gemeentearchief Terschelling. 593 Zondergeld. 399 - 400. 594 Ibidem.

299

moest worden gemaakt bestond er geen behoefte aan de overeen gekomen financiële verplichtingen ook metterdaad te voldoen. In de visie van de provincie moesten de financiële gevolgen door de gemeente Terschelling zelf worden gedragen. Dit betekende dat de gemeente in 1944 en 1945 een beroep moest doen op de financiële reserves. Die was daar financieel voldoende draagkrachtig voor, concludeert De Groot. Behalve de gemeente, liepen ook de Terschellinger Stoomboot Maatschappij en de afdeling Terschelling van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw provinciale subsidies mis, respectievelijk bedragende ƒ 7.200,- en ƒ 900,- per jaar en bestemd voor bevordering van het vreemdelingenverkeer en de aankoop van stamboekstieren.595 Protesten onder de bevolking van Terschelling bleven tijdens de bezettingsjaren achterwege. Er bestond geen belangstelling voor dit onderwerp, vermoedde men bij de gemeente. Pas toen de Duitsers waren verdwenen bleek dat de kwestie wel degelijk op het eiland leefde. Vanuit de bevolking werden zelfs pogingen ondernomen om te bereiken dat Terschelling zich opnieuw bij Noord-Holland aan zou sluiten. Zo werd in oktober 1945 een handtekeningenactie gevoerd die nagenoeg 800 handtekeningen opleverde. Financiële of culturele argumenten waren afwezig in dit streven; slechts het feit dat het Duits ingrijpen was geweest dat Terschelling onder Friese vleugels had doen belanden speelde voor de bevolking een rol.596 Op 26 maart 1946 bleek dat ook de meerderheid van de (tijdelijke) gemeenteraad op het standpunt stond dat de grenswijziging ongedaan moest worden gemaakt. Deze raadsmeerderheid nam eveneens het standpunt in dat de grenswijziging puur een gevolg was geweest van Duits handelen en alleen al daarom moest worden teruggedraaid. De raad schaarde zich achter een pre-advies van burgemeester en wethouders, dat werd verstrekt nadat de minister van Binnenlandse Zaken de raad advies had gevraagd over het denkbeeld om de indeling van Terschelling en Vlieland bij Noord-Holland te herstellen. De voornaamste reden waarom het college van B&W koos voor herindeling bij Noord-Holland was ‘dat dit met het oog op de toekomstige ontwikkeling van de gemeente en haar organen gewenst en noodzakelijk wordt geacht’. Ook wees het college de raad er ‘met klem’ op ‘dat de financiële nadelen die de indeling bij Friesland ten gevolge hebben gehad, ten spoedigste ongedaan zullen worden gemaakt.’597 B&W motiveerden hun pre-advies uitvoerig. Zij verklaarden van Gedeputeerde Staten van Friesland bericht te hebben ontvangen dat niet alle financiële tegemoetkomingen van de provincie Noord-Holland ongewijzigd konden worden overgenomen, omdat daardoor de van NoordHolland afkomstige gemeenten blijvend in een gunstige uitzonderingspositie zouden worden geplaatst ten opzichte van andere Friese gemeenten, in het bijzonder Ameland en Schiermonnikoog, hetgeen men onbillijk achtte. Handhaving van de indeling bij Friesland zou voor Terschelling dus in elk geval een verlaging van de provinciale subsidie betekenen, zo concludeerden B&W. Het college was ervan overtuigd dat dit reeds meer dan voldoende reden was de minister te verzoeken de oorspronkelijke provinciale indeling te herstellen. ‘Regeren is immers vooruitzien, en wanneer gedacht wordt aan de in de toekomst te treffen voorzieningen, o.m. verband houdende met wegenaanleg en -verbetering, waterleiding en riolering, bouwen uitbreidingsplannen, vreemdelingenverkeer, lucht- en zeevaart, Noordzeevisserij, ruilverkaveling enz., dan zal bij vele van deze voorzieningen de provinciale hulp niet kunnen worden ontbeerd.’ B&W wezen de raad erop dat het provinciaal bestuur van Noord-Holland in het verleden steeds een open oog voor de belangen van Terschelling had gehad en dat metterdaad ook getoond. Zo werd de Hoofdweg van het eiland op het tertiaire wegenplan van Noord-Holland geplaatst. Maar op een desbetreffend verzoek aan Friesland om hetzelfde te doen werd bericht ontvangen dat aan deze Hoofdweg 595 De Groot. 38 - 39. 596 Map provinciale indeling 1945 - 1948. 597 Harlinger Courant, 26 maart 1946.

300

geen grote betekenis kon worden toegekend en dat hij daarom niet op het provinciaal of tertiair wegenplan van deze provincie kon worden geplaatst. Verder somden B&W in hun pre-advies een reeks van subsidies op die steeds van Noord-Holland werden verkregen, onder andere de reeds genoemde aan de Terschellinger Stoombootmaatschappij voor verbetering van het vreemdelingenverkeer en die aan de Hollandsche Maatschappij van Landbouw ten behoeve van de stierfokkerij, alsmede een subsidie aan waterschap De Terschellinger Polder. Het college vervolgde zijn pre-advies met de opmerking dat niet alleen om financiële redenen herindeling bij Noord-Holland gewenst was. Men wees ook op de historische en culturele banden van Terschelling met deze provincie. ‘Het eigendom van het eiland Terschelling werd nl. reeds in 1615 aan de Staten van Noord-Holland verkocht. Slechts tijdens de Franse bezetting van ons land (1806 - 1814) werd de gemeente bij Friesland ingedeeld.’ Volgens B&W ‘vertoont Terschelling in cultureel opzicht bovendien geen enkele gelijkenis met Friesland. (…) Sedert omstreeks 1934 wordt door woord en daad geijverd naar bewustmaking der bevolking voor het behoud der culturele waarden van verleden en heden.’ Verder betoogden B & W dat er een nauw contact tussen de Terschellinger bevolking en die van Noord-Holland was ontstaan ‘door de soms tijdelijke huisvesting van gezinnen van koopvaardijofficieren en andere zeevarenden in Noordhollandse steden. Een dergelijk contact met Friesland is niet aan te wijzen en zal ook nooit ontstaan.’ Tot slot wezen B&W de raad op de ‘particuliere acties’ op het eiland om heraansluiting bij NoordHolland te bewerkstelligen en brachten zij de raad in herinnering dat ‘de aansluiting bij Friesland tot stand is gekomen tijdens de Duitse bezetting, zonder dat de betrokken gemeentebesturen in staat zijn gesteld hun standpunt hieromtrent te bepalen. De redenen die tot dat besluit hebben geleid zijn ons niet bekend. Reeds uit dien hoofde behoort o.i. het besluit ten spoedigste ongedaan te worden gemaakt.’ En: ‘De langere afstand tot Noord-Holland kan met het oog op de uitstekende verbindingswegen te land, en in de toekomst eventueel door de lucht, immers geen rol meer spelen, terwijl uiteindelijk het feit, dat bijna geen stemmen opgaan, die handhaving der indeling bij Friesland voorstaan, nog aandacht verdient.’598 Over deze argumenten zij opgemerkt dat die van culturele aard zeker niet kunnen worden gestaafd. Zie ook het gedeelte over cultuur en herkomst van de bevolking in het eerste deel van deze studie, waaruit blijkt dat die, gezien de Friese elementen in taal en cultuur, in historisch opzicht wel degelijk eeuwenlang op Friesland georiënteerd is geweest. Op 6 juli 1946 bracht de Friese Commissaris van de Koningin, mr. H.P. Linthorst Homan, vergezeld van de gedeputeerden een bezoek aan Terschelling om de problemen te bespreken. Na de bespreking volgden bezoeken aan een voormalige Duitse stelling en de Brandaris. Vóór de afsluitende borrel in hotel Nap volgde nog een rijtoer over het eiland. De Commissaris toonde zich daarbij zeer ingenomen met de vele uitgestoken vlaggen, niettegenstaande het feit dat hij toch de Friese Commissaris was.599 Het Vlielander college van B & W bleek in praktische zin meer oog te hebben voor de band met Friesland, zoals blijkt uit zijn pre-advies. Daar nam de gemeenteraad uiteindelijk hetzelfde besluit als de Terschellinger collega’s maar het is opmerkelijk dat dit alleen op financiële argumenten was gestoeld, want economisch gezien bleven de Vlielanders liever bij Friesland. In hun pre-advies liepen B&W van Vlieland daar al op vooruit. Zij kwamen in financieel opzicht met 598 Ibidem. 599 Friesch Dagblad, 8 juli 1946.

301

dezelfde argumenten over de provinciale subsidies als het Terschellinger college: ‘een kleine gemeente als Vlieland, met een inwonertal van nog geen 600 zielen, kan provinciale hulp niet ontberen.’ Met cijfers toonde het Vlielander college aan dat de provincie Noord-Holland daar altijd een open oog voor had gehad. Het college gaf echter aan om praktische redenen de voorkeur te geven aan provinciale indeling bij Friesland: ‘immers, zowel het personenvervoer als het goederenvervoer is geheel op Friesland gericht, terwijl Vlieland voor de Raad van Arbeid, de Keuringsdienst voor Waren, op rechterlijk gebied en onderwijsgebied, steeds bij Friesland ingedeeld is geweest, iets wat ook wenselijk zal blijven voor de komende tijd, niet alleen met het oog op de reeds genoemde zaken, maar ook wat betreft de voedselvoorziening, de volksgezondheid, de wederopbouw, enz. enz.’ B& W van Vlieland merkten verder nog op dat het feit dat de indeling bij Friesland het gevolg van een Duitse maatregel was ‘nog geen reden hoeft te zijn om deze ongedaan te maken. Reeds jaren voor de oorlog werd overwogen om Terschelling en Vlieland bij Friesland in te delen.’ Men gaf dan ook de voorkeur aan provinciale indeling bij Friesland, ‘indien deze provincie dezelfde subsidies zou willen toekennen als voorheen de provincie Noord-Holland.’ Nu dit echter niet het geval was en de gemeente Vlieland de genoemde subsidies niet kon ontberen stelden zij voor ‘dat de indeling bij de provincie Noord-Holland wordt hersteld.’ De gemeenteraad ging zonder hoofdelijke stemming met dit pre-advies akkoord.600 In de Terschellinger gemeenteraad beriep men zich tijdens latere bijeenkomsten wederom op de weigering van de provincie Friesland inzake de subsidies, als argument waarom Terschelling in bestuurlijke zin weer naar Noord-Holland terug moest keren. De eerder genoemde Commissie ter bestudering van de gemeentelijke indeling in Noord-Holland nam kennis van het standpunt van gemeentebestuur en bevolking en lichtte Provinciale Staten van deze provincie hierover in. Pas toen het gemeentebestuur van Terschelling met de provincie Friesland een regeling had getroffen betreffende de uitkering van subsidies aan de gemeente en andere partijen op het eiland ging de gemeenteraad op 7 mei 1948 tenslotte akkoord met de grenswijziging. Burgemeester De Vos: ‘Sinds 1945 is in het standpunt van het Fries provinciaal bestuur een wijziging tot stand gekomen die recht doet aan de waardering voor de speciale eisen die een eilandgemeente stelt.’601 Op Vlieland sprak de gemeenteraad al in september 1947 zijn goedkeuring uit over de toezegging die de Commissaris der Koningin van Friesland had gedaan, dat de achterstallige subsidiebedragen alsnog zouden worden betaald indien men er op Vlieland mee akkoord ging dat het eiland bij Friesland bleef ingedeeld.602 In mei 1951 tenslotte verscheen in het Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden de afkondiging van de Wet Provinciale Indeling Vlieland en Terschelling (nr. 121). Daarin werd vastgelegd dat Vlieland en Terschelling vanaf 1 september 1942 tot de provincie Friesland behoren.603

600 Harlinger Courant, 19 april 1946. 601 Harlinger Courant, 11 mei 1948. 602 Harlinger Courant, 23 september 1947. 603 Map provinciale indeling 1945 - 1948.

302

Wederopbouw Nadat op 5 juni 1945 de laatste Duitse militair Terschelling had verlaten en de Duitse bezetters van Vlieland op 12 juni van dat jaar via Terschelling eveneens naar Duitsland waren afgevoerd, was men op het eiland voor het eerst na ruim vijf jaar weer ‘onder elkaar’. Maar dat betekende beslist niet dat de oude draad direct weer kon worden opgepakt. Zeker het bezoek van toeristen was voorlopig nog niet mogelijk. Het eiland had immers deel uitgemaakt van de Atlantikwall, wat betekende dat de stranden vol stonden met versperringsmateriaal als Spaanse Ruiters en ‘Rommel-asperges’, in zee overal mijnenvelden lagen en in de door de Duitsers achtergelaten bunkers bovendien grote hoeveelheden munitie aanwezig waren. Het nog aanwezige geschut was niet ontmanteld. Net als in plaatsen elders in het land langs de kust, was Terschelling uit veiligheidsoverwegingen daarom niet zonder meer toegankelijk voor toeristen. De bestuursstructuur op het eiland werd de eerste tijd gaande gehouden door de Britse bevrijdingsmacht, daarbij geassisteerd door het Militair Gezag, dat al in juni 1945 de taken van de NBS had overgenomen. Het Militair Gezag handhaafde het door de Duitsers ingestelde reisverbod; slechts bij uitzondering mocht men het eiland betreden c.q. verlaten. Met ingang van 12 juni 1945 werd door de TSM niettemin weer met een dienstregeling voor de veerdienst gestart. De ‘Vlieland’ voer op dinsdag, donderdag en zaterdag van Vlieland over Terschelling naar Harlingen en terug. Op 22 augustus kwam de veerboot ‘Noord-Nederland’ terug van scheepswerf Welgelegen in Harlingen, waar zij een grondige opknapbeurt had ondergaan; met deze boot kon weer een dagelijkse dienst van Terschelling op Harlingen vice versa worden gestart. De ‘Vlieland’ ging, nadat ook zij een werfbeurt had ondergaan, met ingang van 23 augustus weer fungeren als tender tussen Vlieland en Vlieree, waarbij passagiers voor Vlieland van de ‘Noord-Nederland’ werden overgenomen. Daarmee was in feite de vooroorlogse situatie van de veerdiensten door de TSM hersteld. Pas in de zomer van 1946 kon door de rederij worden overgegaan op een ‘dubbele dienst’ met twee vaarten per dag.604 In juni, juli en augustus 1945 werden overal op het eiland door de Britse militairen, geassisteerd door deskundigen van de NBS, door de Duitsers achtergelaten wapens en munitie opgeruimd. Helaas zouden na dit opruimen nog enkele ernstige ongevallen met onopgemerkt wapentuig plaatsvinden toen dit door kinderen werd gevonden. Met ingang van 24 augustus 1945 werd in de provincie Friesland het na de bevrijding ingestelde trekverbod opgeheven, wat inhield dat de wegen overal vrij werden gegeven en ook de eilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog weer voor het publiek toegankelijk werden verklaard. Kamperen bleef echter nog verboden.605 Op dinsdag 2 oktober 1945 werd op Terschelling de Willem Barentsz School heropend. Waarnemend burgemeester J. de Vos noemde dit feit niet alleen van gemeentelijk, maar ook van landelijk belang. De Vos: ‘Als de muren van dit gebouw zouden kunnen spreken, zouden ze vertellen van de grote toewijding van directeur en leraren voor het onderwijs, maar ze zouden ook vertellen van de vergaderingen van het “Herrenvolk”, zoals dit na 1940 in onze school heeft huisgehouden en dat zo duidelijk heeft gedemonstreerd, dat het elke zin voor cultuur en hogere beschouwing door de invloed van het verderfelijk nazisme heeft verloren’. De school maakte een herstart met 604 Boot. Schepen, schelpen, Schuitegat. 235 - 236. 605 Harlinger Courant, 24 augustus 1945.

303

Tenthuisjes en tenten langs de badweg van Midsland, na de Tweede Wereldoorlog (’t Behouden Huys) 96 leerlingen en een uit tien personen bestaand lerarencorps. Directeur was J. Kuyper.606 Op 30 november 1945 werden de laatste op Terschelling nog aanwezige wapens en munitievoorraden naar Harlingen vervoerd. Hiermee kon het Militair Gezag op het eiland worden opgeheven.607 Direct nadat in Nederland de trekverboden waren opgeheven, ontstond een sterke toename van de vervoersvraag. Particulier vervoer was er nauwelijks meer na de bevrijding, spoor- en tramverbindingen waren bovendien grotendeels vernield. Aangezien de vaarwegen, ook die over de Waddenzee, na de bevrijding zo snel mogelijk van obstakels werden ontdaan, waren de veerdiensten de eerste vorm van openbaar vervoer die het reizend publiek ter beschikking stond. Hiervan profiteerden met name de diensten over het IJsselmeer, die werden overspoeld door mensen uit het westen die hun familie en vrienden in het noorden wilden opzoeken. Deze vervoersgolf ging echter aan de waddeneilanden voorbij, omdat het wegennet naar het noorden toe (op de Afsluitdijk na) verre van toereikend was. In de zomer van 1946 werd echter een massaal beroep gedaan op het vervoer naar de eilanden 606 Harlinger Courant, 12 oktober 1945. 607 Harlinger Courant, 30 november 1945.

304

Terschelling en Vlieland. De vervoersvraag was soms zo hoog, dat er passagiers in Harlingen moesten worden achtergelaten. De TSM kocht in dat jaar het voormalige Britse korvet ‘Scaravay’ aan en bracht dat, omgedoopt tot ‘Holland’ (de derde ‘Holland’ in successie) in de vaart. Het schip was uitgerust met passagiersaccommodatie en een promenadedek op het achterschip. Op 14 juni 1947 kwam de ‘Holland’ in de vaart. ’s Winters werd het schip als bergingsvaartuig gebruikt, ’s zomers (naast ‘Noord-Nederland’ en ‘Schellingerland’) als - aanvullende - veerboot. Al snel bleek de toename van het reizigersaanbod naar Terschelling structureel van aard te zijn. Bovendien was het type reiziger drastisch veranderd. Bestond rond de Eerste Wereldoorlog en ook nog in de jaren dertig het merendeel van de ‘badgasten’ uit mensen die familie of kennissen op het eiland hadden en ten huize daarvan logeerden, na de bevrijding veranderde dat patroon geleidelijk en kwamen er vooral mensen naar Terschelling die geen andere band met het eiland onderhielden dan dat ze er graag hun vakantie wilden doorbrengen.608 Toch heeft het logeren bij vrienden of kennissen waarschijnlijk de grondslag gelegd voor de opkomst van de recreatie op de waddeneilanden.609 Hoewel er het nodige schort aan de betrouwbaarheid van de overgeleverde bronnen, kan toch worden geconcludeerd dat de recreatie op de waddeneilanden na de bevrijding, in vergelijking met de jaren voor 1940, stormachtig toenam.610 Van 1946 zijn geen betrouwbare cijfers overgeleverd, maar 1947 was een absoluut topjaar. Daarna daalden de aantallen bezoekers aan de waddeneilanden weer (in eerste instantie onder invloed van de slechte zomer van 1948), om vanaf het begin van de jaren zestig een grote vlucht te nemen. Onder het publiek was de reislust in de eerste naoorlogse jaren groot. Al in 1947 beschikten de meeste mensen weer over een ‘normaal’ inkomen, maar was er slechts weinig gelegenheid het geld uit te geven vanwege de toen nog steeds heersende schaarste aan goederen en de daaruit voortvloeiende distributie. Wel had men natuurlijk de drang om naar buiten te gaan ter realisering van de nieuw verworven rechten en als reactie op de in de oorlogsjaren doorstane spanningen, maar reële mogelijkheden om deze behoeften te bevredigen waren er nauwelijks, gezien het feit dat reizen naar het buitenland nog vrijwel uitgesloten was, de vervoersmogelijkheden slecht waren en de verwoeste logiesmogelijkheden aan de kust nog niet waren hersteld. Voor de waddeneilanden gold dat ook daar de vervoersmogelijkheden nog beperkt waren. Pas in 1954 waren de omstandigheden kennelijk dermate genormaliseerd, dat op Terschelling het bezoekersaantal van 1947 nagenoeg kon worden geëvenaard. Vanaf 1960 was sprake van explosieve cijfers. Tabel 13 geeft een beeld van deze ontwikkeling.

608 Boot. 237. 609 PPD Friesland. Planologische aspecten van de recreatie op de Friese waddeneilanden. 73. 610 Veelal ontbreken gegevens of zijn ze onbetrouwbaar. De beschikbare bronnen variëren van gemeentelijke tellingen en cijfers van het CBS tot gegevens van de veerdiensten. De cijfers voor Terschelling zijn ook bijgehouden door de Gastenstatistiek van de Verening van Nederlandse Gemeenten (VNG). De gemeentelijke cijfers blijken echter in ernstige mate de werkelijke aantallen verblijfsrecreanten te onderschatten. Zo leveren de aantallen door de veerdiensten vervoerde passagiers in sommige gevallen een tweemaal zo hoog beeld op als de gemeentelijke bronnen. Ook de samenstellers van het in 1962 verschenen rapport Enige economische aspecten van het bezoek van toeristen aan Friesland en zijn economische betekenis voor deze provincie klaagden daar al over. Pas vanaf 1960 kan worden gesproken van een betrouwbaar beeld, aldus het Rapport van de Waddenzeecommissie uit 1974. Hoewel ze enigszins geflatteerd moeten zijn, wordt hier gebruik gemaakt van de cijfers die gehanteerd worden in het rapport Planologische aspecten van de recreatie op de Friese waddeneilanden van de Provinciale Planologische Dienst in Friesland uit 1955 (1930 t/m 1954) en van die in het Rapport van de Waddenzeecommissie (1960 t/m 1971).

305

Tabel 13 Bezoekersaantallen Terschelling 1930 - 2001 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 5.100 4.900 4.900 4.300 8.300 1) 7.400 6.500 1937 1938 1939 1940/45 1946 1947 1948 8.200 10.300 8.000 --------- * 54.500 47.000 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955/59 48.500 46.000 47.500 49.000 51.500 54.000 * 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 46.000 54.000 59.000 63.000 45.000 71.000 84.000 1967 1968 1969 1970 1971 1999 2001 99.000 100.000 102.000 113.000 123.000 335.000 345.000 1) Toename onder invloed van het gereedkomen van de Afsluitdijk * geen betrouwbare cijfers beschikbaar Al in de jaren dertig, toen de bezoekersaantallen zich reeds licht uitbreidden, vond men aanvankelijk vooral onderdak in hotels en pensions. Omstreeks hetzelfde tijdstip kwamen daar de zomerhuizen bij, terwijl reeds in de jaren twintig het kamperen in zwang was gekomen. Een variant daarop was het verblijf in een tenthuisje of kampeerboerderij. Al vóór de oorlog waren zowel op Terschelling als Vlieland jeugdherbergen gebouwd. In 1939 telde Terschelling nog 1.400 bedden in gebouwen bestemd voor recreanten. Tijdens de oorlog ging daarvan een belangrijk deel verloren door toedoen van de Duitse bezetters. Van de 65 zomerhuizen die in 1939 op Terschelling stonden, waren er in 1945 20 verdwenen. Ook het kleine badhotel van Midsland ging verloren, terwijl een hotel te West-Terschelling na de oorlog werd omgebouwd tot bejaardenhuis. Al met al verdwenen in de jaren 1940 - 1945 op Terschelling zo circa 200 ‘toeristische’ bedden. Na de oorlog, zeker toen in 1947 bleek dat de toeristische belangstelling sterk was gegroeid, werd dan ook voortvarend gestart met het realiseren van nieuwe recreatieve verblijfsmogelijkheden. Dat leidde tot een sterke toename van de logiescapaciteit op het eiland: bedroeg die in 1939 nog 1.400 bedden, in 1954 was dit aantal uitgegroeid tot 4.550. Daarvan bevonden zich er 1.325 in hotels, pensions en zomerhuisjes. Het aantal slaapplaatsen in goedkopere accommodaties als kamphutten, tenthuisjes, vakantiehuizen, jeugdherbergen, kamphuizen en kampeerboerderijen breidde zich na de oorlog op Terschelling het snelst uit: van 125 in 1939 tot 2.255 in 1954, een toename van 1.704 procent! De groei in deze sector ten opzichte van die op de andere waddeneilanden was dan ook spectaculair te noemen. Met name het fenomeen kampeerboerderij kwam in de directe naoorlogse periode op Terschelling sterk tot ontwikkeling, hoewel ook reeds vóór 1940 deze verblijfsvorm incidenteel in gebruik was. Het aantal agrarische ondernemingen daalde dan ook navenant. Ook het kamperen nam in de naoorlogse jaren op Terschelling grote vormen aan. In de jaren vijftig was op Terschelling al plaats voor 6.000 à 7.000 kampeerders. Het aantal zomerhuizen 306

Hotel Zeezicht (’t Behouden Huys) nam in de naoorlogse periode eveneens sterk toe. Telde het eiland in 1945 nog 45 zomerhuizen, in 1954 stonden er 100.611 Natuurlijk had de toenemende recreatie ook gevolgen voor de werkgelegenheid in deze sector. In 1930 waren in het ‘vreemdelingenverkeer’ nog 34 personen werkzaam. In 1947 was dat al gegroeid tot 253.612 De sterke groei van deze sector had echter ook zijn effecten op de werkgelegenheid in de agrarische sector, waarvan anno 2007 slechts een gering deel is overgebleven. Het eerste nieuwe hotel dat na de Tweede Wereldoorlog op Terschelling werd gebouwd was ‘Zeezicht’ te West-Terschelling. Hiervoor kwam financiële steun beschikbaar in het kader van het Marshallplan (Europees Herstel Programma). ‘Zeezicht’ werd geopend op 1 juli 1953 en kwam onder leiding te staan van een zoon van de voormalig NSB-burgemeester wijlen Johannes Bakker.613 Opvallend was het aantal grote hotels dat op Terschelling eind jaren vijftig, begin jaren zestig tot stand kwam. Het was vooral een groep politieke ex-delinquenten die daar het initiatief toe nam. Het betrof ondermeer de hotels ‘Victoria’, ‘Bornholm’ en ‘Europa’ te West-Terschelling. De werving van gasten voor deze horeca-inrichtingen vond vooral in Duitsland plaats. In feite was dit een opmerkelijke ontwikkeling plaats, waarbij op deze plaats nader dient te worden stilgestaan. Het betrof een aantal mensen met een openlijk ‘fout’ verleden. De voornaamste waren J.J. de Graaf, oud-NSB-burgemeester van de Groningse gemeente Kantens (eigenaar hotel ‘Europa’, terrein en later hotel ‘Bornholm’ en hotel ‘Victoria’), P.J.E. Dekker, oud-NSB-burgemeester van Harlingen614 (beheerder verhuurinrichting kampeermateriaal firma Bloem) en G. Kloppers (oud611 PPD Friesland. Planologische aspecten van de recreatie op de Friese waddeneilanden. 74 - 76. 612 ETIF. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. 82. 613 Harlaar. 76. 614 Dekker was van 11 oktober 1943 tot aan de bevrijding burgemeester van Harlingen. Hij werd op Terschelling door de POD gearresteerd. Na het uitzitten van zijn straf vertrok hij in 1951 naar de Indonesische hoofdstad Jakarta en keerde in 1955 terug op Terschelling. Een jaar later vertrok hij opnieuw naar Jakarta om zich in 1960 definitief op Terschelling te vestigen. Kooistra. Strijders onderdrukkers en bevrijders. 333.

307

Jan de Graaf en echtgenote (’t Behouden Huys)

George Kloppers in scheidsrechterstenue (’t Behouden Huys)

NSB-er, gerant hotel Victoria).615 Met name De Graaf gaf de recreatiesector op het eiland door de bouw van hotels en andere recreatiebedrijven een krachtige impuls. Door het hanteren van lage prijzen en een slimme marketingstrategie gericht op met name Duitse gasten wist men jarenlang een talrijk publiek naar Terschelling te halen, waarmee een hechte basis werd gelegd onder de huidige succesvolle recreatiesector. Zowel bij Bornholm als bij Victoria was de exploitatie afgestemd op het zogeheten sociaal-toerisme, wat inhield dat de prijzen laag werden gehouden door minder service te bieden. Zo moesten de gasten hun eigen linnengoed meebrengen en zelf hun kamers schoonhouden.616 Van hun dubieuze oorlogsverleden maakten De Graaf c.s. geen geheim, getuige hun talrijke uitlatingen daarover aan de pers die afkwam op hun opmerkelijke zakelijk succes. Niettemin werd de bouw van de betreffende hotels door de bevolking met lede ogen aangezien. De Terschellingers voelden weerzin tegen de komst naar het eiland van deze recreatieondernemers, die zich tijdens de bezetting schuldig hadden gemaakt aan collaboratie. Ook gaf men tegenover leden van het gemeentebestuur en het college van burgemeester en wethouders aan, niet gelukkig te zijn met het feit dat de hotels van de oud-collaborateurs in hoofdzaak Duitse gasten aantrokken.617 Jan de Graaf zei daar zelf over: ‘Jazeker, ik trek voornamelijk Duitse gasten. Op de eerste plaats omdat zij meer geld uitgeven en bovendien omdat zij er hun hand niet voor omdraaien om twee 615 De rechtsgang inzake Dekker, Kloppers en De Graaf werd behandeld in het hoofdstuk Bijzondere Rechtspleging. 616 Heel eiland drijft op marken. in: De Post, 3 juni 1962. 617 De heer J. Haringa, Chef afdeling Burgerzaken gemeente Terschelling. Mondelinge mededeling d.d. 24 november 2004.

308

Hotel Bornholm (’t Behouden Huys) jaar van tevoren hun kamers te bepreken. U weet evengoed als ik: Nederlanders doen dit niet. Ik heb dan ook gemiddeld een goede vijfennegentig procent Duitse gasten in mijn hotels. Kan dat misschien kwaad?’618 Zo zorgden de ex-delinquenten en hun gasten er met hun aanwezigheid voor dat nog jaren na de Duitse bezetting de gemoederen op het eiland (en ver daarbuiten) hoog opliepen, ook al kwamen hun activiteiten de wederopbouw zonder meer ten goede. Jan de Graaf startte zijn eerste project in 1949. Het betrof een grootschalige toeristische onderneming tussen West-Terschelling en Halfweg dat hij ‘Bornholm’ noemde. In feite was het een (zuidelijk van de hoofdweg gelegen) tenthuisjes-kamp, dat in 1950 een meer permanent karakter kreeg. De firma Kaspers bouwde er in opdracht van De Graaf (noordelijk van de hoofdweg) toen een woonhuis en een pensionbedrijf bij met een capaciteit van 200 bedden.619 ‘Bornholm’ is tegenwoordig een driesterrenhotel met 50 kamers. De Graaf zelf werd ondertussen door tal van eilanders aan zijn nationaal-socialistische verleden herinnerd. Jaren later, in 1958 toen hij met een ander project bezig was, deelde hij de toenmalige burgemeester Okkinga per brief mee dat hij sinds 1945 ‘politiek was overleden’ en zich sindsdien uitsluitend met zijn gezin en zijn zaken had beziggehouden. ‘Ik ben in 1949 gestart onder wel heel moeilijke omstandigheden. V.V.V. weigerde mij als lid, en werkte mij tegen zoveel als maar mogelijk. Toen ik één advertentie in het PAROOL plaatste, kreeg ik direct politie-bezoek, verdacht van oplichting! Zóó startte mijn tenthuisjeskamp BORNHOLM’.620 In 1956 diende De Graaf bij de gemeente het plan in voor de bouw van een groot hotel met ruim 200 bedden. De kosten bedroegen ƒ 400.000. Als locatie stelde De Graaf Dellewal voor. De naam: ‘Victoria’. Burgemeester en wethouders hadden geen bezwaren, evenmin als Rijkswaterstaat, dat echter wel wees op het gevaar voor stormvloedschade op deze onbeschermde plek. De Dienst Wederopbouw, afdeling Friesland, diende ook akkoord te gaan, wilde het plan kans van slagen hebben. Op verzoek van De Graaf schreven burgemeester en wethouders deze dienst een aanbevelingsbrief, die daarna instemde zodat het hotel kon worden gebouwd. Onder de Duitse gasten die De Graaf naar Victoria haalde waren tal van echtparen waarvan de mannen de oorlogsjaren als lid van de bezettingsmacht op Terschelling hadden doorgebracht. 618 Heel eiland drijft op marken. 619 Harlaar. 76 620 Ibidem.

309

Hotel Europa (“t Behouden Huys) Zij brachten familie of kennissen mee naar het Schön Insel waaraan men ongetwijfeld goede herinneringen koesterde.621 Onder het motto ‘hoort zegt het voort’ moet dit De Graaf bepaald geen windeieren hebben gelegd. In augustus 1958 ontstond onder de Terschellinger bevolking opnieuw een golf van protest toen plannen bekend werden voor de bouw van een hotel met de omvang van ‘Victoria’ bij Hoorn en een ‘Kinderheim’ voor de Nederlandse stichting ‘Deutsche Hilfsverein’ op ‘een ongerepte plaats op het eiland’ (bij Formerum). Het ‘Kinderheim’ zou in eerste instantie een capaciteit krijgen voor 600 Duitse kinderen en na een toekomstige uitbreiding voor zelfs 1.200.622 Sommige media spraken zelfs van 2.000 kinderen.623 Onder de bevolking ontstond grote onrust, en er werd opnieuw in de richting van De Graaf gewezen. In de regionale pers werd De Graaf echter in bescherming genomen. Zo schreef de Harlinger Courant: ‘Die mensen krijgen voor een ambtelijke loopbaan geen enkele kans en worden in grote bedrijven maar uiterst moeilijk of niet opgenomen. Emigreren kunnen ze niet. Ze zijn dus aangewezen op hun eigen initiatief op de vrije markt om iets voor zichzelf op te bouwen. (…) Moeten ze weer een concentratiekamp in als ze succes hebben? Met confiscatie van al hun bezittingen? Als dat zo zou zijn, dan moeten het juist de politieke delinquenten zelf zijn die het ’t ergst moeten betreuren, dat na de bevrijding met alle mogelijke moeite ’n bijltjesdag werd verhinderd. Ze zouden dan tenminste uit hun lijden verlost zijn geweest.’ (Citaat uit het hoofdredactioneel commentaar van F. Drost).624 De Harlinger Courant plaatste een ingezonden stuk met als kop Terschellingers let op uw zaak van C. Doeksen, eigenaar van bondspension ‘De Schellinck’ te Hoorn. Doeksen hekelde de plannen uit vrees dat natuurschoon en rust op het eiland er voorgoed door zouden worden bedorven. De gemeentebestuurders werden er door hem van verdacht ‘straks hun hielen (te) lichten en de 621 Mevrouw A. Douma, Harlingen, oud-werkneemster Jan de Graaf. Mondelinge mededeling, 24 april 2006. 622 Harlinger Courant, 28 juni en 7 november 1958. 623 Leeuwarder Courant, 27 augustus 1958. 624 Harlinger Courant, 28 juni 1958.

310

gemaakte brokken, de ellende en de narigheid achter (te) laten aan de vaste bewoners’.625 In de Leeuwarder Courant verscheen een ingezonden stuk ondertekend met ‘P.’ Hierin werd gesproken over het binnenhalen van een ‘Trojaans paard’, waarbij met name werd gedoeld op het ‘Kinderheim’.626 Op 2 september 1958 bleek in de raadsvergadering dat B & W, de gemeentesecretaris en het hoofd Gemeentewerken inmiddels een reis naar Duitsland hadden gemaakt om daar soortgelijke kinderhuizen van de ‘Deutsche Hilfsverein’ te bezichtigen. Bij monde van lid F. Biemond liet de gemeenteraad weten het ‘pijnlijk’ te vinden hierover niet te zijn ingelicht.627 Martin Harlaar heeft de zaak haarfijn uitgezocht en deed daar in zijn in 1997 verschenen Terschelling kijkt naar u uit! uitgebreid verslag van.628 Allereerst gaat hij in op de in 1953 opgerichte ‘Deutsche Hilfsverein’. Dat was inderdaad een Nederlandse stichting, met als doel ondersteuning van noodlijdende Duitsers in Nederland. De ‘Hilfsverein’ had grond te koop aangeboden gekregen van de (particuliere) ‘NV Exploitatiemaatschappij Terschelling’. In 1927 had de NV eeuwigdurende erfpacht verkregen over het 140 hectare grote duinterrein tussen paal 8 en de badweg van Formerum. Oorspronkelijk was het doel geweest daar een badplaats op te richten, maar dat was nooit verwezenlijkt. Daarop had de NV de grond verkaveld en deze verkocht voor de bouw van zomerhuizen. Getracht was, Nederlandse vakorganisaties te interesseren voor de bouw van vakantieoorden op de grond. Toen dat niet lukte, bood de NV de grond aan de ‘Hilfsverein’ aan. Deze had interesse en wendde zich tot het gemeentebestuur. Ongeveer op vergelijkbare wijze ging het met de plannen voor bouw van een hotel bij Hoorn. Die waren ingediend door wijnhandelaar Rombertus Bote van Vegt uit Gorredijk in samenwerking met de ‘NV Brouwerij d’ Oranjeboom’, die al langer actief was op Terschelling. Het ging om een hotel met 228 bedden. Evenals Jan de Graaf dat deed met ‘Bornholm’ en ‘Victoria’, zou ook dit hotel zich richten op het sociaal-toerisme. Er werden echter meer overeenkomsten verondersteld tussen Van der Vegt en De Graaf, want ook de wijnhandelaar zou een oorlogsverleden hebben. De grond waar het hotel op zou worden gebouwd was eigendom van Staatsbosbeheer, dat op 12 september 1958 per brief aan Van der Vegt liet weten dat er in principe geen bezwaar was tegen afgifte van de benodigde grond in erfpacht. Omdat het plan aan alle eisen voldeed leek er geen beletsel voor het gemeentebestuur te zijn om akkoord te gaan met afgifte van een bouwvergunning. Het feit dat Van der Vegt misschien een politieke delinquent was behoorde daarbij geen enkele rol te spelen, doch de zaken zouden anders lopen. De kritiek die in de media werd geuit op de grootschaligheid van de beide projecten verschoof al snel in anti-Duitse richting. Het voortouw werd daarbij genomen door het blad VVN van Voormalig Verzet Nederland. Nadat hierin op 27 september 1958 een artikel over het Duitse kindervakantieoord was verschenen, bezocht één van de redacteuren Terschelling om de zaak verder te onderzoeken. Op 11 oktober verscheen in VVN het eerste van een reeks artikelen, waarin de naam van Jan de Graaf viel. Enkele citaten: ‘De Duitse interesse voor de Waddeneilanden vloeit voort uit particulier initiatief. Het zijn Nederlanders, die met een Volkswagenbus Duitsland intrekken en er propaganda voor de toeristische domeinen van Terschelling en Ameland maken. (…) In deze propaganda wordt een niet onbelangrijke rol gespeeld door de heer J. de Graaf, die in de bezettingstijd burgemeester was van een gemeente in Groningen. Nader commentaar zal voor onze lezers overbodig zijn. Deze heer De Graaf doet intussen goede zaken. Hij exploiteert een kamphuis genaamd “Bornholm”, een inrichting voor sociaal-toerisme. Z’n bedrijfsleider komt 625 Harlinger Courant, 29 augustus 1958. 626 Leeuwarder Courant, 2 september 1958. 627 Notulen Gemeenteraad 2 september 1958. Archief vergaderingen B & W en Gemeenteraad, 1958 t/m 1965, doos 54. Gemeentearchief Terschelling. 628 Harlaar. 79 - 81.

311

Hotel Victoria (’t Behouden Huys) uit dezelfde politieke hoek als z’n patroon. (…) Bovengenoemde heer De Graaf heeft nu de aandacht getrokken door zijn pogingen tot grondaankoop op Terschelling (…) en hij is het die als promotor van de eerder genoemde plannen tot vestiging van een tehuis voor 2000 kinderen op Terschelling bekend staat’. De redacteur van VVN wist dat ‘nazi recidivisten bij onze oosterburen op buitengewoon doortrapte wijze te werk (gaan)’. Volgens de redacteur verborgen zij hun ware bedoelingen door gebruik te maken van onschuldig lijkende organisaties. ‘Wie waarborgt ons, dat de pogingen tot toeristische infiltratie op onze Waddeneilanden, zoals die momenteel door Duitsers, of onder Duits protectoraat geschieden van onschuldige aard zijn? Wie garandeert ons, dat het hier uitsluitend gaat om 2000 kinderen vakantiegenoegens te verschaffen? (…) Als het Fransen, Belgen, Engelsen of Eskimo’s betrof, ware er geen enkele aanleiding er ook maar één seconde bij stil te staan. Maar het zijn Duitsers. En we hebben voor 1940 ook veel Duitsers op bezoek gehad’.629 Op 13 oktober 1958 informeerde burgemeester J. Okkinga (burgemeester van 1 juli 1955 tot 1 maart 1969) schriftelijk bij het ministerie van Binnenlandse Zaken naar ‘de activiteiten van de onderhavige stichting en de antecedenten van de bestuursleden’. Het ministerie antwoordde dat haar niets ten nadele van de stichting bekend was en dat in het bestuur te goede naam en faam bekend staande personen zitting hadden. VVN bleef in het nummer van 18 oktober doorgaan met melding te maken van de nationaal-socialistische sympathieën van De Graaf en de andere oud- politieke delinquenten op Terschelling. En: ‘Als “Dritte im Bunde” is op de proppen gekomen een zekere heer v.d.V. uit Gorredijk, iemand van dezelfde politieke huize’. Burgemeester Okkinga werd als naïeve medeverantwoordelijke opgevoerd. ‘De hoofd initiatiefnemer, de heer de G. heeft de burgemeester van Terschelling steeds verzekerd, dat hij slechts beoogt het sociaal-toerisme op grote schaal te bevorderen. Dit vooral ook in het belang van Terschelling. Dat klinkt op zichzelf niet slecht. Burgemeester Okkinga is 629 Geciteerd door Harlaar. 80 e.v.

312

er precies de man naar om medewerking te verlenen aan plannen, die hem met de aanbeveling “sociaal belang” voorgelegd worden. Hij bevorderde dus de bouw van het hotel “Victoria”, waarvan eerder genoemde heer de G. eigenaar is. Het werd gebouwd op een der mooiste punten van Terschelling, waardoor het uitzicht over het onvolprezen “Dellewal” grondig bedorven werd. Hij gaf dezelfde exploitant medewerking om te komen tot het barak-achtige complex “Bornholm” aan de hoofdweg bij West-Terschelling’.630 Dat Okkinga in 1950, toen ‘Bornholm’ werd gebouwd, nog geen burgemeester was, ontging de redacteur. In dat jaar was H. Wielinga burgemeester van Terschelling. Een week later verscheen in VVN een artikel met als kop Terschellingers protesteren tevergeefs tegen dreigende nazificatie van hun eiland. In de onderkop: Burgemeester contra burgerij. ‘Op 30 september had een vergadering van B. en W. plaats. Aldaar werd behandeld een verzoek van 90 burgers van Terschelling, om de veelbesproken hotelbouw niet te laten doorgaan. De burgemeester toonde zich bij die gelegenheid zeer verontwaardigd over een “ingezonden stuk” in de “Leeuwarder Courant” waarin de bevolking van Terschelling gewaarschuwd werd tegen de candidaat-hotelexploitant. Hij bleef van oordeel, dat men 13 jaren na de oorlog voormalige politieke delinquenten een kans moest geven. Maar het scheen de burgemeester te ontgaan, dat op Terschelling “toevallig” de grote hotelbouw in handen van genoemde delinquenten dreigde te komen. (…) Er is in deze historie één verbazingwekkend feit. En dit is de hardnekkigheid, een betere zaak waardig, waarmede de heer Okkinga, burgemeester van Terschelling, vasthoudt aan z’n welwillende om niet te zeggen begunstigende houding ten opzichte van de gewraakte ex-politieke delinquenten, tegenover z’n burgerij, die een tegengestelde richting uit wil. Men zou hier verwachten, dat het een burgemeester van een Nederlandse gemeente bijzonder zal verheugen, dat z’n gemeentenaren dermate moreel en geestelijk gezond zijn, dat zij hun Nederlanderschap als een kostbaar goed beschouwen en dat zij de Nederlandse bodem, waarop zij leven en werken in vaderlandse handen willen houden’.631 Oud-wethouder G. Stobbe vermoedde in een gesprek met VVN dat achter de bezwaren tegen de bouwplannen wel eens heel andere motieven konden meespelen. Hij achtte het in het nummer van 1 november 1958 ‘niet uitgesloten, dat de “oppositie”, die tegen de bedoelde plannen wordt gevoerd, berust op zakenbelangen, om niet te zeggen: eigenbelangen van Terschellingers, die beducht zijn voor concurrentie’. Jan de Graaf had op 20 september in een brief aan burgemeester Okkinga dezelfde vermoedens geuit: ‘Als diepere achtergrond van alle schrijverij zie ik uitsluitend angst én afgunst om de hoek kijken. Angst hebben de kleinere bedrijven, welke vrezen door mij te worden opgeslokt. (Het artikel van C. Doeksen geeft dit reeds openlijk toe). Afgunst blijkt uit de artikelen in de Leeuwarder Courant. Men misgunt mij mijn grote successen. Als Victoria en/of Bornholm eigendom der N.V. Noordzee-bad Terschelling waren, werd er met geen woord over e.e.a. gerept. Nu Jan de Graaf echter deze bedrijven exploiteert schuwt men niet alle denkbare middelen ter hand te nemen om zijn bedrijven af te kraken. Ik ben bepaalde kringen te snel en teveel boven het hoofd gegroeid! Dat dit alles is bereikt ten koste van enorme inspanningen en persoonlijke offers ontgaat een ieder’. Op 3 november 1958 besloot burgemeester Okkinga tot een persconferentie in Harlingen om ‘verdere misverstanden uit de weg te ruimen’. Hij vertelde dat hij op 12 september bericht had gehad van Staatsbosbeheer, waarin die instantie zich in beginsel akkoord verklaarde voor het in erfpacht geven van de grond voor de hotelbouw bij Hoorn. Maar op 25 oktober had Staatsbosbeheer hem medegedeeld dat men de plannen voor bouw van een hotel met 200 bedden niet 630 Ibidem. 631 Ibidem.

313

geschikt achtte. ‘Onbegrijpelijk’, vond de burgemeester, omdat Staatsbosbeheer op 12 september ook al op de hoogte was geweest van de grootte van het hotel. Hij zei het te betreuren dat men ‘nu pas is gekomen met bezwaren van landschappelijke aard tegen het bouwplan: was deze mening direct kenbaar gemaakt, dan zouden de Terschellingers minder slapeloze nachten hebben gehad en dan zou het gemeentebestuur veel critiek bespaard zijn gebleven’.632 Intussen bleef het onrustig onder de Terschellinger burgerij. Kennelijk was de afwijzing van Staatsbosbeheer een onvoldoende sterk signaal dat het hotel niet gerealiseerd zou worden. En een afdoende antwoord op de kwestie rond het ‘Kinderheim’ bleef nog uit. De commotie nam dermate grote vormen aan dat ook de landelijke pers zich ermee ging bemoeien en in de Tweede Kamer zelfs vragen over de zaak werden gesteld. Het initiatief daartoe werd genomen door PvdAkamerlid Van der Goes van Naters ‘naar aanleiding van een te West-Terschelling door een oudNSB-er gesticht hotel (…), waarin de omgangstaal niet Nederlands is, terwijl de als gasten aangetrokken toeristen bijna allen niet-Nederlanders zijn’. Hij informeerde naar plannen van een politiek delinquent om een dergelijk hotel voor hetzelfde niet-Nederlandse publiek te stichten in Hoorn en naar de stichting van een zogenoemd ‘Kinderheim’. De ministers Struycken van Binnenlandse Zaken, Bezitsvorming en PBO, Staf van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening, Witte van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid en Cals van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen beaamden op de hoogte te zijn van de plannen en antwoordden dat ‘uiteraard geen discriminatie naar de nationaliteit van toeristen of vakantiegangers (kan) worden toegepast’. Met betrekking tot de oprichting van het hotel in Hoorn merkten de ministers op dat de minister van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening a.i. ‘meent niet te kunnen meewerken aan beschikbaarstelling van de daarvoor nodige rijksgrond. Het te bebouwen terrein in verband met de ligging nabij het dorp Hoorn is namelijk niet geschikt voor een dergelijk groot gebouw. Ook uit landschappelijk oogpunt zou het niet verantwoord zijn aldaar een dergelijk gebouw te stichten’. Op de vraag over de stichting van het ‘Kinderheim’ antwoordden de ministers ‘dat het thans geldende uitbreidingsplan der gemeente Terschelling op de daarvoor uitgekozen plaats geen bestemming van de grond voor dat doel kent, zodat op een eventuele aanvrage om vergunning voor de bouw van een zodanig tehuis afwijzend zou moeten worden beschikt’.633 Men baseerde zich op een advies van de Recreatiecommissie van de Provinciale Planologische Dienst in Friesland. De gemeenteraad had zich al achter dat advies gesteld en de bouwaanvragen niet verder in behandeling genomen. De bevolking haalde na het nemen van deze beslissingen opgelucht adem. De Graaf zou nog één groot hotel op Terschelling laten bouwen: hotel ‘Europa’ aan de Europalaan te West-Terschelling. De bouw ging in 1960 van start. Kosten: ƒ 700.000. ‘Europa’ werd in 1962 geopend en was het eerste gebouw op Terschelling dat voorzien was van een lift. Tijdens voorbereidingen en bouw zijn hiertegen geen noemenswaardige protesten vanuit de bevolking geuit.634 In dezelfde periode zouden nog enkele hotels op Terschelling worden gebouwd, zoals ‘Westerkeyn’ te Midsland en ‘Paal 8’ te West aan Zee, welk in de plaats kwam van het in 1944 op last van de Duitsers door de firma J. Kaspers & Co. gesloopte badpaviljoen. Bij de exploitatie van deze laatstgenoemde hotels waren geen ex-politieke delinquenten betrokken, noch waren ze speciaal gericht op een Duits publiek. Zo kwam het eiland de Duitse bezetting te boven door vooral te investeren in de opkomende recreatie, hoeveel vraagtekens ook door de bevolking bij de eerste initiatiefnemers werden gezet. Vooral door deze investeringen is een stevige basis gelegd onder het huidige voorzieningenpeil 632 Ibidem. 633 Leeuwarder Courant, 20 februari 1959. 634 De heren H. Klijn en J. Haringa, West-Terschelling. Mondelinge mededelingen d.d. 11 mei 2006.

314

De in 1956 in gebruik genomen veerboot ‘Friesland (’t Behouden Huys) op Terschelling en is de welvaart op het eiland sindsdien sterk gestegen, zoals ook in deel 1 van deze studie werd vastgesteld. Alle sectoren groeiden mee met het zich sterk uitbreidende toerisme. Met name was dat het geval met de veerdiensten van de TSM. In de eerste naoorlogse jaren bleek de vloot van de rederij te weinig capaciteit te bezitten om de massale toestroom van toeristen op een verantwoorde wijze te kunnen verwerken. In de zomermaanden nam het varen van dubbele en zelfs drie- en viervoudige diensten dan ook hand over hand toe, zelfs na de komst van de vierde ‘Holland’. Maar omdat de staalschaarste van direct na de oorlog de rederij belette een order voor een nieuw passagiersschip te kunnen plaatsen zou het nog tot 1955 duren voor de nieuwe veerboot ‘Friesland’ in Alphen aan de Rijn te water werd gelaten. Het moderne schip kon op 16 juni 1956 in gebruik worden genomen.635 De ‘Friesland’ was het tot dan toe grootste passagiersschip dat de TSM ooit in de vaart had gehad. Het schip luidde voor Terschelling nieuwe tijden in.

635 Boot. 242.

315

316

Deel 3

De zeelieden

317

Nederlanders op de koopvaardijvloot Het was een bonte mengelmoes die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog de Nederlandse koopvaardijvloot bevolkte: Nederlanders, Antillianen, Surinamers, Javanen, Chinezen en leden van volkeren in het toenmalige Brits-Indië, zoals Laskaren. Dat verschijnsel is echter van alle tijden. De Nederlandse koopvaardijvloot is eeuwenlang met vooral buitenlanders bemand geweest. Rond 1640 telde de vloot (inclusief VOC, Marine, visserij en walvisvaart) ongeveer 46.000 opvarenden. Daarvan kan echter niet worden vastgesteld in welke mate men ingezetene van de Republiek was. Directe aanleiding tot de aanwezigheid van buitenlanders was het tekort aan Nederlandse bemanningsleden, veroorzaakt door de enorme expansie die de scheepvaart rond 1600 doormaakte met de uitbreiding van de vaart in en naar de Europese en buiten-Europese wateren, de opkomst van de walvisvaart en het directe contact met de Indische archipel. (Die expansie leidde, wat de vaart op de buiten-Europese wateren betreft, tot een verzameling van elkaar heftig beconcurrerende maatschappijen, uitmondend in de oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie in 1602.) Onder de bevolking van de Nederlandse kust, vanouds de belangrijkste leverancier van scheepsvolk, trad in dezelfde tijd echter een terugloop op vanwege de trek naar de grote steden. Daarom moesten de arbeidskrachten elders worden gezocht. Die behoefte aan buitenlandse bemanningsleden heeft honderden jaren achtereen voortgeduurd en bestaat in feite nog. De parlementaire enquêtecommissie die in het derde kwart van de negentiende eeuw de toestand op de Nederlandse koopvaardijvloot onderzocht rapporteerde in 1875: ‘De kapiteins en scheepsofficieren zijn in den regel Nederlanders; de verdere bemanning bestaat voor een goed deel uit vreemdelingen, vooral op de grote vaart meermalen een zamengeraapt volk, na elke reis door ander vervangen’. Het totale aantal manschappen dat op de Nederlandse vloot voer bleef lange tijd onduidelijk. De eerdergenoemde parlementaire enquêtecommissie hierover: ‘De sterkte der bemanning van de Nederlandse koopvaardijvloot kan niet met juistheid worden bepaald’. Wel constateerde men dat er minder schepelingen waren dan voorheen: ‘Vroeger waren onze schepen zwaarder bemand dan de meeste vreemde; in de laatste jaren is dat veel verminderd’. Het aantal rederijen bleek in het peiljaar beter ‘telbaar’, want daar rapporteerde de commissie over: ‘Het aantal rederijen is in de laatste jaren zeer verminderd en tusschen 1859 en 1874 van 1190 tot 662 teruggegaan’. Kort na 1900 telde de Nederlandse Grote Handelsvaart ongeveer 10.000 opvarenden. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog was dat aantal gegroeid tot bijna 15.000, waarvan 65 procent van Europese herkomst was. In de crisisjaren van de twintigste eeuw vond wederom een inventarisatie plaats. Daarbij bleek dat er in 1931 nog 58 Nederlandse scheepvaartondernemingen waren. Het varend personeel op de Nederlandse vloot bedroeg op 1 oktober 1929, 1930 en 1931 respectievelijk 25.325, 24.451 en 20.912 personen.

Van der Woude. Het Noorderkwartier. 395 Enquête omtrent den toestand van de Nederlandsche koopvaardijvloot 1874 - 1875. 6. Ibidem. Ibidem. 7. Teitler. Zeevarenden. 100. Directie van den Arbeid. De crisisinvloed op het bedrijfsleven. 140.

318

Tabel 14 Aantallen beoefenaren nautische beroepen in De Republiek/Nederland 1610 - 1940

Koopvaardij

VOC

Marine

Visserij

Walvisvaart

1610 1630 - 1640 1680 1725 1770 1825 1900 1914 1930 1940 ter vergelijking: 2003

21.500 25.500 22.500 22.000 21.000 17.000 10.000 15.000 24.450 31.900

2.000 4.000 8.500 11.000 11.500 ------- ------- ------- ------- -------

3.000 8.000 3.500 3.500 2.000 5.000 7.800 7.500 7.600 14.000 b)

6.500 7.000 6.500 4.000 4.000 2.000 22.500 d) 11.750 e) 11.595 e) 10.480 e)

------1.500 9.000 9.000 6.000 100 --------------------------

17.000 a)

-------

13.331 c)

2.314 f)

-------

Overige bronnen: a) Overduin. Eeuwfeest Federatie van Werknemers in de Zeevaart. b) Bosscher. Bezuiniging en oorlog 1918 - 1945. 110. Het aangegeven aantal is een schatting van Bosscher en inclusief de reservisten die in verband met de oorlogssituatie in dit jaar werden opgeroepen c) www.nrc.nl/lab/profiel/krijgsmacht d) Loomeijer. De Nederlandse visserij. 1900 - 1935. 11 e) afgeleid uit: Hildebrandt. De Nederlandse Visserij. pp. X-4, X-5, X-20, X-31, X-40, X-48, X-70, X-75, X-87. De enorme toename tussen 1825 en 1900 is te verklaren uit de snelle ontwikkeling der techniek in die periode, die het mogelijk maakte dat er niet meer alleen langs de kust, maar ook op volle zee met grote schepen, waaronder loggers, kon worden gevist f) www.minlnv.nl/thema/visserij De Nederlandse koopvaardijvloot telde in 2005 768 schepen en bood werk aan bijna 20.000 opvarenden. Slechts 4.579 functies aan boord werden vervuld door Nederlandse zeelieden en stagiaires. Dat schreven minister Karla Peijs van Verkeer en Waterstaat en staatssecretaris Mark Rutte van Onderwijs in mei 2006 aan de Tweede Kamer. Het werk aan boord van schepen onder Nederlandse vlag wordt door steeds meer buitenlandse officieren en matrozen verricht. In 2003 monsterden 176 stuurlieden en scheepswerktuigkundigen uit andere EU-landen op Nederlandse schepen aan. Anno 2005 vervulden 805 andere Europeanen (en 1.142 officieren van buiten de EU) deze functies. De gezellen en het personeel van de civiele dienst komen voornamelijk uit landen buiten de EU: de Filippijnen, Indonesië en andere Aziatische landen. In 2005 voeren op de Nederlandse vloot 12.933 niet-Europese gezellen en personeel in de civiele dienst. In 2003 waren dat er nog 10.641. Volgens Peijs en Rutte zijn er verschillende oorzaken voor het dalende aantal Nederlandse zeevarenden. Vooral jonge zeelieden verruilen het zeeleven vroegtijdig voor werk aan de wal. Ook De cijfers tot en met 1825 zijn gebaseerd op: Van Royen. Het varend volk. op: www.nationaalarchief.nl/sont/hetvarendvolk. De cijfers waarbij geen verwijzing naar een bron staat aangegeven zijn afkomstig uit de tekst waar ze nader worden gedocumenteerd.

319

gaan er thans meer zeelieden met pensioen dan er jongere opvarenden bijkomen. Dat relatief weinig jongeren voor een carrière bij de koopvaardij kiezen komt volgens de bewindslieden ook vanwege de te geringe belangstelling voor technische opleidingen in zijn algemeenheid en een zeevaartopleiding in het bijzonder.

Overduin. Bemanning Nederlandse vloot steeds exotischer.

320

De vloot voor en na de Tweede Wereldoorlog Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak waren op de 843 Nederlandse schepen die zich buitengaats bevonden 31.900 opvarenden aanwezig, waarvan circa 12.500 uit Nederland afkomstig waren. Niet alle Nederlandse schepen waren op dat moment echter op zee of in het buitenland. In totaal telde de Nederlandse vloot ten tijde van het uitbreken van de oorlog 1.102 schepen, zodat er dus 259 in hun thuishaven of op een werf lagen, waardoor ruim 5.000 bemanningsleden gedurende de oorlog noodgedwongen binnenslands verbleven.10 Ook was nog een honderdtal schepen in aanbouw. Die vielen, evenals de binnen liggende schepen, in handen van de Duitse bezetter. Direct na de Tweede Wereldoorlog maakte, zoals in de meeste economische sectoren het geval was, ook de koopvaardij een grote opbloei door. Rondom 1950 telden de Grote en de Kleine Handelsvaart samen ongeveer 30.000 opvarenden. Nog eens 6.000 Nederlanders voeren op buitenlandse schepen, waarvan 4.000 op Noorse. In 1960 en 1961 bedroeg het aantal zeevarenden in ons land, inclusief buitenlandse opvarenden, 51.000, een aantal dat vijf jaar later echter al weer gedaald was tot 40.000.11 Het was in deze jaren dat de rederijen die zich toelegden op de passagiersvaart de concurrentie van het vliegtuig begonnen te voelen. In 1974 voeren bijna 10.000 Nederlanders op de Grote en 3.300 op de Kleine Handelsvaart.12 Deze drastische afname werd veroorzaakt door het feit dat Nederland op dat moment bijna geen grote passagiersschepen meer kende, direct gevolg van de concurrentie ten gevolge van de transatlantische lijnen van de luchtvaartmaatschappijen. Ook het feit dat door de technische vooruitgang steeds minder bemanningsleden op de schepen nodig waren, speelde een rol. De Koninklijke Marine telde in 1876 bijna 800 officieren en ruim 7.000 onderofficieren en schepelingen. Ten opzichte van die cijfers was in het midden van de jaren dertig van de vorige eeuw in de totale personeelsbezetting van de marine slechts weinig veranderd. Er waren toen 7.600 personeelsleden bij het wapen werkzaam.13 De belangrijkste eenheden van de Nederlandse oorlogsvloot bevonden zich op het moment dat de Tweede Wereldoorlog uitbrak in Nederlands-Indië.14 Van het gedeelte van de vloot dat zich op 10 mei 1940 in Nederland bevond, wisten enkele schepen naar Engeland te ontsnappen, waaronder een kruiser en een drietal onderzeeboten.15 Enkele duizenden Nederlandse marinemensen maakten zo de Tweede Wereldoorlog op zee mee. De meeste Nederlandse vissersvaartuigen vielen in de meidagen van 1940 in Duitse handen. Zij waren vanwege de oorlogsdreiging en het mijnengevaar op zee niet uitgevaren. Wel bevond zich een aantal (grotere) trawlers buitengaats, op meer dan een etmaal varen van de thuishaven. Van deze vaartuigen wisten er 26 Engeland te bereiken. In de eerste dagen van de oorlog volgden nog elf trawlers, alsmede een logger. Van de in de havens liggende kleinere vissersvaartuigen bereikten er twaalf Engeland, afgeladen met vluchtelingen.16 In totaal waren ongeveer 200 visserlui aan boord van deze vaartuigen. Ruim driekwart van de Nederlandse handelsvloot bleef uit handen van de vijand. Het betrof 465 schepen voor de grote vaart, 182 voor de korte vaart, 109 kustvaarders, 49 zeesleepboten en 38 grote vissersvaartuigen. Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog. 190. 10 Centraal Bureau voor de Statistiek. Historie verkeer en vervoer vanaf 1900. www.cbs.nl. 11 Oyevaar. De Nederlandsche koopvaardij – 1968. 4 - 9. 12 Teitler. 101. 13 Ibidem. 102. 14 Bezemer. Zij vochten op de zeven zeeën. 14. 15 Ibidem. 51. 16 Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog. 190.

321

Terschellingers op de vloot Het aantal manschappen afkomstig van Terschelling dat gedurende de anderhalve eeuw voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog als zeeman of in een ander nautisch beroep heeft gevaren, is af te leiden uit de gegevens die in het Bevolkingsregister zijn opgenomen.17 Voor dit onderzoek werd nagegaan welke aantallen Terschellinger mannen vanaf 1860 tot 1939 een nautisch beroep uitoefenden. Doel was, een antwoord te verkrijgen op de vraag in welke mate er in die periode vanaf Terschelling werd gevaren. Dat verschaft inzicht in de importantie van de nautische activiteiten vanaf het eiland en in de mate waarin men daar voor de verwerving van een inkomen van de vaart afhankelijk was. Er is voor 1860 als startjaar gekozen omdat toen de overgang van zeilvaart naar stoomvaart, eerst schoorvoetend maar binnen enkele jaren steeds sneller, een aanvang nam. Daarmee startte de moderne en voor opvarenden, schip en lading ook veel veiliger koopvaardij. De Terschellinger zeevarenden hebben altijd een aanzienlijk deel van de beroepsbevolking gevormd, zo blijkt uit de beroepenvermeldingen in het Bevolkingsregister. Tot 1910 verdiende nagenoeg de helft van de mannelijke beroepsbevolking van Terschelling zijn inkomen op zee (zie Tabel 15). Na dat jaar nam het aantal zeevarende Terschellinger mannen geleidelijk af. In 2002 bedroeg het aantal zeevarenden op het eiland nog geen tien procent meer van de beroepsbevolking.18 Oorzaken zijn de migratie van zeemansgezinnen naar de grote havensteden in het westen van het land in de eerste decennia van de twintigste eeuw (men wilde het liefst zo dicht mogelijk bij de plaats wonen waar de rederij was gevestigd om niet meer de lange reis van en naar Terschelling te hoeven maken) en de afnemende noodzaak voor Terschellinger mannen om te gaan varen, gevolg van de ontsluiting van het eiland en de grote vlucht die de recreatie op het eiland nam, met name in Groep van Terschelling afkomstige zeelieden op het ss de naoorlogse jaren. ‘Willy’ (’t Behouden Huys) De in Tabel 15 genoemde aantallen hebben betrekking op alle mannen die van 1860 17 Geraadpleegd werden: Bevolkingsregister gemeente Terschelling 1850 (4 delen), 1860 - 1880 (7 delen), 1880 - 1890 (6 delen), 1890 - 1910 (6 delen), 1910 - 1933 (10 delen) en 1933 - 1939 (9 delen), alle aanwezig in het Gemeentearchief Terschelling. 18 Fryslân yn sifers. 2002.

322

1939 een nautisch beroep uitoefenden en dus regelmatig voeren. Het gaat daarbij zowel om zeevarenden op Grote en Kleine Vaart als om beurt- en binnenschippers en hun personeel, personeel van loods-, betonnings- en veerdiensten, vissers en personeel van de Koninklijke Marine. Voorzover dat te berekenen was, is in procenten ook het aandeel van Terschellinger zeelieden in de opvarenden op de totale vloot tot uitdrukking gebracht. De gevonden cijfers zijn weliswaar gering, waarbij echter wel moet worden bedacht dat de eilandbevolking destijds tussen de 3.000 en 4.000 zielen telde. Zo bedroeg die in 1910 3.978 zielen, en toch telde het eiland een dermate hoog aantal zeelieden dat dit goed was voor ruim 4,5 procent van alle opvarenden van de Nederlandse vloot! Tabel 15 Aantallen zeevarenden op Terschelling 1860 - 1939 Peiljaar Aantal zeevarenden Aandeel beroepsbevolking (%) Aandeel vloot (%) 1860 233 47,94 *** 1880 326 49,32 *** 1890 363 49,32 3,63 1910 682 50,22 4,54 1933 467 35,25 1,91 1939 238 24,24 1,94 ***: niet na te gaan wegens gebrek aan voldoende gegevens In Tabel 16 zijn de aantallen beoefenaren van de verschillende nautische beroepen op Terschelling over de periode 1860 - 1939 nader aangegeven. Tabel 16 Nautische beroepen op Terschelling 1860 - 1939 Peiljaar Beroep Zeeman*) Gezagvoerder Stuurman Stuurmansleerling Machinist Motordrijver Marconist Bootsman Scheepstimmerman Matroos Lichtmatroos Dekjongen Stoker Tremmer Hofmeester Kok

1860

1880

1890

1910

1933

1939

156 - - - - - - - - - - - - - - 1

251 - - - 2 - - - - - - - - - - -

250 6 1 - 4 - - - 13 - - - 1 - - -

246 8 10 - 19 - - - 8 22 - 1 7 - 2 -

161 2 66 1 42 - 3 - 3 15 1 - 14 1 1 -

89 3 40 27 2 2 1 2 8 8 1 1 2 323

Bediende Schipper Schippersknecht Loods Hulploods Loodsleerling Loodsschipper Loodsmatroos Loodskok Beurtschipper Postschipper Kapitein Postboot Stuurman Postboot Matroos Postboot Kapitein Sleepboot Stuurman Sleepboot Matroos Sleepboot Schipper Reddingboot Stuurman Reddingboot Visser Vissersknecht Schelpenvisser Personeel Kon. Marine Personeel Betonningsdienst

- 17 4 36 1 6 5 - - - 1 - - - - - - - - 5 - - - 1

- 32 11 10 - 14 1 - - - 1 - - - - - - - - 4 - - - -

- 40 3 20 - 4 5 - - - 1 - - - - - - - - 13 - 2 - -

- 68 11 27 2 18 13 5 - - - - 1 - - - - - - 210**) 2 2 - -

1 21 2 14 - 7 6 19 1 3 - 1 - 2 4 1 1 1 1 69 - 2 1 -

9 4 1 1 4 4 4 1 1 22 1

Totaal:

233

326

363

682

467

238

*) In de boeken van de Bevolkingsregisters staan deze zeelieden als zodanig omschreven, waardoor het onduidelijk is in welke functie ze voeren. Ze hebben kennelijk kortweg ‘zeeman’ als hun beroep opgegeven. Hoogstwaarschijnlijk betrof het echter matrozen of vertegenwoordigers van andere lagere rangen, aangezien een officier of onderofficier zich uit beroepstrots onder zijn rang zal hebben laten inschrijven, zo mag worden aangenomen. **) Het hoge aantal vissers in dit peiljaar valt te verklaren uit de talrijke Terschellingers die toen op Nederlandse of Duitse haringloggers voeren. In deel 1 bleek, dat dit om circa 300 mannen ging. Een deel daarvan zal zich hebben uitgeschreven naar de gemeente van waaruit hun schip opereerde. In eerdere perioden waren de aantallen vissers in vergelijking met die in de jaren 1890 1910 erg laag. De oorzaak daarvan ligt in het feit dat het beroep van visser vaak nevenactiviteiten naast het eigenlijke beroep betrof. Wie echter op een logger voer, was daar honderd procent van zijn tijd mee bezig zodat het hier specifiek om het hoofdberoep van de ingeschrevene ging.

324

Risico’s op zee

Vooral ten tijde van de zeilvaart was varen niet zonder risico’s. Tijdens storm was schipbreuk niet denkbeeldig, al of niet ten gevolge van stranding. Zo zijn voor de kust van Terschelling in de Terschellinger Gronden in de loop der tijden honderden, misschien wel duizenden schepen gestrand en vervolgens door de zee uit elkaar geslagen en gezonken. Hoeveel mensen daarbij het leven hebben verloren is niet precies na te gaan, aangezien er niet altijd goed aantekening van is gehouden. Het Comité Zeeliedenherdenking 1994, dat elk jaar een Zeeliedenherdenking organiseert bij het in 1994 bij het Groene Strand geplaatste monument, gaat er vanuit dat door de eeuwen heen meer dan 1.000 Terschellinger zeelieden bij het uitoefenen van hun beroep om het leven zijn gekomen, niet alleen rond Terschelling, maar ook in den vreemde. Maar niet alleen schipbreuk eiste in vroeger dagen mensenlevens. Tal van ongelukken waren denkbaar: van overboord slaan tot een val uit één van de hoge masten van de schepen. Daarnaast eisten in het pre-vaccinatietijdperk tropische ziekten een hoge tol onder zeelieden. In de Registers van de Burgerlijke Stand van de gemeente werd nagegaan in welke mate tussen 1850 en 1939 Terschellinger zeelieden om het leven kwamen ten gevolge van stranding, ongevallen en ziektes. Tabel 17 geeft daar inzicht in. Opvallend daarbij is dat de Eerste Wereldoorlog niet opvallend meer Terschellinger levens eiste dan in vredestijd. Anders was dat tijdens de Tweede Wereldoorlog, die in dit overzicht buiten beschouwing is gelaten. Tabel 17 Tijdens vaart omgekomen Terschellinger zeelieden 1850 - 193919 1895 1850 4 1873 4 1896 3 1851 5 1874 5 1897 2 1852 8 1875 2 1898 1 1853 7 1876 6 1899 2 1854 11 1877 2 1900 1 1855 4 1878 3 1901 1856 9 1879 1 1902 2 1857 7 1880 12 1903 2 1858 6 1881 5 1904 1859 11 1882 1 1905 2 1860 8 1883 – 1906 4 1861 4 1884 – 1907 1 1862 2 1885 5 1908 1863 1 1886 – 1909 1864 2 1887 2 1910 1 1865 – 1888 6 1911 8 1866 – 1889 – 1912 1867 8 1890 4 1913 2 1868 9 1891 3 1914 2 1869 13 1892 2 1915 5 1870 – 1893 3 1916 2 1871 1 1894 4 1917 1872 3 1895 -

1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 Totaal:

2 1 1 1 15 3 1 1 1 1 2 1 1 1 1 266

19 Cijfers afkomstig uit: Registers van de Burgerlijke Stand Gemeente Terschelling 1831 - 1855, 1856 - 1870, 1871 - 1890, 1891 - 1905, 1906 - 1920, 1921 - 1935, 1936 - 1950, alsmede dossier ‘Overlijden van Terschellingers op zee 1871 - 1900’, inv. nr. BIBB 75/2, ds. 25; dossier ‘Vermiste Terschellingers’, inv. nr. 824/84, ds. 31, stuk 280 tot en met 291. Alle aanwezig in het Gemeentearchief Terschelling.

325

De Nederlandse koopvaardijvloot tijdens de Tweede Wereldoorlog De geschiedenis van de Nederlandse koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog is elders op wetenschappelijk niveau zeer nauwkeurig in beeld gebracht. Ook verscheen een aantal algemene overzichtswerken die een beschrijving bieden van de gebeurtenissen rond vloot en opvarenden gedurende de oorlog, alsmede persoonlijke getuigenissen van koopvaardijmensen uit die periode en publicaties die ingaan op de lotgevallen van zeelieden afkomstig uit bepaalde regio’s of plaatsen en op die van afzonderlijke schepen. Over de rol van de kustvaart in oorlogstijd verschenen eveneens enkele publicaties, net als over die van de Koninklijke Marine. Reden waarom op deze plaats van een beschrijving van de lotgevallen van de vloot in oorlogstijd is afgezien en wordt volstaan met een beknopt overzicht van de rol der Nederlandse vloot in die periode en een korte beschrijving van het verloop van de strijd op zee. Toch is, ondanks het hoge niveau der verschenen werken, de kanttekening op zijn plaats dat vergeleken met de geschiedschrijving over andere aspecten van de oorlog, in de Nederlandse oorlogsliteratuur slechts op beperkte schaal aandacht wordt geschonken aan rol en lotgevallen van de koopvaardijvloot en zijn opvarenden gedurende de oorlogsjaren. De oorzaken daarvan zijn terug te voeren op de geringe publieke belangstelling die hier gedurende de naoorlogse jaren voor bestond en die met het verstrijken van de tijd bepaald niet is toegenomen. De verrichtingen van de Nederlandse koopvaardij tijdens de Tweede Wereldoorlog kunnen in drie periodes worden ingedeeld: 20 - 3 september 1939 tot 10 mei 1940, ook wel de schemeroorlog genoemd - 10 mei 1940 tot 8 december 1941, nadat de Verenigde Staten door de val van Pearl Harbour bij de oorlog betrokken raakten - 8 december 1941 tot 15 augustus 1945, nadat Japan had gecapituleerd. Het was gedurende deze periode, waarbij behalve de Verenigde Staten ook Oost-Azië bij de oorlog betrokken was, dat die op wereldschaal woedde - - -

Ook zijn er drie fronten waarop, globaal gezien, de oorlog op zee werd gevoerd. De Nederlandse vloot was op alle drie de fronten actief. De Slag om de Atlantische Oceaan21 De Slag om de Middellandse Zee De Slag om het Oost-Indisch en Oost-Aziatisch zeegebied

- - -

Eveneens werden materieel en manschappen, alweer globaal gezien, via drie routes onder andere door de Nederlandse vloot vervoerd: Van Amerika naar Engeland Van Nederlands-Indië (tot de Japanse inval) en Australië naar West-Azië en Afrika Van Amerika en Engeland naar de Middellandse Zee en verder naar onder meer Kaap De Goede Hoop, waarbij de konvooihaven Freetown in Sierra Leone van groot strategisch belang was

20 Specificatie periodes, fronten en routes gebaseerd op: Zuidhoek. Varen voor de Vrijheid.. Dl. 5, 28 en dl. 6, 38. 21 Voor de Terschellinger zeelieden was de Atlantische Oceaan het meest risicovolle vaargebied tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van de 30 Terschellingers die door oorlogsgeweld op zee omkwamen stierven in dat vaargebied 16 zeelieden, op de Noordzee vier, in Nederland drie, in Britse wateren twee en in Indische wateren vijf.

326

De ‘Athenia’ nadat zij was getorpedeerd door de U 30 (Imperial War Museum, Londen)

Verloop van de strijd op zee

Binnen een week na het uitbreken van de oorlog op 3 september 1939 hadden de Duitsers reeds veertien Britse koopvaardijschepen vernietigd, overeenkomend met 80.000 ton laadruimte. Het eerste Britse schip dat ten prooi viel aan een Duitse onderzeeboot was het grote passagiersschip ‘Athenia’ (13.581 ton, Donaldson Atlantic Line Ltd.), dat reeds op 3 september werd getorpedeerd door de U 30 onder commando van de jonge ltz 1 F.J. Lemp. Op deze dag waren al 49 van de 57 onderzeeboten waarover de Duitsers op dat moment beschikten operationeel en patrouilleerden in de wateren rond Groot-Brittannië. De U 30 bevond zich daarbij op circa 250 mijl westelijk van de Hebriden. Het is zinvol even stil te staan bij de vernietiging van de ‘Athenia’, gezien de internationale politieke ontwikkelingen gedurende deze eerste oorlogsdag. Om 11:00 uur deze dag maakte de Britse minister van Marine, Winston Churchill, via een extra radio-uitzending van de BBC aan de bevolking bekend dat Duitsland geen gehoor had gegeven aan het Britse ultimatum om de vijandelijkheden tegen Polen te staken. Churchill: ‘Derhalve bevindt ons land zich thans in oorlog met Duitsland’. De zich rond Groot-Brittannië op hun posten bevindende U-boten ontvingen daarop het bevel van de leiding der Kriegsmarine dat de vijandelijkheden tegen Engeland ‘terstond’ moesten worden begonnen. ‘Uw acties, ook bij optreden tegen handelsschepen, in de eerste plaats echter verdedigend’.22 Rond 19:30 uur rondde de ‘Athenia’, met aan boord 1.418 passagiers en bemanningsleden, de noordpunt van Ierland om westwaarts te koersen, op weg naar de Verenigde Staten. Onder de passagiers bevonden zich honderden Europeanen, velen van Joodse afkomst, die zich aan de overzijde van de Atlantische Oceaan in veiligheid wilden stellen. Nadat men de extra BBC-uitzending had beluisterd met de oorlogsverklaring van Churchill verzekerde kapitein James Cook passagiers en bemanning dat men op grond van het volkerenrecht geen aanvallen van onderzeeboten had te duchten. 22 Costello en Hughes. De slag om de Atlantische Oceaan. 44.

327

Even na 19:30 uur werd commandant Lemp van de U 30 door de uitkijk van zijn boot gewaarschuwd dat er een groot schip aan de horizon was verschenen. Lemp hield het schip vanwege haar gevolgde zigzagkoers voor een hulpkruiser. Hij werd nog versterkt in die mening doordat de ‘Athenia’ verduisterd voer en zich bovendien buiten de gebruikelijke scheepvaartroutes bevond. Lemp besloot het schip daarom aan te vallen. Na te zijn gedoken gaf hij om 19:43 uur het bevel een waaier torpedo’s af te vuren. Eén daarvan trof de ‘Athenia’ aan bakboord, waarop het schip vrijwel direct zware slagzij maakte. Tal van passagiers konden de reddingboten niet meer bereiken omdat hun hutdeuren waren ontzet en daardoor niet meer geopend konden worden. Na de torpedering kwam de U 30 boven water, waarop Lemp tot zijn schrik vaststelde dat hij geen hulpkruiser maar een passagiersschip had getroffen. Vertwijfeld probeerde hij met het boordkanon nog de antenne van de ‘Athenia’ weg te laten schieten opdat geen radioberichten konden worden uitgezonden. Daarop liet Lemp duiken en voer hij weg, zonder een enkel initiatief te tonen om hulp te verlenen. De ramp met de ‘Athenia’ kostte aan 118 van de opvarenden het leven. De overige 1.300 konden door in de buurt varende schepen worden opgepikt. Men was getuige geweest van de eerste torpedering in wat de Tweede Wereldoorlog zou worden.23 Toen de Amerikaanse president Roosevelt in één van zijn via de radio uitgezonden ‘praatjes bij de haard’ aan de torpedering van de ‘Athenia’ refereerde, beval Hitler de Kriegsmarine om de onderzeeboten te waarschuwen geen passagiersschepen meer aan te vallen, ook niet wanneer ze in konvooi voeren. Vrachtschepen moesten echter zonder meer worden vernietigd. Eerlijkheidshalve moet van de meeste U-bootcommandanten worden gezegd dat zij - althans in 1939 nog - hun slachtoffers doorgaans eerst waarschuwden, de opvarenden gelegenheid gaven van boord te gaan en na het tot zinken brengen van de schepen vaak hulp aan de schipbreukelingen boden in de vorm van voedsel, medicijnen, sigaretten, een oorlam en een opgave van de koers naar de dichtstbijzijnde kust. Op 14 september sloegen de Britten voor de eerste maal terug toen zij erin slaagden de U 39 te vernietigen. Drie dagen later werd die onderzeeër op dramatische wijze gewroken door de U 29, die het Britse vliegdekschip ‘Courageous’ torpedeerde, waarbij 518 mensen om het leven kwamen. In de laatste maanden van 1939 liepen in Engeland in hoog tempo escorteschepen van stapel om de kwetsbare koopvaardijvloot te beschermen. Op 10 oktober namen Duitse troepen Warschau in. Ltz 1 G. Prien wist met zijn U 47 op brutale wijze door te dringen tot de Britse vlootbasis in het zwaarbewaakte Scapa Flow (bij de Orkney Eilanden) en het slagschip ‘Royal Oak’ te vernietigen. Dit betekende een zware slag voor het moreel van de bevolking in Engeland, aangezien algemeen werd verondersteld dat de basis in Scapa Flow onneembaar was. Intussen werd ook in Nederland alles in het werk gesteld om de koopvaardijvloot zo goed mogelijk onder de oorlogsomstandigheden te kunnen laten functioneren. De Britse vloot werd tot opluchting van de bemanningsleden bewapend. De Duitsers gingen bij gebrek aan voldoende onderzeeboten over tot een mijnenoffensief in de Britse kustwateren, hetgeen aan Nederlandse zijde leidde tot de ondergang van onder andere het passagiersschip ‘Simon Bolivar’ van de KNSM 23 De Duitse marineleiding kon het bericht dat de ‘Athenia’ door een Duitse onderzeeboot zou zijn getorpedeerd, aanvankelijk niet geloven. Men ontkende dan ook er iets mee te maken te hebben. De uitgevaardigde orders waren immers dermate strikt dat zij nauwelijks verkeerd begrepen konden zijn. Enkele dagen later bleek echter dat er wel degelijk een U-boot in het spel was aangezien Lemp de torpedering na zijn thuiskomst op 7 september rapporteerde. Hij beriep zich op zijn argumenten bij het in zicht komen van het schip, waardoor hij meende met een hulpkruiser van doen te hebben. Hitler gaf de Kriegsmarine opdracht bij de aanvankelijke ontkenning te blijven. Men ging zelfs zover de op de ‘Athenia’ betrekking hebbende passages uit het logboek van de U 30 te verwijderen. Korte tijd later maakte Goebbels’ propaganda-apparaat bekend dat de ‘Athenia’ op last van Churchill door de Engelsen zelf was getorpedeerd. Toen wist men in Londen uiteraard genoeg. Pas na de oorlog kon aan Britse zijde de hele gang van zaken worden ontrafeld. Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij. 76.

328

hetgeen aan 80 mensen het leven kostte, waaronder veel kinderen. Evenals de ‘Athenia’ had de ‘Simon Bolivar’ veel uit Europa vluchtende Joodse passagiers aan boord. Toen een Duitse piloot in zijn ijver ook mijnen op een zandbank uitstrooide kregen de Britten één van deze projectielen in handen. Na demontage werd ontdekt dat het om magnetische exemplaren ging. Koortsachtig werden de koopvaardijschepen daarop voorzien van een zogenoemde degaussing-installatie. Daarmee kon het magnetisch veld dat elk schip uitstraalt en waar deze mijnen op reageren, worden opgeheven. Escorteschepen werden uitgerust met een Asdic-peilinrichting om onderzeeërs te kunnen opsporen. Deze in allerijl getroffen maatregelen leidden echter niet tot opzienbare resultaten. In december 1939 had Engeland reeds 150 koopvaardijschepen verloren, wat overeen kwam met twee procent van de vooroorlogse sterkte. Begin april 1940 bezette Duitsland Noorwegen en Denemarken. Churchill nam op 10 mei de plaats van de onbekwaam geachte Chamberlain als prime minister in, juist op de dag dat Duitsland het neutrale Nederland binnenviel. De nieuwe Britse regeringsleider stuurde de ene smeekbede na de andere naar de Verenigde Staten voor de levering van wapens. De snelheid en durf waarmee de Duitsers optrokken leidden aan de overkant van de Atlantische Oceaan wel tot de nodige ongerustheid, maar tot Amerikaanse wapenleveranties aan Engeland kwam het nog niet. In 1939 hadden de Verenigde Staten immers besloten tot een politiek van strikte neutraliteit. Op de oceanen braken voor de Duitse onderzeeboten de door hun commandanten alom geroemde Glückliche Zeite aan. Het ene na het andere koopvaardijschip werd tot zinken gebracht en honderden zeelieden en passagiers vonden de dood door verdrinking of verbranding. De geallieerden slaagden er maar niet in de codes te ontcijferen waarin het Duitse opperbevel contact met de U-boten onderhield. De Duitsers hadden daarentegen het voordeel dat ze in staat waren een groot gedeelte van het geallieerde radiocontact te kunnen begrijpen. Op 15 mei 1940 deed Churchill aan Roosevelt het wanhopige verzoek veertig tot vijftig verouderde torpedobootjagers aan de Britse marine af te staan om het tekort aan escorteschepen te verminderen. Daarnaast vroeg de Britse leider nog eens om enkele honderden vliegtuigen van het nieuwste type, luchtafweergeschut en munitie. Churchills vraag had tenminste als resultaat dat de Amerikanen hun eigen precaire positie meer in het oog begonnen te houden. Want inmiddels was het hen duidelijk geworden dat ook vanuit Japan de nodige dreiging viel te verwachten. De Amerikaanse strijdkrachten werden dan ook met spoed versterkt en de wapenindustrie uitgebreid. Terwijl Churchill aan president Roosevelt liet weten dat Engeland nimmer zou capituleren, moesten door de Duitsers in het nauw gebrachte Engelse en Franse troepen zich haastig terugtrekken uit Duinkerken. Met een geïmproviseerde vloot van 861 schepen en scheepjes, waaronder tal van Nederlandse, werden de militairen naar Engeland geëvacueerd. Op 31 mei 1940 meldde Churchill aan Roosevelt dat de sterkte aan torpedobootjagers in Engeland ‘wanhopig’ was. Intussen trokken Duitse troepen zegevierend Parijs binnen. In Engeland werd de werving van bemanningsleden voor de koopvaardijvloot in versneld tempo aangepakt. Nu bevoorrading vanuit West-Europa niet meer mogelijk was moest dat vanaf de overzijde der Atlantische Oceaan of nog verder weg gebeuren. Dit vereiste een verhoogde inzet van mensen en materieel. Schepen die allang gesloopt hadden moeten worden voeren toch weer uit. De oceanen werden het toneel van grote slachtingen. Grote groepen U-boten verenigden zich tot de zogenaamde wolvenhorden (wolfpacks) om zoveel mogelijk vijandelijke schepen tot zinken te kunnen brengen. Na de aanhoudende Britse verzoeken om wapenleveranties werd in de Verenigde Staten de gehele wapenindustrie onder regeringscontrole gebracht. Toen Churchill de Battle of the Atlantic proclameerde werd in eerste instantie de Engelse onderzeebootbestrijdingsdienst 329

U-boot op patrouille (Imperial War Museum, Londen) verbeterd. In de zomer van 1940 gaf Hitler bevel Engelse steden te bombarderen. Op 3 mei 1941 wisten de Britten zich meester te maken van de U 110 onder commando van ltz 1 Lemp, dezelfde officier die op 3 september 1939 de ‘Athenia’ tot zinken had gebracht. Ditmaal kwam hij om. Voordat de boot zonk, slaagden de Britten erin de Enigma-decoderingmachine buit te maken. Dat betekende een belangrijk winstpunt, waardoor de Duitsers al in de loop van 1941 hun U-bootsuccessen terug zagen lopen. De Britten wisten nu immers de Duitse radioberichten te ontcijferen en troffen op grond daarvan hun maatregelen. Op 27 augustus van dat jaar wist de Engelse marine een complete U-boot te kapen en droog te zetten, waarna deskundigen zich op rustige wijze een volledig beeld konden vormen van de operationele mogelijkheden van het vaartuig. Dat leidde tot een onmiddellijke wijziging van het ontstekingsmechanisme der Britse dieptebommen. Op 22 juni 1941 viel Duitsland de Sovjet Unie aan. Churchill zegde de Russen volledige hulp toe. Nog in dezelfde zomer vertrok het eerste konvooi met oorlogsmateriaal via IJsland naar Rusland, het begin van de beruchte Moermansk-konvooien. Intussen waren ook de Amerikanen ongewild steeds verder bij de oorlog betrokken geraakt. In september 1941 nam de Amerikaanse marine de bescherming van de konvooiroutes tussen Newfoundland en IJsland ter hand en op 27 november van dat jaar kondigde Roosevelt verscherpte waakzaamheid af voor de vloot in de Pacific. Toen Japanse vliegtuigen op 7 december 1941 de Amerikaanse vlootbasis Pearl Harbour op Hawaï bombardeerden raakte Amerika - eindelijk - direct en rechtstreeks betrokken in de oorlog, die nu dus op wereldschaal woedde. De Duitse onderzeeërs werden ondertussen steeds brutaler en opereerden zelfs tot onder de ogen van de badgasten op de Amerikaanse oostkust. Tot in het voorjaar van 1943 behielden de U-boten hun macht op zee. Met name de Amerikanen slaagden er echter in zóveel en zó snel schepen te bouwen (de veelbesproken Victory- en Libertyschepen) dat 330

de successen van de Kriegsmarine in de loop van dat jaar drastisch terugliepen. Op een bepaald moment was de productie aan nieuwe schepen groter dan de Duitsers konden vernietigen. Een absolute Amerikaanse topprestatie was een Liberty-schip dat in niet meer dan 4 dagen, 15 uren en 28 minuten na de kiellegging van stapel liep, een resultaat dat mede mogelijk werd gemaakt door de inzet van honderden vrouwelijke lassers.24 Op het hoogtepunt van het Liberty-programma leverden de Amerikaanse werven drie schepen per dag af.25 Het duurde echter nog vele maanden voordat in Europa een keerpunt in de oorlog was bereikt. De Moermansk-konvooien die via de Noordelijke IJszee Rusland bevoorraadden en aanvankelijk nog door de Duitsers ongemoeid werden gelaten incasseerden begin 1943 zeer zware verliezen. Aan geallieerde kant werd er toen nog ernstig rekening mee gehouden dat men uiteindelijk de oorlog zou verliezen. Maar dankzij een nieuwe vinding, de radar, kon eindelijk met de U-boten worden afgerekend. Eind april 1943 vertoonden de statistieken reeds een beslissende wending in het nadeel van de Kriegsmarine. De grootste afname in de aantallen vernietigde tonnages deed zich aan geallieerde zijde voor bij schepen die in konvooiverband voeren. In april 1943 slaagden de geallieerden erin maar liefst 14 onderzeeboten te vernietigen, mede dankzij de steeds ruimere toepassing van radar. Tijdens een gevecht dat zes dagen duurde sloeg een Britse escortegroep in de eerste week van mei de aanvallen van veertig onderzeeërs af. Het bleek dat de U-boten zich totaal niet tegen de geallieerde radar konden verweren. Een eenmaal ontdekte onderzeeër was zo onherroepelijk ten dode opgeschreven. Op 24 mei 1943 verklaarde admiraal Karl Dönitz, hoofd van de Duitse onderzeedienst: ‘wij hebben de slag om de Atlantische Oceaan verloren’.26 Duitsland probeerde koortsachtig nog een aantal ‘super’-onderzeeërs in de vaart te brengen, maar slaagde daar niet meer in. In juli 1943 vielen de geallieerden Italië binnen, dat op 8 september capituleerde. Het zou nog tot juni 1944 duren voor de geallieerde legers ook de Franse stranden betraden. Voor Hitlers Derde Rijk betekende dit het begin van het einde. Op zee zou het echter nog jaren gevaarlijk blijven. Ook na de oorlog vielen er nog slachtoffers doordat schepen op mijnen liepen. De meeste zeelieden konden pas lang na de bevrijding huiswaarts keren. De vaarplicht voor Nederlandse zeelieden werd in februari 1946 opgeheven.

Nederlandse zeelieden tijdens de Tweede Wereldoorlog

Toen Nederland op 10 mei 1940 door Duitse troepen werd overrompeld, bevond een groot deel van de vloot zich op zee of was in buitenlandse havens bezig te laden of te lossen. Deze schepen ontkwamen zo weliswaar aan inbeslagname door de bezetter maar konden uiteraard niet meer naar Nederland terugkeren. De opvarenden verbleven hierdoor noodgedwongen jarenlang in het buitenland waarvan de meeste tijd op zee, varend in geallieerde dienst, werd doorgebracht. In totaal betrof het 843 schepen, waarvan de bemanningen in alle denkbare opzichten aan het oorlogsgeweld werden bloot gesteld. Alle ruim 18.500 Nederlandse koopvaardijmensen (waarvan 12.000 met de Nederlandse nationaliteit en 6.500 andere inwoners van het Koninkrijk) alsmede 13.400 buitenlanders (meest Chinezen en inwoners van het Britse Gemenebest, zoals Laskaren), vervulden gedurende de oorlogsjaren op zee dan ook de rol van de frontsoldaat die op directe wijze met de vijand in contact kwam.27 Of men daar al dan niet toe bereid was, stond niet ter 24 25 26 27

Oliemans. De Victory-schepen. 10. Keegan. A history of Warfare. 314. Costello en Hughes. 98. Van der Peet. Eindrapport SOTO. 2

331

discussie. Slechts een klein deel van de opvarenden der Nederlandse koopvaardij-, kustvaart- en vissersvloot die zich tijdens de bezetting buiten Nederland bevonden en onder de invloedssfeer vielen van de Nederlandse regering in Londen, circa 700 personen, deserteerde of onttrok zich op andere wijze aan de opgelegde plicht tot varen. De overigen deden wat door de regering en de rederijen van hen werd verwacht en vanaf de invoering van de vaarplicht ook geëist: varen.28 Bij de bevrijding van Nederland in mei 1945 bleek dat 3.376 op Nederlandse koopvaardijschepen varende zeelieden - 1.396 inwoners van het Koninkrijk en 1.980 uitheemsen, veelal eveneens met de Nederlandse nationaliteit - waren omgekomen.29 Het aantal door vijandelijke actie verloren gegane schepen bedroeg 421, overeenkomend met 1.513.814 brt laadvermogen, cijfers die nog moeten worden verhoogd met de Nederlandse schepen die in Duitse dienst verloren gingen: 104, overeenkomend met 178.954 brt laadvermogen. De totale verliezen van Nederlandse schepen tijdens de Tweede Wereldoorlog bedroegen derhalve 525 schepen met 1.692.768 brt verloren tonnage.30 (Ter vergelijking: van de ruim 8.000 Britse schepen gingen er 2.426 met een totaal laadvermogen van 11.331.933 ton verloren, hetgeen aan ruim 30.000 zeelieden het leven kostte31). Het aantal omgekomen zeelieden was in september 1945 bij de capitulatie van Japan opgelopen tot ruim 3.600, overeenkomend met bijna twintig procent van het totale aantal zeelieden met de Nederlandse nationaliteit dat tijdens de oorlogsjaren als zodanig actief was.32 Tot die na de bevrijding omgekomen Nederlandse zeelieden behoort een onbekend aantal dat in de periode mei-september 1945 omkwam toen hun schepen op nog niet geveegde mijnen liepen. Anderen verloren in die periode het leven in Japanse interneringskampen in Nederlands-Indië of tijdens dwangarbeid voor de Japanners. Voor de rol van de koopvaardij en zijn opvarenden in oorlogstijd heeft steeds relatief weinig belangstelling bestaan. Daar waar traditioneel veel zeelieden woonachtig waren, zoals op de waddeneilanden, heeft dat tot de nodige verbittering geleid. Van de vele duizenden publicaties die in Nederland in boekvorm over de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog verschenen, heeft tot nu toe slechts een dertigtal rechtstreeks betrekking op de lotgevallen van de Grote en Kleine Handelsvaart en hun opvarenden; zes op de Koninklijke Marine in oorlogstijd.33 De meest voor de hand liggende verklaring voor deze geringe belangstelling is, dat de strijd op zee zich op duizenden kilometers afstand van Nederlands grenzen afspeelde en daardoor voor de meeste mensen buiten hun directe gezichtsveld bleef en door het ontbreken van binding met de vloot ook niet onder hun aandacht viel. Tijdens de oorlog wist men niet wat zich op zee afspeelde en na de bevrijding werd de aandacht van het publiek door andere zaken getrokken. Alleen zij die verwanten of vrienden op zee hadden (gehad) of mensen die op een andere wijze bij de scheepvaart waren betrokken hadden ‘feeling’ met dit onderwerp. De gebeurtenissen in eigen land en vooral in de eigen leefomgeving trokken tijdens en na de oorlog uiteraard veel meer belangstelling. Daar kwam bij dat de zeelieden die na de oorlog huiswaarts keerden niet bepaald met hun doorgestane ervaringen te koop liepen, laat staan er - op enkele koopvaardijkapiteins na die vrijwel direct na de oorlog hun belevenissen te boek stelden - over publiceerden. ‘Bij mijn thuiskomst in 1945 realiseerde ik me dat de mensen in Holland een verschrikkelijke tijd hadden gehad onder de nazi’s. Men ging dood van de honger, werd naar Duitsland gestuurd om te wer28 Reeds in 1940 werd door de Nederlandse regering aan de zeelieden vaarplicht opgelegd. In 1942 werd deze maatregel verder verscherpt. 29 Van der Peet. 2. 30 Kelder en Von Münching. Eerbetoon aan hen die nimmer in de thuishaven terugkeerden. 31 www.militaryhistoryonline.com/wwii/atlantic. 32 De Jong. Dl. 9, tweede helft. 762 33 Een check op de titelwoorden ‘Tweede Wereldoorlog’ in de Nederlandse Centrale Catalogus, die het boekenbestand van ruim 400 Nederlandse bibliotheken weergeeft, levert 35.455 treffers op. www.picarta.nl.

332

De tanker ‘Lucrecia’ (2.584 ton, Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij), geladen met stookolie, werd op 7 juli 1940 door de U 34 getorpedeerd op 100 mijl van Kaap Land’s End. Het schip brak doormidden en zonk direct. Het enige slachtoffer was de van Terschelling afkomstige kapitein Cornelis Smit (RAF Coastal Command) ken, gefolterd of naar de gevangenis gestuurd wegens anti-Duitse activiteiten. Joden werden naar concentratiekampen gedeporteerd waar ze werden uitgehongerd en in de gaskamers vergast. (…) Dus toen ik thuis kwam vond ik mijn verhaal niet meer zo speciaal’, schrijft oud-zeeman en oudTerschellinger Jacobus (Jack) Gorter, die in de oorlog meerdere schepen door vijandelijke actie verloor, in zijn memoires. Gorter was zelfs de enige overlevende van het ss ‘Sembilangan’, dat op 13 maart 1943 ten gevolge van torpedering ten onder ging. Zijn 86 scheepsmakkers kwamen allen om.34 Vaak is het weer snel overgaan tot de orde van de dag door mensen die in de oorlog aan den lijve geweld hebben ondervonden, zoals deze zeelieden, uitgelegd als een gevolg van individuele verdringing of als een reactie op maatschappelijke druk in verband met de wederopbouw. Dit gedrag kan echter ook worden gezien als het toegeven aan het fundamentele verlangen om de draad weer op te pakken en daarmee de zekerheid van de leefwereld te herstellen.35 De na de oorlog teruggekeerde zeelieden hadden vrijwel allemaal teveel meegemaakt om daar in het openbaar spontaan mededelingen over te doen. Veelal bleef dat beperkt tot gesprekken met familieleden, vrienden en collega’s. De verhalen van zeelieden die wel trachtten over hun belevenissen te vertellen werden helaas maar al te vaak genegeerd of werden botweg niet geloofd. Oud-scheepstimmerman wijlen Lolke Johannes van der Wal, vader van de auteur, monsterde na de oorlog naar hij dacht definitief af en trad in dienst van een scheepswerf. Wanneer collega’s hem daar vroegen om over het varen in oorlogstijd te vertellen werd hij niet zelden voor leugenaar uitgemaakt.36 De heer Van der Wal monsterde in 1946 weer aan bij de KNSM, in wiens dienst hij van 1939 tot eind 1945 buitenslands was geweest, en werd in 1964 gepensioneerd. De meeste teruggekeerde zeelieden waren bovendien sterk van het leven thuis vervreemd. ‘Het feit dat het leven tijdens hun aanwezigheid was doorgegaan, had hen vervreemd van hun omgeving en was vaak een reden om opnieuw het ruime sop te kiezen’, schrijft onderzoeker Hinke Piersma in één van de publicaties van de Stichting Onderzoek Terugkeer en Opvang (SOTO).37 34 35 36 37

Gorter. Op veilige ree. 51 - 52. Begemann. Hulp aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. 24 - 25. De heer W. Grobbe, Harlingen. Mondelinge mededeling, 2 augustus 2002. Hinke Piersma. Mensenheugenis. 19

333

Toch was de rol die de koopvaardijvloot en daarmee de zeelieden tijdens de Tweede Wereldoorlog speelden in het geheel der geallieerde krachten niet gering, het naoorlogse gebrek aan belangstelling ten spijt. De koopvaardijvloot is door de eeuwen heen steeds van het grootste belang geweest voor Nederlands welvaart. Als logistiek bedrijf stond de vloot ten dienste van de nationale economie. Zo heeft de koopvaardij daar eeuwenlang als ‘gangmaker’ voor gefungeerd. Zonder de inzet van de vloot hadden nooit de grondstoffen kunnen worden aangevoerd waarmee Nederland zich gedurende lange tijd als koloniale wereldmacht heeft gehandhaafd. Zonder de inspanningen van de koopvaardij had het land zelfs nooit een bloeiperiode als de Renaissance gekend. Niet de regeringen beheerden de handel met de koloniën in Oost- en West-Indië, maar in feite de koopvaardijvloot. En nog steeds is de vloot van groot belang voor de Nederlandse economie. Zo was het ook de koopvaardijvloot die gedurende de Tweede Wereldoorlog de grootste Nederlandse bijdrage aan de geallieerde eindoverwinning heeft geleverd.38 Wanneer men deze bijdrage, die voornamelijk van logistieke aard was, afzet tegen hetgeen marine, landmacht, luchtmacht en verzet hebben verricht kan men tot geen andere conclusie komen dan dat die bijdrage zelfs groter is geweest dan wat deze laatste lichamen samen hebben bereikt. Voor de gezamenlijke geallieerde partijen gold, dat de inzet van hun vloten ronduit onmisbaar is geweest om de uiteindelijke overwinning te behalen. ‘Men mag wel zeggen dat de verrichtingen van de gezamenlijke koopvaardijvloten der bondgenoten van essentiële betekenis zijn geweest voor de Geallieerde oorlogsvoering en voor een groot deel van de Geallieerde oorlogseconomie (en dus van de oorlogsproductie)’, aldus dr. L. de Jong.39 Bevoorrading is het sleutelwoord voor het behalen van militair succes. ‘The success of military operations depends upon supplies; (…) to gain your objects you must feed’, schreef de Britse militair en politicus A.W. Wellington reeds aan het begin van de negentiende eeuw.40 ‘Simpel gezegd: de helden van de oorlog kunnen alleen schitteren als een goed functionerend logistiek bedrijf hen daartoe in staat stelt’, constateert schrijver-zeeman Arne Zuidhoek.41 Behalve voor bevoorrading werden Nederlandse schepen ook ingezet voor puur militaire operaties, zoals deelname aan de verschillende geallieerde invasies die in 1942 plaatsvonden in het Middellandse Zeegebied. Zij deden daarbij dienst als troepentransportschepen waarbij ze in de voorste gevechtslinies verkeerden. De inzet van Nederlandse zeelieden in de Tweede Wereldoorlog is voor de meeste van hen niet zonder gevolgen voor hun gezondheid gebleven. Sommigen liepen lichamelijk letsel op en tallozen kampten in latere jaren met geestelijke schade ten gevolge van deze schokkende periode, waarin men op zee letterlijk dag en nacht in angst zat. Velen konden hun verhaal niet ‘kwijt’, zoals boven bleek, een gemis dat mede heeft bijgedragen aan het ontstaan van trauma’s opgelopen door de vaak gruwelijke gebeurtenissen. De problemen van de teruggekeerde zeelieden verschilden dan ook niet wezenlijk van die van marinepersoneel of van soldaten die aan het front hadden gevochten, want in feite hadden zij immers identieke ervaringen opgedaan. Mensen hebben geestelijk zwaar te lijden wanneer zij meer dan vijf jaar lang levensgevaar lopen en gedurende het grootste deel van deze periode in totale onzekerheid verkeren over hun verwanten. Personeel van koopvaardij en Koninklijke Marine had tijdens de Tweede Wereldoorlog veel gemeen: niet alleen bevoeren zij dezelfde zeeën, zij liepen ook dezelfde risico’s en ondergingen dezelfde beproevingen. Maar de positie van het koopvaardijpersoneel was nog moeilijker dan die 38 39 40 41

334

Von Münching. De Nederlandse Koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog. 11. De Jong. Dl. 9, tweede helft. 726. Geciteerd door Keegan. 304. Zuidhoek. Dl. 1. 4.

van hun varende collega’s bij de marine, meent De Jong: ‘in zoverre dat zij, hoewel gewikkeld in een onophoudelijk gevecht met een gevaarlijke en ingenieuze vijand, minder middelen hadden om zich te verdedigen’. De zeeman besefte zeer goed dat hij tijdens elke reis opnieuw zijn leven op het spel zou zetten: ‘werd zijn schip tot zinken gebracht en bleef hij behouden, dan wist hij eerst recht wat het betekende, met de dood geconfronteerd te worden – en toch: er moest gevaren worden; in de regel bevond hij zich spoedig aan boord van een ander schip waarmee hij weer precies dezelfde gevaren ging trotseren’.42 De verslagenheid onder de opvarenden van de vloot was groot nadat men in de meidagen van 1940 van het binnenvallen van de Duitsers in Nederland op de hoogte was gebracht. Toen op 14 mei het bericht volgde dat Nederland had gecapituleerd nam op de vloot dit algehele gevoel van onrust nog grotere proporties aan. Overal op de Nederlandse schepen heerste onrust en onzekerheid over het lot van familie en vrienden in het vaderland. Men vroeg zich af wat hun lot zou zijn en of en wanneer men elkaar ooit weer terug zou zien. Vooral uit Rotterdam en omgeving afkomstige zeelieden maakten zich die eerste oorlogsdagen grote zorgen over hun familie en vrienden vanwege het Duitse bombardement op die stad, naar aanleiding waarvan Nederland capituleerde. Ondanks alle ellende die de oorlog bracht is voor de meeste Nederlandse zeelieden de langdurige, gedwongen scheiding van wie hen lief en dierbaar waren de zwaarste beproeving geweest. ‘Zien we ooit onze dierbaren terug? Afwachten is het enige dat er op zit, we moeten varen’, schreef de uit het Friese Wijnaldum afkomstige koopvaardijman Uilke Brolsma gedurende die eerste oorlogsdagen in zijn dagboek.43 Ook schriftelijk contact met hun familieleden en vrienden in Nederland hadden de zeelieden tijdens de oorlogsjaren nauwelijks, op een enkele via het Rode Kruis vanuit Groot-Brittannië verzonden brief na. Pas in de loop van de oorlog kon men deze Rode Kruis-brieven uitwisselen met verwanten in bezet Nederland. Er mocht echter alleen over privé-aangelegenheden worden geschreven. De Rode Kruis-brieven, die ten hoogste 25 woorden mochten bevatten, werden wederzijds zwaar gecensureerd en arriveerden meestal met maanden, soms zelfs met jaren vertraging.44 Omgekeerd gold voor familieleden en vrienden in Nederland de bezorgdheid over hun verwanten op zee. De onzekerheid over het lot van de zeelieden was aan het thuisfront misschien nog moeilijker te dragen, ook al omdat men niets kon doen en alleen maar passief de gebeurtenissen af kon wachten. De angst bij het thuisfront werd nog verder versterkt door de Duitse propaganda met allerlei, vaak valse berichten over grote hoeveelheden tot zinken gebrachte geallieerde schepen en verdronken bemanningen. Niemand zal hebben vermoed dat het liefst vijf jaar (of nog langer in het geval van zeelieden die bij het uitbreken van de oorlog al enige tijd op zee waren) zou duren voor men weer met elkaar verenigd zou zijn. Dit alles had tot gevolg dat tal van opvarenden maar ook hun verwanten gedurende de hele oorlog en ook nog lange tijd daarna met geestelijke problemen hadden te kampen. Psychische problemen waarmee kinderen worstelen wier vaders tijdens de oorlog als zeelieden voeren, blijken uit onderzoek maar weinig af te wijken van die waarmee kinderen van verzetsmensen gedurende hun verdere leven hadden te kampen.45 Echtgenotes en kinderen van zeelieden die tijdens 42 De Jong. Dl. 9, Tweede helft. 748. 43 Brolsma. Oorlog op zee. 32 44 Wijlen mevrouw A. van der Wal-de Vries te Harlingen, moeder van de auteur, kon tijdens de oorlog slechts driemaal via een Rode Kruisbrief met haar zeevarende echtgenoot corresponderen. Van het feit dat zijn schip op 13 maart 1943 was getorpedeerd werd zij pas na de oorlog door haar echtgenoot zelf op de hoogte gesteld. Mondelinge mededeling, januari 1978. 45 Haenen et al. Psychische problemen bij kinderen van oorlogsgetroffenen. 7.

335

De nog nieuwe motortanker ‘Ocana’ (6.556 ton, Ned. Petroleum Maatschappij La Corona) werd op 24 maart 1942 zuidoostelijk van Nova Scotia getorpedeerd door de U 552. Het schip, geladen met stookolie, vloog direct in brand. Van de 57 opvarenden kwamen 27 om het leven, waaronder tweede stuurman Pieter Zeijlemaker, afkomstig van Terschelling (L.L. von Münching) de oorlog om het leven kwamen liepen trauma’s op omdat ze het gemis van hun echtgenoot en vader niet konden verwerken. Veel kinderen kwamen er pas jaren later achter wat er precies met hun vader was gebeurd omdat hun omgeving - goedwillend - een conspiracy of silence rond hen had opgetrokken.46 Ook zij werden veelal ‘voor het leven getekend’.47 Behalve de onzekerheid over het lot van hun verwanten had ook het ontbreken van een vaste thuishaven de nodige gevolgen op het moreel van de zeelieden. In de loop van de oorlog werd door sommigen van hen (havens in) Groot-Brittannië als thuishaven ervaren. Sommigen trouwden zelfs met een Britse vrouw of gingen daarmee samenwonen. Het kwam ook voor dat men met een Britse in het huwelijk trad, terwijl men in Nederland reeds was getrouwd. De Britse autoriteiten hadden hier aanvankelijk weinig invloed op: er bestond immers geen toegang tot de Nederlandse burgerlijke stand zodat men af moest gaan op de mededelingen die de betrokkenen zelf over hun burgerlijke staat verstrekten. Toen in Londen de Crew-Index - een kaartenbak met van iedere Nederlandse zeeman alle relevante gegevens - eenmaal tot stand was gekomen konden de Britten in geval van een voorgenomen huwelijk tussen een Nederlandse zeeman met een Engelse vrouw gemakkelijk controleren of de eerste al dan niet reeds in Nederland was gehuwd.48 Kwam het tot een huwelijk en bleek achteraf dat er sprake was van bigamie, dan kon 46 Schreuder. De conspiracy of silence en de kinderen van de oorlog. 64. 47 Wijlen de heer E. Ruygh te Harlingen, wiens vader omkwam tijdens de ondergang van het passagiersschip ‘Simon Bolivar’ op 18 november 1939. Mondelinge mededeling, november 1997. 48 Bezemer. Geschiedenis ven de Nederlandse Koopvaardij. 487.

336

daar echter niet tegen worden opgetreden, omdat de Britse wet destijds vereiste dat het bestaan van het eerste huwelijk en het nog in leven zijn van de eerste echtgenote door middel van getuigenverklaringen moest worden bewezen.49 En in de gevallen waarin het wel tot vervolging kwam maakten de Nederlandse autoriteiten daar veelal bezwaar tegen. Veel van die huwelijken waren namelijk tot stand gekomen nadat beide echtelieden in spé stevig hadden gedronken. Een onder dergelijke omstandigheden tot stand gekomen huwelijk werd door de Nederlandse autoriteiten dan ook niet zonder meer erkend.50 Het algehele gevoel van onrust onder de opvarenden van de Nederlandse vloot werd tijdens de eerste oorlogsmaanden nog verder vergroot door het aanvankelijk ontbreken van bewapening op de schepen. Ten gevolge van de Nederlandse neutraliteitspolitiek van vóór de oorlog waren op de schepen nauwelijks maatregelen getroffen waarmee men zich goed op de oorlogsomstandigheden kon voorbereiden. Voor de veiligheid van de opvarenden was de aanwezigheid van bewapening natuurlijk een eerste vereiste, ook in psychologisch opzicht. Het moet voor de betrokken zeelieden zeer frustrerend zijn geweest fysiek in een oorlog te worden betrokken zonder dat men zich goed tegen de vijand kon verdedigen. De aanvankelijke afwezigheid van bewapening op de schepen heeft dan ook tot tal van problemen geleid met de bemanningen, die zich hierdoor uiteraard onbeschermd voelden. Ook was men bang met een onbewapend schip in een konvooi door de collega’s niet ‘voor vol’ te worden aangezien. In juli 1940 bleek dat de Nederlandse schepen in Engelse havens die - nog - niet waren bewapend, door de bemanningen waren stilgelegd. Het Britse Ministry of Shipping kon daar begrip voor opbrengen.51 Ook in Canada ontstonden over dit aspect problemen met Nederlandse bemanningen. Eind augustus 1940 kwam er verbetering in de situatie, toen de Britse Admiralty bereid bleek anti-onderzeebootkanonnen en machinegeweren voor de Nederlandse vloot beschikbaar te stellen. De bediening van die wapens geschiedde hoofdzakelijk door eigen personeel, dat daartoe aan de wal bij de British Navy cursussen had gevolgd. Ook werden wel Nederlandse soldaten van de Prinses Irene Brigade en Britse kanonniers ingeschakeld voor de bediening van geschut en machinegeweren. Zij werden voor dit doel toegevoegd aan de scheepsbemanningen.52 Hoewel de schepen veelal in door oorlogsbodems bewaakte konvooien voeren leidde dat voor de opvarenden niet direct tot een gevoel van veiligheid. Talrijk zijn de gevallen waarin een onderzeeër erin slaagde in een konvooi door te dringen en daar veel slachtoffers te maken. Toch had de regering ook al in de jaren dertig enkele stappen ondernomen om de koopvaardij voor te bereiden op de komende taak in oorlogstijd. Zo was het aan Nederlandse kant bekend dat de Britten daar grote ervaring in hadden vanwege hun betrokkenheid bij oorlogshandelingen op zee gedurende de jaren 1914 - 1918. Vanaf het midden van de jaren dertig werden in Engeland cursussen aan gezagvoerders en stuurlieden gegeven in wat ‘handelsbescherming’ werd genoemd. De Nederlandse handelsattaché in Londen kreeg daarom opdracht een kopie te verwerven van de teksten die bij de cursus werden gebruikt. Een eerste poging hiertoe mislukte, de tweede had meer succes maar daarvoor had de attaché zijn liason officer bij de Britse Admiralty eerst een nota moeten toezenden met een overzicht der Nederlands-Engelse samenwerking in de loop der eeuwen. De teksten die de attaché, ltz A. de Booy, hierop verwierf vormden de grondslag voor een boekwerk voor officieren van de Nederlandse koopvaardij. Het werd vanaf 1937 intensief gebruikt bij cursussen handelsbescherming die in Amsterdam en Rotterdam werden gegeven door 49 50 51 52

Smit. Varen, vechten of berechten. 33. Bezemer. 487. Smit. 15. Van Popta. Feiten en gegevens met betrekking tot de Nederlandse Koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog. 159.

337

officieren en gepensioneerde officieren der Koninklijke Marine. Tot aan de meidagen van 1940 zijn de cursussen gevolgd door meer dan 2.000 gezagvoerders en stuurlieden. Ook werd door overheid en reders in de jaren dertig een aantal feitelijke maatregelen getroffen ter voorbereiding van een komende oorlog op zee. Zo werden bij sommige in aanbouw zijnde schepen reeds geschutsfundaties aangebracht. Voor enkele van de snelste schepen, die men tijdens de oorlog als hulpkruiser in dienst wilde nemen, werd het geschut zelfs reeds besteld. Dit betrof onder andere de ‘Nieuw Amsterdam’, ‘Oranje’, ‘Tegelberg’ en ‘Ruys’. Verschillende rederijen bestelden via de Koninklijke Marine voorts circa 140 paravanen, installaties waarmee zich onder water bevindende zeemijnen konden worden losgesneden waarna ze boven kwamen drijven zodat ze onschadelijk konden worden gemaakt. Voor marine en koopvaardij werd verder een nieuwe radiocode samengesteld. Mocht Nederland bij de oorlog worden betrokken dan zouden via de zender te Scheveningen en die te Bandoeng tezamen meer dan negentig procent van de buitengaats vertoevende koopvaardijschepen kunnen worden gewaarschuwd.53 In het najaar van 1940 werden verdere vorderingen gemaakt met het bewapenen van de koopvaardijvloot. In oktober waren van de 200 in Groot Brittannië gestationeerde Nederlandse schepen 88 voorzien van een kanon, terwijl aan het bewapenen van 50 nog werd gewerkt. Maar er waren echter niet direct voldoende wapens beschikbaar, terwijl Duitse luchtaanvallen op Engelse havens voor stagnatie in het werk zorgden. Half december 1940 was het deel van de Nederlandse koopvaardijvloot dat op Europa voer in grote lijnen voorzien van bewapening. Pas in 1941 verbeterde de situatie geleidelijk. In juni van dat jaar waren nagenoeg alle schepen voorzien van bewapening terwijl ook op praktisch alle schepen twee gediplomeerde kanonniers boven de sterkte aanwezig waren. In 1942 werden ook de niet in Groot-Brittannië gestationeerde Nederlandse schepen van bewapening voorzien, zoals die van de Java-New York lijn.54 De Nederlandse regering heeft gedurende een groot gedeelte van de oorlog contact kunnen onderhouden met de opvarenden van handels- en oorlogsvloot. Op 6 mei 1941 hechtte de ministerraad zijn goedkeuring aan de in overleg met de BBC tot stand gekomen oprichting van een omroep voor de zeevarenden. De uitzendingen vonden plaats onder directie van de BBC, waarbij nauw contact werd onderhouden met de regering en de Nederlandsche Scheepvaart- en Handelscommissie, waarin de Nederlandse rederijen in Engeland samenwerkten.55 Twee leden van de Regeringsvoorlichtingsdienst werden voor de organisatie van de uitzendingen ‘uitgeleend’ aan de BBC. Eén van hen was Bob Spoelstra, die onder zijn pseudoniem A. den Doolaard bekend was als romanschrijver. Een met verlof zijnde machinist van de Grote Vaart bracht het tweetal de zeemansterminologie bij. De naam van de nieuwe zender werd Radio Brandaris, naar de Terschellinger vuurtoren waarmee de juiste symboliek werd getroffen. De eerste uitzending vond plaats op 1 juli 1941. De zender werd uiterst populair met zijn puur Nederlandse programmering. Koningin Wilhelmina, Prins Bernhard en leden van de regering waren regelmatig via Radio Brandaris te horen. Omdat tal van briefschrijvers daarom verzochten werd op de dag van de honderdste uitzending een openbare uitzending verzorgd vanuit het Westend Theatre te Londen. Per 1 november 1942 ging Radio Brandaris onder protest van zeelieden en personeel op in Radio Oranje, waarvan de uitzendingen specifiek op Nederland waren gericht. Tal van zeelieden maakten in de oorlog schipbreuk mee na een torpedering of een andersoortige vijandelijke aanval, sommigen ‘verspeelden’ zelfs meerdere schepen na vijandelijke acties. Maar 53 De Jong. Dl. 1. 549 - 550. 54 Van Popta. 159. 55 The Netherlands Shipping and Trading Committee, in de wandeling de Shipping genoemd.

338

Een onder begeleiding van vliegtuigen varend konvooi (Nederlands Scheepvaart Museum, Amsterdam)

nog veel meer zeelieden ervoeren een ‘near-miss’ en ten gevolge daarvan een bijna-schipbreuk. Het laat zich raden dat hierdoor de psychische spanningen waaraan men blootstond, nog toenamen. Want wie, al of niet uitgerust met een zwemvest, in zee terechtkwam redde het meestal niet, tenzij er snel hulp kwam. Op de Atlantische Oceaan maakt de watertemperatuur korte metten met een mensenleven, in de meer zuidelijke wateren wachten haaien of andere verschrikkingen. Maar ook degenen die tijdens de oorlog na een schipbreuk het geluk hadden in een sloep of op een vlot terecht te komen moesten maar afwachten hoe ze het er af zouden brengen. Legio zijn de voorbeelden van sloepen vol mensen die eenvoudigweg zijn verdwenen. Soms werd men opgepikt door een ander schip, soms slaagde men erin land te bereiken. Dat was onder meer het geval met een gering aantal overlevenden van het ss ‘Rooseboom’ (1.035 ton, KPM) en het ms ‘Zaandam’ (10.903 ton, HAL). In de enige sloep die op de Indische Oceaan van de getorpedeerde ‘Rooseboom’ kon worden gestreken speelden zich onvoorstelbare gruwelen af, inclusief kannibalisme. Pas na een lijdensweg van vier weken onder de tropenzon kon men land bereiken. Deze gebeurtenissen werden na de oorlog naar buiten gebracht door de enige blanke overlevende, die zijn herinneringen te boek stelde.56 Van de ‘Zaandam’, die op 2 november 1942 op het zuidelijk deel van de Atlantische Oceaan na torpedering verloren ging, slaagden aanvankelijk vijf opvarenden erin zich op een vlot te redden. Na 83 dagen werd men gevonden en opgepikt. Toen waren nog twee Nederlandse bemanningsleden en een Amerikaanse kanonnier in leven. Zij hadden in

56 Gibson. De reddingsboot. Het drama van het ss Rooseboom.

339

leven kunnen blijven door regenwater te drinken en met hun tenen als aas vis te vangen.57 Het spreekt voor zich dat tijdens de oorlogsjaren tal van dergelijke verhalen en geruchten over de gruwelijke taferelen die zich op zee afspeelden op de vloot de ronde deden. Ook dit had uiteraard bepaald geen positieve uitwerking op het moreel.

57 Bezemer. 812 - 816.

340

Verliezen onder Terschellinger zeelieden tijdens de oorlogsjaren Uit onderzoek verricht op Terschelling, alsmede met gebruikmaking van gegevens afkomstig van het Instituut voor Maritieme Historie, het Nederlandse Rode Kruis, het ministerie van Defensie en het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie konden de namen worden verzameld van de zeelieden afkomstig van Terschelling die tijdens de Tweede Wereldoorlog daadwerkelijk voeren op de vloot van de Nederlandse koopvaardij en, in drie gevallen, op die van de Koninklijke Marine. Tabel 18 Terschellingers op zee tijdens de Tweede Wereldoorlog Verklaring lettercodes: V: tijdens vijandelijke actie op zee omgekomen J: tijdens Japanse gevangenschap overleden O: bij ongeval in actieve dienst omgekomen T: in nabijheid Terschelling op zee door oorlogsactie omgekomen Z: ten gevolge van ziekte overleden D: in Duitse dienst op zee omgekomen KM: diende bij Koninklijke Marine Max Alwin Willem Amels C. Bakker Arien Bakker V Ariën Bakker Arend Bakker V Arend Bakker Cornelis Bakker J Douwe Bakker V Jacobus Bakker Z Jan Bakker Jan de Beer Johannes Berkhout V Piet Bloem Roelof Bloem Cornelis Tijs Boer V Jetze Boer Tijs Boer Arie de Boer Doekele de Boer V K. de Boer Jacob Bokma Z Daan Bonne Daniël Bonne J

A. Huizinga Iemke Hutjes V Jan India Roelof India Chris de Jong Cornelis J. de Jong Hendrik de Jong Piet de Jong Rein de Jong Sjoerd de Jong Willem Kaspers Van der Kerken Jouke Klein V Iem Klijn Jan Klijn Willem Klijn Willem Klijn V Jacob Knop Jaap Koelewijn Cor Kooijman Hendrik Krul Hendrik Krul V Henry Krul Piet Krul

Dirk Reedeker Ane van Rees Jan van Rees Steven van Rees Teunis van Rees Albert Roos Cornelis Roos Dirk Roos Iemke Roos Jan Roos Piet Roos Siebe Roos Willem Roos Iemke Ruijg Sil Ruijg Jord Ruijgh Iemke Rijkeboer Jaap Rijkeboer Albert Schaap Cornelis Schaap Cor Schol Jan Schol Jan Sieben Nico Sieben

Z V Z

V

V

341

Jan Bonne Pieter Brandenburg J Johan Broersma Arend Bouma Ariën Bos Cornelis M. Bos Piet Bos Arie Buren Wil v.d. Burgt Foppe Buyl Ariën Cupido Arnoldus Cupido KM J Cees Cupido Jan Reltje Cupido Piet Cupido Sip Cupido Tjebbe Cupido Cornelis Dekker Arien Doeksen V Teeke Doeksen V Arie Drijver Jacob Drijver V Piet Drijver Sijbren Dijker Jan Dijker Sipke Eijs Jan Fries Jacobus Gorter Mattheus de Graaf Bernardus de Grand Andreas C. Groendijk KM V Cornelis Groendijk Iemke Groendijk Jan Groendijk Volkert Groendijk Jan de Groot V Huisings KM

Christiaan Kuijper T Klaas Kuijper T Cornelis Kuijper Hendrik Kuijper V Iemke Kuijper V Ariën Kuijper Kees Kuijper Klaas Albert Kuijper Tj. Kuijper Wyb Kuijper Wybrand Kuijper Jan Lassche Andries van Leunen Willem Lieman V Gerrit Lieuwen Z Alphonsus J. van Lieshout D Gerrit Luidenga Meijer Pieter Meuldijk V Reltje Mier Douwe v.d. Moolen Jaap v.d. Moolen Dirk Muijskens Leendert Muijskens Jan Nap Gerrit Oepkes Dirk Pals Douwe Pals Jan Pals Tijs Pals Ruurd Postma Piet Pronker Jan Rab Piet Rab Ane Ree Johan Ree V Kees Ree

Cornelis Smit Cornelis Smit Dirk Hendrik Smit Gerrit Jan Smit Piet Smit Pieter Smit Andries Spanjer C. Spanjer Tjeerd Spanjer Willem Spanjer Fedde Spit A. Stada Dirk Stada Hendrik Stobbe Leendert Stobbe Dirk Swart Iemke Swart Jan Swart Ko Swart Sies Swart Jan Taylor Kraay Antonis Timme Wierd Timme Piet Vis Jan Wever Dirk Wortel Jan Wortel Kees Wortel Willem Wortel Adrien Zeijlemaker Thomas Zeijlemaker Tjaard Zeijlemaker Pieter Willem Zeijlemaker Geert Zijda Zorgdrager

V V V

V V

O V V

In totaal ging het om 181 mannen, waarvan 43 om het leven zijn gekomen. De overige 138 keerden na de oorlog huiswaarts. Van de 181 genoemden waren 178 daadwerkelijk in dienst van koopvaardij of Koninklijke Marine. Van de 43 omgekomenen bedraagt dat aantal 40. Eén van de 43 slachtoffers, Pieter Brandenburg, was een burger die als dwangarbeider aanwezig was op een Japans troepentransportschip. De andere twee niet-zeelieden, vader en zoon Klaas en Christiaan Kuijper, waren op het moment van hun dood als robbenjager actief op de Waddenzee. Ergo: van de 178 koopvaardij- en marinemensen afkomstig van Terschelling kwamen er 40 om het leven, een percentage van 22,5. Landelijk gezien kwam, zoals eerder genoemd, bijna 20 procent van de zeelieden tijdens de oorlog om het leven. 342

Door vijandelijke actie

In deze paragraaf wordt in chronologische volgorde van de overlijdensdata schetsmatig aangegeven welke Terschellinger zeelieden tijdens de Tweede Wereldoorlog door vijandelijke actie om het leven kwamen. In bijlage 2 is van elk der betrokken slachtoffers een beknopte biografie opgenomen. Kapitein Cornelis Tijs Boer, 50 jaar, gehuwd, woonachtig te Leiden. Voer op de tanker ‘Sliedrecht’ (VO), die op 16 november 1939 op de Atlantische Oceaan in de positie 54º 15’ NB - 14º 00’ WL door een U-boot werd getorpedeerd. Eerste stuurman Johan Ree, 44 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer op de coaster ‘Rijnstroom’ (HSM), die op 2 maart 1940 op de Noordzee in de positie 51º 36’ NB - 02º 53’ OL getorpedeerd werd door een U-boot. Kapitein Pieter Smit, 59 jaar, gehuwd, woonachtig te Rotterdam. Voer op het ss ‘Vecht’ (Rederij Houtvaart), dat op 7 maart 1940 op de Noordzee in de positie 51º 45’ NB - 03º 05’ OL getorpedeerd werd door een U-boot. Zeeloods Jacob Drijver, 31 jaar, gehuwd, woonachtig te Maassluis. Voer op Loodsvaartuig no. 19, dat op 10 mei 1940 op de Nieuwe Waterweg ter hoogte van Vlaardingen op een mijn liep. Kapitein Iemke Hutjes, 42 jaar, gehuwd, woonachtig te Rotterdam. Voer op de tanker ‘Moordrecht’ (SM ‘De Maas’), die op 20 juni 1940 op de Atlantische Oceaan in de positie 43º 34’ NB - 14º 20’ WL getorpedeerd werd door een U-boot. Eerste stuurman Hendrik Krul, 42 jaar, gehuwd, woonachtig te Spijkenisse. Voer evenals kapitein Iemke Hutjes op de tanker ‘Moordrecht’. Kapitein Cornelis Smit, 52 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer op de tanker ‘Lucrecia’ (CSM), die op 7 juli 1940 op de Atlantische Oceaan in de positie 49º 50’ NB - 08º 06’ WL getorpedeerd werd door een U-boot. Kapitein Hendrik Kuyper, 50 jaar, gehuwd, woonachtig te Rotterdam. Voer op het ss ‘Maas’ (SMH), dat op 11 september 1940 op de Atlantische Oceaan in de positie 55º 34’ NB - 15º 56’ WL getorpedeerd werd door een U-boot Eerste stuurman Jouke Klein, 34 jaar, gehuwd, woonachtig te Rotterdam. Voer evenals kapitein Hendrik Kuyper op het ss ‘Maas’. Stuurman Johannes Berkhout, 23 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer op de sleepboot ‘Lauwerzee’ (L. Smit & Co), die op 3 oktober 1940 in het Kanaal van Bristol in de positie 50º 10’ NB - 04º 42’ WL op een mijn liep. Tweede stuurman Cornelis Roos, 32 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer op het ss ‘Ootmarsum’ (Oostzee), dat op 23 november 1940 op de Atlantische Oceaan in de positie 55º 16’ NB - 08º 15’ WL getorpedeerd werd door een U-boot.

343

Kapitein Arien Doeksen, 24 jaar, ongehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer op de coaster ‘Diana’, die op 19 januari 1941 op de Ierse Zee in een onbekende geografische positie op een mijn liep. Machinist Jan Taylor Kraay, 37 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer op de hulpmijnenveger Hr. Ms. ‘Caroline’, die op 28 april 1941 in Milford Haven op een mijn liep. Eerste stuurman Arien Zeijlemaker, 37 jaar, gehuwd, woonachtig te Rotterdam. Voer op het ss ‘Schie’ (SMH), dat op 25 juni 1941 op de Atlantische Oceaan in de positie 53º 02’ NB - 42º 10’ getorpedeerd werd door een U-boot. Kok Willem Lieman, 42 jaar, gehuwd, woonachtig te Rotterdam. Voer evenals eerste stuurman Arien Zeijlemaker op het ss ‘Schie’. Kapitein Jan de Groot, 47 jaar, gehuwd, woonachtig te Haarlem. Voer op het ss ‘Winterswijk’ (E & D), dat op 10 september 1941 op de Atlantische Oceaan in de positie 61º 35’ NB - 41º WL getorpedeerd werd door een U-boot. Eerste stuurman Pieter Meuldijk, 36 jaar, gehuwd, woonachtig te Schiedam. Voer op het ss ‘Groenlo’ (SSM), dat op 24 november 1941 op de Noordzee in de positie 52º 20’ NB - 01º 59’ OL getorpedeerd werd door een Duitse snelboot. Korporaal torpedomaker Andreas Christoffel Groendijk, 34 jaar, gehuwd, woonachtig in Nederlands-Indië. Voer op de onderzeeboot Hr. Ms. K XVII, die in februari 1942 op de Zuid-Chinese Zee in de positie 03º 40’ NB - 104º 35’ OL bij Malakka op een mijn liep. Sergeant monteur Teeke Doeksen, 31 jaar, ongehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Kwam op 27 februari 1942 om het leven bij de ondergang van Hr. Ms. ‘Java’ tijdens de Slag in de Javazee in de positie 06º 00’ ZB - 112º 05’ OL. Tweede stuurman Iemke Kuijper, 27 jaar, ongehuwd, woonachtig te Midsland op Terschelling. Voer op de tanker ‘Augustina’ (NITM), die op 1 maart 1942 op weg van Batavia naar Australië in een onbekende geografische positie werd getorpedeerd door een Japanse torpedobootjager. Tweede stuurman Pieter Zeijlemaker, 23 jaar, gehuwd, woonachtig te Schiedam. Voer op de tanker ‘Ocana’ (NPM ‘La Corona’), die op 24 maart 1942 op de Atlantische Oceaan in de positie 42º 36’ NB - 65º 30’ WL door een U-boot werd getorpedeerd. Derde stuurman-telegrafist Gerrit Jan Smit, 30 jaar, gehuwd, woonachtig te Hoorn op Terschelling. Voer op het ss ‘Leto’ (Mij. Zeevaart), dat op 12 mei 1942 op de St. Lawrence River (Canada) door een U-boot werd getorpedeerd. Kapitein Willem Klijn, 48 jaar, gehuwd, woonachtig te Driehuis-Westerveld. Voer op het ss ‘Poseidon’ (KNSM), dat op 28 mei 1942 op de Atlantische Oceaan in de positie 36º NB - 71º WL door een U-boot werd getorpedeerd. Derde stuurman Ariën Bakker, 33 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Voer evenals kapi344

tein Willem Klijn op het ss ‘Poseidon’. Bootsman Arend Bakker, 60 jaar, gehuwd, woonachtig op Terschelling. Bakker voer evenals kapitein Willem Klijn en derde stuurman Ariën Bakker op het ss ‘Poseidon’. Vierde machinist Antonie Timme, 25 jaar, ongehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Overleed op 1 juli 1942 in de sloep nadat zijn schip, de tanker ‘Olivia’ (NPM ‘La Corona’), op 14 juni 1942 op de Indische Oceaan in de positie 25º ZB - 77º OL door een Duitse raider was aangevallen. Chef steward Douwe Bakker, 55 jaar, gehuwd, woonachtig te Durgerdam. Voer op het ss ‘Telamon’ (KNSM), dat op 24 juli 1942 op de Atlantische Oceaan in de positie 09º 18’ NB - 59º 54’ WL werd getorpedeerd door een U-boot. Kapitein Jan Sieben, 49, jaar, gehuwd, woonachtig te Alkmaar. Voer op het ss ‘Kentar’ (SMN), dat op 31 juli 1942 op de Atlantische Oceaan in de positie 12º 00’ NB - 55º 00 WL werd getorpedeerd door een U-boot. Kapitein Doekele de Boer, 43 jaar, gehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Voer op het ss ‘Serooskerk’ (VNS), dat op 6 december 1942 op de Atlantische Oceaan in de positie 49º 05’ NB - 23º 40’ werd getorpedeerd door een U-boot. Robbenjager Christiaan Kuijper, 48 jaar, gehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Voer op de blazer ‘Zeehond’ (TS 48), die op 16 januari 1943 bij het Molengat op de Waddenzee op een mijn liep. Robbenjager Klaas Albert Kuijper, 19 jaar, ongehuwd, woonachtig te West-Terschelling en zoon van voornoemde Christiaan Kuijper, bij wie hij tijdens het ongeval aan boord was. Eerste stuurman Jord Ruijgh, 39 jaar, gehuwd, woonachtig te Haarlem. Voer op het ss ‘Sembilan’ (SMN), dat op 17 april 1943 op de Indische Oceaan in de positie 31º 30’ ZB - 33º 30’ OL werd getorpedeerd door een Italiaanse onderzeeboot. IJzerhandelaar Pieter Brandenburg, 49 jaar, gehuwd, woonachtig te Buitenzorg (Ned.-Indië). Was als krijgsgevangene aan boord van het Japanse ss ‘Junyo Maru’, dat op 18 september 1944 op de Indische Oceaan in de positie 02º 53’ ZB - 101º 11’ OL werd getorpedeerd door een Britse onderzeeboot. Bootsman Daniël Bonne, 59 jaar, gehuwd, woonachtig te Amsterdam. Was evenals voornoemde Pieter Brandenburg aan boord van het ss ‘Junyo Maru’. Luitenant ter zee tweede klasse Cornelis Bakker, 34 jaar, gehuwd, woonachtig te Soerabaja. Kwam op 30 maart 1943 om het leven in Thailand tijdens de aanleg van de Birma-spoorlijn, waarbij hij als dwangarbeider te werk was gesteld. Korporaal torpedomaker Arnoldus Cupido, 41 jaar, gehuwd, woonachtig te Nederlands-Indië. Kwam op 21 augustus 1943 om het leven in Birma, tijdens de aanleg van de Birma-spoorlijn, waarbij hij als dwangarbeider te werk was gesteld. 345

Door ziekte en ongevallen

Derde machinist Jan Wortel, 31 jaar, gehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Kwam op 25 januari 1940 aan boord van het ss ‘Poseidon’ (KNSM) in Lagunillas (Venezuela) bij een ontploffing om het leven. Eerste stuurman Gerrit Lieuwen, 36 jaar, gehuwd, woonachtig te Midsland op Terschelling. Overleed op 25 juli 1940 aan boord van het Britse ss ‘Llanstephan Castle’ op de Atlantische Oceaan aan tuberculose. Eerste stuurman Jacob Bokma, 39 jaar, gehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Overleed op 29 augustus 1940 in een hospitaal te Soerabaja aan de gevolgen van ziekte. Kapitein Jan Roos, 48 jaar, gehuwd, woonachtig te Amsterdam. Overleed op 8 maart 1942 in een hospitaal te New York aan de gevolgen van kanker. Stuurman Albert Roos, 47 jaar, gehuwd, woonachtig te Brussel. Overleed door onbekende oorzaak op 14 mei 1942 aan boord van het ss ‘Delfshaven’ (Van Uden), liggend in een dok te Londen. Eerste stuurman Jacobus Bakker, 39 jaar, gehuwd, woonachtig te Amsterdam. Overleed op 31 oktober 1944 in een hospitaal te Durban (Zuid-Afrika) aan de gevolgen van ziekte.

In Duitse dienst

Kapitein Alphonsus Johannes van Lieshout, 44 jaar, gehuwd, woonachtig te West-Terschelling. Voer op de coaster ‘Meteor’ (B.J. Balk), die op 23 mei 1943 bij het Kanaaleiland Guernsey werd aangevallen door een Brits vliegtuig.

346

Zorg voor de zeelieden en hun verwanten De gezinsleden van de Nederlandse zeelieden die tijdens de Tweede Wereldoorlog op zee waren werden maatschappelijk niet in de steek gelaten. Zo betaalden de rederijen de gages ‘gewoon’ door, zij het sinds oktober 1941 op last van de Duitsers op het niveau van de bedragen die gebruikelijk waren bij het Maatschappelijk Hulpbetoon. Gezinnen waarvan de kostwinner gedurende de oorlog op zee was, konden daarna in aanmerking komen voor een aanvullende uitkering uit het - illegale - fonds de Zeemanspot, dat die activiteiten ook op Terschelling heeft ontplooid. De daaruit verstrekte bedragen moesten na de bevrijding echter terug worden betaald; ze werden verrekend met het deel van de gages dat in de oorlog niet was uitbetaald. Plaatselijk kwamen verder de kerken soms in actie wanneer dat noodzakelijk was. En zonodig was er altijd nog de armenzorg, uitgevoerd door de gemeenten. Daarbij ging het steeds om bescheiden bedragen. Op sommige plaatsen in het land waren ook lokale comités van landelijke fondsen actief, waarop de getroffen gezinnen een beroep konden doen. Vooral op maatschappelijk terrein functioneerde het Prinses Margrietfonds tijdens de oorlog in Engeland met de begeleiding van zieke of gewond geraakte zeelieden en na de oorlog in Nederland met die van vaderloos geworden zeemansgezinnen, veelal in plaatselijke afdelingen. Ook verstrekte het Prinses Margriet Fonds financiële hulp aan die gezinnen. Na de oorlog konden de nabestaanden van omgekomen zeelieden een beroep doen op een door de landelijke overheid speciaal voor deze groep ingesteld buitengewoon pensioen, evenals de zeelieden die lichamelijk of geestelijk letsel ten gevolge van de oorlogsomstandigheden hadden opgelopen. Het navolgende biedt een overzicht van de sociale vangnetten die ten tijde van en vlak na de Tweede Wereldoorlog, al dan niet voor deze speciale groepen, in ons land actief waren. Als landelijke vangnetten worden behandeld de specifiek op de gevolgen van de oorlog gerichte Zeemanspot (het latere Nationaal Steun Fonds), het Prinses Margrietfonds en het in 1947 tot stand gekomen Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers.

De Zeemanspot

Met de Zeemanspot, aanvankelijk het Zeeliedenfonds en in een later stadium van de Duitse bezetting de Zeeliedensteun genoemd, een landelijk opererend illegaal fonds, werden in de Tweede Wereldoorlog gezinnen van zeevarenden financieel aanvullend ondersteund. Aanleiding tot dit initiatief was het feit dat de Duitsers in de loop van 1941 besloten een drastische korting in te voeren op het deel van de gages dat voor de zeemansgezinnen was bestemd. De bezetters gingen er vanuit dat de Nederlandse zeelieden in dienst van hun vijanden voeren, hetgeen vanuit hun optiek gezien natuurlijk begrijpelijk is. Reeds in de zomer van 1940 hadden de Duitsers via de reders gepoogd de Nederlandse schepen uit de oorlogsvoering terug te doen trekken. Op het bestuur van de Nederlandse Redersvereniging werd de nodige druk uitgeoefend zijn leden op te dragen telegrafische instructies in die zin aan de gezagvoerders te zenden, zodra dezen zich in neutrale havens zouden bevinden. Het bestuur van de vereniging weigerde dit echter uit te voeren. In september 1940 verklaarde dr. H.M. Hirschfeld, Secretaris-generaal van de departementen van Handel, Nijverheid en Scheepvaart en van Landbouw en Visserij, zich bereid om, teneinde strafmaatregelen tegen de rederijen te voorkomen, via Scheveningen Radio een telegram met de door de Duitsers gewenste inhoud te laten verzenden naar de Nederlandse koopvaardij. Hirschfeld ging er daarbij vanuit dat elke gezagvoerder die het telegram zou ontvangen zou begrijpen 347

dat het onder dwang was verzonden. Die veronderstelling bleek juist te zijn, want er werd in het geheel niet op gereageerd.58 De Duitsers ontwikkelden daarop ander beleid in hun pogingen de families van de betrokken zeelieden te straffen voor deelname van hun echtgenoten en vaders aan de oorlog en tegelijkertijd de zeelieden zelf te bewegen de oorlog de oorlog te laten en naar Nederland terug te keren. Voor en ook nog na de bezetting was het gebruikelijk dat de rederijen aan de gezinnen een deel van de zogenoemde maand- of weekbrieven uitbetaalden; het resterende deel ging naar de betrokken zeeman zelf. In dit systeem machtigden de zeelieden hun reder om een bepaald gedeelte van hun gage, meestal tweederde deel, uit te keren aan hun verwanten. Die tekenden daarvoor de week- of maandbrief. Voor het lagere personeel werd meest een weekbrief gehanteerd, voor het hogere een maandbrief. Toen vanaf eind 1939 aan de zeelieden gevarentoeslagen werden uitbetaald wanneer gevaarlijke trajecten werden gevaren besloten velen de gehele gage aan hun verwanten uit te keren, omdat ze zelf voldoende hadden aan de gevarentoeslag, die soms opliep tot 150 procent van de gage.59 In juli 1940 hadden de Duitse bezettingsautoriteiten al bepaald dat de scheepvaartmaatschappijen geen overheidskredieten meer verstrekt kregen om hen te verhinderen verder te gaan met uitbetalen aan de gezinnen van de betrokken zeelieden. Deze maatregel had echter weinig resultaat. De grotere maatschappijen bleken zelf over voldoende middelen te beschikken, alleen de werkgevers in de kustvaart kwamen erdoor in moeilijkheden en moesten de betalingen aan de gezinnen van hun personeel staken.60 Op 11 april 1941 liet de bezetter via Radio Hilversum een bekendmaking van de Kommissar für die See- und Binnenschiffart, kapitän zur see C.F. Christiansen, omroepen. De bekendmaking hield in dat de Engelse regering de Nederlandse zeelieden gedreigd zou hebben ‘met intrekking van de steun aan hun familieleden indien zij weigeren verder in dienst van Engeland te varen’. Een mededeling die niet op waarheid berustte doch alleen diende tot rechtvaardiging van hetgeen dat volgde: ‘Tot dusver werden de gages van alle zeelieden aan de hier gevestigde familieleden door de rederijen uitbetaald. In de toekomst wordt nu echter vanzelfsprekend deze uitbetaling aan familieleden gestaakt indien vaststaat dat de Nederlandsche zeeman in Engelsche dienst is of dat zijn schip in het belang van Engeland vaart’.61 Wanneer de betrokken zeelieden daar iets tegen wilden ondernemen werd hen aangeraden naar Lissabon of een andere neutrale haven te komen. De Duitsers zouden vervolgens voor hun transport naar Nederland zorgdragen en dan waren de problemen opgelost. Op welke wijze, werd er niet bij gezegd.62 Achterliggende gedachte bij de Duitsers was natuurlijk, dat men hoopte op pogingen van Nederlandse zeelieden naar het vaderland terug te keren wanneer zij hoorden dat hun gezinnen in moeilijkheden waren gekomen. Dat zou op het Nederlandse deel van de geallieerde vloot tot een tekort aan officieren en bemanningsleden leiden, waardoor de continuïteit van de geallieerde scheepvaart schade zou worden aangedaan. Deze hoop is voor de Duitsers echter een complete illusie gebleken. In het bezette Nederland werd het afkondigen van deze maatregel in het algemeen met verontwaardiging ontvangen. Op veel plaatsen ontstonden direct acties om hulp aan de getroffen gezinnen te verlenen. De Groot meldt, dat op Terschelling op particulier initiatief 58 De Jong. Dl. 7, tweede helft. 779. 59 Toen Nederland daadwerkelijk in oorlog raakte en de schepen voor de geallieerden gingen varen, werd de gevarentoeslag gelijk getrokken met die van de andere betrokken landen. De toeslag werd toen een ‘war-bonus’ van vijf Engelse ponden, ongeacht rang en gage van de zeeman. Spits. Tussen wal en schip. 4. 60 De Jong. Dl. 7, tweede helft. 780. 61 Ibidem. 62 Van Hall. Ervaringen van een Amsterdammer. 61.

348

een collecte voor zeemansvrouwen werd gehouden, doch die constatering kon in de diverse rapportages welke in de documentatieverzameling van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 aanwezig zijn niet worden geverifieerd.63 De Duitsers bereikten met hun dreigement dus in feite het omgekeerde van wat zij hadden verwacht, zeker toen bleek dat de Londense regering met een serieuze tegenzet kwam. Zes dagen na de uitzending van het eerder genoemde radiobericht, op 17 april 1941, reageerde via Radio Oranje vanuit Londen Mr. M.P.L. Steenberghe, minister van Handel, Nijverheid en Scheepvaart en van Financiën a.i. in het toenmalige Londense kabinet, op het voornemen van de Duitsers. Volgens Steenberghe stond het vast ‘dat onze zeelieden met hun schip in dienst staan van de eigen overheid en varen in het belang Mr. M.P.L. Steenberghe, in 1941 van hun eigen dierbare vaderland’.64 Het belangrijkste deel minister van Handel, Nijverheid van Steenberghe’s boodschap betrof echter de uitbetaling van en Scheepvaart en van Financiën de gages, de oproep aan particulieren en bedrijven in bezet a.i. in het Londense kabinet Nederland om de betrekkingen van de zeelieden in Nederland te steunen en de garantstelling van de regering dat de bedragen die aan steun zouden worden uitgekeerd volledig zouden worden terugbetaald: ‘De Koninklijke Nederlandsche Regeering stelt zich garant voor alle betalingen, welke zijn of nog zullen worden gedaan aan de naaste familieleden van Nederlandsche zeelieden. Deze Regeeringsgarantie geldt voor het volle bedrag van de voor hen vastgestelde week- en maandbrieven of voor de hoogte der uitkeringen, welke tot dusver uit andere hoofde aan hun zijn gedaan. Voorzover door dit optreden van den vijand minder uitbetaald mocht worden dan waarop de familie recht heeft, doe ik een beroep op de landgenooten in het bezette gebied om de betrokkenen op den bovenaangegeven voet te steunen of te blijven steunen. Gij kunt ervan verzekerd zijn, dat de bedragen, welke gij hieraan ten koste legt, U te zijner tijd volledig zullen worden terugbetaald. Ik weet, dat ik dit beroep vol vertrouwen kan doen. Gijzelf zult ervan verzekerd kunnen zijn, dat hiertegenover onze zeelieden varen en zullen blijven varen in het belang van onze rechtvaardige Nederlandsche zaak totdat de uiteindelijke overwinning zal zijn bevochten’.65 Nadat Duitse agenten in neutrale havens vijf maanden lang vergeefs hun best hadden gedaan Nederlandse zeelieden te bewegen hun schepen te verlaten, zetten de Duitsers in oktober 1941 hun eerder gedane dreigement om in een concrete maatregel. Op 23 september van dat jaar zond de Kommissar für die See- und Binnenschiffart aan de verschillende rederijen een brief met de boodschap dat met ingang van 15 oktober 1941 aan de familieleden van zeelieden in Nederland niet méér mocht worden uitbetaald dan overeenkwam met de normen geldend voor Maatschappelijk Hulpbetoon. Deze uitkeringen bedroegen ƒ 90 per maand voor de achtergebleven echtgenote zonder kinderen, voor kinderen tot 18 jaar mocht een toeslag worden betaald tot ƒ 40 voor het eerste kind, ƒ 25 voor het tweede en ƒ 15 voor elk verder kind, waarbij het oorspronkelijk bedrag van de gage niet te boven mocht worden gegaan. Gezien de hoogte van de toenmalige salarissen op de koopvaardij kwamen hierdoor aanvankelijk alleen de gezinnen van scheepsofficieren in 63 De Groot. Terschelling onder het hakenkruis. 25. Zij meldt dit gevonden te hebben in de collectie van het toenmalige Ryksargyf te Leeuwarden onder inv. nr. 523. De documentatieverzameling van de Vereniging Friesland 1940 - 1945 berust tegenwoordig in de collectie van Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum te Leeuwarden. Het betreffende stuk werd daar echter niet aangetroffen. 64 Geciteerd in: Sanders. Het Nationaal Steun Fonds en de financiering van het verzet. 6. 65 Ibidem.

349

Walraven van Hall (uiterst links vooraan) tijdens zijn studie aan de Willem Barentsz School op Terschelling (’t Behouden Huys) moeilijkheden; degenen die lagere rangen bekleedden genoten een dusdanige gage dat de door de Duitsers afgekondigde bedragen daar nog boven zaten. Maar zodra de Duitsers dit opmerkten kwamen zij met een nieuwe maatregel: met ingang van 1 februari 1942 werden bovengenoemde bedragen verlaagd tot ƒ 70 voor de echtgenote, ƒ 30 voor het eerste kind tot 18 jaar, ƒ 20 voor het tweede en ƒ 15 voor elk verder kind. De korting werd ook van toepassing verklaard op gezinnen van marinepersoneel dat in actieve dienst was. Pogingen van de reders om deze maatregelen te ontduiken, zouden als sabotagedaden worden opgevat.66 Ondanks protest in eigen kring - de bedragen waren erg laag en de maatregel zou er zeker niet toe leiden dat de zeelieden niet langer voor de geallieerden wilden varen, zo besefte men - voerden de Duitsers de extra korting toch door.67 Voor de families van de allerlaagst in rang geplaatsten betekende dit een kleine verslechtering, maar voor elke hogere rang een grote achteruitgang, zeker voor de vrouwen wier echtgenoten officiersrangen bekleedden. In die tijd verdiende een kapitein gemiddeld ƒ 400, een eerste officier ƒ 225 en een bootsman ƒ 94 per maand. 68 Een matroos verdiende per maand ƒ 89 en een ketelbink ƒ 22.69 Het was duidelijk dat de meerderheid van de zeemansgezinnen van de gekorte bedragen niet of nauwelijks kon leven. Met name de gezinnen van de officieren, wier inkomens niet onaanzienlijk boven deze bedragen lagen, kwamen in ernstige moeilijkheden. 66 Filippo. Historisch overzicht van de Zeemanspot 1941 - 1945, daterend uit augustus 1945. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Londense Collectie Koopvaardij, collectie H. Meurs. 1 - 2. Filippo tekent daarbij aan ‘dat deze bedreiging juist de oorzaak werd van de groote milddadigheid die betoond is’. 67 Spits. 17 - 18. 68 Stamkaarten Crew Index van kapitein Doekele de Boer, eerste stuurman Albert Nicolaas Bakker en bootsman Daniël Bonne, alle afkomstig van Terschelling. Kaartnrs. 114037, 11028 en 414862. Vlootarchief ’40 - ‘45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. 69 Van Seumeren. Laat Bruin maar trekken.

350

Over een breed front dreigde hiermee armoede onder de zeemansgezinnen te ontstaan, overeenkomstig de bedoeling van de Duitsers. Aanvullende hulp was daarom geboden. Vreemd genoeg werd tegen de maatregelen geprotesteerd door een nationaal-socialistische organisatie: het in 1941 opgerichte Zeemansfront, dat zich ten doel stelde de belangen ‘van den Zeeman’ te behartigen. Het Zeemansfront behoorde tot ‘strijdorganisaties’ als Arbeidsfront, Boerenfront en Middenstandsfront, vanuit de NSB opgezet als tegenhangers van de bestaande departementen. De organisatie verzette zich in eerste instantie tegen de kortingsmaatregelen omdat die ook golden voor de gezinnen van zeelieden die lid waren van de NSB. Men slaagde erin om de volledige betalingen van maanden weekbrieven aan enkele tientallen van dergelijke gezinnen te laten doorgaan. Dat leidde echter weer tot scheve ogen bij andere, wel gekorte gezinnen, die eveneens steun van het Zeemansfront verwachtten. De leiding van de organisatie beklaagde zich erover dat men verzoeken om hulp uit alle richtingen kreeg, niet alleen van ‘kameraadskes’. Toch was het Zeemansfront verontwaardigd dat zeemansvrouwen de dupe werden van een maatregel die hun echtgenoten moest beïnvloeden. Men voerde tegenover de Duitsers aan dat hierdoor toekomstige zeelieden voor de zeevaart verloren zouden gaan en dat de getroffen gezinnen vanzelfsprekend anti-Duits en anti-NSB zouden worden. Maar de protesten van het Zeemansfront haalden niets bij de Duitsers uit. Hoewel men ook aan die zijde besefte dat de getroffen maatregelen er zeker niet toe zouden leiden dat zeelieden hun schepen in de steek zouden laten om naar Nederland terug te keren, hield men ze uit vrees voor gezichtsverlies in stand.70 Op verschillende plaatsen in het land waar gezinnen van zeevarenden woonden ontstonden al snel na het afkondigen van de maatregelen spontaan opgerichte hulpcomités, die de inzameling van giften en de verdeling van de aldus verkregen gelden op zich namen. Eén van de eerste initiatieven om iets te ondernemen voor de zeemansvrouwen en andere door de Duitsers gedupeerden was dat van een arbeider bij Philips in Eindhoven, genaamd Kloos. Op zijn initiatief stortte het Philips-personeel regelmatig geld in een geheim fonds dat eveneens geld ontving uit andere bronnen, zowel particulieren als bedrijven. In het zuiden van het land was ook de zgn. ‘Groep van het Zuiden’ op dit vlak actief, waarvan onder andere deel uitmaakten oud-RL-gezagvoerder F.J. de Jonge en diens broer W. A. de Jonge. De zuidelijke groep zamelde eveneens bijdragen in natura in, zoals voedsel. Deze werden rondgebracht door de heer Isaac Gazan, ook wel ‘de Oranjeman’ genoemd. Een firma die veel aan dat doel bijdroeg was grootwinkelbedrijf Jamin, onder leiding van Louis Jamin (‘meneer Louis’) en zijn bedrijfsleider Lekker (!). Al met al kregen de zeemansvrouwen en de anderen die geholpen werden door dit initiatief heel wat levensmiddelen aangeboden, met name boter en kaas. Daardoor hadden zij het soms beter dan anderen, die het alleen van de distributie moesten hebben.71 De ‘Groep van het Zuiden’ smolt op zeker moment samen met een op dezelfde wijze werkende groep in Rotterdam. Die stond in eerste instantie onder leiding van de heer Cees Trapman, die ook het initiatief ertoe had genomen. Trapman, in de illegaliteit bekend onder de naam ‘De Winter’, was een medewerker van de Centrale Inspectie - afdeling Bemanningszaken - van de Vereenigde Nederlandsche Scheepvaartmaatschappij (VNS).72 Het bleek echter om een omvangrijke taak te gaan die Trapman erg zwaar viel, temeer omdat hij ook al geld inzamelde voor politieke gevangenen en naast zijn illegale werk een normale werkkring had. Abraham Filippo, woon70 Spits. 22 - 29. 71 Brief dr. K.W.L. Bezemer aan prof. dr. L. de Jong, directeur RIOD, d.d. 6 februari 1975. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Londense Collectie Koopvaardij, collectie H. Meurs. 72 Ten onrechte noemt Dr. L. de Jong in Deel 7, tweede helft, mei ’43 - juni ’44 op blz. 781 Trapman als medewerker van de Holland America Line (HAL). Trapman was namelijk al in 1931 van de HAL overgegaan naar de VNS. Acda. De Witte Hull.

351

achtig te Hillegersberg, gezagvoerder bij de HAL die door de Duitse inval in de meidagen van 1940 niet meer weg had kunnen komen (Filippo was in mei 1940 thuisgevaren met het ms ‘Veendam’, wanneer de oorlog niet zou zijn uitgebroken zou zijn volgende reis als gezagvoerder op de in de oorlog verloren gegane ‘Statendam’ zijn geweest), nam daarom zijn taak over. Trapman bleef echter de administratie van de Zeemanspot voeren, met assistentie van de heer H.G. Spits.73 Ook in Dordrecht kwam hulp voor de getroffen zeemansgezinnen op gang. Initiatiefnemer daar was de heer A.J. Teunissen.74 In Amsterdam kwam het daar actief zijnde comité onder leiding van de onderwijzer J. Lootsma al spoedig in aanraking met Walraven (‘Wally’) van Hall, die met hetzelfde werk bezig was. Van Hall nam daarop de leiding van de twee samengevoegde groepen op zich.75 Gijs van Hall, broer van Walraven en de Iman J. van den Bosch leidde het latere burgemeester van Amsterdam, vervulde de functie van ‘Trompfonds’ in Eindhoven (NIOD) centrale kassier. Walraven van Hall zou ook de leiding krijgen over de landelijke Zeemanspot, die vanaf januari 1942 ontstond nadat de plaatselijke groepen met elkaar in contact waren gekomen. Logistiek gezien was één der eerste dingen die moesten gebeuren het verkrijgen van lijsten van de rederijen met de namen van de vrouwen die voor steun in aanmerking kwamen. Soms leverde dat problemen op, omdat bepaalde rederijen bang waren dat het verstrekken van deze lijsten door de Duitsers als sabotage zou worden opgevat. In praktische zin werd men geconfronteerd met het probleem dat veel zeemansvrouwen met hun gezinnen onderdak hadden gezocht en gevonden bij familie die elders woonachtig was.76 De groep in Eindhoven van het ‘Verjaardagsfonds’ of ‘de Verjaardagspot’, die reeds in 1940 was opgericht en aanvankelijk de gezinnen van politieke gevangenen ondersteunde, wierp zich na de afkondiging van de Duitse maatregel met kracht op de verzorging van zeemansgezinnen. Aanvankelijk hield dit fonds zich uitsluitend met verjaardagen van zeemansvrouwen bezig: hen werd op hun verjaardag een bedrag van ƒ 25,- uitgekeerd en aan hun kinderen ƒ 10,-. Aangezien het geld bij deze groep door schenkingen in ruime mate binnenkwam kon in een later stadium tot een min of meer regelmatige maandelijkse uitkering worden overgegaan. Deze bestond niet uit een van tevoren vastgesteld bedrag; elke maand werd opnieuw de financiële toestand van de betreffende gezinnen beoordeeld en pas daarna volgde uitkering van het vastgestelde bedrag. In gevallen van ziekte werden extra uitkeringen verricht.77 De groep, die later ‘Trompfonds’ werd genoemd, bestond grotendeels uit mannen die bij Philips werkzaam waren en werd geleid door 73 Brief Bezemer. 74 Filippo. 1. 75 Walraven van Hall (Amsterdam 10-02-1906, Haarlem 12-02-1945) stamde uit een Amsterdamse bankiersfamilie. Van 1922 tot 1925 volgde hij de stuurmansopleiding aan de Willem Barentsz School op Terschelling. Van 1925 tot 1929 voer hij als stuurman bij de Koninklijke Hollandsche Lloyd. Zijn zeemansloopbaan eindigde abrupt nadat hij met succes het examen voor tweede stuurman had afgelegd. Tijdens de daarop volgende keuring werd hij namelijk afgekeurd wegens een oogafwijking. Via zijn broer Gijs van Hall verkreeg hij een bankiersfunctie in New York. In 1931 vestigde hij zich weer in Nederland. In het begin van de Duitse bezetting sloot hij zich aan bij De Nederlandsche Unie. Nadat Van Hall de leiding van de Zeemanspot en later van het Nationaal Steun Fonds op zich had genomen speelde hij een grote rol bij de samenwerking tussen verschillende verzetsgroepen en de financiering van het verzet. Door onzorgvuldigheid van een lid van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers kwamen de Duitsers op 27 januari 1945 achter het adres van een vergadering waaraan hij deelnam. De al lang gezochte Van Hall werd bij de daarop volgende inval gearresteerd en op 12 februari 1945 gefusilleerd als represaille voor een aanslag op een lid van de Feldgendarmerie. Biografisch Woordenboek van Nederland. www.inghist.nl 76 Van Hall. 62. 77 De Jonge. Trompfonds. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Londense Collectie Koopvaardij, collectie H. Meurs.

352

I.J. van den Bosch (schuilnaam ‘Pa’ van den Berg), een oud-marineman die als expeditiechef eveneens bij Philips werkte.78 Maar omdat Eindhoven begrijpelijkerwijs weinig zeemansgezinnen telde trok men er na 1 oktober 1941 op uit om de ingezamelde gelden naar Amsterdam, IJmuiden, Katwijk en Den Helder te brengen. In september 1942 kwam de Eindhovense groep in contact met die in Amsterdam, waarbij een werkverdeling werd gemaakt, totdat in 1943 beide groepen samengingen. De heer F.D. de Jonge uit Breda, die voorheen uitsluitend voor de zuidelijke groep had gewerkt, zette zich vanaf dat moment geheel in voor de Zeemanspot waarbij hij zich samen met zijn assistent, de eerder genoemde Isaac Gazan (een werknemer van de SSM) en een groep dames verdienstelijk maakte voor de gezinnen van ‘minderen’ ter koopvaardij en van vissers. De zorg voor de gezinnen van scheepsofficieren in Amsterdam werd met ingang van 1 januari 1943 door de groep van Van Hall verricht. ‘Eindhoven’ nam met ingang van die datum de zorg voor de gezinnen van lager in rang geplaatsten op zich. Contact met het Noorden van het land had met name de Rotterdamse groep reeds vanaf het begin. Kapitein Filippo had een medewerker in Groningen die van daaruit de noordelijke provincies bestreek. Alle plaatselijke groepen gingen zo uiteindelijk samenwerken in de landelijke Zeemanspot. Alleen een groep die in en rond Heemstede actief was, bleef zelfstandig.79 Om zo efficiënt mogelijk te kunnen werken werd Nederland ingedeeld in 34 grote en enkele kleinere districten.80 In februari 1942 kondigden de Duitsers, zoals bleek, dezelfde kortingsmaatregelen als tegen de koopvaardijgezinnen waren getroffen, af voor de gezinnen van personeel van de Koninklijke Marine dat in actieve dienst buiten Nederland verbleef. De groep in Rotterdam legde daarop contact met de heer A.H. Voetelink, Hoofd Intendant der Zeemacht te Den Haag, die Kpt. ter zee J. Varkevisser te Baarn naar voren schoof om namens zijn superieuren met de Zeemanspot te onderhandelen. Uit de gevoerde onderhandelingen bleek dat er geen bezwaar bestond om de marine-dames op dezelfde wijze uit te betalen als bij de koopvaardij geschiedde. Als voorwaarde werd gesteld dat de in Nederland verblijvende marine-officieren daadwerkelijk zouden medewerken. De samenwerking met hen verliep goed maar was slechts van korte duur omdat zij zich in mei 1942 in krijgsgevangenschap moesten begeven. Naar aanleiding daarvan kwam vice-admiraal jhr. Schorer naar Rotterdam met de vraag ‘hoe het nu met de vrouwen van het marine-personeel zou moeten gaan’. Hem werd de belofte gedaan dat de betaling op dezelfde wijze zou worden voortgezet. Tegelijk met de Koninklijke Marine werd vanuit de Zeemanspot ook contact gezocht met vertegenwoordigers van de Koninklijke Landmacht, voor ondersteuning van de gezinnen van personeel van landmacht en marechaussee dat in Engeland terecht was gekomen. De landmacht-mensen wensten echter wapensgewijs te werk te gaan, waarmee niet akkoord kon worden gegaan.81 In Friesland ontstond in oktober - november 1941 een groep die zich de zorg voor de zeemansgezinnen in die provincie aantrok. Contact met de groep in Rotterdam onder leiding van Filippo was er al snel. Aanvankelijk was in Friesland sprake van het Comité Zeeliedenfonds, dat trachtte een organisatie voor de hele provincie op te bouwen met de bedoeling op zo groot mogelijke schaal gelden in te zamelen en een fonds te vormen waarmee zowel alle vormen van verzet als hulp aan door de Duitsers financieel gedupeerden, zoals de zeemansgezinnen, kon worden verstrekt.82 78 Net als Walraven van Hall moest ook Van den Bosch zijn illegale werk met de dood bekopen. Hij werd op 18 oktober 1944 door de Duitsers in Groningen gearresteerd, waarbij hij gewond raakte. Tien dagen later werd hij in Westerbork gefusilleerd. Sanders. 148. 79 Sanders. 5. 80 Spits. 32. 81 Filippo. 2. 82 Overzicht van ontstaan en werkwijze NSF (afd. Friesland). Rapportage van vermoedelijk D. Bosman. Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1460. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden.

353

Eerste stuurman bij de VNS Cees Bonne, die tijdens het uitbreken van de oorlog in 1940 met verlof was, leidde als voogd de Terschellinger afdeling van de Zeemanspot (’t Behouden Huys)

In het prille begin van het Friese Zeeliedenfonds (1941 - 1942) zat er nog niet veel lijn in het inzamelen van de financiële bijdragen. Op 28 september 1941 haalde de heer P.O. Brouwer te Dokkum direct ƒ 475 bij elkaar. Al snel had hij een bedrag van ƒ 2800 in kas voor ondersteuning van zeemansgezinnen. Begin 1942 ontstond er iets als een provinciaal verband toen de heren Bosch te Drachten, Evenhuis te Leeuwarden en Feenstra te Dokkum (allen belastinginspecteur van beroep) een soort driemanschap vormden met een bepaalde rayonverdeling. Men haalde in deze periode met name veel geld op door de verkoop van Geuzenliedboeken à ƒ 25 per stuk en Margriettegels à ƒ 9 per stuk. In een later stadium werden ook Margrietzegels verkocht, evenals foto’s van het koninklijk gezin.83 (De margriet gold in bezet Nederland als verzetssymbool, bovendien werd HKH Prinses Margriet vanaf 20 januari 1943, een dag na haar geboorte, petekind van de koopvaardij). Als centrale kashouder van het Zeeliedenfonds functioneerde de heer J. Evenhuis te Leeuwarden.84

Contactpersoon oftewel ‘voogd’ in Friesland was mej. M.P.J. Teunissen, onderwijzeres te Leeuwarden, die startte met acht ‘klanten’. Mej. Teunissen, die hiervoor werd gevraagd door haar van de groep Dordrecht uitmakende broer A.J. Teunissen, deed het werk voor de Zeemanspot aanvankelijk geheel alleen. Een deel van het benodigde geld werd in Friesland zelf ingezameld in de vorm van giften, variërend van 25 cent tot ƒ 10 per maand. ‘Het was dus een karwei om het benodigde geld bijeen te brengen’, aldus mej. Teunissen in haar rapportage na de bezetting. De hoofdsom kwam echter elke maand uit Rotterdam. Het werk in Friesland was eerst nog wel te overzien, maar toen tal van zeemansgezinnen in Scheveningen, Katwijk, Den Helder en IJmuiden in verband met de bouw van de Atlantikwall (zie ook deel 2) gedwongen werden uit hun woonplaatsen te vertrekken waarbij veel van hen naar Friesland verhuisden, werd het voor de medewerkers aan de Zeemanspot allengs drukker en zeker niet gemakkelijker. ‘Vooral uit Den Helder was het een hopeloos volkje’, aldus mej. Teunissen. ‘Men kende elkaar allemaal en bepraatte alles met elkaar, wat weer oorzaak werd van onderlinge ruzies wanneer de één wat meer kreeg dan de andere. De gages werden zoveel 83 Rapportage district Dokkum NSF. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1462. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 84 Interview D. Bosman, accountant, op 14-9-1949. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 843. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden.

354

mogelijk benaderd’.85 Friesland telde op dat moment - eind 1942 - ongeveer 200 gezinnen die onder de zorg van de Zeemanspot vielen. De verleende hulp richtte zich daarbij in de meeste gevallen op de gezinnen van marinemensen. Mej. Teunissen: ‘De vaste koopvaardij, die vooral in Harlingen en op de eilanden zat, was niet zo heel belangrijk’. Enkele vrouwen wier echtgenoten in dienst waren van de grotere rederijen, ontvingen daar overigens - eveneens op illegale wijze - ook nog bijdragen van, aldus mej. Teunissen. (Voor zover bekend, betrof dit uitsluitend de Stoomvaartmij. ‘Nederland’ en de Holland West-Afrikalijn). Op den duur kon zij het werk in Friesland niet meer alleen aan. Zij had op het laatst van de Duitse bezetting hulp van een zestal medewerkers, onder andere in Bolsward, Heerenveen en Joure. Voor de gezinnen in Harlingen bleef mej. Catharina de Boer-Roda reisde elke maand naar Alkmaar om Teunissen zelf het vaste aanspreek- het benodigde geld voor de Zeemanspot op Terschelling op punt.86 Later kreeg zij daar assistentie te halen. Hier gefotografeerd met haar echtgenoot, kapitein Doekele de Boer, die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwam van de heer Jelle van Drooge.87 Op Terschelling functioneerde de heer bij de torpedering van het ss ‘Serooskerk’ (’t Behouden Huys) Cees Bonne, een eerste stuurman bij de VNS die in mei 1940 met verlof was en niet meer weg had kunnen komen, als voogd van de Zeemanspot.88 Bonne verzorgde ook het rondbrengen van het geld ’om Oost’, terwijl de heer Oep Starrenburg, employé bij de Terschellinger Stoomboot Maatschappij, de ‘klanten’ op ‘West’ bediende.89 Het benodigde geld werd elke maand uit Alkmaar opgehaald door mevrouw Catharina de Boer-Roda, echtgenote van de bij de ramp met de ‘Serooskerk’ omgekomen gezagvoerder Doekele de Boer.90 Zij liep tijdens de reis kennelijk minder risico’s dan een man, hoewel mej. Teunissen na de oorlog vertelde dat ook leraren aan de Zeevaartschool wel zorgdroegen voor het geldtransport naar het eiland. De adressen waar hulp nodig was kreeg men uit Rotterdam aangeleverd, aldus mej. Teunis85 Interview mejuffrouw M. Teunissen, 15 januari 1949. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1242. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 86 NSF/Zeemanspot. Mededelingen van mej. M.P.J. Teunissen. Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1460. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 87 Van der Wal. Gebleven. 93. 88 Filippo. Historisch overzicht van de Zeemanspot. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Londense Collectie Koopvaardij, collectie H. Meurs. 89 mevrouw G. Ruyg-Swart, Midsland, Terschelling, de heer P.J. Drijver en mevrouw J.F. Drijver-Spits, West-Terschelling. Mondelinge mededelingen, juni 2003. Vletterman Oep Starrenburg verdronk op 11 december 1960 in ruwe zee tijdens een poging om een gestrande viskotter van het Texelse strand bij De Koog los te trekken. Knipselmap archief Rederij Doeksen, beheerd door de heer C. Dekker, WestTerschelling. 90 Wijlen de heer G. van der Plaats, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, september 2003.

355

sen. Zij ging bij het benaderen van de betreffende gezinnen berekenend te werk en nam zo weinig mogelijk risico’s. Via relaties probeerde zij eerst te weten te komen wat voor vlees ze in de kuip had. Maar wanneer ze hulp aanbood, bleek die in veel gevallen niet direct te worden vertrouwd. ‘De mensen waren aanvankelijk zo wantrouwend, dat zij zelfs weigerden het geld aan te nemen. Dan moest men praten als Brugman om het ze te doen accepteren’.91 Ook bij zeemansvrouwen op Terschelling bleek dat het geval te zijn. Mevrouw G. Ruyg-Swart te Midsland: ‘Toen Bonne voor het eerst aan de deur kwam vertrouwde ik het niet. Maar hij bleef aanhouden. “Neem het nou maar aan”, zei hij. “Doe het dan voor je kinderen. Die en die hebben het ook geaccepteerd. Anders wordt het straks armoe”. Dat gaf bij mij de doorslag. En toen kwam hij elke maand met een tientje. Ik was er toch wel blij mee. We hadden wel geen honger, maar een vetpot was het hier zeker niet. Zo kon ik de kinderen iets extra’s geven.’92 Mevrouw J.F. Drijver-Spits te Oep Starrenburg, vletterman bij Rederij Doeksen, West-Terschelling, echtgenote van stuurman bracht het geld van de Zeemanspot rond in West-TerP.J. Drijver, weigerde eveneens steun van de schelling (’t Behouden Huys) Zeemanspot. ‘Mijn man voer bij de Holland West-Afrikalijn. Die rederij heeft mij gedurende de hele oorlog gestuurd waar ik recht op had. Daar was ik natuurlijk blij mee en dat was voldoende reden om niet met de Zeemanspot in zee te hoeven gaan. Later hoorde ik natuurlijk dat het allemaal wel goed zat, maar toen het me door Bonne werd aangeboden vertrouwde ik het niet’.93 Zoals gezegd waren het ook wel leraren aan de Zeevaartschool die voor het vervoer van het geld naar Terschelling zorgdroegen, aldus mej. Teunissen.94 Ongetwijfeld zal dat leraren hebben betroffen die werkten aan de reeds in 1940 naar Groningen verplaatste Zeevaartschool, aangezien het schoolgebouw op Terschelling immers al snel op last van de Duitsers was gesloten en door hen in beslag genomen. Een aantal leraren bleef echter op Terschelling woonachtig en reisde op en neer tussen Groningen en Terschelling. De Zeemanspot telde landelijk een relatief klein aantal ‘klanten’ en vormde in zekere zin één grote familie, onderling verbonden door de gemeenschappelijke band met de zee, het varen en de afwezigheid van de vader en echtgenoot. Het ging bij deze organisatie niet alleen puur om de financiële steun die werd verleend. Er werd eveneens sociaal en maatschappelijk werk door het fonds bedreven, hetgeen mag blijken uit de destijds gebruikelijke aanduiding van de plaatselijke medewerkers als ‘voogden’. Kapitein Filippo trad voor degenen die hulp kregen op als een soort 91 92 93 94

356

Interview mejuffrouw M. Teunissen. Mevrouw G. Ruyg-Swart. Mondelinge mededelingen, juni 2003. Mevrouw J.F. Drijver-Spits. Mondelinge mededelingen, juni 2003. Interview mejuffrouw M. Teunissen.

pater familias. De medewerkers aan de Zeemanspot oogstten alom waardering voor hun werk. Zo heeft mej. Teunissen na de bevrijding talloze malen bezoek gehad van mannen die haar kwamen bedanken voor de hulp verleend aan hun vrouwen. Zij brachten dan veelal een kleinigheid voor haar mee.95 Op Terschelling hebben dertig zeemansgezinnen financiële en morele steun van de Zeemanspot gehad. Daarnaast genoot op het eiland één gezin van een militair van de Koninklijke Marine ondersteuning. De uitkeringen bedroegen tussen de ƒ 120 en ƒ 1120 per jaar, afhankelijk van de door het betrokken gezin gederfde inkomsten.96 De uitkeringen die de Zeemanspot aan gezinnen van zeevarenden verstrekte werden aanvankelijk uitsluitend gefinancierd met geld dat door giften was ontvangen. Maar in de loop van 1942 bleek dat de uitkeringen een dermate grote omvang hadden aangenomen dat ze niet meer alleen door giften konden worden gedekt. Reden waarom er naar andere middelen moest worden uitgekeken om het fonds te financieren. Daarbij ondervond men een stevige steun in de rug van de garantstelling van minister Steenberghe op 17 april 1941 via Radio Oranje. Dit betekende immers dat men voor ondersteuning van de zeemansgezinnen voortaan niet alleen meer op giften was aangewezen maar dat daarvoor ook leningen konden worden aangegaan waarover men de zekerheid had dat die later, na de bevrijding, door de regering zouden worden terugbetaald. Het spreekt voor zich dat wanneer men inderdaad leningen zou aangaan dit op een dusdanige wijze diende te gebeuren dat de leninggevers geen gevaar zouden lopen. Hun namen moesten onbekend blijven en dienden niet geregistreerd te worden. Daar waren de risico’s natuurlijk te groot voor. Toch moest na de bevrijding duidelijk zijn wie een lening had verstrekt en tot welke hoogte, zodat zonder problemen tot terugbetaling kon worden overgegaan. Walraven van Hall dacht daartoe een systeem uit, waarbij hij van de gedachte uit ging dat de financiering en administratie van de Zeemanspot los moesten staan van het feitelijke ondersteuningswerk. Hij richtte hier een apart lichaam voor op: het Disconto Instituut Zeelieden (DIZ).97 Van Hall hanteerde het volgende, vernuftige systeem: Als bewijs voor de geldlening zou gelden een waardeloos effect, een oud markenbiljet of, zoals vooral later meer en meer in zwang kwam, een zilverbon. De omschrijving van dit stuk werd bij het afsluiten van de lening verstrekt en op dit stuk zou na afloop van de oorlog de geleende som terugbetaald worden. De geldschieter moest dit stuk dus zorgvuldig bewaren. Het was nu alleen nodig een lijst van deze stukken te houden met, desnoods in code, het daarop geleende bedrag. Degeen, die deze lijst bewaarde, mocht niet zelf actief aan het plaatsen van leningen deelnemen. Indien deze lijst onverhoopt bij hem gepakt zou worden, dan kon hij nimmer verklaren wie de eigenaren dezer stukken waren, immers hijzelf wist het niet, en hoe knap de Duitse speurhonden ook waren, het zou toch wel een bovenmenselijke taak zijn uit te vinden wie in Nederland eigenaar was van bijv. 4 % obligatie Wladikawkas 1896 no. 91615 of van een zilverbon van ƒ 1 Serie AX no. 65782.98 De leningen werden door het Disconto Instituut Zeelieden dus op gecamoufleerde wijze geregistreerd. Wanneer achter de naam van het waardeloze effect aangetekend stond 5 x dan betekende dit dat met de eigenaar een lening was aangegaan van ƒ 5000. Deze eigenaar kon na de oorlog op vertoon van het effect zijn of haar geleende ƒ 5000 terug krijgen. Dit systeem heeft altijd goed gewerkt en de Duitsers zijn er nooit achter gekomen. De heer C. 95 Ibidem. 96 Archief Nationaal Steun Fonds, afd. de Zeemanspot, arch. nr. 185B, de stukken met de inv. nrs. 8f, 10b, 10c, 10d, 11d, 11e en 11g. Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam. 97 Sanders. 5 98 Geciteerd uit: Van Hall. De financiering van het verzet. 771.

357

Trapman heeft echter in juli 1974 aan maritiem historicus K.W.L. Bezemer verteld ‘dat Duitse instanties op een gegeven ogenblik achter het bestaan van de Zeemanspot zijn gekomen en wisten dat zeemansvrouwen op deze wijze illegaal geholpen werden. Om meer gegevens te verkrijgen hadden ze een Nederlandse nautische inspecteur van de V.N.S., die NSB-er was, opgedragen dit verder uit te zoeken. De betrokken NSB-er, met de naam Hofman, had ten behoeve van zijn onderzoek een lijst met namen van de Duitsers meegekregen, waarop die van Trapman en Filippo bovenaan stonden. Hofman kwam er na enige tijd achter dat zeemansvrouwen inderdaad uit de Zeemanspot geholpen werden, maar hij heeft dit niet aan de Duitsers gerapporteerd.’ Conclusie van Bezemer: ‘Blijkbaar was hij geen NSB-er die landverrader wilde zijn.’99 Het minimumbedrag dat de Zeemanspot leende bedroeg ƒ 1000. (Voor het Nationaal Steun Fonds werden later minima gehanteerd van ƒ 25.000100). Wanneer men ook kleinere bedragen had geaccepteerd dan zou de administratie veel te omslachtig zijn geworden voor de ene man die daarmee was belast. Deze had een duplicaat van de door hem bijgehouden lijst van afgesloten leningen gedeponeerd bij een derde. In geval van arrestatie van de leiding van het DIZ zou die zich tot kapitein Filippo kunnen wenden. De kans op het verloren gaan van de administratie werd daarmee tot een minimum beperkt en de veiligheid van de geldverstrekkers was vrijwel volledig gegarandeerd.101 Een ander aspect waar Van Hall mee worstelde, was de vraag of de betalingen wel konden worden gedaan terwijl daar door de ontvangers geen enkel bewijs voor werd afgegeven. Aanvankelijk bleef dat achterwege en liet men bij de te ondersteunen gezinnen gewoon een enveloppe met inhoud op de deurmat vallen. Bij een financiering uit à fonds perdu (niet terugvorderbare) verkregen gelden leidde dat natuurlijk niet tot problemen. Maar de uitbetaling van geld verkregen uit leningen vereiste een andere handelwijze. Want wanneer men na de bevrijding de geldschieters op grond van de door de regering gegeven garantie terug wilde betalen, dan zou er toch wel enig bewijs over de besteding van de geleende gelden moeten zijn. Doch in bezettingstijd was het vragen van kwitanties en het bewaren van al die duizenden bewijsstukken natuurlijk een handelwijze die rechtstreeks conflictueerde met de eerste beginselen van illegaal werk. Want hoeveel was er tijdens de bezetting al niet misgegaan doordat men zich niet hield aan het beginsel ‘zet nooit iets zwart op wit’ dat voor elke illegaal werker gold? Vandaar dat het idee om kwitanties van de ondersteunden te vragen aanvankelijk op grote bezwaren stuitte bij de leiding van de Zeemanspot. Maar Van Hall kwam tenslotte tot de conclusie dat men niet zonder kwitanties kon werken, een opvatting die door kapitein Filippo werd gedeeld. Bij Van den Bosch en zijn Eindhovense groep bleven echter grote bezwaren tegen dit systeem bestaan. Aan deze groep konden dan aanvankelijk ook geen gelden van het DIZ ter beschikking worden gesteld omdat er geen kwitanties voor werden ingeleverd. Vandaar dat naar Eindhoven slechts geld ging uit à fonds perdu-bijdragen. Na enige tijd raakte ook Van den Bosch echter met het idee van de kwitanties vertrouwd. Vanaf 1 januari 1943 werkte de groep ‘Eindhoven’ dan ook eveneens met kwitanties, die door de ondersteunde zeemansvrouwen met hun meisjesnaam (het liefst onleesbaar, soms ook met een nummer) werden getekend.102 In de loop van 1942 en 1943 werd duidelijk dat veel Nederlandse mannen die in het kader van de Arbeitseinsatz waren opgeroepen om in Duitsland te komen werken, dat hadden geweigerd en vervolgens waren ondergedoken, eveneens financiële hulp nodig hadden, evenals hun gezinnen. 99 Brief Bezemer aan De Jong. 100 De Jong. Dl. 7, tweede helft. 790. 101 Sanders. 6. 102 Van Hall. De financiering van het verzet. 773 - 774.

358

Gedrukte instructie voor inzamelaars van de Friese zegelactie (Tresoar, Ljouwert) Voor hen werd een aparte afdeling van de Zeemanspot in het leven geroepen: het Landrottenfonds. In een later stadium van de bezetting gingen beide fondsen organisatorisch over in het Nationaal Steun Fonds (NSF). De groepen die door het NSF uiteindelijk werden gesteund waren, behalve de bovengenoemden, ondergedoken militairen en leden van de Koninklijke Marechaussee met hun gezinsleden, verwanten van marinemensen die op zee waren, al of niet joodse onderduikers en hun gezinnen en de deelnemers aan de Spoorwegstaking, die op 17 september 1944 door de regering via Radio Oranje werd uitgeroepen. In de districten Friesland en Limburg nam de ontwikkeling van de Zeemanspot c.q. het NSF een geheel eigen loop, die afweek van de organisatie elders in het land. Met name het district 359

Friesland, onder leiding van J. Evenhuis, voer een strikt eigen koers. Zo voelde Evenhuis er niets voor de in ‘zijn’ district ingezamelde gelden over te dragen of te verantwoorden aan de landelijke organisatie, waar tegenover stond dat Friesland daar zoveel geld van zou kunnen ontvangen als men nodig had. Wanneer men van Friesland een begroting verwachtte moest de landelijke organisatie er ook met één komen, zo deelde Evenhuis mee aan Van den Bosch, die namens de landelijke organisatie de contacten met dit district onderhield.103 Friesland had bovendien een heel andere kijk op de wijze van inzameling dan landelijk het geval was. In het Friese ging men uit van het devies ‘van volk tot volk’ en de inzameling vond men daar dan ook een aangelegenheid van de gehele bevolking. Iedereen moest naar draagkracht bijdragen aan de steun van door de Duitsers gedupeerden en aan de financiering van het verzet, zo vond men. Voor het systeem van leningen zoals dat landelijk werd gehanteerd voelde men dan ook niets en het afgeven van kwitanties stuitte in Friesland eveneens op de nodige bezwaren. ‘Lenen’ was dan ook niet het sleutelwoord in Friesland, maar ‘offeren’. Vanuit het fonds werd eerst de belastingdienst benaderd alvorens men potentiële ‘offeraars’ bezocht. Zo was men steeds op de hoogte van inkomens en eventueel vermogen van de personen die om giften werden gevraagd.104 In plaats van om leningen werd dan gevraagd om ‘offers’. In Friesland werd verder een zegelactie gevoerd, die in januari 1944 een aanvang nam. De actie werd voorbereid met een gedrukte instructie voor de inzamelaars: Het vaderland roept! Actie 1944. De actie moest het karakter krijgen van ‘een grootsche manifestatie van echte Vaderlandsliefde en trouw’.105 De zegels, voorzien van de opgedrukte woorden ‘Nederland zal herrijzen’, werden voor het goede doel verkocht samen met een folder, waar men ze op kon plakken, beide voorzien van een opdruk met het wapen van Friesland. De zegels varieerden in waarde van ƒ 2,50 tot ƒ 1000. Door deze wijze van inzamelen verkreeg het district op eenvoudige wijze controle op de inzamelaars: zij kregen een bepaald bedrag aan zegels mee en moesten na afloop in staat zijn af te rekenen in geld, zegels of beiden. Het ingezamelde geld kwam terecht bij het lid van het districtsbestuur D. Bosman, die fungeerde als Grootzegelbewaarder of Centrale Zegelbewaarder.106 De Friese zegelactie is een groot succes geworden, rapporteerde comitélid S. van der Steeg na de bezetting. ‘De uitgifte van de zegels beperkte zich niet tot Friesland, doch ook in Holland, speciaal Amsterdam, werd actie gevoerd, wat aanleiding is geweest om de omslag later van het wapen van Nederland in plaats dat van Friesland te voorzien’.107 De landelijke top van het NSF kon zich echter in het geheel niet vinden in het Friese initiatief. Met deze actie gaf men zich veel te veel bloot, zo vond de NSF-top. Maar in Friesland was men juist van mening dat het zegelsysteem naast bezwaren ook grote voordelen had ‘omdat de geldgever, wanneer hij de ene maand tegen storting een zegel als kwitantie kreeg van A. en de volgende maand van B., toch zeker kon zijn, dat het geld bij dezelfde centrale terechtkwam, waar ook de zegels tegen verantwoording werden uitgereikt’. Want: ‘men maakte het vaak mee, dat duizenden guldens werden opgehaald - in naam voor de illegaliteit - door lieden die deze bedragen ten eigen bate opsoupeerden’. De zegelactie inspireerde de bevolking bovendien om voor de in moeilijkheden verkerende medemens in actie te komen. ‘Men vond het in Holland prettiger de gelden maar te lenen en ’t was ook 103 NSF Friesland. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1461. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 104 De Jong. Dl. 7, tweede helft. 790. 105 Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1789. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 106 Rapportage D. Bosman, november 1949. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 843. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 107 Friese zegelactie. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1477. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich, Leeuwarden.

360

makkelijker, maar het activeerde toch de bevolking als geheel niet in die mate als de zegelactie dit deed. Deze verlevendigde heel het werk’.108 Een conflict tussen de landelijke NSF-top en het district Friesland kon vanwege deze verschillende zienswijzen dan ook niet uitblijven. Na veel overleg bereikte men in het voorjaar van 1944 te Utrecht een compromis: het Friese comité zou zich tot de eigen provincie beperken en geen nieuwe zegels meer aanmaken, het landelijke NSF zou trachten een ander systeem te ontwerpen waaraan minder gevaren zouden zijn verbonden. Van dat laatste is evenwel niets terechtgekomen. Beide partijen gingen na deze bespreking overigens ‘in de beste verstandhouding’ weer uiteen.109 In juli 1944 kwam de zegelactie abrupt ten einde toen leider Evenhuis van het NSF-district Friesland in handen van de Sicherheitspolizei viel, evenals enkele van zijn medewerkers, onder wie Adriaan Berghuys, ontwerper van zegels en folder voor de zegelactie. In augustus van hetzelfde jaar werden beide mannen te Vught gefusilleerd.110 Evenhuis zat al vast op het moment dat het archief van het Friese NSF in een Leeuwarder douaneloods op 15 juli 1944 in handen van de Duitsers viel.111 Hij was bij dermate veel takken van het verzet betrokken (LO, OD, NSF, KP, etc.) dat het eigenlijk een wonder was dat hij niet eerder werd gepakt.112 District Friesland van het NSF heeft zich met de zegelactie nagenoeg geheel zelf kunnen bedruipen. Uit de na de bevrijding door de landelijke organisatie opgestelde afrekening blijkt, dat binnen het totaal aan verantwoorde uitgaven van ca. ƒ 5,8 miljoen slechts ƒ 94.000 aan Friesland is verstrekt.113 Op grond van vermoedens van degene die de functie van grootzegelbewaarder bekleedde, kan worden opgemaakt dat de zegelactie in Friesland waarschijnlijk ƒ 700.000 à ƒ 750.000 heeft opgeleverd.114 Ook Limburg nam binnen het geheel van het NSF een speciale plaats in. In dit district speelde het Fonds voor Bijzondere Nooden van het Episcopaat al vroeg in de bezetting een grote rol in de hulpverlening. Opvallend waren de vele collectes die in deze provincie werden gehouden. Limburg week verder van het landelijke beeld af wegens het overwegend katholieke karakter, hoewel in de districtsleiding geen katholieken hadden plaatsgenomen. In het kader van deze studie zou het echter te ver voeren dieper op de situatie van het NSF in Limburg in te gaan. Grote schrik bij de medewerkers van het fonds veroorzaakte een op zaterdag 13 maart 1943 door de Duitsers uitgevaardigde verordening volgens welke de bankbiljetten ter waarde van ƒ 500 en ƒ 1000 waardeloos werden verklaard en derhalve - voor 31 maart 1943 - bij de belastingkantoren moesten worden ingewisseld. De Duitsers hoopten met deze maatregel zwarthandelaren, onderduikers en de illegaliteit te dwarsbomen. In Amsterdam had de Zeemanspot op dat moment ƒ 212.000 in voorraad, waarvan een bedrag ter waarde van ƒ 200.000 in briefjes van duizend. Haastig pleegden Walraven en Gijs van Hall overleg over de vraag wat hen nu te doen stond. Besloten werd de ƒ 200.000 te delen, zodat beiden de volgende maandagochtend met ƒ 100.000 op zak de stad in gingen om te zien of ze de biljetten zo mogelijk ingewisseld konden krijgen tegen andere coupures. ’s Middags kwamen ze weer bij elkaar en wel met goede resultaten: zij hadden samen gelegen108 Interview D. Bosman, accountant, op 14-9-1949. 109 Rapportage D. Bosman, november 1949. 110 Friese zegelactie. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. 111 Interview met P. Wijbenga (Geale) op 25 juni 1948. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1359. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 112 Rapport over de illegale activiteit van Geale de Vries. Rapportage van P. Wijbenga. Archief Vereniging Friesland 1940 - 1945. Toegangsnr. 350, stuknr. 1359. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 113 Sanders. 89. 114 Ibidem. 83.

361

heid bankbiljetten te plaatsen tegen een bedrag van niet minder dan ƒ 239.000. Spijtig werd vastgesteld dat dit bedrag niet aan duizendjes aanwezig was. Toen realiseerde Gijs van Hall zich dat hij bij een instelling waar hij bankbiljetten van ƒ 1000 had willen wisselen men dat had geweigerd omdat men zelf teveel duizendjes in bezit had. Onmiddellijk toog hij weer op die instelling af om daar het overtollige kapitaal te lenen, uiteraard in ruil voor de gebruikelijke kwitanties. De bankbiljetten werden hem daarop afgestaan. Dat succes was aanleiding om op die weg voort te gaan. Er volgden twee weken van koortsachtige activiteit voor de gebroeders Van Hall. Overal werd geprobeerd om bankbiljetten in te wisselen of anders niet-zwarte bankbiljetten te lenen. Toen de inleveringtermijn tenslotte was afgelopen bleek het kapitaal van de Amsterdamse afdeling van de Zeemanspot van ƒ 212.000 tot ƒ 785.000 te zijn gestegen.115 Kapitein Filippo bereikte met het door hem beheerde deel van de Zeemanspot een nog groter resultaat. Toen het alarmerende bericht kwam had hij meer dan 850 biljetten van ƒ 1000 in kas. Dankzij de medewerking van een vijftal inspecteurs van belastingen kon Filippo deze binnen vier dagen kwijtraken. Net als de Van Halls, zag ook Filippo kans van de nood een deugd te maken: door briefjes te lenen en deze eveneens via een bepaalde regeling met de belastinginspecteurs te verzilveren slaagde hij erin een reservekas te kweken ter waarde van een bedrag van ƒ 1.000.000.116 De dertien belastinginspecteurs met wie de gebroeders Van Hall al reeds voor de actie contacten onderhielden, kwamen regelmatig clandestien te Utrecht bij elkaar om besprekingen te voeren over de vraag op welke wijze men vanuit de Belastingdienst een bijdrage aan het verzet kon leveren. De inwisselingactie deed de totstandkoming van dit zgn. Belastingverzet versnellen. Bij de betrokken inspecteurs rees het idee de Van Halls te blijven helpen. Dat zou het begin vormen van een aantal slim uitgevoerde acties die het NSF uiteindelijk een bedrag van bijna ƒ 5,4 miljoen opleverden.117 Na het uitbreken van de Spoorwegstaking in het najaar van 1944 kampte de leiding van de NSF met een financieringsprobleem van ongekende omvang. Om de stakers voldoende tegemoet te kunnen komen, was met spoed een bedrag van ƒ 1,7 miljoen nodig. Maandelijks zou voortaan zelfs een bedrag van ƒ 5 miljoen nodig zijn. Op maandag 2 oktober 1944 volgde onder leiding van de voorzitter van de Vereeniging voor den Effectenhandel overleg tussen Van Hall en de kopstukken van financieel Nederland. Na een half uur beschikte Van Hall over een bedrag van ƒ 3,5 miljoen aan leningen. Maar wilde het NSF aan het grote aantal aanvragen om hulp kunnen voldoen, dan moest naar nieuwe bronnen worden uitgezien, zo werd duidelijk. Gijs van Hall kwam met de ingenieuze oplossing. Hij opperde het idee om schatkistpromessen na te maken.118 Deze promessen, bestemd voor belegging van gelden der Rijksfondsen, waren per stuk ƒ 100.000 waard, zodat het namaken van tien stuks reeds de som van ƒ 1 miljoen zou opleveren.119 Het zou in het kader van deze studie te ver voeren om te beschrijven hoe de fraude van de Van Halls precies in zijn werk ging en hoe de vervalste promessen bij de Nederlandsche Bank met medewerking van kassiergeneraal C.W. Ritter werden omgewisseld tegen echte, die tenslotte via een kasgeldactie werden omgezet in een opbrengst van ƒ 51 miljoen voor het NSF. Hiervoor zij verwezen naar het werk 115 Ibidem. 10. 116 Van Hall. De financiering. 775. 117 De Jong. Dl. 7, tweede helft. 788. 118 Bankpromessen werden door De Nederlandsche Bank uitgegeven en gestempeld door de Algemene Rekenkamer. Het betrof kortlopende staatsleningen die na een jaar met rente aan toonder werden terugbetaald. 119 Gijs van Hall herinnerde zich een dergelijke bankfraude in de jaren dertig. De bank waar hij destijds werkte was gelieerd met de bankier van de betrokken fraudeur, de Zweedse luciferfabrikant Ivan Kreuger.

362

van Sanders en Van Hall-biograaf Schaap.120 De operatie (met als codewoord Tante Betje) moet één van de grootste bankfraudes in de Nederlandse geschiedenis zijn geweest. Na bemiddeling van de Londense regering kon het NSF later in 1944 en in 1945 nog eens vele tientallen miljoenen guldens in Nederland lenen. Omdat het kapitaal van het NSF door het succesvolle beleid van met name de gebroeders Van Hall tot ongekende hoogten was gestegen werd uiteindelijk, behalve de steun aan financieel door de Duitsers gedupeerden, een groot deel van de activiteiten die het Nederlandse verzet ontplooide gefinancierd met geld uit het NSF. Wie meende hulp van de Zeemanspot c.q. NSF nodig te hebben, kreeg die niet zomaar verstrekt. Onderzoekers van de fondsen gingen na of en hoeveel steun de aanvrager nodig had. De gegevens noteerden zij op een formulier dat was gecamoufleerd als Schadeformulier ongevallenverzekering. Hierop was ook het adres vermeld waarop maandelijks het geld moest worden bezorgd. Het formulier kreeg vervolgens een nummer waarmee degenen die uitbetaalden aan de slag konden. Voor iedere betaling ontvingen zij een kwitantie, voorzien van een nummer of de meisjesnaam van de betrokkene, vaak onleesbaar geschreven. Er werden ook normen gesteld aan degenen die verzochten voor steun in aanmerking te komen. Zo kreeg men alleen de gevraagde steun wanneer naaste familieleden of andere instanties (gemeenten of kerken) niet in staat waren die op te brengen. Stelregel was een uitkering van tachtig procent van het salaris met een maximum van ƒ 500 per maand. Bij speciale omstandigheden (ziekte, een studerend kind) werd extra steun verstrekt. Onderduikers of illegale strijders die hun hele inkomen moesten missen kregen het volle bedrag voor hun gezinnen (of hun eventuele nabestaanden). In principe werden NSB-vrouwen en vrouwen die omgang hadden met Duitsers, uitgesloten. Ook aan dames ‘die moreel een slecht leven leidden’, werd steun onthouden.121 De Zeemanspot hield zich naast het verstrekken van financiële toelagen ook bezig met het verstrekken van bijdragen in natura. Hiertoe werd binnen het fonds het zgn. natura-apparaat in het leven geroepen. Dit werd opgezet door de heer J.B.A.C. Verschure te Hilversum, inspecteur van het Vervoerwezen van het departement van Waterstaat, in samenwerking met de Ltz. 2e klasse der Koninklijke Marine Bottema te Bussum. Zij droegen er zorg voor dat de zeemansgezinnen in de loop der tijd zonodig konden worden voorzien van levensmiddelen en textiel. Voorts werden eind 1944 vanuit Rotterdam door medewerkers van de Zeemanspot reizen naar het noorden en oosten van het land gemaakt om daar levensmiddelen te bemachtigen. Nadat daar positieve ervaringen mee waren opgedaan, werd in januari 1945 nog een aantal van dergelijke reizen ondernomen. De heer A.J. Hagens te Rotterdam, adjunct-inspecteur van de Holland Amerika Lijn, maakte zich verdienstelijk met het verkrijgen en het verdelen van de bemachtigde levensmiddelen.122 Vanuit de organisatie van de Zeemanspot werd steeds geëist, dat zij die voor het NSF zouden werken niet actief zouden zijn voor de Zeemanspot. Dit gebeurde om te voorkomen dat er verwarring zou ontstaan. ‘Onvermijdelijk moest het NSF den politieken kant uitgaan en daarvan wenschte de Zeemanspot vrij te blijven’, aldus Filippo. Hij merkt echter op dat tegen dit beginsel in Amsterdam nog wel eens ‘een enkele keer’ werd gezondigd.123 Bij het verlenen van steun vanuit de Zeemanspot werd, behoudens de gevallen der laagst in rang geplaatsten, nooit boven de normale hoogten van de week- of maandbrieven uitgegaan. Aan officiersvrouwen werd slechts de hoogstnodige steun verstrekt. Families met studerende kinderen 120 Sanders. 120 - 134. Schaap. Walraven van Hall. 125 e.v. 121 Sanders. 122. 122 Filippo. 3. 123 Ibidem. 4.

363

en ziektegevallen kregen echter extra steun. Ook werden wel voorschotten verstrekt voor het ‘eventueel installeren’ van afgestudeerden, meldt Filippo. De ondersteuning werd zoveel mogelijk volgens een daartoe opgestelde schaal verleend. De toelagen aan de ‘minderen’ bleef de medewerkers van het fonds de grootste zorg baren. Niet van alle reders konden gemakkelijk de bemanningslijsten worden verkregen. Ook bij de Koninklijke Marine bleven daarbij hiaten bestaan, zodat ‘zeer zeker niet geboogd kon worden compleet werk te hebben gedaan’. Dat gold bepaald ook voor de steun aan landmachtvrouwen. Zoals eerder vermeld, wilde men daar de steun wapensgewijs verlenen, waaraan de Zeemanspot niet haar medewerking wenste te verlenen. In november 1943 meldde Mr. F.J.M.A.H. Houten, reserve-kolonel der Koninklijke Landmacht, aan de landelijke staf van de Zeemanspot dat ‘de betalingen aan Landmachtvrouwen hopeloos in de war waren’ met het verzoek de uitbetalingen aan enkele vrouwen over te nemen. Filippo: ‘Het bleek dan ook uit de verkregen lijsten, dat vele dames nooit bezocht waren en in zeer kommervolle omstandigheden verkeerden. Hierin werd naar beste weten verandering gebracht, ofschoon de voogden reeds met werk overstelpt waren’.124 In totaal heeft het Nationaal Steun Fonds tijdens de bezetting een bedrag van bijna ƒ 84 miljoen besteed aan verzetsorganisaties, onderduikers en de Spoorwegstaking Na de oorlog was nog ruim ƒ 22,5 miljoen in kas.125 De Zeemanspot keerde in totaal ƒ 5,2 miljoen uit aan 4.685 zeemansgezinnen, 1.379 gezinnen van marinepersoneel en 276 gezinnen van landmachtmilitairen.126 In 1944 bedroeg de maandelijkse uitkering uit de Zeemanspot per ondersteund gezin naar schatting gemiddeld ƒ 40.127 De per gezin uitgekeerde bedragen vormden zeker geen vetpot, maar droegen voor de betrokkenen wel bij aan een menswaardig bestaan tijdens de Duitse bezetting. Een zeemansvrouw: ‘Ik kreeg van de maatschappij van mijn man voor mijzelf elke maand ƒ 70,- uitgekeerd en daarnaast nog eens ƒ 50,- voor mijn beide kinderen. De Zeemanspot bracht elke week een tientje, zodat ik elke maand over een bedrag van ƒ 160 beschikte. Zo zijn we erdoor gescharreld. Het was geen rijkdom maar honger kregen we pas toen heel veel dingen aan het eind van de oorlog niet meer te krijgen waren. Toen werd het sappelen. Je had wel geld, maar je kon er niks meer voor kopen’.128 Ook het uitzenden van kinderen naar veilige gebieden werd door de Zeemanspot verzorgd. Zo werden gedurende de zomermaanden van 1942 en 1943 veel kinderen van zeevarenden uit het westen van het land overgebracht naar het oosten ‘en aldaar aan goede handen toevertrouwd’. Gezien de toenmalige toestand aan het front werden deze uitzendingen in augustus 1944 weer gestaakt.129 Niet alle opgenomen leningen werden na de oorlog terug geëist. Sommige geldschieters waren inmiddels overleden, anderen wilden uit principe hun geld niet terug hebben. Van het bedrag dat bij de Zeemanspot overbleef werd in Zeist een villa met omringend terrein gekocht. Deze villa, ‘De Witte Hull’ genaamd, diende jarenlang als vakantieoord voor de nagelaten betrekkingen van in de oorlog omgekomen koopvaardijlieden. Het gebouw stond op naam van het Prinses Margriet Fonds (zie de volgende paragraaf) dat ook de hierin ontplooide activiteiten organiseerde. Beheerders waren Cornelis Trapman en diens echtgenote, die mede aan de wieg hadden gestaan van de Zeemanspot. Villa, tuin en park werden in 1964 van de hand gedaan, toen bleek dat de belangstelling voor vakanties in ‘De Witte Hull’ sterk was afgenomen. De opbrengst werd ge124 Ibidem. 125 Schaap. 171. 126 Sanders. 12. 127 Van Seumeren. 128 Mevrouw A. van der Wal-de Vries, Harlingen. Mondelinge mededelingen, januari 1979. 129 Filippo. 4.

364

schonken aan de beide reddingmaatschappijen die ons land toen nog telde. De Koninklijke Noord- en Zuidhollandsche Redding Maatschappij (KNZHRM) kocht van zijn deel van de schenking in 1972 een reddingboot: de ‘Zeemanspot’.130 Vele honderden mensen hebben tijdens de Duitse bezetting hun leven gewaagd door aan de activiteiten van de Zeemanspot, Landrottenfonds en Nationaal Steun Fonds mee te werken. Van hen zijn 84 door de Duitsers gefusilleerd, waaronder de feitelijke leider Walraven van Hall. De organisatie telde aan het eind van de bezetting circa 2.000 medewerkers.131 Toch heeft de bezetter nooit bijzondere belangstelling voor deze vorm van illegaal werk gehad. De Duitsers gingen er vanuit dat het gewa- Financieel overzicht van het Nationaal Steun Fonds per 5 mei 1945 pend verzet veel gevaarlijker voor hen was. G.C.M. Smit, oud-uitbetaalster van het NSF, vertelde na de oorlog: ‘De Duitsers hebben helemaal niet ingezien dat als ze het NSF de nek zouden omdraaien, ze dan de financiële basis onder het verzet hadden weggehaald, want die verzetsmensen moesten natuurlijk ergens van leven (…) Gelukkig zagen ze het meest voor de hand liggende over het hoofd’.132 Toch was het de Duitsers niet ontgaan dat grote groepen zeemansgezinnen financieel werden ondersteund. Met name in 1942 en 1943 hebben zij getracht te achterhalen hoe de organisatie was opgezet. Niets-vermoedende zeemansvrouwen kregen dan ook meermalen agents-provocateurs aan de deur. Toch is het altijd goed gegaan. In de laatste maanden van de oorlog kregen de Duitsers door dat er enorme sommen geld binnen het verzet omgingen, waarna ze hun aandacht uitsluitend daarop concentreerden. De kortingsmaatregelen ten aanzien van de gages hadden immers niet tot het gewenste resultaat geleid, zodat de bestrijding van illegale steun aan zeemansvrouwen geen prioriteit meer had.133 Na de bevrijding werd het apparaat van de Zeemanspot snel ingekrompen. De steunverlening werd slechts voortgezet daar waar het nodig was. Voorts werkten medewerkers aan het opstellen van een rekening en een verantwoording teneinde de geleende bedragen op correcte wijze te kunnen terugbetalen. Ter vaststelling van de verrekening van de tijdens de bezetting gedane steunuitkeringen met de door de zeelieden ter koopvaardij in geallieerde dienst ontvangen ga130 Zuidhoek. Dl. 5. 24. 131 Sanders. 156. 132 Geciteerd door Schaap. 121. 133 Spits. 33 - 34.

365

ges, richtte het Rijk de Stichting Week- en Maandbrieven op. Die heeft nog vele jaren besteed aan de ontrafeling van een aantal zeer ingewikkelde gevallen. Daarvoor moest aansluiting worden gevonden met de in Londen door de ‘Shipping’ gevoerde administratie. Voor de schepelingen van de Koninklijke Marine werd de afhandeling verricht door het ministerie van Marine en voor de enkele landmachtgevallen door het ministerie van Oorlog. Tot slot kan worden geconcludeerd dat het de verschillende steunfondsen die in de oorlog actief waren, nooit aan geld heeft ontbroken. Dit is vooral te danken geweest aan het baanbrekend werk dat werd verricht door de gebroeders Van Hall. Dankzij dat immense kapitaal kon het Nationaal Steun Fonds zelfs een groot deel van de activiteiten van het verzet in bezet Nederland financieren, zoals bleek. Deze activiteiten van het NSF vallen echter buiten het bestek van deze studie.

Het Prinses Margriet Fonds

In feite zette het Prinses Margriet Fonds (PMF) na de bevrijding in 1945 in vredestijd het werk voort dat de Zeemanspot in oorlogstijd had verricht. Maar beiden ontstonden in oorlogstijd - in 1941: de Zeemanspot in het bezette Nederland en het Prinses Margiet Fonds in het vrije Engeland. Zetten de medewerkers van de Zeemanspot zich in om de zeemansgezinnen door de oorlog te helpen, vooral in financiële zin, het Prinses Margriet Fonds was in oorlogstijd uitsluitend gericht op het welzijn van de zeeman zelf. Na de bezetting richtte men zich bijna helemaal op de zeemansgezinnen waarvan de echtgenoot en vader de oorlog niet had overleefd. Naarmate de oorlog voortduurde, steeg onder de Nederlanders die naar Engeland hadden kunnen ontkomen de bewondering voor de mannen die de Nederlandse vloot varende hielden. Algemeen was men zich bewust van de gevaren die zij trotseerden door de aanwezigheid op zee van vijandelijke onderzeeërs, oppervlakteschepen, vliegtuigen, raiders, mijnen en ander oorlogsmaterieel. Men besefte dat deze zeelieden, evenals frontsoldaten, voortdurend in het aangezicht van de dood verkeerden. Niet in het minst was dit duidelijk voor hen die in Engeland met de organisatie van de Nederlandse koopvaardij waren belast. Weliswaar regelde de wet, mocht een zeeman iets overkomen, in veel gevallen de zaken naar wens, niettemin klonken er in Engeland geluiden om méér voor de Nederlandse zeelieden te ondernemen teneinde erkentelijkheid jegens hen te betuigen. Reeds in het tweede oorlogsjaar kwam er een initiatief in deze zin tot stand. Een deel van de mensen die hier bij betrokken waren kende elkaar reeds uit de Stichting Zeerisico 1940, die was belast met uitvoering van de Zeeongevallenwet uit 1919 voor hulp aan zeelieden die op zee blijvend of tijdelijk invalide waren geraakt en voor die aan de nabestaanden van omgekomen zeelieden. Een ander deel kwam uit The Netherlands Shipping and Trading Committee, de Shipping, die verantwoordelijk was voor de Nederlandse schepen in geallieerde dienst.134 Het betrof de heren J.M. de Booy, L.C.M. van Eendenburg, J.P.F. Mentink, ir. L.C. Ruys, ir. A. van Weelden, mr. O.A. Gobius, H.J. Jansen en mr. A.H. Keuls. Het gezelschap dacht een ambitieus plan uit voor hulp aan de Nederlandse zeelieden die actief waren op de vloot, dat vervolgens werd uitgewerkt. Het accent lag daarbij op allerlei vormen van maatschappelijk werk. Op 15 september 1941 werd door de Consul-generaal te Londen, T.H. de Meester, de oprichtingsakte opgemaakt van de Stichting voor Oorlogsslachtoffers der Nederlandsche koopvaardij en hun nagelaten betrekkingen, in de wandeling ook wel SOS genoemd. In het 134 Stichting Zeerisico 1940 (opgericht op 3 januari 1941) was de opvolger in Engeland van de Coöperatieve Vereniging Zeerisico, die tot aan het moment waarop de Duitse bezetting begon steeds de Zeeongevallenwet van 1919 had uitgevoerd. Kort na de bevrijding werd de Stichting Zeerisico 1940 opgeheven, waarna de Coöperatieve Vereniging Zeerisico haar oude taak hervatte.

366

eerste bestuur werd De Booy voorzitter, Keuls secretaris en Van Weelden bekleedde de functie van penningmeester.135 Het aanvangskapitaal van de Stichting bedroeg vijfhonderd gulden. Maar al spoedig, nadat meer bekendheid aan het initiatief was gegeven, stroomden uit alle delen van de wereld waar de Nederlandse zeeman een goed hart werd toegedragen de financiële bijdragen binnen. Het startkapitaal werd gedeponeerd bij de Curaçaosche Bank te Willemstad. Hier zou gedurende de oorlog ook de zetel van de Stichting zijn; in Londen betrok men een kantoor aan Crosby Square.136 Tijdens de oorlogsjaren kwam het werk van de Stichting vooral neer op het verzamelen van de benodigde gelden. Hiertoe verzocht men, ter aanbeveling, tal van vooraanstaande of invloedrijke personen lid te worden van het bestuur. Toen de in Canada verblijvende prinses Juliana zich bereid verklaarde beschermvrouwe van de Stichting te worden, kreeg die daarmee een koninklijk cachet. Dit kreeg een voor de naam van de Stichting definitief vervolg toen op 19 januari 1943 in Ottawa een prinsesje werd geboren dat de namen Margriet Franciska van haar ouders kreeg. Die keuze was niet toevallig: de eerste naam van de prinses was afgeleid van de margriet, die velen in Nederland als verzetsteken op hun kleding droegen. Twee dagen later, op 21 januari 1943, gaf koningin Wilhelmina een nadere toelichting: ‘Het is de bedoeling der ouders door de keus van deze naam een band voor het gehele leven te leggen tussen ons thans zo zwaar beproefde volk in de bezette delen des Rijks en de jonggeborene...’ Een dag eerder had Wilhelmina in Londen, namens prinses Juliana en prins Bernhard sprekend, de Nederlandse koopvaardij uitgenodigd als peet voor haar kleindochter op te treden.137 Op de koopvaardijvloot zelf werd verheugd op deze ontwikkelingen gereageerd. Natuurlijk was men vereerd met dit petekind. Het Koninklijk Huis werd verzocht goed te vinden dat men een embleem zou dragen waarop een margriet en een anker waren afgebeeld om de band tussen Prinses Margriet en de koopvaardij te onderstrepen. De ‘Stichting voor Oorlogsslachtoffers der Nederlandsche koopvaardij en hun nagelaten betrekkingen’ kreeg bovendien toestemming om de naam van het petekind te mogen voeren. Er volgde dan ook een ‘herdoop’ van de Stichting, waardoor in het vervolg werd gesproken van de ‘Stichting Prinses Margriet Fonds’, waaraan de oude naam als ondertitel werd toegevoegd.138 Het Prinses Margriet Fonds (hier voortaan af te korten als PMF) kreeg al snel overal bekendheid. Uit alle delen van de wereld kwamen bijdragen binnen. Die waren zowel afkomstig van particulieren als van in veel landen in het leven geroepen stichtingen en verenigingen van daar verblijvende Nederlanders. Vaak bleek men in staat grote bedragen bij elkaar te brengen. Zo maakten Nederlandse kolonies in Suriname, Curaçao, Venezuela, Colombia, Zuid-Afrika, Zweden, NoordAmerika en Peru honderden ponden en dollars over. De bedragen varieerden van 400 pond Sterling van de breiclub ‘Nederland zal herrijzen’ in Bloemfontein tot 5.000 pond van Nederlanders op Curaçao. De vloot zelf liet zich ook niet onbetuigd. Op verschillende schepen werden steunfondsen voor het PMF opgericht, zoals op de ‘Nieuw Amsterdam’, destijds Nederlands grootste passagiersschip. Ook door de bemanningen op de ‘Christiaan Huygens’, ‘Maaskerk’, en ‘Stuyvesant’ werd geld ingezameld. Telkens wanneer men een haven binnenliep waar een Nederlandse consul aanwezig was werd de opbrengst van de afgelopen reis aan hem overgedragen. Flinke bedragen ontving het PMF ook als gevolg van de regeringsbeslissing om alle boetes die bemanningsleden aan boord 135 Van der Houwen. Vijfendertig jaar Prinses Margriet Fonds. 17. 136 Bezemer. 500. 137 Wilhelmina. Eenzaam maar niet alleen. 335. 138 Van der Houwen. 22.

367

van de schepen vanwege geconstateerde overtredingen moesten betalen, aan het PMF over te dragen. Alleen al in 1944 leverde dat de aanzienlijke som op van ƒ 28.600 (!). Ook uit andere bronnen kwam geld bij het PMF binnen. Koploper was het Koningin Wilhelmina Fonds, gevestigd te New York, dat duizenden dollars bijeen bracht. Uit buitenlandse bronnen kwam eveneens geld naar het fonds, zoals van het Amerikaanse National War Fund dat in 1945 50.000 dollar reserveerde voor het werk van het PMF dat in vredestijd moest plaatsvinden. Het PMF zelf genereerde geld door de verkoop van kalenders, kaarten, vlaggen, tegels en natuurlijk de bekende margrietspeldjes.139 Reeds na de tweede bestuursvergadering van het PMF in 1941 kwam het eerste verzoek om een uitkering bij het fonds binnen. Het was afkomstig van een in Engeland woonachtige Nederlandse vrouw wiens man zich in Duitse krijgsgevangenschap bevond. Er zouden nog vele verzoeken volgen. Waar de Stichting Zeerisico 1940 volgens de daarvoor geldende wettelijke maatstaven uitkeringen verstrekte, gaf het Prinses Margriet Fonds in aanvulling daarop nog iets extra’s. In Engeland heeft men zo een aantal mensen kunnen helpen. Een weduwe van een zeeman kreeg bijvoorbeeld een vast, maar laag pensioen via Zeerisico. Omdat de vrouw zwanger was, bleek dat pensioen tijdelijk te laag te zijn. Zeerisico was gebonden aan de wettelijke voorschriften en kon derhalve weinig extra’s doen. Het PMF, als particuliere instelling, kon echter zelfstandig optreden en verstrekte een tijdelijke aanvullende uitkering aan de betreffende zeemansweduwe. Vanzelfsprekend vond er periodiek overleg plaats tussen de besturen van Zeerisico en van het PMF. Dat werd sterk vereenvoudigd omdat maar liefst acht bestuursleden van het PMF eveneens actief waren in Zeerisico, een gevolg van het feit dat in Engeland het bestuurlijk kader rond de koopvaardij maar pover was vertegenwoordigd zodat men bij wijze van spreken overal dezelfde mensen aantrof. Voor enkelen van hen was dat ook reden om aan te dringen op een samengaan van beide organisaties. Met name de heer Keuls, die voor zowel Zeerisico als voor het PMF als administrateur optrad, heeft zich hier sterk voor gemaakt. Maar zijn oproep vond geen gehoor bij de andere bestuursleden. Zeerisico voerde een wet uit, zo werd gesteld, en het PMF was een particuliere organisatie die alleen gebonden was aan degenen die geld hadden gegeven en aan hen die daar recht op hadden.140 Keuls was het ook, die nog tijdens de oorlog een hint gaf voor de richting die het PMF na de bevrijding zou moeten inslaan. In december 1944 opperde hij in het bestuur het idee om na de oorlog een commissie in te stellen identiek aan het Dames Comité, dat in Engeland in 1941 was opgericht op initiatief van W.J.S. gravin Van Limburg Stirum. De leden van dit comité bezochten regelmatig de in hospitalen verpleegde gewonde en invalide zeelieden om hen bij te staan en te troosten: zeer verdienstelijk sociaal werk, zo leerde de ervaring. Het Dames Comité was gevestigd te Londen maar beschikte in bijna elke andere Britse haven over mensen die de taak aldaar uitvoerden.141 Inderdaad zou het PMF na de oorlog de richting inslaan die door de werkwijze van het Dames Comité werd aangegeven. Het aantal aanvragen om uitkeringen dat men tijdens de oorlog te verwerken had gekregen was tamelijk laag. Maar bij het verwerken van die aanvragen had men des te meer inzicht gekregen in de problematiek die er voor de betrokkenen mee samenhing. Ook had men ervaren dat de vastgestelde problemen niet alleen met de verstrekking van een geldbedrag waren op te lossen. Volgens het PMF-bestuur kon de taak die men zichzelf had gesteld het beste worden uitgevoerd door mensen die de situatie waarin de aanvragers(-sters) verkeerden, ter plaatse konden beoordelen. Hierbij zou een ander bestuur beter aansluiten. Besloten werd dan 139 Bezemer. 501. 140 Van der Houwen. 23. 141 Bezemer. 500.

368

Een delegatie van opvarenden van de koopvaardijvloot maakte in juni 1943 te Ottawa kennis met petekind Prinses Margriet (Koninklijk Huisarchief) ook dat het Londense bestuur zou aftreden zodra de tijd was aangebroken dat men in Nederland met het werk kon beginnen. Op 3 januari 1946 vond in Moorgate Hall te Londen, het kantoor van The Dutch Trading and Shipping Committee, de laatste vergadering plaats van het Londense bestuur. Belangrijkste agendapunt was de samenstelling van een bestuur dat enige tijd later in Nederland zou moeten worden geïnstalleerd. Dit nieuwe bestuur moest comités oprichten die de Margrieten konden bijstaan.142 Onder Margrieten werden allen verstaan die in de administratie van het PMF voorkwamen. Veelal waren dit weduwen van in de oorlog op zee omgekomen zeelieden, maar ook tijdens de oorlog invalide geworden zeelieden kregen deze ‘koosnaam’, evenals de ouders wanneer het slachtoffer een ongehuwde zoon betrof. De aanduiding Margriet-kind spreekt in dit kader verder voor zich. Toen in 1945 de bevrijding van Nederland eenmaal een feit was, brak voor het Prinses Margriet 142 Van der Houwen. 23.

369

Fonds de tijd aan om de voor de vredestijd geformuleerde doelstellingen te verwezenlijken. Dit kwam er, in de terminologie die het fonds zelf hanteerde, op neer: ‘… de door haar ontvangen bedragen zo goed mogelijk te beheeren en te besteden ter verleening van steun aan zeelieden van Nederlandsche handels- en visschersschepen, die, hun Vaderland dienende, slachtoffer van hun taak zijn geworden, en/of ter verleening van steun aan hun nagelaten betrekkingen’.143 Er kon echter niet worden volstaan met het blijvend aanvullen van de normale voorzieningen voor de betrokken oorlogsslachtoffers. ‘Zeker, de Regeering trof haar maatregelen, maar buiten die goed geregelde Regeeringshulp is zooveel meer nodig in de gezinnen, ook voor de opvoeding der kinderen. Alleen al op dit laatste gebied kan het Prinses Margriet Fonds, indien het daartoe voldoende middelen heeft, zulk prachtig en nuttig werk doen’.144 De eerste bestuursvergadering van het PMF in Nederland liet op zich wachten tot 6 maart 1946. Omdat de meeste bestuursleden ook betrokken waren bij de organisatie der koopvaardij, zoals we eerder zagen, bleef hun aanwezigheid in Londen ook na de bevrijding van Nederland nog zeer gewenst. Er bestond echter reeds wel contact tussen de leden van het PMF in Londen en in Nederland. In november 1944 had bestuurslid Olyslager reeds Walcheren bezocht, waar hij het nodige hoorde van comités als de Zeemanspot. Er werd ook contact gelegd met de groep die in Eindhoven financiële bijdragen voor zeemansgezinnen en andere oorlogsgetroffenen had ingezameld. Direct na de bevrijding was de taak van de Zeemanspot weliswaar voltooid, maar velen zagen in dat het netwerk dat deze organisatie had opgebouwd te kostbaar was om te worden verwaarloosd. Zo ook het bestuur van het PMF. Daarom werd kapitein F.J. de Jonge, oud-gezagvoerder bij de Rotterdamse Lloyd en samen met zijn broer W.A. de Jonge één van de oprichters van de Rotterdamse afdeling van de Zeemanspot, kort daarop opgenomen in het bestuur van het PMF. De Jonge’s echtgenote, mevrouw J.M. de Jonge-Vijgeboom, was eveneens binnen de Zeemanspot actief geweest. Zij zette dit werk voort voor het PMF. Die weg zouden vele ex-medewerkers van de Zeemanspot volgen, waarmee een heel netwerk van medewerkers in de belangrijkste havensteden ten dienste van het PMF tot stand kwam. Degenen die als ‘voogd’ van de Zeemanspot hadden gefunctioneerd kenden de zeemansgezinnen immers maar al te goed en wisten waar de hulp het hardst nodig was. Maar ook anderen werden bereid gevonden om zich voor de activiteiten van het PMF in te zetten. Daaronder waren de vrouwen van de Unie van Vrouwelijke Vrijwilligers (UVV). Deze organisatie bood, verspreid over het hele land, kantoorruimte en mensen aan. Zo konden al snel in veel steden de eerste Plaatselijke Comités worden gevormd.145 Het eerste jaar in vrijheid bracht veel werk voor degenen die zich voor het PMF inzetten. Vroeg in 1945 was namelijk al begonnen met het zenden naar noodlijdende zeemansgezinnen van hulpgoederen als toiletartikelen en naaigerei. Een eerste taak voor het PMF was de distributie van deze hulpgoederen over het land. In juli 1945 kwam in Nederland een zending van 2.000 pakketten levensmiddelen aan, een geschenk van het Canadese Rode Kruis. De Nederlandse regering kocht een tweede zending levensmiddelen aan in Portugal. Deze kwam, enigszins verlaat door een havenstaking in Engeland via welk land werd verscheept, eind november in Rotterdam aan. Voor Sint Nicolaas- en winterpakketten kocht het PMF zelf huishoudelijke artikelen in, alsmede speelgoed voor 4.500 kinderen. Sommige plaatselijke comités gingen op eigen initiatief verder met hun activiteiten. Zo organiseerden zij bijvoorbeeld feestavonden, verkochten ze margrietspeldjes en zamelden ook op andere wijze geld in. Op 20 november 1945 vond in het Parkhotel te Rotterdam de eerste bijeenkomst op Nederlandse 143 Prinses Margriet Fonds, Jaarverslag 1945, statuten. Art. 4. 10. 144 Voorwoord Jaarverslag 1945 Prinses Margriet Fonds. 145 Van der Houwen. 28.

370

bodem plaats van een aantal leden van het Londense bestuur en vertegenwoordigers van de plaatselijke comités. Van Weelden, Keuls en De Jonge waren namens het bestuur aanwezig en er waren afgevaardigden van de comités uit Amsterdam, Utrecht, Den Haag, Vlaardingen, Schiedam, Rotterdam en Dordrecht. De comités uit Friesland, Haarlem, Zutphen en Eindhoven waren verhinderd. Los van elkaar hadden bestuur en comités tot op dat moment veel werk verzet, maar een geregeld contact tussen beide partijen had voortdurend ontbroken. Van Weelden zette tijdens deze eerste samenkomst aan de leden van de plaatselijke comités uiteen op welke wijze het PMF werkte. Daarna kwam men tot de uitwisseling van ervaringen en zaken waarover men graag de mening van anderen wilde vernemen. Alle aanwezigen konden zich vinden in de slogan ‘de gezinnen iets extra’s te geven, en zulks om Margrietspeld met anker den zeeman te eeren’. De bestuursleden konden na afloop ‘Londen’ inlichten: het fonds had een goede ‘tweede’ start gemaakt. Bij deze gelegenheid werd ook de balans opgemaakt over de periode waarin het fonds vanuit Londen actief was geweest. Gedurende de vijf oorlogsjaren heeft de ‘Stichting Zeerisico 1940’ aan in totaal 3.475 zeelieden of hun bereikbare nabestaanden uitkeringen verstrekt. Dit betrof 2.693 doden en vermisten door oorlogsactie, 475 door een zeeongeval en 38 door beroepsziekte. Verder werden 131 blijvend invaliden door oorlogsactie en 138 ten gevolge van een zee-ongeval onder de hoede genomen. Voor zover de gewonde of invalide zeelieden of de nabestaanden van de omgekomenen bereikbaar waren, heeft het PMF tijdens de oorlogsjaren in de vorm van geld of natura steeds iets extra’s aan hen verstrekt.146 Na de oorlog zag het PMF zich voor de taak gesteld om materiële en maatschappelijke hulp te bieden aan de gezinnen van de omgekomen zeelieden. Allereerst was materiële hulp nodig: veel goederen waren de eerste tijd na de bevrijding immers nog schaars en derhalve duur. De kosten van levensonderhoud waren daardoor hoog, terwijl de pensioenen die de weduwen en wezen van omgekomen zeelieden in eerste instantie ontvingen nog op een laag niveau stonden. Het PMF wist zich te verzekeren van de hulp van enkele kapitaalkrachtige bedrijven, die in de huidige tijd ‘sponsoren’ zouden heten. Daaronder was bijvoorbeeld een groothandel in wol in het Deense Sonderborg met een Nederlandse directie, die enkele malen zendingen wol stuurde welke onder de zeemansgezinnen werden verdeeld. Ook van andere bedrijven en particulieren werden geld en goederen ontvangen, waarbij ook de koopvaardij zich niet onbetuigd liet. Op diverse schepen werden inzamelingen onder passagiers en bemanningen gehouden. Nadat de eerste nood onder deze gezinnen was geledigd, werd besloten om de toekomstige taken van het PMF gestructureerd en niet alleen met behulp van vrijwillige krachten aan te pakken. In 1948 stelde het fonds mej. M.E. van der Pol hiertoe aan, een gediplomeerd maatschappelijk werkster die reeds tijdens de oorlogsjaren gewerkt had onder gezinnen waarvan de kostwinner in het buitenland verbleef. Mej. Van der Pol is tot aan de opheffing van het fonds in september 1976 als zodanig bij het PMF betrokken geweest. Zij was vooral werkzaam in Rotterdam, waar de meeste Margrieten woonachtig waren, doch trok ook wel het land in waarbij zij op verzoek van de plaatselijke comités van het fonds gezinnen bezocht waar deskundige maatschappelijke hulp 146 Van der Houwen. 17.

371

nodig was. De plaatselijke comités ontstonden na de bevrijding op verschillende plaatsen in het land, uiteraard vooral daar waar kostwinnerloze zeemansgezinnen woonachtig waren. In totaal ging het om 52 plaatselijke comités die de contacten met de betrokken gezinnen onderhielden en deze regelmatig bezochten. Ook op Terschelling was een dergelijk comité gevestigd, geleid door de heer Sjoerd de Feyfer, destijds leraar aan de Zeevaartschool. Op zijn verzoek bezocht mej. Van der Pol ook Terschelling, waarbij ze onder andere hulp verleende aan het gezin van de tijdens de torpedering van de ‘Leto’ omgekomen stuurman/marconist Gerrit Jan Smit te Hoorn en dat van Pieter Meuldijk, die omkwam bij de torpedering van het ss ‘Groenlo’.147 De plaatselijke comités werkten veel samen met andere instellingen, zoals de reeds eerder genoemde Unie van Vrouwelijke Vrijwilligers. Ook het Rode Kruis bood hulp; veelal lag die op het logistieke vlak zoals bij het bieden van huisvesting voor bureaufaciliteiten. Huisbezoek was één der kerntaken van de plaatselijke comités, waarbij adviezen werden gegeven op het gebied van opvoeding of budgettering en ook op andere wijze hulp werd geboden. Verder hielden de comités zich bezig met het organiseren van bijeenkomsten voor de Margrieten en activiteiten gericht op fondswerving. De comités beschikten, daartoe ‘bevoorraad’ door het bureau van het PMF, over de juiste connecties om kinderen aan een vakantie of in een later stadium aan een werkkring te kunnen helpen. Tweemaal per jaar organiseerden de comités gezamenlijk bijeenkomsten waar alle Margriet-gezinnen samen iets ondernamen. Zo werden onder andere vaar- en bustochten gehouden waarbij de Margrieten volop de gelegenheid hadden met elkaar in contact te komen. De verjaardag van prinses Margriet, 19 januari, was een vaste feestdag voor de Margrieten. Dan werden middagen of avonden georganiseerd met toneel of film. Elk jaar werd bovendien een aantal Margrietkinderen op paleis Soestdijk uitgenodigd om daar de feestelijkheden mee te maken, voor velen een hele ervaring. In het in de paragraaf over de Zeemanspot al eerder aan de orde gekomen vakantiehuis ‘De Witte Hull’ te Zeist was voor de Margrieten en hun gezinnen gelegenheid om op kosten van het PMF de vakantie door te brengen. Ook werden hier cursussen voor de vrouwen georganiseerd, vooral gericht op opvoedingsvraagstukken en budgettaire onderwerpen. Tijdens verblijf in ‘De Witte Hull’ gold een praktisch verbod op de treurige verhalen over hun belevenissen waarmee sommige vrouwen elkaar in de put dreigden te praten. De Margrietkinderen werden door het PMF vakanties aangeboden, georganiseerd door de Stichting Het Vierde Prinsenkind. Voor de oudere kinderen bestond er gelegenheid om een reis per schip te maken naar Hull in Engeland. Behalve kinderen van omgekomen zeelieden, maakten ook kinderen van omgekomen marinemensen gebruik van ‘De Witte Hull’ via tussenkomst van het Karel Doorman Fonds of de Stichting ’40 - ’45. De Witte Hull diende verder als onderkomen voor de deelnemers aan de Landdagen die bestuur en plaatselijke comités jaarlijks samen doorbrachten en waarbij niet alleen contacten werden gelegd en verstevigd maar ook allerlei informatie werd uitgewisseld in de vorm van bijvoorbeeld lezingen van deskundigen op het terrein van opvoedingsproblemen en sociale wetgeving.148 Toen de materiële nood van de eerste jaren na de bevrijding achter de rug was, manifesteerden zich bij veel Margrieten geestelijke problemen. Hier lag de taak van mej. Van der Pol, die daartoe veelvuldig het land in trok.149 Mej. Van der Pol kon het vele maatschappelijk werk natuurlijk niet alleen aan. Vaak werkte zij samen met maatschappelijke diensten van rederijen. Want ook de meeste rederijen lieten zich niet onbetuigd waar het het lot van gezinnen van hun omgekomen personeelsleden betrof. Zo werd bijvoorbeeld door de KNSM financiële hulp geboden bij de studie 147 De heer G.I. Smit, Hoorn, Terschelling. Mondelinge mededeling, augustus 2003. 148 Van der Houwen. 42 - 47. 149 Helaas is niet meer na te gaan in welke mate het PMF zich om Terschellinger vrouwen bekommerde, aangezien het privacy-gevoelige deel van het PMF-archief is vernietigd. De heer A.A. van der Houwen, Spijkenisse. Mondelinge mededeling, april 2005.

372

van de kinderen en verstrekte deze maatschappij ook in andere zin materiële hulp bij opvoeding en studie.150 Ook het PMF was in deze actief en verstrekte financiële steun aan kinderen van zowel omgekomen als van minder-valide en afgekeurde zeelieden. Behalve de KNSM waren er meer grote scheepvaartmaatschappijen die een eigen studiefonds hadden. Zo keerde het onderwijsfonds van de Stoomvaart Maatschappij Nederland bijvoorbeeld 1.000 gulden per jaar uit voor het volgen van een universitaire studie over een periode van maximaal vier jaar. Het PMF trok één lijn met de rederijen en hield daarbij het quotum aan van de ‘Nederland’. Naast studiefinanciering kende het PMF verder nog een Beleggings- en Voorschotten Commissie, die aan invalide zeelieden subsidies verstrekte om een eigen bedrijf te kunnen starten.151 In december 1947 kwam de Wet Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers tot stand, dus 2,5 jaar na de bevrijding (in de volgende paragraaf wordt nader ingegaan op aard en totstandkoming van deze pensioenregeling). Voor veel zeelieden en zeemansweduwen die verwachtten voor dit pensioen in aanmerking te zullen komen was dit een moeilijke periode. De in die 2,5 jaar aan hen verstrekte uitkeringen waren eigenlijk te laag om goed van rond te kunnen komen en menigeen vroeg zich af of hij/zij inderdaad recht op het pensioen had. In die periode maakte het PMF zich verdienstelijk door aan deze mensen voorschotten te verstrekken, terwijl het fonds er tegelijkertijd bij het ministerie van Scheepvaart op aandrong dat de wet snel een feit zou zijn. Toen die eenmaal werd afgekondigd, bleek deze buitengewoon pensioen toe te kennen met terugwerkende kracht vanaf 1 januari 1946. Hiermee werd het de betrokkenen mogelijk gemaakt de voorschotten aan het PMF terug te betalen zonder zelf direct in financiële moeilijkheden te geraken.152 Bij het uitvoeren van haar taak ten aanzien van teruggekeerde zeelieden heeft het PMF steeds nauw samengewerkt met het departement van Verkeer en Waterstaat en het daaronder ressorterende Bureau Zeemanszaken, dat belast was met de ten uitvoerlegging van de Wet Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers. Tussen het PMF en het Bureau Zeemanszaken vormden met name de ‘moeilijke gevallen’ onderwerp van gesprek. Nadat beroepsinstanties in het leven waren geroepen trad het PMF veelal op als bemiddelaar van de oorlogsgetroffenen die tegen een voor hen negatieve beslissing ten aanzien van het buitengewoon pensioen in beroep wensten te gaan. Het PMF trad dan op als adviseur bij de keuze van advocaten en nam de eventuele kosten hiervan voor zijn rekening.153 Het spreekt voor zich dat de werkzaamheden van het PMF afnamen naarmate de tijd verstreek. Er werd na verloop van tijd dan ook steeds minder vaak een beroep op het fonds gedaan. Niettemin bleef het apparaat van het fonds in stand en de overheadkosten hoog. Daarom werd in 1970 tot een grondige reorganisatie besloten. De bijeenkomsten op de verjaardag van Prinses Margriet, bustochten, vakantieweken en kerstattenties vonden dat jaar voor de laatste maal plaats. Het kantoor op het Emmaplein in Rotterdam werd opgeheven en de administratie overgebracht naar het privé-adres van maatschappelijk werkster mej. Van der Pol. Daarmee kon ook de administratieve staf afvloeien. Al eerder, in de jaren zestig, waren de plaatselijke comités opgeheven. Niettemin bleven veel oud-comitéleden beschikbaar als contactpersoon. Zo bleef men elkaar bezoeken en werd het werk van het PMF in feite op informele wijze voortgezet. Medewerkers en Margrieten bleven elkaar jaarlijks op 4 mei ontmoeten tijdens de Nationale Dodenherdenking

150 Wijlen de heer E. Ruyg, Harlingen. Mondelinge mededelingen, 2 september 1994. 151 Van der Peet. 16. 152 Van der Houwen. 34. 153 Van der Peet. 16.

373

Bij haar afscheid van het Prinses Margriet Fonds in 1976 kreeg mej. Van der Pol door Prinses Margriet een koninklijke onderscheiding opgespeld (PMF) bij zeemansmonument De Boeg in Rotterdam.154 Aan het begin van de jaren zeventig werd de financiële toestand van het PMF zorgelijk. De giften hadden allang opgehouden binnen te stromen maar de vaste uitgaven bleven uiteraard voortgaan. Zo teerde het fonds langzaam in op het kapitaal dat tijdens de oorlogsjaren was opgebouwd. Toen de Stichting Bekker-la Bastide-Fonds in Rotterdam aanbood het werk van het PMF voort te zetten en de bestaande verplichtingen over te nemen besloot het bestuur op 14 januari 1976 het fonds op te heffen. Het maatschappelijk werk onder de Margrieten kon zo nog enige jaren worden voortgezet, totdat het natuurlijk verloop dit overbodig maakte.155 De definitieve opheffing van het PMF vond plaats in september 1976. In december 1950 bestond het archief van het PMF nog uit vijf kasten met hangmappen, gesor154 Van der Houwen. 51 - 53. 155 Ibidem.

374

teerd naar woonplaats en aard der familiebetrekkingen. Toen het archief in 1976 werd overgedragen aan de rechtsopvolger van het fonds, werden deze vaak zeer persoonlijke dossiers alleen ‘voor zover van belang’ overgedragen. Al het overige materiaal werd vernietigd. Het huidige archief omvat nog slechts vijf dozen. Niettemin geeft het overgebleven materiaal een beeld van het aantal gezinnen dat bij het fonds was ingeschreven. In totaal hebben 1.600 Margrieten in ruim 1.200 gezinnen een beroep gedaan op het PMF, zo wijst een inventarisatie van het overgebleven deel van het archief uit.156 Dit betreft dus een derde van de nabestaanden der 3.600 Nederlandse zeelieden die tijdens de oorlog het leven verloren. Naast deze groep nabestaanden, steunde het PMF ook 270 minder-valide zeevarenden, die in materiële en morele zin hulp nodig hadden.157 In de periode waarin het PMF heeft bestaan, van 1941 tot 1976, heeft het voor ruim drie miljoen gulden verstrekt aan uitkeringen, vakanties, kerstattenties, enzovoorts.158 Behalve het Prinses Margriet Fonds heeft ook een tweetal kleinere organisaties zich direct na de bevrijding bezig gehouden met de opvang van teruggekeerde zeelieden: zeemanscollege Zeemanshoop en de Stichting Zeemanswelzijn. Beide waren organisaties die zich richtten op de exploitatie van zeemanshuizen waar zeelieden terechtkonden voor ontspanningsactiviteiten. Hun bemoeienissen speelden zich echter op een zeer kleine schaal af, het PMF was in deze het meest actief.159 Mede omdat over beide organisaties zeer weinig gegevens konden worden achterhaald is er van af gezien hun activiteiten inzake de opvang van na de oorlog teruggekeerde zeelieden uitgebreid op deze plaats te behandelen. Ook de zeeliedenbonden en beroepsorganisaties als de (nog steeds bestaande) Nederlandse Vereniging van Kapiteins ter Koopvaardij (NVKK) sprongen na de bevrijding in de bres voor uit de oorlog teruggekeerde zeelieden.160 Voor families van omgekomen marinemensen vervulde het Karel Doorman Fonds ongeveer dezelfde rol als het PMF.

Sociale voorzieningen voor de zeelieden

Zorg voor de zeelieden zelf tijdens de oorlogsjaren bestond er dus zeker. Zowel de Stichting Zeerisico 1940 als het Prinses Margriet Fonds verzetten hierbij het nodige werk wanneer het aankwam op het uitvoeren van wettelijke voorzieningen en maatschappelijk werk op particulier initiatief. Hieronder wordt nader ingegaan op de eerstgenoemde taak om daarna de ontwikkelingen te schetsen die hier na de oorlog uit voortvloeiden. Voor de Nederlandse zeeman was de Zeeongevallenwet 1919 van groot belang. Deze wet garandeerde hem of zijn nabestaanden bepaalde uitkeringen indien hem op zijn schip een ongeval overkwam. De uitvoering van de wet lag in handen van de Coöperatieve Vereniging Zeerisico, zoals bleek. De vereniging kon, toen de Duitsers eenmaal Nederland hadden bezet, zijn taak uiteraard niet meer uitvoeren, reden waarom de ‘Shipping’ in Londen samen met enkele uitgeweken reders op 3 januari 1941 de Stichting Zeerisico 1940 oprichtte teneinde continuering van de uitgaven die met uitvoering van de Zeeongevallenwet 1919 gemoeid waren, te kunnen waarborgen. Deze stichting had vestigingen te Londen en op Curaçao. Intussen was een regeling getroffen met de minister van Sociale Zaken, waarbij de ‘Londense’ regering zich onder bepaalde voorwaarden garant stelde voor deze uitgaven. Bedoelde regeling werd geacht te zijn ingegaan op 15 mei 1940, direct na de capitulatie van Nederland. Nadat de minister van Handel, Nijverheid en Scheepvaart alle Nederlandse schepen buiten bezet Neder156 Van der Houwen. 36. 157 Van der Peet. 16. 158 Ibidem. 17. 159 Ibidem. 15. 160 Ibidem. 17.

375

land per 1 juni 1942 had gevorderd, werden ook de vaartuigen die tot dan toe buiten de bovengenoemde regeling waren gebleven aangesloten bij de Stichting Zeerisico 1940. Vanaf dat moment was de Stichting de centrale instantie voor uitvoering van de Zeeongevallenwet 1919. Voor de opvarenden van alle onder Nederlandse vlag varende schepen gold sindsdien dezelfde uniforme ongevallenregeling.161 Ten gevolge van een overeenkomst tussen de Nederlandse rederijen en de vakorganisaties van zeelieden waren de uitkeringen voor oorlogsongevallen al in september 1939 met vijftig procent verhoogd. Een half jaar later, in februari 1940, werd de regeling opnieuw herzien en uitgebreid. Later tijdens de oorlog werden ook de vergoedingen voor ‘gewone’ ongevallen met vijftig procent verhoogd en gelijkgesteld met die voor oorlogsongevallen.162 Na afloop van de oorlog besloot de regering de oorlogsuitvoering van de Zeeongevallenwet 1919 te liquideren. Derhalve kwam de uitvoering vanaf 5 mei 1945 weer in handen van de Coöperatieve Vereniging Zeerisico. Bij beschikking van de minister van Sociale Zaken werd op 29 augustus 1945 aangekondigd dat voor de Zeeongevallenverzekering een commissie werd ingesteld met als taak de minister te adviseren over het creëren van eenheid in de verschillende bepalingen en inzake een voorgenomen herziening van de Zeeongevallenwet. Na indiening van die adviezen kwamen de ministers van Sociale Zaken en Volksgezondheid, en voor Scheepvaart, W. Drees en J.M. de Booy, met twee beleidsvoornemens. Daar bleek uit dat voor zeelieden die vaarplichtig waren of dat waren geweest, tot en met 31 december 1945 het in Londen vastgestelde reglement van de Stichting Zeerisico 1940 van kracht bleef. Met ingang van 1 januari 1946 zou een herziene regeling van de Zeeongevallenwet van kracht worden. Daarbij zou worden gestreefd naar een grotere uniformiteit en een nauwere aansluiting bij de ontwikkeling in andere takken van de sociale verzekering. Dit alles leidde ertoe dat aan oorlogsgetroffenen als tussentijdse maatregel een toeslag zou worden verstrekt volgens de regeling die na de scheepsvordering van 1942 was overeen gekomen tussen reders en werknemers. Deze regeling gold voor alle zeelieden, ook voor hen die hadden gevaren voor rederijen die zich in een eerder stadium niet aan deze toeslagen hadden verbonden. Niettemin bleef er nog een groep zieke of invalide zeelieden over die niet met de tussentijdse maatregelen werd geholpen, waaronder een aantal dat in Azië slachtoffer was geworden van de Japanse bezetting. Op 11 december 1947 voerde de regering het Buitengewoon Pensioen voor Zeelieden-oorlogsslachtoffers in. Dit ging met terugwerkende kracht in op 1 januari 1946. Het gold voor Nederlandse zeelieden die in de periode 1 september 1939 tot en met 2 maart 1946 deel hadden uitgemaakt van de bemanning van een zeevaartuig of in de periode 1 september 1939 tot en met 15 december 1945 van die van een vissersvaartuig (afbakening voor de laatstgenoemde categorie per 15 december had te maken met het feit dat de vaarplicht voor vissers reeds op 1 november 1945 was opgeheven). Men kwam voor het Buitengewoon Pensioen in aanmerking wanneer er een vermindering van arbeidsgeschiktheid was opgetreden die voortkwam uit verwondingen of verminkingen die waren ontstaan gedurende oorlogshandelingen aan boord van de schepen. Ook vielen onder de regeling ziekten of gebreken die geheel of gedeeltelijk het gevolg waren van de oorlogsdienst op vaartuigen waar men tijdens de periode 1940 - 1945 op was geplaatst, of die voortkwamen uit de behandeling die men had ondervonden tijdens gevangenschap door de vijand of ten gevolge van vermoeienissen, behandelingen etc. die niet door eigen opzettelijk toedoen waren ontstaan of 161 Bezemer. 495 - 497. 162 Van der Peet. Thuisvaart, tegemoetkoming en teleurstelling. 17.

376

Beschikking uit 1995 waarmee een wijziging werd doorgevoerd in het Buitengewoon Pensioen Zeelieden oorlogsslachtoffers verergerd. In geval van overlijden van de zeevarende werd het Buitengewoon Pensioen aan zijn nabestaande(n) uitgekeerd.163 Bij het afkondigen van de Wet Buitengewoon Pensioen voor Zeelieden-oorlogsslachtoffers (WBPZ) schoten echter zowel overheid als rederijen te kort bij het verstrekken van voldoende voorlichting. Veel zeelieden die wel voor het pensioen in aanmerking kwamen liepen het dan ook mis doordat ze niet op de hoogte waren van het bestaan van de WBPZ. Dit betrof mensen die geen lid waren van een vakorganisatie, niet in aanraking kwamen met een hulpverlenende instantie en hun meeste tijd op zee doorbrachten. Oud-zeeman Willem Vis, overlevende van de ramp met de ‘Simon Bolivar’ in 1939, was één van 163 Staatsblad 355. Beschikking van de minister van Justitie van 31 augustus 1995, houdende plaatsing in het Staatsblad van de tekst van de Wet Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers, zoals deze laatstelijk is gewijzigd bij de wet van 10 juli 1995.

377

degenen die niet op de hoogte waren van het bestaan van het pensioen. Pas in 1997 (!), toen Vis al vele jaren niet meer voer, kwam hij in aanraking met medewerker H. Meurs van het Instituut voor Maritieme Historie die hem erop attendeerde. Vis: ‘De ondergang van de ‘Simon Bolivar’ waarop ik als koksmaat voer heeft me niet onberoerd gelaten. Ook later in de oorlog, toen ik als olieman en stoker voer, heb ik tal van schepen ten onder zien gaan. Zelf kroop ik wel telkens door de mazen van het net maar het doet wel iets met je’. Vis stopte in de jaren zestig met varen en aanvaardde een functie als conciërge bij een scholengemeenschap in zijn woonplaats Amsterdam. Dankzij de hulp en bemiddeling van Meurs kwam hij alsnog met terugwerkende kracht voor zijn buitengewoon pensioen in aanraking. ‘Maar ik moest wel helemaal met de billen bloot. Gelukkig kon Meurs met behulp van archiefstukken aantonen wat ik in de oorlogsjaren heb meegemaakt. Maar ik weet ook van anderen die niks konden bewijzen. Die liepen het mis’.164 Vis ontving uiteindelijk een bedrag van ƒ 13.000 aan achterstallig pensioengeld.165 Van der Peet spreekt van ‘legio voorbeelden’ die het buitengewoon pensioen (aanvankelijk) niet kregen.166 Meurs krijgt nog steeds vragen van oud-zeelieden naar de mogelijkheid om alsnog voor het pensioen in aanmerking te kunnen komen. ‘Ik help hen dan om de benodigde formulieren in te vullen. In de loop der jaren heb ik zo enkele honderden mensen kunnen helpen’.167 In hoeverre zeelieden afkomstig van Terschelling voor het pensioen in aanmerking zijn gekomen is niet bekend. Er is nagenoeg niemand van hen meer in leven en de nabestaanden weten veelal niet hoe hun vaders, voor zover zij na de oorlog niet meer voeren, aan hun inkomen kwamen, omdat ze daar destijds te jong voor waren. Wel hebben de weduwen van de van Terschelling afkomstige zeelieden die in oorlogstijd omkwamen vrijwel allemaal een buitengewoon pensioen genoten. In het kader van deze studie zou het te ver voeren al te veel aandacht te besteden aan de talloze strubbelingen waarmee de invoering van de WBPZ gepaard ging. Twee zaken verdienen echter nog wel de nodige aandacht. Allereerst is dat het zgn. Kerstensverlof genoemd naar de toenmalige minister van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, P.A. Kerstens. Dit verlof vloeide voort uit het advies van de commissie die zich moest buigen over een toekomstige wachtgeld- en pensioenregeling voor de opvarenden van de vloot die waren onderworpen aan de vaarplicht. In mei 1944 bracht deze commissie advies uit over een wachtgeldregeling. De regering nam dit over en publiceerde het op 21 september 1944 in een Koninklijk Besluit.168 Met het oog op herstel van gezins- en familieverband na de thuiskomst voorzag de regeling onder meer in een buitengewoon verlof van zestig dagen met behoud van gage, inclusief een bepaalde hoeveelheid voedingsgeld. De regering verzuimde echter aan de hiervoor in aanmerking komende zeelieden te melden dat toepassing van de Zeeongevallenwet tijdens dit verlof niet van kracht was. Tal van zeelieden brachten zo hun buitengewoon verlof onverzekerd door, met alle risico’s van dien.169 Een ander belangrijk onderwerp in dit kader is de Vaarplichtbeloning, een jaarlijkse uitkering ter vergoeding van het feit dat men tijdens de oorlogsjaren had voldaan aan de door de regering opgelegde vaarplicht. Een veelbesproken onderwerp, getuige de reacties hierop van de zeelieden zelf. Over de hoogte van deze uitkering adviseerde de commissie die een nieuw pensioenstelsel voor zeelieden voorbereidde op 28 oktober 1947 om de beloning te stellen op ƒ 300 per jaar voor de duur van het leven. De ene helft zou voor rekening van de staat moeten komen, de andere voor die van de reders. De uitkering zou na het zestigste levensjaar in moeten gaan. Dit voorstel 164 De heer W. Vis, Amsterdam. Mondelinge mededelingen, 6 augustus 1997. 165 De heer H. Meurs, Zoetermeer. Mondelinge mededeling, 2 maart 2005. 166 Van der Peet. Thuisvaart. 19. 167 De heer H. Meurs, Zoetermeer. Mondelinge mededelingen, 28 februari 2005. 168 Staatsblad E 116. Wachtgeld- en pensioenregeling zeevarenden. 1944. 169 Van der Peet. Thuisvaart. 20.

378

werd door laatstgenoemde partij echter niet geaccepteerd. De reders stonden op het standpunt dat zij met het oog op het nieuwe pensioenfonds als werkgevers financieel reeds genoeg werden belast. Uiteindelijk besloot de regering de hoogte van het jaarlijks uit te keren bedrag te stellen op ƒ 150; weduwen van omgekomen zeelieden, mits zij voor 10 mei 1940 waren gehuwd, ontvingen ƒ 90 per jaar. De reacties op de hoogte van de Vaarplichtbeloning waren veelal negatief tot zeer negatief. ‘Gek-aanstekerij’, was een veelgehoord oordeel.170 Veel betrokkenen vonden dat deze uitkering de benaming ‘beloning’ niet verdiende omdat ‘het bedrag niet in verhouding staat tot dat wat zeevarenden hebben moeten meemaken’.171 Een aantal vaarplichtige vissers kwam tot de ontdekking dat ze niet voor de beloning in aanmerking kwamen omdat hun namen niet waren vermeld op de lijst van rechthebbenden die door het ministerie van Verkeer en Waterstaat werd gehanteerd. Zij die zich snel meldden bij het Directoraat-Generaal van Scheepvaart, kregen de uitkering alsnog. Vissers die hierbij de gestelde termijn overtraden kregen echter niets, evenals een aantal vissers dat tijdens de oorlog dienst had gedaan bij de Koninklijke Marine: door hun marinedienst was hen extra gage uitbetaald waardoor zij niet ook nog eens voor de Vaarplichtbeloning in aanmerking kwamen. De oorzaak van deze gang van zaken moet worden gezocht in onachtzaamheid van het ministerie van Landbouw en Visserij, dat na juni 1946 bovendien ook nog werd afgescheiden van het in mei 1945 opgezette ministerie van Scheepvaart en Visserij. De genoemde vissers werden slachtoffer van het steekspel tussen beide ministeries en onachtzaamheid van dat van Landbouw en Visserij.172 De zeelieden die in aanmerking kwamen voor Vaarplichtbeloning en Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers dienden rekening te houden met ‘verrekenbare inkomsten’ bij de vaststelling van het Buitengewoon Pensioen. Hierdoor werd (en wordt) de Vaarplichtbeloning aangemerkt als verrekenbare inkomsten en voor zeventig procent in mindering gebracht op het Buitengewoon Pensioen. Ook ontkwam men niet aan de afdracht van inkomstenbelasting. Kortom: wat door velen werd gezien als een ‘meevaller’ ontpopte zich tenslotte als een regelrechte ‘tegenvaller’. Een andere bron van ontevredenheid onder teruggekeerde Nederlandse zeelieden waarop tenslotte nog moet worden ingegaan is het decoratiebeleid dat de regering ten aanzien van hen voerde. Met dat beleid had de ‘Londense’ regering reeds een begin gemaakt. Zo werden per Koninklijk Besluit van 11 juni 1940 het Bronzen Kruis en het Bronzen Kruis met Eervolle Vermelding ingesteld, decoraties die werden verleend voor moedige of beleidvolle daden tegenover de vijand verricht. In 1941 werden daar het Kruis van Verdienste en het Kruis van Verdienste met Gesp aan toegevoegd, bedoeld voor onderscheiding van gevallen waarin niet gesproken kon worden van actie tegenover de vijand maar waar sprake was van moedig of beleidvol optreden in verband met vijandige actie. De onderscheiding die echter het meest werd toegekend aan koopvaardijpersoneel was het per Koninklijk Besluit d.d. 18 februari 1944 ingestelde Oorlogsherinneringskruis, waaraan één of meer Gespen (vijf voor algemene en vier voor bijzondere krijgsverrichtingen) konden worden toegevoegd voor Algemene of Bijzondere Krijgsverrichtingen. Het was bedoeld voor militairen in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden; Nederlanders of Nederlandse onderdanen, dienende aan boord van Nederlandse koopvaardij- of vissersschepen onder Nederlands dan wel geallieerd beheer en Nederlanders of Nederlandse onderdanen, deel uitmakende van vliegtuigbemanningen der Nederlandse burgerluchtvaart onder Nederlands dan wel geallieerd beheer.173 Het was deze onderscheiding waarvan het toekenningsbeleid onder oud-vaarplichti170 Van der Wal. Gebleven. 96. 171 De heer P.W. de Visser, oud-schepeling/kanonnier. Egodocument, 1999. Geciteerd door Van der Peet in: Eindrapport SOTO. 10. 172 Van der Peet. Eindrapport Soto. 10. 173 http://www.onderscheidingen.nl/nl/medailles/ww2/ohk.html.

379

gen veel wrevel wekte. Het Oorlogsherinneringskruis werd algemeen als ‘magertjes’ en ‘pover’ beschouwd, bovendien werd vóór toekenning het ‘doopceel’ van betrokkenen compleet gelicht, een handelwijze die men in het algemeen als krenkend ervoer omdat dit de indruk wekte dat de overheid de betrokkenen niet op hun woord geloofde.174 De oud-vaarplichtigen die voor het Oorlogsherinneringskruis in aanmerking kwamen ontvingen in 1946 een machtiging tot het dragen ervan. Het ereteken zelf en een bevestiging lieten nog geruime tijd op zich wachten. De definitieve afkondiging kwam bij Koninklijk Besluit van 6 januari 1948.175 Alom werd nog decennia na de oorlog gewezen naar de Britse regering, die in de jaren negentig van de vorige eeuw Nederlandse zeevarenden welke zich tijdens de strijd op zee door dapper gedrag hadden onderscheiden alsnog eretekens toekende. De Britten zouden daarmee een ‘ruimer’, ‘fatsoenlijker’ en ‘menswaardiger’ beleid hanteren.176 Maar of die onderscheidingen zoveel waarde hadden is nog maar de vraag, want de Britten ondervonden altijd veel kritiek op hun ruimhartige onderscheidingsbeleid. Hoge officieren die veldslagen hadden verloren werden gewoonlijk als helden onthaald en door de koning persoonlijk onderscheiden. Van luchtmaarschalk sir Arthur Harris is de sarcastische opmerking over ‘de Britse gewoonte de pijn van nederlagen te verzachten met een vloedgolf aan medailles’.177 Zoals alle zeelieden die de oorlog overleefden, werden ook die afkomstig van Terschelling onderscheiden met het Oorlogsherinneringskruis. Slechts een enkeling ontving een hogere onderscheiding, zoals kapitein Jan Lassche. Oud-zeelieden die tijdens de oorlog de strijd op zee hebben meegemaakt voelden zich in 1998 opnieuw door de overheid miskend. Op uitnodiging van het eerste kabinet Kok werd in de zomer van dat jaar de Stichting Onderzoek Terugkeer en Opvang (SOTO) opgericht. Naast de destijds lopende onderzoeken naar allerlei uit oorlog en bezetting daterende financiële kwesties, werd het van belang geacht onderzoek te doen naar de immateriële kant van terugkeer en opvang van oorlogsgetroffenen na de bezetting, met andere woorden: naar de wijze waarop de samenleving op hen had gereageerd. Toen niet direct duidelijk werd dat ook de uit de oorlog teruggekeerde zeeman onderwerp van onderzoek zou zijn, ontstonden protesten. Veteranenorganisaties trokken aan de bel bij het kabinet en er verscheen een ingezonden brief in de landelijke dagbladen. Uiteindelijk bleek ook de terugkeer van de in de oorlog actief geweeste zeelieden inderdaad onderwerp van onderzoek te zijn. Maritiem historicus Anselm van der Peet, werkzaam bij het Instituut voor Maritieme Historie in Den Haag, belastte zich daarmee. Hij doet daarvan verslag in de bundel Mensenheugenis.178 Zijn onderzoek is in kringen van oud-zeelieden en hun verwanten goed ontvangen en bevestigt het beeld dat van hen in deze studie (in het hoofdstuk Nederlandse zeelieden tijdens de Tweede Wereldoorlog van dit deel) werd geschetst.

174 Van Seumeren. 175 Staatsblad 16. 176 Van der Peet. Eindrapport SOTO. 12. 177 Hastings. Armageddon. 102 - 103. 178 Van der Peet. Vervreemding en onvervulde verwachtingen. 179 - 202.

380

Slotbeschouwing Tijdens de onderzochte periode bestond op Terschelling een samenleving die door onderlinge solidariteit werd gekenmerkt. Terschellingers hebben altijd pal voor elkaar gestaan, zowel in tijden van vrede als van oorlog. Dat was met name het geval in de periode van de zeilvaart, toen het eiland ten gevolge van ongevallen op zee een structureel vrouwenoverschot telde, zoals in veel gemeenschappen met een relatief hoog aantal zeevarenden. Dit gegeven was de drijfveer voor het ontstaan van sociale arrangementen in de vorm van fondsen, waarmee weduwen en wezen werden ondersteund, en zeemansverzekeringen. De zorg voor elkaar blijkt op Terschelling tijdens de bezetting uit de wijze waarop de in één klap vaderloos geworden zeemansgezinnen werden gesteund, uit de op het welzijn van de bevolking gerichte, soms risicovolle activiteiten van Atte Hibma inzake de voedselvoorziening en uit de steun van Dirk Mentz Fonds, Willem Barends Fonds en zeemansverzekering De Buul. De samenleving zoals die in de beschreven periode op het eiland bestond verdient dan ook de kenschets ‘zorgzaam’. Dat men tijdens de bezetting niets voor de op het eiland woonachtige joden heeft kunnen doen, deed velen oprecht verdriet. Want aan hen heeft het isolement waarin Terschelling tijdens die periode verkeerde, uiteindelijk het leven gekost. Voor de zeemansgezinnen werd goed gezorgd. Sporadisch is er een aanwijzing voor collectes zoals die op meer plaatsen in het land voor hen werden gehouden toen de Duitsers het deel van de gages dat aan de gezinnen toeviel, verlaagden tot het niveau van Maatschappelijk Hulpbetoon. Dergelijke acties waren echter al snel overbodig toen hulp van buitenaf kwam in de vorm van de Zeemanspot. Dit fonds heeft, mede dankzij de inzet van een Terschellinger vrouw en twee mannen, dertig zeemansgezinnen op het eiland financieel de oorlog door geholpen. Toevalligerwijs heeft de grote initiator van het fonds, Walraven van Hall, enkele jaren van zijn - korte - leven op Terschelling doorgebracht. Het zou te ver voeren daaruit te concluderen dat hij er is aangestoken door het virus van de ‘zorgzame samenleving’. Van Halls motieven kwamen bij de oud-zeeman voort uit zijn liefde voor het vak; hij wilde solidair zijn met de zeelieden en hun gezinnen toen die in nood raakten. De wijze waarop hij het fonds leidde is alleszins bewonderenswaardig. Niet voor niets werd Van Hall in het voorjaar van 2006 door het Historisch Nieuwsblad gerekend tot de tien grootste verzetshelden die ons land in 1940 - 1945 heeft gekend. Helaas kwam een veertigtal van Terschelling afkomstige zeelieden tijdens de oorlog om het leven. Het werk dat het Prinses Margriet Fonds in het verlengde van de Zeemanspot na de bezetting voor hun gezinnen ontplooide, heeft op Terschelling veel waardering ondervonden. Het fonds heeft tientallen weduwen en wezen op het eiland geholpen hun leven weer op orde te krijgen. Wanneer we de periode overzien waarin men op Terschelling met de Duitse bezetting werd geconfronteerd, valt nog een aantal zaken op. Allereerst is dat de, in vergelijking met elders, betrekkelijk vreedzame wijze waarop bevolking en leden van de bezettingsmacht in deze periode naast elkaar leefden. Een enkele uitzondering daargelaten, is op het eiland nauwelijks sprake geweest van een echte conflictsituatie. Alleen tijdens de laatste maand van de bezetting was over en weer sprake van openlijk vijandelijke gevoelens. De vreedzame verhouding tussen bevolking en bezetters werd enerzijds veroorzaakt door het feit dat de op het eiland aanwezige Duitsers zich over het algemeen fatsoenlijk gedroegen, waaruit voortkwam dat dit voor de bevolking geen aanleiding gaf tot het plegen van verzet. Een andere oorzaak voor het aanvankelijk uitblijven van verzetsactiviteiten was het betrekkelijke isolement waarin Terschelling gedurende de bezetting verkeerde. Dat leidde er niet alleen toe dat men volstrekt op elkaar was aangewezen, maar bood ook geen ruimte tot verzetsdaden. Slechts de ondersteuning van zeemansgezinnen, een 381

illegale activiteit, is hier een uitzondering op geweest. Openlijk verzet was niet mogelijk: wie op het eiland eenmaal door de Duitsers werd gezocht kon er op rekenen vroeg of laat door hen te worden gevonden. De resultaten van de op 24 juli 1944 gehouden razzia illustreren dat. Van dit gegeven is de bevolking zich gedurende de gehele bezetting terdege bewust geweest, getuige ook de uitspraken van betrokkenen in deze studie. Het feit dat Terschellingers en Duitsers ten gevolge van het isolement voortdurend op elkaar waren aangewezen heeft hier onder de eilanders tot een unieke vorm van accommodatie geleid, met als voornaamste oogmerk problemen zoveel als redelijkerwijs mogelijk was uit de weg te gaan en de bezettingstijd zo goed mogelijk door te komen. Dit gold overigens ook voor de andere waddeneilanden, waar een identieke situatie bestond. Het isolement versterkte het eilandergevoel, waardoor men zich nog meer dan in een normale situatie met elkaar en met het eiland verbonden voelde. Ook de leden van de Duitse bezettingsmacht zullen door het eilandergevoel zijn beïnvloed. Onder de Terschellinger bevolking heeft deze factor ertoe geleid dat men, meer dan dit op de vastewal het geval was, niet als vijanden met de Duitsers omging. Zo werden de Duitsers dan ook overwegend niet gezien. Ze waren er nu eenmaal, men kon niet om hen heen, simpelweg omdat hun aanwezigheid dag en nacht werd gevoeld. De Duitsers waren alom tegenwoordig in het dagelijks leven, hetgeen nog werd versterkt door het feit dat vrijwel alle Terschellinger mannen op de één of andere wijze voor de bezettingsmacht werkten en dus voortdurend met hen in contact kwamen. Daardoor had een groot deel van de bevolking het idee met hen tot dezelfde gemeenschap te behoren en het eiland met hen te delen. Dit gevoel ontstond zodra men aan de aanwezigheid van de Duitsers was gewend en duurde voort zolang er weinig uitzicht was op een spoedige verandering in de gegeven omstandigheden. Bovendien hadden Terschellingers en Duitsers veelal dezelfde belangen, zoals veiligheid en voedselvoorziening. Pas toen in 1944 de zuidelijke helft van Nederland was bevrijd en in 1945 ook voor het noorden de bevrijding naderde drong het besef weer door dat deze situatie eindig was. Het was ook in deze periode dat zich op het eiland een verzetsgroep formeerde. Op de andere waddeneilanden voltrok zich een soortgelijke ontwikkeling. Toch is op Terschelling van echte collaboratie slechts in geringe mate sprake geweest, wanneer het aantal concrete gevallen met de omvang van de totale bevolking wordt vergeleken. Op het eiland waren enkele tientallen leden van nationaal-socialistische organisaties woonachtig, die na de bezetting in het kader van de Bijzondere Rechtspleging voor tribunalen of Bijzondere Gerechtshoven moesten verschijnen. Ze kregen in de meeste gevallen maatregelen opgelegd of werden tot gelden/of celstraffen veroordeeld. Afgezien van een tiental fanatiekelingen is op Terschelling onder de collaborateurs voornamelijk sprake geweest van ‘lichte’ gevallen. Veelal ging het om eenvoudige mensen die op een bepaald moment, uit wat voor motieven dan ook, de verkeerde keus maakten. De behandeling van Terschellinger ‘moffenmeiden’ door POD/NBS is zeer tactvol geweest. Door hen met eenvoudige maatregelen te bestraffen terwijl de wet daartoe geen mogelijkheid bood, is voorkomen dat deze groep met een uitbarsting van volkswoede is geconfronteerd. Van veel andere plaatsen in het land is dit fenomeen maar al te bekend. Het heeft tot veel ellende geleid die zelfs tot in de volgende generatie doorwerkte. Doordat men er op Terschelling op een andere manier mee om ging, kon dat daar worden verhinderd. De toenmalige bestuurders hebben veel menselijk inzicht gehad. Meest opvallende figuur in de oorlogsgeschiedenis van Terschelling is gemeentelijk veearts Atte Hibma, die zich door zijn bepalende rol bij de tewerkstelling voor de Duitsers sterk op de voorgrond plaatste. Hibma heeft in hoge mate met de Duitsers samengewerkt, soms meer dan nodig 382

was. Hij bereikte echter wel dat tijdens zijn optreden geen Terschellinger mannen naar Duitsland werden gestuurd. Dat moet veel gezinnen een tragisch lot hebben bespaard. De behandeling die Hibma na de oorlog ten deel viel is in dat licht niet geheel correct geweest en vormt misschien wel een voorbeeld van hoe het tijdens de Bijzondere Rechtspleging soms mis kon gaan. Zijn dagvaarding werd eind 1947 door het tribunaal vervallen verklaard, maar voor het zover kwam werd hij al medio 1945 uit zijn functie geschorst. Dat hem in september 1946 met terugwerkende kracht per augustus 1945 ontslag werd verleend was niet correct, omdat de protesten tegen zijn behandeling veel aanvullende informatie boden. Meer voor de hand had gelegen de zaak opnieuw te bekijken. Men kan zich dan ook afvragen welke zin dit ontslag had. Vanaf 1946 heeft het ministerie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening hem in grote onzekerheid gelaten en zijn lot helemaal in handen gelegd van de gemeente Terschelling. Die nam hem in oktober 1946 weer in tijdelijke dienst, maar wist verder niet wat met hem aan te moeten. Pas toen Hibma in 1948 zelf aan de bel trok kwam het weer tot een vast dienstverband. Een andere figuur die zich op Terschelling tijdens de bezetting profileerde, was Gustaaf van Dieren. Getuige zijn optreden, was hij zonder meer Duitsgezind. Hij hield een ‘foute’ toespraak tijdens de installatie van NSB-burgemeester Bakker, collecteerde voor de Winterhulp en liet zich na een eerste verzoek daartoe prompt als wethouder in een Duitsgezind adviescollege installeren. Zelfs probeerde hij lid te worden van de SS, al was dat een naïef aandoende poging om macht te verkrijgen over Bakker. Van Dieren heeft zijn handen mogen dichtknijpen dat hem de toegang tot deze organisatie werd geweigerd. Het was hem na de oorlog zeker op enkele jaren gevangenisstraf komen te staan indien zijn poging succes had gehad. Tegenover zijn laakbaar optreden staat echter dat hij tijdens de vervulling van het wethouderschap steeds in het belang van de bevolking heeft gehandeld, zoals uit zijn CABR-dossier blijkt. Talrijke ooggetuigen hadden dat bovendien kunnen bevestigen, was het tot een zaak tegen hem gekomen. Uit zijn dossier blijkt verder, dat Van Dieren als ‘pathologisch’ te boek stond omdat hij onder spanning onberekenbaar gedrag vertoonde. Men kon hem dus, als dit een correcte analyse van zijn karakter was, in concreto weinig aanrekenen. Een opvallende ontwikkeling op het naoorlogse Terschelling is die inzake de ex-politieke delinquenten die zich profileerden als horecapioniers. Jan de Graaf c.s. hebben met groot zakelijk inzicht en opvallend veel durf een aantal goed lopende horecagelegenheden op het eiland neergezet, die vrijwel allemaal nog steeds succesvol worden geëxploiteerd. Bij de houding die de bevolking van Terschelling tegenover deze mensen aannam dient de volgende kanttekening te worden gemaakt. Men scheen kennelijk vergeten te zijn dat nagenoeg het volledige, op het eiland aanwezige mannelijke bevolkingsdeel tussen de 18 en 60 jaar tijdens de bezetting voor de Duitsers heeft gewerkt. Dat gebeurde aanvankelijk zelfs op vrijwillige basis; pas eind 1942 werd zulks verplicht gesteld wilde men niet naar Duitsland worden gestuurd. Het werken voor de bezettingsmacht op Terschelling hield de mannen uit het gevaarlijke Duitsland weg en leverde gezien de uitbetaalde vergoedingen financieel ook nog het nodige op. Het is dan ook minstens merkwaardig te noemen dat men na de oorlog een verontwaardigde houding meende aan te moeten nemen toen genoemde oud-delinquenten op het eiland verschenen en met hard werken probeerden een nieuwe toekomst op te bouwen. Natuurlijk, wanneer men in de oorlog vader of echtgenoot heeft verloren is een dergelijke houding voorstelbaar en misschien wel vanzelfsprekend. Maar op Terschelling was de verontwaardiging dermate groot dat dit, in het licht van de werkelijkheid van het verleden, onlogische proporties aannam. Leggen we hier het oordeel naast van verschillende deskundige auteurs Wiersma, Ypma - dat de houding van de Terschellingers tijdens de bezetting ‘niet onverdeeld 383

gunstig’ was, dan wordt het contrast nog sterker. Of zaten Jan de Graaf en wethouder Stobbe er niet ver naast toen zij suggereerden dat de verontwaardiging over het optreden der oud-delinquenten misschien gebaseerd was op zakelijke motieven, kortom: op broodnijd? Er is sprake geweest van puur menselijk gedrag waarbij de achterliggende motieven elkaar hebben versterkt, gedrag dat destijds overal in het voormalig bezette Europa voorkwam wanneer mensen met een beladen verleden het pad betraden waarvan anderen de overtuiging hadden dat het het hunne was. In dit licht gezien heeft het gedrag van de naoorlogse Terschellingers dus niet zoveel afgeweken van wat elders voorkwam. Een enkel woord tenslotte nog over het verschuivend perspectief. Na 1945 heeft de visie op de Tweede Wereldoorlog veel veranderingen ondergaan. Dat geldt ook voor de bezetting van Terschelling, evenals voor de lotgevallen van de Nederlandse koopvaardij, waarop zoveel mensen afkomstig van Terschelling voeren. Met het voortschrijden der tijd zijn er nog maar weinigen in leven die de Tweede Wereldoorlog bewust hebben meegemaakt. De Tweede Wereldoorlog in het algemeen en de Duitse bezetting in het bijzonder zijn op Terschelling dan ook, evenals elders in het land, in het algemeen geen actuele thema’s meer. Nederlanders blijken echter meer over de Tweede Wereldoorlog te weten dan vaak wordt gedacht. Bewijs hiervoor vormen de resultaten uit 2006 van het jaarlijks Nationaal Vrijheidsonderzoek, uitgevoerd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei. ‘Men’ blijkt nog goed op de hoogte te zijn van onderwerpen als de ideeën van de nazi’s en de jodenvervolging. Maar vooral dit laatste onderwerp wordt vaak in het verkeerde perspectief geplaatst. Zo denkt 83 procent van de bevolking dat de moord op de joden oorzaak van de oorlog was. Nederlanders onder de 25 jaar hebben een ‘zorgelijk’ kennisniveau over de oorlog, zo blijkt verder uit het onderzoek. Over de rol van de koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog ontbreekt in ons land veel kennis. Het is weinigen bekend welke bijdrage vloot en opvarenden hebben geleverd aan de uiteindelijke geallieerde overwinning. Pas vanaf 1995 worden, na protesten van veteranenorganisaties, tijdens de Nationale Dodenherdenking op de Dam te Amsterdam de opvarenden van de koopvaardijvloot genoemd. Tijdens het onderzoek voor deze studie kwam op Terschelling een groot gebrek aan kennis over de lokale oorlogsgeschiedenis aan het licht. Zo denken veel eilanders dat veearts Atte Hibma een ronduit ‘fout’ man was die de Terschellingers voor de Duitsers aan het werk zette en na de oorlog min of meer vrijuit ging. Ook andere tijdgenoten worden zonder blikken of blozen als ‘collaborateur’ aangemerkt. Nadere verificatie wees in de meeste gevallen uit dat daarvan in het geheel geen sprake is geweest, zodat verder onderzoek achterwege kon blijven. In het geval van Gustaaf van Dieren waren dergelijke kwalificaties minder onterecht, maar is hij het zelf geweest die daar aanleiding toe gaf. Moge deze studie bijdragen aan meer kennis over Terschelling tijdens de Tweede Wereldoorlog en aan een beter beeld van de mensen die in deze periode aan de touwtjes trokken, als ‘kinderen van hun tijd’.

384

Overzicht van geraadpleegde archieven Archief sectie Koninklijke Landmacht. Instituut voor Militaire Geschiedenis, Den Haag. Archieven 1900-1944 en 1944-1995. Gemeentearchief Terschelling, West-Terschelling. Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie, Amsterdam. Londense Collectie Koopvaardij, collectie H. Meurs. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Bureau Registratie en Informatie Ontslagen Personeel Krijgsmacht. Ministerie van Defensie, Kerkrade. Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging. Nationaal Archief, Den Haag. Verzameling Vereniging Friesland 1940-1945. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Ljouwert. Nalatenschap A. Hibma. Gedeponeerde archieven. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Ljouwert. Archief gemeentemuseum ’t Behouden Huys, West-Terschelling. Archief Terschelling-Familie. Kees Stada, Kropswolde.

385

386

Lijst van geraadpleegde literatuur Abrahamse, Jaap-Evert en Jos Webbink. Nieuwe rol voor de Buren van Hoorn. in: Noorderbreedte, nr. 3, 1999. 12 - 14 Abrahamse, Jan. De verbeelding van Noord-Nederland. Interview met prof. Piet B. Kooi. in: Noorderbreedte, nr. 2, 2001. 7 -10 Abrahamse, Jan en Johan van der Wal. Waddenzee, kustlandschap met vijftig eilanden. Amsterdam/Harlingen, 1989 Abrahamse, Jan en Hemmo Veenstra. Waddengebied van Nederland. in: Jan Abrahamse, Wouter Joenje en Noortje van Leeuwen-Seelt (red.). Waddenzee, natuurgebied van Nederland, Duitsland en Denemarken. Harlingen/’s Graveland, 1976 Acda, G.M.W. De ‘Witte Hull’ 1946-1964. in: De Blauwe Wimpel, nr. 40, 1985 Alkmaar Nautiek. Nederlandse Scheepvaart Catalogus. CD-Rom. Alkmaar, 1997 Amersfoort, H. De ongelijke strijd. Een beschouwing over de oorzaken van de snelle nederlaag van Nederland in mei 1940. In: J.P.B. Jonker, A.E. Kersten, G.N. van der Plaat (red.). Vijftig jaar na de inval: geschiedschrijving en Tweede Wereldoorlog, Den Haag, 1990 Bak, Peter. Harde koppen, rechte lijnen. De lokale en regionale edities van Trouw in oorlogstijd. Amsterdam/Kampen, 1993 Ballintijn, G. Data, feiten, documenten. Kroniek van den Tweeden Wereldoorlog. Enschede, 1945 Bantelmann, Albert, Sytse Jan van der Molen, Alan Hjorth Rasmussen, Waldemar Reinhardt, Arend Lang. Geschiedenis van het waddengebied. in: Jan Abrahamse, Wouter Joenje en Noortje van Leeuwen-Seelt (red.). Waddenzee, natuurgebied van Nederland, Duitsland en Denemarken. Harlingen/’s Graveland, 1976 BBZ, Vereniging voor Beroepschartervaart. Kencijfers zeilen motorchartervaart. Enkhuizen, 2002 Beer, Wim de. Over luchtalarm, apenootjes en de reizen met Borsch. in: Schylge myn lântse, nr. 1, 1986. 28 - 35 Begemann, F.A. Hulp aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Lisse, 1995 Beishuizen, Jan en Evert Werkman. De magere jaren. Nederland in de crisistijd 1929-1939. Alphen aan de Rijn, 1980 Belinfante, prof. mr. A.D. In plaats van Bijltjesdag. De Geschiedenis van de Bijzondere Rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog. Assen, 1978 387

Belonje, Mr. J. Bunkers op Terschelling. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 1986. 117 - 119 Berends, Henk. Woeste Hoeve 8 maart 1945. Kampen, 1995 Bergmans, Wilko A.G.M. Eiland vol geheimen. Vaassen, 1986 Besteman, J.C. J.M. Bos, H.A. Heidinga. Graven naar Friese koningen. Franeker, 1992 Beukema, Hans. Varen op twee fronten. Delfzijl, 2000 Bezemer, K.W.L. Zij vochten op de zeven zeeën. Houten, 1954 Bezemer, K.W.L. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog. Twee delen en supplement. Amsterdam/Brussel, 1987/1989 Bloem, Aldert T. Benarde tijden voor Terschellingers in de Oost. in: Schylge myn lântse, nr. 2, 1986. 119 - 122 Bloem, Aldert T. Jan Sieben en zijn schip. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 1986. 242 - 243 Blokhuis, W.B.P.J. Het profiel van De Buul. in: VVP, de Verenigde Verzekeringspers, 1 augustus 1979. 2031 - 2037. Blom, dr. J.C.H. In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd in Nederland. (Integrale herdruk van zijn inaugurele oratie van 12 december 1983). In: Dr. G. Abma, Drs. Y. Kuiper, Drs. J. Rypkema (red). Tussen goed en fout. Nieuwe gezichtspunten in de geschiedschrijving 1940-1945. Franeker, 1986 Blom, J.C.H. Nederland in de jaren dertig. Een ‘burgerlijk-verzuilde’ maatschappij in een crisisperiode. In: Crisis, bezetting en herstel. Tien studies over Nederland, 1930-1950. ‘s Gravenhage, 1989 Blom, J.C.H. Nederland onder Duitse bezetting 10 mei 1940 - 5 mei 1945. In: Crisis, bezetting en herstel. Tien studies over Nederland, 1930-1950. ’s Gravenhage, 1989 Blom, J.C.H. Het verslagen leger. Enkele aspecten van de geschiedenis van het Nederlandse leger na de nederlaag in mei 1940. In: J.P.B. Jonker en A.E. Kersten (red). Vijftig jaar na de inval. Geschiedschrijving en Tweede Wereldoorlog. Den Haag, 1990 Blom, J.C.H. L. de Jong: geschiedschrijver en volksopvoeder. In: Burgerlijk en beheerst. Over Nederland in de twintigste eeuw. Amsterdam, 1996 Bodaan, ds. L.J. Gemengd nieuws. In: Onder de Brandaris, september 1942 Bodaan, L.A. Momentopname III. Hoe een dominee terrorist werd. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 1992. 164 - 167

388

Boom, Bart van der (red.). ‘We leven nog’. De stemming in bezet Nederland. Amsterdam, 2003 Boomstra, Bauke. De Buul, een monument in zeeverzekering. in: Terschelling Magazine, nr. 4, 1993. 34 - 39 Boot, J.J.G. Burgemeester in bezettingstijd. Apeldoorn, 1967 Boot, W.J.J. Oorlog en wederopbouw. in: Terschelling Magazine, nr. 4, 1995. 28 - 32 Boot, W.J.J. Schepen, schelpen, Schuitengat. De scheepvaart om Terschelling en Vlieland, van ‘Adsistent’ tot ‘Koegelwieck’. Franeker, 1998 Borst, Siem. Gemobiliseerd op Terschelling. in: Schylge myn lântse, Themanummer Terschelling 1940-1945, nr. 7, 1995. 22 - 26 Bosscher, Drs. Ph. M. Zeegeschiedenis van de lage landen. Bussum, 1975 Bosscher, Ph.M.. Bezuiniging en oorlog 1918-1945. in: G.J.A. Raven (red). De kroon op het anker. 175 jaar Koninklijke Marine. Amsterdam, 1988 Botje-Oepkes, Gré. Herinneringen ‘40-‘45. in: Schylge myn lântse, nr. 3, 1995. 66 - 71 Brolsma, Uilke. Oorlog op zee. Dagboek 1939-1944. Bergschenhoek, 1995 Brongers, Dick. Op tegengestelde koersen. De kustvaart in oorlogstijd. Deventer, 1996 Bruin P. de en A.M. Lunenburg. Het loodswezen door de eeuwen heen. in: Magazine Oud Harlingen, elfde jaargang, 1996. 31 - 34 Centraal Bureau voor de Statistiek. Rangschikkingslijst der gemeenten naar den belastingdruk op het inkomen over de belastingjaren 1925/26 tot en met 1929/30. ’s Gravenhage, 1927-1931 Centraal Bureau voor de Statistiek. Statistiek der inkomens en vermogens in Nederland 1930/31 tot en met 1940/41. ’s Gravenhage, 1932-1942 Centraal Bureau voor de Statistiek. Statistiek der Gemeenten. Statistisch Overzicht verkiezingen 1935. Inhoudende gegevens omtrent de verkiezingen voor de Provinciale Staten en gemeenteraden. ’s Gravenhage, 1936 Centraal Bureau voor de Statistiek. Statistiek der Gemeenten. Statistisch overzicht verkiezingen 1937. Inhoudende gegevens omtrent de verkiezingen voor de Tweede Kamer. ’s Gravenhage, 1938 Colmjon, Gerben. Hoe het oude Terschelling zich vernieuwde... Haren, 1950 Commissie ingesteld bij beschikking van de minister van Verkeer en Waterstaat en de minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening van 22 september 1970. Rapport van de Waddenzeecommissie. ’s Gravenhage, 1974 389

Costello, J. en T. Hughes. De Slag om de Atlantische Oceaan. Bussum, 1980 Dekker, T.W. De torpedering van de motortanker Sliedrecht, kapitein C. Boer. in: Cornelis Douwes, nr. 58, 1979. 1241 - 1244. Dekker, T.W. Maart 1940: het m/s Rijnstroom vermist, eerste stuurman Johan (Han) Ree. in: Cornelis Douwes, nr. 60, 1980. 1284 - 1286. Dekker, T.W. De torpedering van het Nederlandse stoomschip Vecht, kapitein Pieter Smit. in: Cornelis Douwes, nr. 61, 1980. 1305 - 1308. Dekker, T.W., De torpedering van het s.s. Ootmarsum, tweede stuurman Cornelis Roos. in: Cornelis Douwes, nr. 64, 1981. 1370 - 1372. Dekker, T.W. De torpedering van het s.s. Poseidon in mei 1942, kapitein Willem Klijn, 3e stuurman Arien Bakker, bootsman Arend Bakker. in: Cornelis Douwes, nr. 66, 1981. 1421 - 1425. Dekker, T.W. De torpedering van het s.s. Leto (12.5.1942), 3e stuurman Gerrit J. Smit. in: Cornelis Douwes, nr. 68, 1981. 1452 - 1454. Dekker, T.W. De torpedering van de motortanker Moordrecht, kapitein I. Hutjes en eerste stuurman H. Krul. in: Cornelis Douwes, nr. 70, 1982. 1398 - 1400. Dekker, T.W. De torpedering van het s.s. Lucrecia, kapitein Cornelis Smit. in: Cornelis Douwes, nr. 70, 1982. 1478 - 1481. Dekker, T.W. De ondergang van de M/T Ocana, tweede stuurman P.W. Zeijlemaker, 24 maart 1942. in: Cornelis Douwes, nr. 72, 1983. 1506 - 1508. Dekker, T.W. De torpedering van de schepen s.s. Zuiderkerk, 25 augustus 1942, kapitein D. de Boer, en s.s. Serooskerk, 6 december 1942, kapitein D. de Boer. in: Cornelis Douwes, nr. 74/75, 1983. 1548 - 1549. Dekker, T.W. De torpedering van de schepen ss. Balinkar en s.s. Sembilan, eerste stuurman Jord Ruygh. in: Cornelis Douwes, nr. 78, 1984. 1584 - 1587. Dekker, T.W. De torpedering van de schepen s.s. Boekelo en s.s. Winterswijk, kapitein Jan de Groot. in: Cornelis Douwes, nr. 81, 1985. 1647 - 1649. Dekker, T.W. De torpedering van het s.s. Groenlo, eerste stuurman Pieter Meuldijk. in: Cornelis Douwes, nr. 83, 1985. 1691 - 1692. Dekker, T.W. Het vergaan van het s.s. Nicolaas. Een scheepsdrama voor de Deense kust. In: Cornelis Douwes, nr. 118, 1994. 2692 - 2696. Dekker, T.W. De ramp met het m.s. Diana in het Bristol Kanaal. in: Cornelis Douwes, nr. 133, 1998. 3336 - 3337. 390

Dessing, Agnes. Tulpen voor Wilhelmina. De geschiedenis van de Engelandvaarders. Amsterdam, 2004 Diederichs, Monique. ‘Moffenmeiden’. Nederlandse vrouwen en Duitse militairen 1940-1945. In: Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 20. Nijmegen, 1995 Dieren, Hille van. Terschelling in oorlogstijd. Enkele feiten. in: Schylge myn lântse, nr. 6, 1985. 108 - 113 Dieren, Hille van. Willem Barends, een fonds voor Terschellinger hulpbehoevenden. in: Cornelis Douwes, nr. 126, 1996. 3060 - 3062 Dieren, Jan van. Zeemans-assurantiekassen. in: Schylge myn lântse, nr. 6, 1989. 264 - 265 Dijkema, Kees, Aante Nicolai, Jaap de Vlas, Cor Smit, Hessel Jongerius en Henk Nauta. Van landaanwinning naar kwelderwerken. Leeuwarden, 2001 Dik, S.C. en J.G. Kooij. Beginselen van de algemene taalwetenschap. Utrecht/Antwerpen, 1975 Directie van den Arbeid. De crisisinvloed op het bedrijfsleven. ’s Gravenhage, 1931 Dogterom, Jan met medewerking van Niels Kingo Jacobsen en Dietrich König. Recreatie. in: Jan Abrahamse, Wouter Joenje en Noortje van Leeuwen-Seelt (red.). Waddenzee, natuurgebied van Nederland, Duitsland en Denemarken, Harlingen/ ’s Graveland, 1977 Dogterom, Jan. Ontwikkeling en betekenis van de recreatie. in: Eilanden onder de voet. Harlingen, 1977 Drees, Dr. W. Van Mei tot Mei. Persoonlijke herinneringen aan bezetting en verzet, Assen, 1958 Drost, F. Dichtbij en toch verweg: varen op de Waddenzee, vroeger en nu. De geschiedenis van de veerdiensten van Schiermonnikoog, Ameland, Terschelling, Vlieland en Texel. Harlingen, 1985 Drost, H.H. Harlingen in oorlogstijd. Harlingen, 1980 Eijssen, B. B. van der Werf en H.W.J. Boerwinkel. Toerisme op Terschelling. Een onderzoek naar identiteit en image onder de bewoners van Terschelling. Wageningen, 1994 Economisch Technologisch Instituut voor Friesland. Sociaal-economisch rapport betreffende de gemeente Terschelling. Leeuwarden, 1951 Economisch Technologisch Instituut voor Friesland. Enige economische aspecten van het bezoek van toeristen aan Friesland en zijn economische betekenis voor deze provincie. Leeuwarden, 1962 Faber, Sjoerd en Gretha Donder. Bijzonder Gewoon. Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2000) en de ‘lichte gevallen’. Haarlem, 2000 391

Feyfer, H.J. de. Het licht der zeevaart. Friese bijdragen aan het zeevaartonderwijs. Leeuwarden, 1974 Galema, Annemieke. Frisians to America. Amsterdam, 1996 Gales, B.P.A. Geschiedenis van het Nederlandse verzekeringswezen. in: B.P.A Gales en J.L.J.M. van Gerwen. Sporen van leven en schade. Amsterdam, 1980 Gemeente Terschelling. Jaarverslag 1855. Terschelling, 1856 Gibson, Walter. De reddingsboot. Het drama van het ss Rooseboom. Met commentaar van C. van Heekeren. Vertaling Thomas Rap. ’s Gravenhage, 1984 Ginkel, Rob van. Groen-Zwart. Texels in het hart. Beschouwingen over een eilandcultuur. Amsterdam, 1995 Ginkel, Rob van. Tussen Scylla en Charybdis. Een etnohistorie van Texels vissersvolk (1813-1932). Amsterdam, 1993 Gorter, Jacobus. Op veilige ree. Mijn leven op Terschelling, op zee en in Amerika. Vertaald en bewerkt door Annie Douma. Harlingen, 2004 Gosses, Izaak Hendrik. Deensche heerschappijen in Friesland gedurende den Noormannentijd. in: Izaak Hendrik Gosses, Frans Gosses en Jan Frederik Niermeyer. Verspreide geschriften. Groningen, 1946 Groeneveld, E.G. Biografisch woordenboek van Nederland. Deel 3. Den Haag, 1989 Groot, drs. Maaike de. Terschelling onder het hakenkruis. Een verkenning van accommodatie, collaboratie en verzet. (1940-1945). Doctoraalscriptie RUG, ongepubliceerd. Groningen, z.j. Groot, drs. Maaike S.I. Van gezelligheid en geweren. in: Schylge myn lântse, nr. 6, 1993. 284 - 285 H. Visserij in de oorlog. in: Schylge myn lântse, nr. 6, 1986. 293 Haan, Henk de. De thematisering van het platteland en de groei van het plattelandsbewustzijn. in: Noorderbreedte, Thema Dorpslandschappen, deel 2, 1998. 51 - 57 Haartsen, Adriaan en Dré van Marrewijk. Van Oudeschild tot Nieuwschans. in: Dré van Marrewijk (red.). Waddenland, landschap en cultureel erfgoed in de Waddenzeeregio. Groningen/Leeuwarden, 2001 Haas, Jan de (samenstelling). Nationaal-Socialistische Almanak. Derde jaargang. Utrecht, 1944 Hacquebord, Louwrens en Pieter van Leunen (red.). 400 Jaar Willem Barentsz. Harlingen, 1996

392

Haenen, drs. M.A., prof. dr. M.A. van den Hout, dr. H. Merckelbach. Psychische problemen bij kinderen van oorlogsgetroffenen. Onderzoek in opdracht van de Raadskamer Wetten buitengewoon pensioen. Maastricht, 1993 Hall, Mr. G. van. De financiering van het verzet. in: Onderdrukking en verzet: Nederland in oorlogstijd. Deel III. Onder redactie van Mr. J.J. van Bolhuis e.a. Arnhem, 1952 Hall, Mr. G. van. Ervaringen van een Amsterdammer. Amsterdam, 1976 Hannema, A.E. Het collegie ‘Zeemans-Voorzorg’ te Harlingen, 1851-1931. Harlingen, 1931 Harlaar, Martin. ‘Terschelling kijkt naar u uit’. Dertig jaar eilandgeschiedenis fotografisch vastgelegd door Cor Swart, 1930-1960. Bussum, 1997 Hart de Ruyter, dr. Th. De Terschellinger burgemeester Alexander Bastiaan Mentz, zijn fonds en zijn voorgeslacht. in: Mensen van vroeger en de dingen die zij ons hebben nagelaten. No. 3. 1976. 49 – 55 Hartlief, M. Pensioen. in: Cornelis Douwes, rubriek Personalia, nr. 151, 2002. 36 Hastings, Max. De slag om Duitsland. Vertaald door Fred Hendriks en Bookmakers. Amsterdam, 2005 Hoekstra, Klaas. Dagverhaal van het verongelukken van het galjootschip Harlingen in Straat Davis. Harlingen, 1828 Have, W. ten. Gezag in een vacuüm? In: J.P.B. Jonker, A.E. Kersten, G.N. van der Plaat (red). Vijftig jaar na de inval: geschiedschrijving en Tweede Wereldoorlog, ‘s Gravenhage, 1990 Heerma van Voss, L. Introduction. in: North Sea Culture, 1500-1800. Hilversum, 1996 Hellenga, W. Het Stadsfries en de problemen van taalverhoudingen en taalinvloed. in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 59 (1940) 19-25 Heijden, Chris van der. Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam/Antwerpen, 2001 Hibma, A, Plv. Voedselcommissaris van Terschelling. Op de brug. Leens, 1945 Hibma, A, Plv. Voedselcommissaris van Terschelling. Een strijd om vrijheid. Leens, 1945 Hildebrandt, drs. A.G.H. De Nederlandse Visserij. in: P.B. Kreukniet (red.). De Nederlandse volkshuishouding tussen twee wereldoorlogen. Utrecht, 1953 Hoekstra, Klaas. De dood voor ogen ziende… (Hertaling door Annie Douma van Hoekstra’s Dagverhaal van het verongelukken van het galjootschip Harlingen, uit 1828). Harlingen, 2005

393

Horst, D.P.G. van der. Offers van den strenge pligt: rampen die het loodswezen op Terschelling troffen. Hallum, 1981 Houwen, A.A. van der. 35 jaar Prinses Margriet Fonds. Geschiedenis van de ‘Stichting voor oorlogsslachtoffers der Nederlandsche koopvaardij en hun nagelaten betrekkingen’. 1941-1976. Rotterdam, 1991 Huizinga, Dr. J.J. Friesland en de Tweede Wereldoorlog. Leeuwarden, 1996 Jacobs, Mark en Gerard Rooijakkers. Een onbeschaamde blik. in: cULTUUR, Tijdschrift voor etnologie. Eerste jaargang, 2005. 3 - 20 Jansen, Ab. A. Wespennest Leeuwarden: de geschiedenis van de strijd van de Duitse nachtjagers en geallieerde luchtmachten boven Noord-Nederland in de jaren 1940-1945. Deel 1, 1940-1942. Leeuwarden, 1977 Jansen, Ab. A. Wespennest Leeuwarden: de geschiedenis van de strijd van de Duitse nachtjagers en geallieerde luchtmachten boven Noord-Nederland in de jaren 1940-1945. Deel 2, oktober 1942oktober 1943. Baarn, 1977 Jansen, Mathilde. De dialecten van Ameland en Midsland in vergelijking met het Stadsfries. Leiden, 2000 Jeugdbeleid, Raad voor het. Een beleidsnota over jongeren van etnische groeperingen. Amsterdam, 1983 Jong, Dr. L. de. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 1. Voorspel. ‘s Gravenhage, 1969 Jong, Dr. L. de. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2. Neutraal. ’s Gravenhage, 1969 Jong, Dr. L. de. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 7. Mei ‘43-juni ’44, tweede helft. Amsterdam, 1976 Jong, Dr. L. de. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 9, Londen. Eerste en tweede helft. ’s Gravenhage, 1979 Jong, Dr. L. de. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 10B. Het laatste jaar II, tweede helft.’s Gravenhage, 1981 Jong, Dr. L. de. De Bezetting. ’s Gravenhage, 1990 Jonge, A.A. de. Crisis en critiek der democratie. Assen, 1968 Jouwersma, B. Terschelling zoals het was. Harlingen, 1952

394

Kamphuis, P.H. ‘Vorwärts denken, vorwärts sehen, vorwärts reiten!’ In: H. Amersfoort en P.H. Kamphuis (red). Mei 1940. De strijd op Nederlandse grondgebied, ‘s Gravenhage, 1990 Keegan, J. A history of Warfare. London, 1994 Keizer, J. De NSB, haar opkomst en ondergang. Een analyse van de nationaal-socialistische beweging in de Friese gemeente Achtkarspelen. Surhuisterveen, 1985 Keizer, Jasper. Handlangers van de vijand. Collaboratie in Friesland tijdens de jaren ‘40-‘45. Drachten, 1990 Kelder, A.R. Uniek Terschellings College. in: De Blauwe Wimpel, nr. 1, 1980. 12 - 15 Kelder, A.R. en L.L. von Münching. Eerbetoon aan hen die nimmer in de thuishaven terugkeerden. in: De Blauwe Wimpel, 19 juli 2001. 248 - 251 Klemann, Hein A.M. Nederland 1938-1948. Economie en samenleving in jaren van oorlog en bezetting. Amsterdam, 2002 Klijn, H. Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’. in: De Miedbringer, aflevering 92, 1986. 9 - 14 Knol, Egge. ‘Water en overal land en wierden’. in: Noorderbreedte, nr. 2, 2001. 3 - 6 Knop, Gerrit. Schylgeralân. Een beschrijving van land en volk van het eiland Ter Schelling. Leiden, 1946 Knottnerus, Otto. De Waddenzeeregio: een uniek cultuurlandschap. in: Dré van Marrewijk (red.). Waddenland, landschap en cultureel erfgoed in de Waddenzeeregio. Groningen/Leeuwarden, 2001 Kok OFM, J.A. de. Nederland op de breuklijn Rome-Reformatie. Assen, 1964 Kompagnie, Jan H. De Oorlogsgids. Den Haag, 2004 Koninklijk College Zeemanshoop. Ledenwerffolder. Amsterdam, 2002 Kooijman, S.C. ‘Verraders waarvoor in een bevrijd Nederland geen plaats zal zijn’. ’s Gravenhage, 2000 Kooistra, Jack. Een laatste saluut. Fryslân in de oorlog. Leeuwarden, 2005 Kooistra, Jack. Strijders, onderdrukkers en bevrijders. Fryslân in de oorlog. Leeuwarden, 2005 Koudenburg, R. Vrijdagmorgen 10 mei 1940 te Maassluis. In: Cornelis Douwes, nr. 58, 1979. 1246 - 1248.

395

Kooy, G.A. Het echec van een ‘volkse’ beweging, nazificatie en denazificatie in Nederland 19311945. Assen, 1964 Kossmann, prof. dr. E.H. De Tweede Wereldoorlog, 1940-1945. In: Winkler Prins Geschiedenis der Nederlanden. Deel 3. De Lage Landen van 1780 tot 1970. Amsterdam/Brussel, 1977 Kossmann, prof. dr. E.H. De lage landen 1780-1980. Twee eeuwen Nederland en België. Deel II. 1914-1980. Amsterdam, 2002 Kosters, drs. M. De sociale en economische betekenis van het hoger maritiem onderwijs voor de gemeenschap op Terschelling. in: Cornelis Douwes, nr. 143, 2000. 56 - 59 Kramer, Thom. Verkeerscentrale Brandaris. in: Cornelis Douwes, nr. 149, 2002. 24 Kreger, Henk. De geschiedenis van Franeker en omgeving. Leeuwarden, 1993 Kuin, prof. dr. P. en dr. H.J. Keuning. Het vervoerswezen. in: De Nederlandse volkshuishouding tussen twee oorlogen. Bijdragen tot de sociaal-economische vernieuwing. Onder supervisie van prof. dr. P.B. Kreukniet. Utrecht/Antwerpen, 1952 Kuipers, O. en S. van der Woude. Bronnen voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Friesland. Een oriëntatie voor de onderzoeker. In: Dr. G. Abma, Drs. Y. Kuiper, Drs. J. Rypkema (red). Tussen goed en fout. Nieuwe gezichtspunten in de geschiedschrijving 1940-1945. Franeker, 1986 Kunst, Jaap. Terschellinger Volksleven. Gebruiken, liederen, feesten. Uithuizen, 1915 Lammers, C.J. Vreemde overheersing. Bezetten en bezetting in sociologisch prespectief. Amsterdam, 2005 Landbouw-economisch Instituut. Een sociaal-economisch onderzoek naar de landbouw op Terschelling. ’s Gravenhage, 1957 Leunen, Gerrit van. Het vergaan van Hr. Ms. ‘Caroline’. in: Cornelis Douwes, nr. 87, 1986. 1805 - 1811. Leunen, Gerrit van. Terschellingers in de illegaliteit. Klaas Kaspers 1918-1942. in: Schylge myn lântse, nr. 5, 1992. 271 - 276 Leunen, P. van. De Groninger jaren. in: Cornelis Douwes. nr. 143, 2000. 12 - 14 Leunen, P. van. Het ontstaan van een school. in: Cornelis Douwes, nr. 143, 2000. 3 - 5 Leunen, Pieter van. Terschelling en de visserij. Harlingen, 1997 Leeuwen, P. van. Terschelling en zijn rol in de luchtoorlog. Tigerstellung. Barchem, 1997

396

Lieuwen, Gerrit. Brieven aan zijn ‘alles’. in: Schylge myn lântse, Themanummer Brieven van zeevarenden, september 2001. 48 - 53 Loo, Frank van. ‘Den arme gegeve...’ Een beschrijving van armoede, armenzorg en sociale zekerheid in Nederland, 1784-1965. Meppel, 1981 Loomeijer, Frits R. De Nederlandse visserij 1900-1935. De RIVO-collectie. Alkmaar, 1995 Mak, Geert. In Europa. Reizen door de twintigste eeuw. Amsterdam, 2004 Maliepaard, Ir. C.H.J. De Nederlandse landbouw. In: De Nederlandse volkshuishouding tussen twee wereldoorlogen, onder supervisie van prof. dr. P.B. Kreukniet. Utrecht/Antwerpen, 1952 Marbe, Nausicaa. Op hoop van zegen. Vrouwen in de scheepvaart. In: Avenue, januari 2002 Mark, Chris. Schepen van de Koninklijke Marine in W.O. II. Alkmaar, 1997 Mazure, J.P. (red.). Rapport van de Waddenzeecommissie. Advies inzake de principiële mogelijkheden en de voor- en nadelen van inpolderingen in de Waddenzee. ’s Gravenhage, 1974 Meihuizen, Joggli. Noodzakelijk kwaad. De bestraffing van economische collaboratie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam, 2003 Michman, Jozeph, Hartog Beem en Dan Michman. Pinkas. Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland. Vertaald uit het Hebreeuws door Ruben Verhasselt. Aanvullend onderzoek Victor Brilleman. Ede/Antwerpen/Amsterdam, 1992 Minderaa, drs. J.Th. Crisis en stembus. De NSB en de gevestigde orde. In: prof. dr. H.W. von der Dunk (red). In de schaduw van de depressie. De NSB en de verkiezingen in de jaren dertig. Alphen aan de Rijn, 1982 Mourik, Rolf van, Ritske Mud en Gjalt Zondergeld. De N.S.B. in Friesland: een politiek randverschijnsel. In: Johan Arend Frieswijk en Yme Berend Kuiper (red). Friesland in het interbellum. Leeuwarden, 1983 Mourik, R.H. van. Bezettingstijd en NSB in Zuid-Oost-Friesland. In: Dr. G. Abma, Drs. Y. Kuiper en Drs. J. Rypkema (red). Tussen goed en fout, Franeker, 1986 Münching, L.L. von. De Nederlandse koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog. Bussum, 1978 Münching, L.L. von. De scheepvaart in de West in 1942. in: Cornelis Douwes, nr. 89, 1987. 1834 - 1846. Nierstrasz, V.E. De stelling van Den Helder, Mei 1940. Den Haag, 1960

397

Neyens, Joris. Inleidende studie tot etniciteit in Afrika. Met een case study over etniciteit bij de Baluba. Gent, 2001 Niemeijer, Jan A. Land van terpen en dijken. Haren, 1967 N.N. Enquête omtrent den toestand van de Nederlandsche koopvaardijvloot 1874-1875. ’s Gravenhage, 1876 N.N. Terschellingsche/Terschellinger pennekrassen. Gepubliceerd in zeven delen. in: De Vrije Harlinger, 2 november 1945, 9 november 1945 en 16 november 1945 en in: Harlinger Courant 23 november 1945, 30 november 1945, 7 december 1945 en 21 december 1945 N.N. Terschellinger Indrukken. Verminkt Landschap III. in: Harlinger Courant, 4 maart 1947 N.N. Heel eiland drijft op marken. in: De Post, 3 juni 1962. 6 - 9 N.N. Reddingsstation Terschelling anderhalve eeuw paraat. in: Cornelis Douwes, nr. 42, 1975. 864 - 872 N.N. Forse stijging toerisme in De Terschellinger, 1 augustus 2002 N.N. De Toer 1930 Terschellinger Club 1980. De Toer, 1980 N.N. Historisch boekwerk over noodgeld in WO II. Ook Vlieland en Terschelling eigen betalingsmiddel. in: De Terschellinger, 17 december 1992 N.N. Terschelling was eerst op 12 juni 1945 van Duitse bezetting verlost. in: Schylge myn lântse, nr. 2, 1995. 95 - 97 N.N. Burgerplicht op Terschelling. in: Ooit, nr. 2, 2001. 6. N.N. Van de redaktie. in: Schylge myn lântse. Themanummer Terschelling 1940-1945, 1995. 2 N.N. Vijf Terschellinger Joden stierven in concentratiekampen. in: De Terschellinger, 6 mei 1999. 11 - 13 N.N. Nieuwe voorzitter De Buul in: De Terschellinger, 2 februari 2006. N.N. Terschellinger Club. in: Cornelis Douwes, nr. 157, 2004. 3 N.N. Verkeerscentrale Brandaris naar MIWB. in: Cornelis Douwes, nr. 162, 2005. 3 Noach, W.M.E. De Bijzondere Rechtspleging. Straf- en tuchtrechtelijk optreden tegen onvaderlandslievend gedrag uit de bezettingsjaren. ’s Gravenhage, 1948 Norg, Jan Kornelis. Harlingen en de Tweede Wereldoorlog. Harlingen, 2005

398

Oliemans, C. De Victory-schepen. Franeker, 1993 Overduin, Dick. 125 Jaar zeevaartonderwijs op Terschelling. in: Cornelis Douwes, nr. 143, 2000. 6 - 11 Overduin, Dick. Een halve eeuw ‘Holland’ IV. in: Cornelis Douwes, nr. 150, 2002. 24 Overduin, Dick. Eeuwfeest Federatie van Werknemers in de Zeevaart. In: Cornelis Douwes, nr. 155, 2003. 3 Overduin, Dick. Bemanning Nederlandse vloot steeds exotischer. In: Cornelis Douwes, nr. 167, 2006. 3 Oyevaar, Mr. J.J. De Nederlandsche koopvaardij - 1968. Rapport uitgebracht aan het Bestuur van de Koninklijke Nederlandsche Reedersvereniging. Leidschendam, 1968 Passchier, N.P. en W.H. van der Wüsten. Het electoraal succes van de NSB in 1935. In: P.W. Klein en G.J. Borger (red). De jaren dertig, aspecten van crisis en werkloosheid. Amsterdam, 1979 Pauw, J.L. van der. Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog. Rotterdam/Schagen, 2006 Peet, Anselm van der. Eindrapport SOTO. Sectie ervaringen. Zeevarenden, Koninklijke Marine en Goevernementsmarine. (ongepubliceerd). ’s Gravenhage, 1999 Peet, Anselm van der. Vervreemding en onvervulde verwachtingen. De ervaringen van zeevarenden 1944 - 1951. in: Hinke Piersma. (red.). Mensenheugenis. Terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog. Getuigenissen. Amsterdam, 2001 Peet, Anselm van der. Thuisvaart, tegemoetkoming en teleurstelling. in: N.C. Buissing (coördinatie en begeleiding). Helden tegen wil en dank. Rotterdam, 2002 Petrejus, E.W. Het schip vaart uit. Onze zeilvaart in de negentiende eeuw. Bussum, 1975 Piersma, Hinke. Mensenheugenis. Amsterdam, 2001 Pietersen, Drs. L. Taalsociologie. Minderheden Tweetaligheid Taalachterstand. Groningen, 1976 Plank, Pieter H. van der. Ethnicity in Friesland. in: K. Deprez (ed.), Sociolinguistics in the Low Countries. Amsterdam/Philadelphia, 1984 Popta, W.E. van. Feiten en gegevens met betrekking tot de Nederlandse koopvaardijvloot in de Tweede Wereldoorlog. ’s Gravenhage, 1959 Postma, M.D. (red.). Cultuurhistorie op de Waddeneilanden. Een inventarisatie van de aanwezige waarden op de Nederlandse Waddeneilanden. Texel, 1999 Prinses Margriet Fonds. Jaarverslag 1945. Rotterdam, 1946

399

Provinciale Planologische Dienst in Friesland. Planologische aspecten van de recreatie op de Friese waddeneilanden. Leeuwarden, 1958 Provinsje Fryslân. Fryslân yn sifers 2001. Ljouwert, 2002 Provinsje Fryslân. Fryslân yn sifers 2002. Ljouwert, 2003 Provinsje Fryslân. Fryslân yn sifers 2004. Ljouwert, 2005 Raaf, Gerard de. Politieambtenaren tijdens de bezetting op Terschelling. in: Skylge myn lântse, themanummer Terschelling 1940-1945, 1995. 24 - 26 Raven, G.J.A. (red.). De kroon op het anker. 175 jaar Koninklijke Marine. Amsterdam, 1988 Rees, J. van. Woord vooraf. in: De Buul, 400 jaar zeeverzekering op Terschelling 1587 1987. Terschelling, 1986. II Rijkeboer, Gerard. 50 jaar geleden - korfballen op het Hogeland. in: Schylge myn lântse. Themanummer Terschelling 1940-1945, 1995. 39 - 40 Rijkswaterstaat Directie Noord-Nederland, Dienstkring West. Informatiefolder. Leeuwarden, z.j. Rimkes, R. De leden van het Rotterdamse Zeemanscollege Mij. Tot Nut der Zeevaart. Leiden, 1999 Roding, Juliette en Lex Heerma van Voss (ed.). The North Sea and Culture. Hilversum, 1996 Roeper, Vibeke en Diederick Wildeman. Om de Noord. De tochten van Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck en de overwintering op Nova Zembla, zoals opgetekend door Gerrit de Veer. Nijmegen, 1996 Roggen, Cees. Verenigingen op Terschelling: Het ‘Dirk Mentz Fonds’. in: De Toer, Terschellinger Club Amsterdam, aflevering 6, 1978. 7 - 10 Rooijen, Cornelius A. den. Het kapiteinscollege ‘Hoop op bezeiling’ op bezoek bij Eise Eisinga. in: De Blauwe Wimpel, september 2003. 33 - 34 Rolf, Rudi. Bunkers in Nederland. Den Helder, 1982 Romein, Jan. Tussen vrees en vrijheid. Vijftien historische verhandelingen. Amsterdam, 1950 Romijn, Peter. Streng, snel en rechtvaardig. Politiek beleid inzake de bestraffing en reclassering van ‘foute’ Nederlanders 1940-1945. Houten, 1989 Romijn, Peter. Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting. Amsterdam, 2006 Roos, Reinder. Burehulp en bureplichten. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 1989. 161 - 162 400

Royen, P.C. m.m.v. H.C. Besançon. Hr. Ms. K XVII en O 16: de ondergang van twee Nederlandse onderzeeboten in de Zuid-Chinese Zee (1941). Amsterdam, 1997 Ruyg, Ane. Bomaanvallen op zendstation om ‘t Noord en hoe het allemaal ging. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 1989. 195 - 200 Ruyg, Ane. In Wereldoorlog II met schipper Borsch naar Amsterdam, 1 t/m 4. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 1992, 179 - 183; nr. 5, 1992, 231 - 235; nr. 6, 1992, 281 - 284; nr. 1, 1993, 19 - 22 Sanders, P. Het Nationaal Steun Fonds en de financiering van het verzet. ’s Gravenhage, 1960 Schaap, Erik. Walraven van Hall. Premier van het verzet. Wormer, 2006 Schols, Anton, Ter walvisvaart, Leeuwarden, 2002 Schoorl, Dr. Henk. De convexe kustboog. Texel-Vlieland-Terschelling. Bijdragen tot de kennis van het westelijk waddengebied en de eilanden Texel, Vlieland en Terschelling. Deel 4. Verzorgd door drs. J.T. Bremer en drs. H.Th.M. Lambooij. Schoorl, 2000 Schreuder, J.D. De conspiracy of silence en de kinderen van de oorlog. in: Wim D. Visser en Sytse van der Veen (red.). Verder leven met de oorlog. Hulpverlening aan oorlogsgetroffenen. Utrecht, 2000 Schroor, Meindert. Eilander bespiegelingen. in: Noorderbreedte, nr. 1, 2003. 2 Seumeren, Harry van. Laat Bruin maar trekken. in: de Volkskrant, 29 april 1995 Sijes, B.A. De Arbeidsinzet: de gedwongen inzet van Nederlanders in Duitsland 1940-1945. ’s Gravenhage, 1966 Smit, mr. Anne-Marie. Varen, vechten of berechten. Nederlandse maritieme rechtspraak op het grondgebied van Groot-Brittannië gedurende de Tweede Wereldoorlog. Arnhem, 1991 Smit, Dr. G. De agrarisch-maritieme structuur van Terschelling omstreeks het midden van de negentiende eeuw. Groningen/Leeuwarden, 1971 Smit, G. De situatie in de landbouw op Terschelling. in: Terschellinger Jaarboek 1984. Augustinusga, z.j. 105 - 114 Smit, G. De bevolkingsgroei van Oost-Terschelling in de periode 1880-1915. in: Terschellinger Jaarboek 1984. Augustinusga, z.j. 12 - 20 Smit, G. De bevolkingsgroei van Oost-Terschelling in de periode 1880-1915 (vervolg). in: Terschellinger Jaarboek 1988. Terschelling, z.j. 107 - 110 Smit, Iem. Oorlogsbelevenissen. Deel 1 t/m 6. in: Schylge myn lântse, nr. 4, 2000, 191 - 195; nr. 1, 2001, 17 - 23; nr. 2, 2001, 106 - 113; nr. 3, 2001, 140 - 147; nr. 4, 2001, 181 - 188; nr. 1, 2002, 9 - 17 401

Smit, Jo. Terschellinger getij. Haren, 1972 Smit, Willem. Terschelling, een vindplaats van vele zeldzame zaken. in: De Buul, 400 jaar zeeverzekering op Terschelling 1587 1987. Terschelling, 1986 Soest, Ruud van en Broos Verdonk. Etnische identiteit, begrip en theorieën. Een literatuurstudie. Rotterdam, 1984 Spanjer, Tjeerd. Groot-Schippersbuidel of Zeemans-Assurantiebeurs der vijf Oostersche dorpen, sedert 1587. in: De Buul, 400 jaar zeeverzekering op Terschelling 1587 1987. Terschelling, 1986 Speerstra, Hylke. Wie zee houdt wint de prijs. Groningen, 1980 Spits, Jet. Tussen wal en schip. De financiële positie van zeemansgezinnen in bezet Nederland. Doctoraalscriptie RUG (ongepubliceerd). Groningen, 1989 Staatsblad nr. D60. Besluit op den Bijzonderen Staat van Beleg. 1943 Staatsblad nr. D64. Besluit op de Bijzondere Rechtspleging, Bijzonder Gratie-adviesbesluit. 1944 Staatsblad nr. E101. Tribunaalbesluit. 1944 Staatsblad nr. E 116. Wachtgeld- en pensioenregeling zeevarenden. 1944 Staatsblad No. F 244. Besluit politieke delinquenten. 1945 Staatsblad 355. Laatste wijziging Wet Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers. 1995 Staatsuitgeverij. Statistiek van Nederland. Volkstelling 31 december 1930. Deel V. ’s Gravenhage, 1933 Staatsuitgeverij. 12e Volkstelling, annex woningtelling 31 mei 1947. ’s Gravenhage, 1950 Teitler, Dr. G. Zeevarenden. in: Maritieme Geschiedenis der Nederlanden. Deel 4. Tweede helft negentiende en twintigste eeuw, van 1850-1870 tot ca. 1970. Bussum, 1978 Tollens, Henricus Franciscus. Taferelen van de overwintering der Hollanders op Nova Zembla in de jaren 1596 en 1597. Amsterdam, 1819 Trienekens, G.M.T. Tussen ons volk en de honger. Wageningen, 1985 Trienekens, Gerard. Voedsel en honger in oorlogstijd. Utrecht, 1995 Vandersmissen, Hans, Siep Zeeman, Kees Brinkman. Redders. 175 jaar Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij. IJmuiden, 1999

402

Veenstra, Hemmo. Getijdenlandschap: struktuur en dynamiek. in: Jan Abrahamse, Wouter Joenje en Noortje van Leeuwen-Seelt (red.). Waddenzee, natuurgebied van Nederland, Duitsland en Denemarken. Harlingen/’s Graveland, 1976 Veer, Gerrit de. Waerachtighe Beschrijvinghe van drie seylagiën ter werelt noyt soo vreemt ghehoort. Amsterdam, 1598 Veldkamp, Albert J. en Pieter van Leunen. Op zoek naar de Noordoost passage. in: Louwrens Haquebord en Pieter van Leunen (red). 400 Jaar Willem Barentsz. Harlingen, 1996 Vermeulen, D. Op zoek naar Vlielands verleden. Baarn, 1979 Wal, Johan van der. Gebleven. Harlinger zeelieden in WO II. Franeker, 1995 Wal, Johan van der. De ondergang van de Simon Bolivar. Sneek, 1997 Wal, Johan van der. ‘Zij zijn niet waarlijk dood...’ Terschellinger zeelieden in de Tweede Wereldoorlog. Franeker, 2001 Wal, Johan van der. Een ouwe vertrouwde gast. 150 jaar Harlinger Courant. Harlingen, 2002 Wal, Johan van der en Gert Fopma. Harlingen en haar Bruine Vloot. Harlingen, 2002 Wal, Johan van der. Waddenzee is uiterst moeilijk vaargebied voor onbekenden. in: Friesch Dagblad, 1 september 2002 Wal, Johan van der. Lutine-onderzoekers spreken vrijuit over onderzoek. in: Harlinger Courant, 21 oktober 2005 Wal, Johan van der. Vertrekkend registerloods Lunenburg maakt zich zorgen over toekomst Harlinger haven. in: Harlinger Courant, 1 november 2005 Wal, Johan van der. Koopvaardij biedt perspectief. in: De Blauwe Wimpel, december 2005. 496 - 498 Wal, Johan van der. Workumer blazer vaart in 2008 weer. in: Weekblad Schuttevaer, 4 februari 2006 Warmbrunn, Werner. De Nederlanders onder Duitse bezetting. Amsterdam, 1964 Warning, A. National identity, gender and sexuality; Danish women and occupying German forces. Lezing ter gelegenheid van de conferentie Women, war and resistance in occupied Europe, januari 1995. Geciteerd in: Monique Diederichs, ‘Moffenmeiden’ Nederlandse vrouwen en Duitse militairen 1940-1945. in: Strijd om seksualiteit. Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 20, 1995 Waterbolk, Harm Tjalling. Oude bewoning in het waddengebied. in: Jan Abrahamse, Wouter Joenje en Noortje van Leeuwen-Seelt (red.). Waddenzee, natuurgebied van Nederland, Duitsland en Denemarken. Harlingen/’s Graveland, 1976 403

Werkgroep Kennisbeheer Waddenzee. Yde Zijlstra (projectleider). Jaarboek Waddenzee 2002. Haren, 2003 Wiersma, J.P. Kriich tsjin frjemdfolk. Tinkboek fan it Fryske illegale forset yn ‘e jierren 1940-1945. Boalsert, 1946 Wildeman, Diederik. Wie was Willem Barentsz? in: Leo Akveld (red.). Koersvast. Vijf eeuwen navigatie op zee. Amsterdam, 2005 Wilhelmina. Eenzaam maar niet alleen. Amsterdam, 1959 Wit, C.H.E. de. De Noordelijke Nederlanden in de Bataafse en de Franse Tijd. in: D.P. Blok et al. Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Deel 11. Nieuwste tijd. Bussum, 1983 Woude, A.M. van der. Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late Middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw. Wageningen, 1972 Wumkes, ds. G.A. Tussen Flie en Borne. Schetsen uit de geschiedenis van Schellingerland. Leeuwarden, 1968 Wybenga, P. Bezettingstijd in Friesland. Deel 1: Weifeling en keus. Drachten, 1970 Wybenga, P. Bezettingstijd in Friesland. Deel 2: Met de rug tegen de muur. Drachten, 1978 Ypma, Dr. Y.N. Friesland Annis Domini 1940-’45. Bijdrage tot de geschiedenis van het Georganiseerde Verzet in Friesland. Samengesteld in opdracht van de Vereniging Friesland 1940-1945. Drachten, 1965 Zijderveld, A.C. De theorie van het symbolisch interactionisme. Meppel, 1973 Zondergeld, drs. Gjald. De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. Leeuwarden, 1978 Zorgdrager, Jan. Kanst dyn smoel houe? (Over de Binnenlandse Strijdkrachten op Terschelling). in: Skylge myn lântse, nr. 3, 1986. 114 - 119 Zorgdrager, Jan (postuum). Terschelling in oorlogstijd. in: Schylge myn lântse, nr. 3, 1992. 114 - 119 Zuidhoek, Arne. Varen voor de Vrijheid. Onze mooiste koopvaardijschepen. Deel 5 en 6. Alkmaar, 1995 Zwaal, A.J. Terschellinger historie. Terschelling, 2000

404

Lijst van geraadpleegde websites Tijdens het onderzoek voor deze studie is in beperkte mate gebruik gemaakt van de mogelijkheden die het internet biedt om aan informatie te komen. Doel was, te controleren of bepaalde onderwerpen of bronnen aan mijn aandacht ontsnapten. Nu is moeilijk te traceren of de informatie die via het internet wordt bespreid wel betrouwbaar is. Daarom werd steeds zoveel mogelijk getracht de achterliggende papieren bronnen op te sporen. In het geval van verschillende organisaties die ik strikt betrouwbaar achtte werd daar van af gezien. Dat betreft organsiaties als CBS, NIOD, Nationaal Archief, Oorlogsgravenstichting en de verschillende websites van de overheid. Accommodatie: www.cogsci.princeton.edu Archeologie: www.archeonet.nl Biografisch Woordenboek van Nederland: www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/ bwn Demografie: www.volkstellingen.nl Geschiedenis Terschelling: www.schylge.com/geschiedenis Historische scheepvaart: www.nationaalarchief.nl/sont/hetvarendvolk.html Krijgsmacht: www.nrc.nl/lab/profiel/krijgsmacht Maritiem Instituut Willem Barentsz: www.miwb.nl Maritieme krijgsgeschiedenis Tweede Wereldoorlog: www.militaryhistoryonline.com/ http://members.iinet.net.au/%7Evanderkp/junyopg1.html Nederlandse onderscheidingen: www.onderscheidingen.nl Oorlogsgravenstichting, Digitaal Slachtoffer Register: www.ogs.nl Parlement & politiek: www.parlement.com Statistiek: www.cbs.nl Veiligheid scheepvaart: www.nioz.nl Verkiezingsuitslagen 1918 - heden: www.angelfire.com/wv2/verkiezingen/ Visserij: www.minlnv.nl/thema/visserij

405

406

Bijlage 1: Slachtoffers te land Behalve de van Terschelling afkomstige slachtoffers ter zee, wier lotgevallen in de volgende bijlage worden behandeld, en de in deel 2 genoemde Lammerts van Bueren, kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog nog meer bewoners en oud-bewoners van Terschelling om het leven. In totaal betrof dit 25 personen, wier overlijden het gevolg was van verschillende oorzaken, uiteenlopend van oorlogsgeweld tot verdrinking en ziekte. Deze bijlage biedt in kort bestek een overzicht van deze slachtoffers en hun achtergronden. Pieter Hendrik Bloem Pieter Hendrik Bloem sneuvelde op 10 mei 1940 te Dubbeldam. Bloem was geboren te West-Terschelling op 29 mei 1914. Hij was van beroep zeilmaker en achtereenvolgens woonachtig te WestTerschelling en Heerlen. Hij was op 19 mei 1939 te West-Terschelling in het huwelijk getreden met de toen 26-jarige Johanna Doornbos. Pieter Hendrik Bloem diende als vrijwillig soldaat bij de staf van de eerste afdeling van het 17e Regiment Veldartillerie. Op 7 juni 1940 werd zijn stoffelijk overschot herbegraven op de oude begraafplaats naast de Brandaris te West-Terschelling. Jan Smit Jan Smit, geboren op 14 februari 1919 te Hoorn op Terschelling is op 10 mei 1940 gesneuveld te Wassenaar en in juni 1940 herbegraven op de NH-Begraafplaats in zijn geboortedorp. Smit, die ongehuwd was, diende als ordonnans bij het 2e Bataljon van het 1e Regiment Huzaren Motorrijders. Hij werd postuum onderscheiden met het Bronzen Kruis. Jan Smit was een broer van de in deel 3 genoemde stuurman-marconist Gerrit Jan Smit, die omkwam bij de torpedering van het ss ‘Leto’ op 12 mei 1942 op de St. Lawrence River in Canada. Klaas Pieter Kuijper Ook Klaas Pieter Kuijper, geboren op 4 december 1907 te Amsterdam als zoon van de van Terschelling afkomstige zeeman Willem Kuijper en diens echtgenote Neeltje Rab, sneuvelde op de eerste oorlogsdag. Kuijper was als inspecteur van politie werkzaam op het bureau Stieltjesplein te Rotterdam. In de nacht van 9 op 10 mei 1940 verrichtte hij nachtdienst. Toen hij daarna ’s ochtends arriveerde bij de woning van zijn ouders aan de Schiedamseweg kwam een collega hem melden dat hij zich in verband met de oorlogshandelingen terstond naar de Maasbrug diende te begeven. Op weg daar naartoe ontmoette Kuijper een Duitse parachutist die hem sommeerde zijn wapen af te geven. Toen hij daar naar reikte schoot de Duitser hem neer. Kuijper werd zwaargewond naar het Coolsingelziekenhuis gebracht, waar hij overleed. Na deze gebeurtenis keerden zijn ouders samen met zijn zuster Christien terug naar Terschelling, waar ze vervolgens woonachtig waren in de Boomstraat te West-Terschelling. Klaas Pieter Kuijper werd begraven op de algemene begraafplaats Crooswijk te Rotterdam. In 1992 werden zijn stoffelijke resten overgebracht naar het Nederlands Ereveld te Loenen. Pieter Brandenburg Op 6 oktober 1940 overleed te Harlingen Pieter Brandenburg, geboren op 25 december 1865 te Terschelling. Brandenburg woonde te Harlingen, waar hij werkzaam was als los werkman, en Digitaal Slachtofferregister Oorlogsgravenstichting. Instituut voor Militaire Geschiedenis, archief sectie Koninklijke Landmacht, Den Haag. Terschelling Archief Kees Stada, Kropswolde. Archief Terschelling Familie. Kees Stada, Kropswolde. Digitaal Slachtofferregister Oorlogsgravenstichting.

407

was gehuwd met Hiltje Coehoorn. Ten gevolge van de verduisteringsvoorschriften is hij te water geraakt en verdronken. Hij werd begraven op de Algemene Begraafplaats te Harlingen. Tjebbe de Jong Op 10 februari 1942 overleed te Bandjermassin (Nederlands-Indië) Tjebbe de Jong, geboren te Terschelling op 9 februari 1875. De Jong was in Nederlands-Indië werkzaam als aannemer. Over de omstandigheden waaronder hij overleed is niets bekend. Hij heeft geen aanwijsbaar graf. Jan Looijenga Op 4 december 1942 overleed in Berlijn Jan Looijenga, geboren op 6 november 1915 te Terschelling. Looijenga is vermoedelijk vrijwillig naar Duitsland gegaan om te werken. Hij was daar werkzaam als grondwerker. Ook over de oorzaak van zijn overlijden is niets bekend. Looijenga werd begraven in Berlijn. Later werd hij herbegraven op het Nederlandse ereveld Hegerfriedhof te Osnabrück in Duitsland. Klaas Kaspers Klaas Kaspers, geboren op 15 november 1918 te West-Terschelling, werd als gevangen genomen verzetsman op 29 december 1942 bij Leusden door de Duitsers ter dood gebracht. Hij was de oudste zoon van kapitein Willem Kaspers (werkzaam bij de Halcyon Lijn) en diens echtgenote Neeltje Zeeders. Het gezin verhuisde in april 1925 naar Rotterdam. Tijdens de Duitse inval in ons land was Klaas Kaspers als militair betrokken bij de bewaking van de IJssellinies. Bijzonder is, dat hij daar een dagboek van heeft nagelaten. In 1940 en 1941 volgde Klaas Kaspers de opleiding aan de Vakschool voor Civiel Personeel voor de Koopvaardij te Amsterdam, maar tot een maritieme loopbaan kwam het niet. Op 17 oktober 1941 trad hij als nachtwaker in dienst van museum Boymans Rotterdam. Daar raakte hij betrokken bij de activiteiten van verzetsgroep de Nederlandsche Volksmilitie (NVM). Deze groep was ontstaan uit twee eerdere groepen die zich te weer stelden tegen agressie van Duitsers en NSB. De ene bestond voornamelijk uit leden van de Joodse voetbalclub De Pechvogels, de andere was een communistisch georiënteerde groep onder leiding van S.Z. (Sal) Dormits, joods communist en veteraan uit de Spaanse Burgeroorlog. Omstreeks april 1941 fuseerden beide groepen tot de ‘Nederlandsche Volksmilitie’, aanvankelijk Volksorganisatie genoemd, weer onder leiding van Dormits. Het kader van de groep bestond uit communisten: van de leden was circa driekwart communist. In Rotterdam waren waarschijnlijk twee afdelingen actief onder leiding van H. Speksnijder en I. Sies, met enkele onderafdelingen. De groepen waren naar de aard van hun activiteiten geletterd: S(abotage)-, K(nok)-, O(psporings) en V(erbreidings)-groepen. Men werkte eveneens mee aan de verspreiding van het communistische illegale blad De Waarheid. Naast het plegen van sabotage (zoals aanslagen op spoorwegen en het verbranden van de hooiopslag in het Haagse Laakkwartier) hield de groep zich verder bezig met hulp aan joden en spionage. De NVM gaf het periodiek De Patriot uit, een blad dat opwekte tot het plegen van sabotage. Naast de Rotterdamse afdeling van de NVM bestonden er ook afdelingen in Den Haag en Amsterdam. In totaal telde de NVM circa 120 leden. De meeste leden werden op 17 en 18 oktober 1942 door de Duitsers gearresteerd. Hun proces begon op 15 december 1942. Klaas Kaspers werkte voor de NVM als wapeninstructeur. Hiervoor kreeg hij de doodstraf. Samen met veertien lotgenoten werd hij op de Leusderheide bij Amersfoort door de Duitsers gefusilleerd. Het lichaam van Kaspers werd daar in september 1945 aangetroffen in een Kooistra. Een laatste saluut. 618. Digitaal Slachtofferregister Oorlogsgravenstichting. Kooistra. Een laatste saluut. 647.

408

massagraf. Het is op 9 november van dat jaar herbegraven op de Gemeentelijke Begraafplaats te West-Terschelling. Mogelijk is Klaas Kaspers ook betrokken geweest bij de verzetsgroep Het Geuzenvendel, een organisatie die in juni 1940 voortkwam uit de wandelclub Flandringa te Vlaardingen en sabotage en spionage pleegde. Deze groep werd eind 1940 opgerold en begin 1941 werden de belangrijkste leden ter dood veroordeeld en gefusilleerd. De moeder van Klaas Kaspers is, in verband met de regelmatige bombardementen op Rotterdam, in de loop van de bezetting naar Terschelling teruggekeerd. Klaas Kaspers’ vader Willem Kaspers keerde op 1 oktober 1945 met zijn schip in Nederland terug, op tijd om de herbegrafenis van het lichaam van zijn zoon op Terschelling mee te kunnen maken. Oene Spanjer en Aafje Spanjer-de Haan Op 28 maart 1943 voerden Britse vliegtuigen een bombardement uit op de werf van Wilton-Fijenoord te Schiedam. Hierbij kwam de van Terschelling afkomstige zeeman Oene Spanjer samen met zijn echtgenote om het leven in hun daar in de nabijheid gevestigde woning. Oene Spanjer werd op 14 november 1895 geboren te Hoorn op Terschelling. Daar volgde hij de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool. Spanjer trouwde op 26 juni 1924 te West-Terschelling met Aafje de Haan (1901-1943). Tijdens de Duitse inval in ons land voer hij als eerste stuurman op het ss ‘Loppersum’ (4.691 ton, Stoomvaart Mij. ‘Oostzee’), dat op 10 mei 1940 te Rotterdam lag. Toen men de Nieuwe Waterweg af wilde varen om zo open zee te bereiken, bleken daar dermate veel mijnen te liggen dat zulks onverantwoord was. Ter hoogte van Vlaardingen kreeg men order naar Rotterdam terug te keren. Oene Spanjer bleef zo noodgedwongen aan de wal. Hij vond werk in Rotterdam en bezocht voor bijscholing regelmatig de daar gevestigde zeevaartschool. De beide kinderen van het echtpaar Spanjer overleefden het bombardement en werden opgenomen door familie op Terschelling. Nelly en Hanny Kuyper De bevolking van Terschelling reageerde in het voorjaar van 1943 geschokt op een gebeurtenis in Rotterdam, die twee van het eiland afkomstige jonge meisjes het leven kostte. Op 31 maart werden de Schiedamsche weg en omgeving in Rotterdam getroffen door een bombardement door de USAAF, gericht op de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij en de noordelijke Maasoever. Daarbij werd ook de woning geraakt van de familie J. en G. Kuyper-Swart. Mevrouw Kuyper kon levend onder het puin vandaan worden gehaald, maar de beide dochtertjes Nelly (14) en Hanny (12) kwamen om het leven. Toen dit bericht Terschelling bereikte, maakte het daar blijvend zeer veel indruk. Nog op 4 mei 1995 verscheen in het weekblad De Terschellinger een In Memoriamadvertentie voor de beide jong overleden meisjes. Het bombardement waardoor Rotterdam op 31 maart 1943 werd getroffen was het zwaarste sinds het Duitse van 14 mei 1940. Kwamen daarbij bijna 900 mensen om het leven, op 31 maart 1943 waren er 401 slachtoffers. Cornelis Jan Kooijman Op 10 juni 1944 vond op Terschelling een incident met dodelijke afloop plaats, hoewel daar geen Duitsers bij waren betrokken. Op een weide noordwestelijk van Midsland, het Hogeland genaamd, werd regelmatig geoefend door leden van korfbalvereniging EDO (Eendracht door Oefening). Zo ook op deze juni-avond. Op het veld was op dat moment een twintigtal spelers en speelsters aanwezig. Plotseling werd vliegtuiggeronk gehoord, waarna drie Britse jagers in duikvlucht De heer H. Berkhout, Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam. Schriftelijke mededelingen, 23 juni 2004. De heer C. Spanjer, Hoorn, Terschelling. Mondelinge mededelingen, 4 augustus 2001.

409

laag uit zee komend het vuur openden op het zomerhuisje van de familie Remmeling dat op het Hogeland stond. Waarschijnlijk hebben de vliegers dat aangezien voor een uitkijkpost vanwege een hekwerk dat er bovenop was aangebracht. Alle aanwezigen zochten snel dekking maar een tweetal personen werd door de kogels geraakt. Cornelis Jan Kooijman (geb. 21-10-1926, zoon van Marinus Kooijman en Jacoba Rijkeboer, zuivelarbeider) bleek ernstig gewond te zijn geraakt. Marietje Smit liep een schotwond in haar dijbeen op en werd naar een ziekenhuis in Leeuwarden gebracht. Kooijman werd per boerenkar van veehouder Gerrit Bos naar de ouderlijke woning in Midsland vervoerd maar overleed nog voor men daar aankwam. Vermeldenswaard is nog dat uit Midsland direct Duitse Sanitäters te hulp schoten. Zij konden echter niets meer voor Kooijman doen. Wanneer de korfballers niet weg waren gelopen was er waarschijnlijk niets gebeurd, vond landbouwer Jan Ruige in 1953. ‘Toen de vliegtuigen boven het veld verschenen gingen zij aan de haal en zochten dekking, waaruit de Engelsen de conclusie trokken dat het Duitsers zouden zijn. Zij zullen ongetwijfeld hebben geweten dat het hier optilde van Wehrmacht. Waren zij blijven staan en hadden zij bijvoorbeeld naar de vliegtuigen gewuifd, dan was er vermoedelijk niets gebeurd.’10 Ook P.J. van Campen had zijn eigen opvatting over het dodelijke incident. Volgens hem had het kunnen plaatsvinden omdat men zich er op Terschelling te weinig van bewust was dat het oorlog was. Dat de groep korfballers was beschoten ‘was hun eigen schuld’, aldus Van Campen. ‘Ten eerste had de Engelse zender meerdere keren gewaarschuwd, dat men niet met grote troepen bij elkaar moest staan, en dit was voldoende bekend. De uitkijktoren werd door iedereen, dus ook door de Engelse vliegers, voor militair doel aangezien’. Daarnaast stelde Van Campen vast dat de leider van de groep ‘ook nog de fout had begaan dat men dekking moest zoeken’. ‘Juist omdat men hier niet veel merkte van den oorlog was men hier veel te roekeloos’.11 Jouke Klijn Op 4 juli 1944 overleed in Nederlands-Indië Jouke Klijn, geboren op Terschelling op 24 januari 1901. Klijn woonde te Batavia, waar hij bij het Meteorologisch Instituut Batavia werkzaam was als observator. Klijn werd door de Japanners geïnterneerd in een kamp waar hij ten gevolge van ziekte overleed. Hij ligt begraven op het Nederlandse ereveld te Semarang, Indonesië.12 Wilhelm Christiaan van der Burgt Op 16 oktober 1944 sneuvelde te Vierlingsbeek Wilhelm Christiaan van der Burgt, geboren op 11 april 1923 te West-Terschelling. Van der Burgt maakte als tolk-soldaat deel uit van de Prinses Irenebrigade. Hij was woonachtig te Kamperland, waar hij als arbeider bij Rijkswaterstaat werkte. Ondanks zijn Nederlanderschap werd hij (als enige Nederlander) begraven op het British War Cemetery te Overloon.13 Jan Wiegman Op 4 november 1944 verdween de visserman Jan Wiegman, die tijdens storm met zijn bootje aan een boei gemeerd voor de haven lag te vissen. Hij bleek te zijn verdronken.

Harlaar, 21. 10 Ypma, Dr. Y.N. Verslag onderhoud Jan Ruige. in: Vereniging Friesland 1940-1945, Documentatiecommissie. Toegangsnr. 350, stuknr. 1177. Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, Leeuwarden. 11 P.J. van Campen. 7 - 8. 12 Kooistra. Een laatste saluut. 540. 13 Kooistra. Strijders onderdrukkers en bevrijders. 22.

410

Reinder Cornelis Pals Op 25 november 1944 overleed in het concentratiekamp Neuengamme in Noord-Duitsland Reinder Cornelis Pals, geboren te Terschelling op 10 oktober 1913. Pals, die in Den Haag woonachtig was, diende als reserve eerste Luitenant in het 17e regiment Infanterie. Hij werd op 14 juli 1944 gearresteerd en tot 21 juli van dat jaar vastgehouden in de gevangenis te Scheveningen, vanwaar hij werd overgebracht naar het concentratiekamp te Vught. Op 6 september 1944 volgde zijn transport naar het Duitse concentratiekamp Oranienburg en daarna naar Neuengamme. Daar overleed hij ten gevolge van ziekte en ontbering. Hij werd oorspronkelijk begraven te Hamburg. Naderhand werd hij herbegraven op het ereveld van de Oorlogsgravenstichting te Loenen.14 Tedo Hartlief Tedo Hartlief werd geboren op 21 oktober 1910 te Appingedam en volgde de stuurmans- en marconistenopleiding aan de Terschellinger Zeevaartschool. Hij trad op 12 juni 1937 te Groningen in het huwelijk met Jennie Maria de Heer (*1915) uit Grootegast. Voor de oorlog voer hij als tweede stuurman/marconist op tankers van de Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij (CSM) tussen Willemstad en Venezuela.15 Eind 1939 keerde hij naar Terschelling terug om de opleiding voor zijn eerste rang te volgen. Het gezin vestigde zich daartoe op het eiland. Hartlief slaagde in juni 1940 voor zijn eerste rang. Omdat Nederland in tussentijd door de Duitsers was bezet kon hij uiteraard niet meer naar Curaçao terugkeren. Hij verbleef tot 1942 op Terschelling, waarna hij werk kon krijgen bij het evacuatiebureau te Groningen. In de weekeinden reisde hij op en neer naar zijn gezin op Terschelling. In 1943 werd hij door zijn zwager S.P. de Boer, leraar aan de deels naar Groningen verplaatste Terschellinger zeevaartschool, benaderd met de vraag of hij inlichtingenwerk voor het verzet wilde gaan verrichten. Hartlief trad daarvoor toe tot de zogenaamde Packardgroep, die door middel van de radiozender Beatrix-MET in de stad Groningen meteorologische gegevens doorgaf aan de Royal Air Force (RAF) in Londen. De RAF had daar dringende behoefte aan voor het uitvoeren van bombardementsvluchten op Duitsland. De zender werd op 9 oktober 1944 ontdekt door de Duitsers waarbij Hartlief, die het apparaat op dat moment bediende, samen met een aantal Groninger verzetsmensen werd gearresteerd en overgebracht naar het hoofdkwartier van de SD in Groningen, het Scholtenshuis. Tedo Hartlief maakte deel uit van een groep van 117 gevangenen die op 8 maart 1945 bij Woeste Hoeve (Veluwe) werd gefusilleerd als represaille voor een in de voorgaande nacht gepleegde aanslag op generaal der Waffen-SS Rauter.16 Hartliefs lichaam werd, na uit een massagraf te zijn opgegraven, aanvankelijk op 1 mei 1945 herbegraven op de begraafplaats Heidehof te Ugchelen en op 21 juni 1945 definitief op de Nederlands Hervormde begraafplaats van Hoorn op Terschelling.17 Age Schaap In de eerste week van april 1945 werd op Terschelling bekend dat in Gorssel ten gevolge van oorlogsgeweld op 5 april was omgekomen Age Schaap, geboren te West-Terschelling op 28 februari 1935 en zoon van Doeke Arie Schaap en Catharina M. Verhoeven. Het gezin exploiteerde in Gorssel jeugdherberg ‘De Kleine Haar’. De tienjarige jongen werd getroffen door een granaatscherf van één der strijdende partijen. Zijn lichaam werd begraven op de gemeentelijke begraafplaats te Gorssel.18 14 15 16 17 18

Kooistra. Een laatste saluut. 552 - 553. De heer M. Hartlief, Formerum, Terschelling. Mondelinge mededelingen, 12 september 2003. Berends. Woeste Hoeve 8 maart 1945. 107 - 108. Kooistra. Een laatste saluut. 268. Kooistra. Een laatste saluut. 468.

411

Gerrit van Colmjon In Nederlands-Indië werd op 12 april 1945 op Tarakan door de Japanners gedood mr. Jacob Gerrit van Colmjon, geboren te West-Terschelling op 25 oktober 1910. Van Colmjon was woonachtig te Tarakan, waar hij werkte als controleur binnenlands bestuur. Ten gevolge van een ongeval was hij mindervalide. Kort na de geallieerde inval in 1945 werd hij samen met elf andere personen door de Japanners via de rimboe weggevoerd naar Patok Doea, waar de groep werd gedood. Van Colmjon heeft geen aanwijsbaar graf gekregen.19 Martha Muijskens In mei 1945 overleed in het Japans interneringskamp Ambarawa (midden-Java, Nederlands-Indië) ten gevolge van ontbering Martha Muijskens, geboren te Terschelling op 26 augustus 1911. Zij was op 14 maart 1935 te West-Terschelling gehuwd met J.M.A. Plantfeber de Villeneuve. Het echtpaar vertrok na het huwelijk naar Nederlands-Indië. De exacte overlijdensdatum van Martha Muijskens is niet bekend. Zij ligt begraven op het Nederlandse ereveld Kalibanteng te Semarang, Indonesië.20 Jacob Berend Bakker Na de bevrijding kwam op Terschelling het bericht dat op 4 mei 1945 in het Japans interneringskamp Baros bij Tjimahi in Nederlands-Indië was overleden Jacob Berend Bakker. Bakker was op 3 juli 1906 geboren te West-Terschelling en gehuwd met Eva Alexandra Platerink. Hij was in Nederlands-Indië werkzaam als controleur eerste klas bij het Binnenlands Bestuur. Bakker werd begraven op het ereveld Leuwigajah te Cimahi in Nederlands-Indië.21 Sies Swart Op 11 mei 1945 overleed te Bandoeng in Nederlands-Indië Sies Swart, geboren te West-Terschelling op 3 april 1901. Swart, landstormkorporaal bij het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL), was gehuwd met C.T. van der Broek. Als krijgsgevangene is hij overleden in de Soekamiskin-gevangenis. Hij werd begraven op het Nederlandse ereveld Panu te Bandoeng.22 Anna Wilhelmina Maria Koen Vermoedelijk ten gevolge van ontbering is op 30 juni 1945 te Batavia (Nederlands-Indië) overleden Anna Wilhelmina Maria Koen, geboren te Terschelling op 24 september 1904. Zij was gehuwd met Jan Bakker. Oorspronkelijk werd zij begraven te Batavia. Later werden haar stoffelijke resten overgebracht naar Nederland, waar ze op 27 november 1948 werden herbegraven op de NH-begraafplaats te Midsland op Terschelling.23 Jan Thiel Berghuis Jan Thiel Berghuis, geboren te Terschelling op 26 maart 1887, overleed op 26 augustus 1945 in een Japans interneringskamp te Bolong (Nederlands-Indië). Thiel Berghuis was planter te Hollandia op Nieuw-Guinea. Hij overleed ten gevolge van ziekte en ontbering en ligt begraven op het ereveld Kalibanteng te Semarang in Indonesië.24 19 20 21 22 23 24

412

Ibidem. 520. Ibidem. 549. Ibidem. 508 - 509. Ibidem. 564. Ibidem. 642. Ibidem. 566.

Albert Nicolaas Bakker Als laatste moet hier het overlijden van Albert Nicolaas Bakker worden genoemd. Bakker overleefde weliswaar de Tweede Wereldoorlog maar stierf direct na zijn thuiskomst op 1 juni 1945 te Apeldoorn aan een hartaanval ten gevolge van de hiermee gepaard gaande emoties.25 Bakker werd geboren op 14 maart 1900 te West-Terschelling. Hij volgde de stuurmansopleiding aan de Terschellinger Zeevaartschool en trouwde in 1927 op Vlieland met Jannetje Wessels (* 1904). Het gezin woonde aanvankelijk op Terschelling, later op Vlieland en tenslotte te Rotterdam. Toen de woning van mevrouw Bakker en haar kinderen op 31 maart 1943 werd getroffen door een geallieerd bombardement verhuisde men naar Apeldoorn. Bakker voer tijdens de oorlogsjaren als eerste stuurman op het ss ‘Springfontein’, ss ‘Randfontein’ en ss ‘Maaskerk’ van de VNS. Op zijn volgende reis zou hij als kapitein worden aangesteld.26

25 Bodegraven-Bakker, mevrouw N. van. Ridderkerk. Mondelinge mededelingen, 2 augustus 2001. 26 Stamkaart Albert Nicolaas Bakker. Crew Index, kaartnr. 111028. Vlootarchief ’40 - ’45, Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag.

413

Bijlage 2: Slachtoffers ter zee In deze bijlage wordt in chronologische volgorde van de overlijdensdata een korte biografie geschetst van elk der Terschellinger zeelieden die tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven kwam.27

Vijandelijke actie Cornelis Tijs Boer Kapitein Cornelis Tijs Boer werd geboren op 1 januari 1889 te Hoorn op Terschelling. Als jongeman monsterde hij aan op loggers uit Vlaardingen, Maassluis en Emden. Vervolgens voer hij als lichtmatroos en later als matroos op de schepen van rederij Joost de Poortere. Na voldoende vaartijd te hebben gemaakt bezocht Boer in 1908 en 1909 de Zeevaartschool op Terschelling, waar hij in 1909 zijn derde rang stuurman Grote Handelsvaart behaalde. In 1913 trad hij in dienst van de Stoomvaart Maatschappij ‘De Maas’ (directie Phs. Van Ommeren). Zijn tweede en eerste rang behaalde hij in 1912 en 1913. Op 29 mei 1914 trad Cornelis Boer te West-Terschelling in het huwelijk met Teuntje Dekker (1886-1946). Boer werd in 1916 aangesteld als kapitein op het ss ‘Mijdrecht’. Verder voer hij als kapitein op de vrachttrawler ‘Gozina Hillegonda’, het ss ‘Prinsengracht’, het ss ‘Dordrecht’ en het ss ‘Sliedrecht’.28 Op 16 november 1939 werd dit laatste schip (10.560 ton, Van Ommeren) met een lading gasolie, petroleum en benzine onderweg van Abadan naar Trondheim op de Noordzee aangehouden door de Duitse onderzeeër U 28. De ‘Sliedrecht’ moest ter controle op contrabande (voor de Britten vijandelijke lading) de haven van Kirkwall (Orkney Eilanden) aanlopen, zoals in de scheepspapieren stond vermeld. Nadat commandant ltz 1 G. Kuhnke van de U 28 die had gecontroleerd concludeerde hij dat het schip onderweg was naar een voor hem vijandelijke haven. Hij sommeerde de bemanning van de ‘Sliedrecht’ daarom van boord te gaan. Men scheepte zich haastig in de twee sloepen in, waarna de ‘Sliedrecht’ werd getorpedeerd. De sloep onder commando van de eerste stuurman wist de Hebriden te bereiken, die onder commando van kapitein Boer is spoorloos verdwenen. Aangenomen moet worden dat alle 26 inzittenden zijn verdronken.29 Johan Ree Johan Ree werd geboren op 6 augustus 1895 te West-Terschelling. In 1914 monsterde hij als liergast aan op het ss ‘Amor’ (KNSM). Vanaf 1915 volgde Ree de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op Terschelling. De met de Eerste Wereldoorlog samenhangende mobilisatie hield hem in eerste instantie van verder studeren af maar in 1918 hervatte hij die. In 1919 voer hij als matroos op het ss ‘Saturnus’ (KNSM). In maart 1920 slaagde Ree voor zijn diploma derde stuurman. Vervolgens voer hij op het ss ‘Kelbergen’ (Zuidhollandsche Scheepvaart Maatschappij). In 1923 behaalde hij zijn tweede rang. In 1925 trad hij in het huwelijk met Antje Wiegman (1901-1991). Ree slaagde in 1928 voor zijn eerste rang. Een jaar later verhuisde het gezin, dat inmiddels twee kinderen telde, naar Amsterdam, waar Ree een aanstelling had gekregen bij de Hollandsche Stoomboot Maatschappij (HSM). Ten gevolge van de economische recessie kon hij echter niet in een hogere rang varen dan die van bootsman. Als zodanig voer hij tot 1939 op de HSM-ers ‘Reggestroom’ en ‘Jaarstroom’, beiden vercharterd aan de Holland West-Afrika Lijn. In dat jaar werd Ree ernstig ziek. Toen hij was hersteld kreeg hij een aanstelling als eerste stuurman op de dienst Amsterdam27 Een meer uitgebreid overzicht is te vinden in: Van der Wal. ‘Zij zijn niet waarlijk dood...’ Franeker, 2001. 28 Dekker. De torpedering van de motortanker Sliedrecht. 29 Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij in de Tweede Wereldoorlog. 139 - 141.

414

Londen van de HSM.30 In die rang voer Ree in maart 1940 op de coaster ‘Rijnstroom’ (695 ton, HSM). Dit schip vertrok op 2 maart onder commando van kapitein Leendert Verhoef uit de Downs bij Dover naar Amsterdam, waarna het spoorloos verdween. Van de ‘Rijnstroom’ werden geruime tijd later enkele reddingboten, dekplaten, een vlot en een deel van de vervoerde lading tennisballen teruggevonden. De oorzaak van de ondergang bleef lange tijd onduidelijk maar na het beschikbaar komen van de U-boot logboeken bleek na de oorlog dat het schip op 2 maart 1940 is getorpedeerd door de Duitse onderzeeër U 17 onder ltz 1 U. Behrens. De gehele twaalfkoppige bemanning van de ‘Rijnstroom’ is daarbij om het leven gekomen.31 Pieter Smit Pieter Smit werd op 13 januari 1881 te Oosterend op Terschelling geboren. Hij startte zijn zeemansloopbaan reeds op 16-jarige leeftijd als lichtmatroos aan boord van de driemastschoener ‘Zeemeeuw’ van houthandel Hubert Jans te Harlingen. In 1898 klom hij op tot matroos. In 1902 vervulde Smit zijn militaire dienstplicht bij de Koninklijke Marine en in 1903 was hij als militair enige maanden ‘op herhaling’. Tussendoor voer hij als matroos op het ss ‘Rijnland’ van de Koninklijke Hollandsche Lloyd. In 1903 voer hij als derde stuurman op het ss ‘Beta’ van Vrachtvaart Maatschappij Bothnia. Smit werd in november 1903 bevorderd tot tweede stuurman. Zijn bevoegdheid daartoe ontleende hij aan het in 1904 behaalde diploma derde stuurman Grote Zeilvaart en de diploma’s derde en tweede stuurman Grote Stoomvaart, dit alles op grond van gedane dienst. In 1906 kreeg Smit het diploma eerste stuurman Grote Stoomvaart uitgereikt. Dit werd op grond van het destijds gehanteerde Ruil- en Dienstdiploma Reglement in 1937 vervangen door dat voor eerste stuurman Grote Handelsvaart. Smit trad in 1909 op Terschelling in het huwelijk met Neeke Boer (1883-1979). Uit deze verbintenis werden drie kinderen geboren. Na zijn huwelijk trad Smit in dienst van rederij Solleveld, Van der Meer & Van Hattum. Hier voer hij tot 1919 als eerste stuurman. Van 1920 tot 1930 voer Smit als kapitein op het ss ‘Ellewoutsdijk’ van de eerder genoemde rederij. Van 1930 tot 1935 was Smit kapitein op het ss ‘Galgewater’ van de Koninklijke Hollandsche Lloyd. In 1935 stapte hij over naar rederij NV Houtvaart, waar hij eveneens als kapitein voer. In 1939 werd hij kapitein op het ss ‘Vecht’ (1.965 ton, Houtvaart).32 Dit schip vertrok op 6 maart 1940 in ballast uit Rotterdam naar Lobito (Angola), waar het echter nooit is aangekomen. Pas na de oorlog bleek dat de ‘Vecht’ op 7 maart 1940, dus een dag na vertrek, op de Noordzee was getorpedeerd door de U 14 onder ltz 2 H. Wohlfart. Alle 22 opvarenden zijn hierbij om het leven gekomen.33 Jacob Drijver Jacob Drijver werd op 1 november 1908 te Amsterdam geboren uit ouders van Terschellinger afkomst. Hij doorliep de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op Terschelling. Daarna trad hij als zeeloods in dienst van het Loodswezen te Rotterdam. Hij was getrouwd met Corrie Dijk (1916-1993). Het gezin, dat één kind telde, was woonachtig te Maassluis. Toen de oorlog uitbrak deed Drijver dienst als één der drie jongste loodsen aan boord van Loodsvaartuig no. 19. Op de ochtend van 10 mei 1940 werd de loodsen opgedragen zich met hun bagage te vervoegen op het loodsvaartuig, dat lag afgemeerd in de haven van Maassluis. De reis voerde in eerste instantie naar Hoek van Holland. Daar was inmiddels een aantal Britse torpedobootjagers gearriveerd. 30 31 32 33

Dekker. Maart 1940: het m/s Rijnstroom vermist. Bezemer. 156 - 157. Dekker. De torpedering van het Nederlandse stoomschip Vecht. 1305 - 1306. Bezemer. 157 - 158.

415

Vanaf die schepen kwam een sabotagegroep aan boord van Loodsvaartuig no. 19, die naar Rotterdam moest worden gebracht. Die haven werd veilig bereikt; er werd afgemeerd aan de kop van de IJsselhaven. ’s Nachts kreeg het loodsvaartuig een belangrijke lading aan boord: 937 staven goud van de Nederlandsche Bank, gezamenlijk een waarde vertegenwoordigend van 22 miljoen gulden, bestemd voor Engeland. Met Jacob Drijver fungerend als roerganger werd in de ochtend van 11 mei vroeg vertrokken, op weg naar de Noordzee waar de Britse torpedobootjager HMS ‘Wild Swan’ voor de Nieuwe Waterweg lag te wachten om het goud over te nemen. Of Loodsvaartuig no. 19 daarna zou doorvaren naar Engeland is niet precies bekend, maar aangenomen mag worden dat zulks zeker het plan is geweest. Ter hoogte van Vlaardingen liep men in de Nieuwe Waterweg volkomen onverwacht op een mijn, waardoor het schip in twee stukken brak en zonk. Hierbij kwamen vier opvarenden om het leven, waaronder Jacob Drijver. Een onbekend aantal personen raakte gewond.34 (Het grootste deel van de lading goud kon na de Nederlandse capitulatie door de Duitsers worden geborgen; de rest werd na de bevrijding boven water gebracht.) Iemke Hutjes en Hendrik Krul Over Iemke Hutjes is helaas weinig bekend, alleen dat zijn ouders van Terschelling afkomstig waren. Hutjes werd op 9 februari 1898 te Rotterdam geboren en doorliep de stuurmansopleiding aan de zeevaartschool te Schiermonnikoog. Daarna trad hij als stuurman in dienst van Stoomvaart Maatschappij ‘De Maas’. Hutjes was getrouwd met H. van der Wal; het gezin woonde te Rotterdam. In juni 1940 was Hutjes kapitein op de tanker ‘Moordrecht’.35 Hendrik Teunis Krul werd op 12 juni 1898 geboren op Terschelling. Hij bezocht van 1914 tot 1916 de Zeevaartschool op het eiland. Aansluitend voer hij als matroos op het ss ‘Zeta’ van rederij Bothnia. Dit schip liep in 1917 in het Engels Kanaal op een mijn. De voltallige bemanning kon worden gered. Krul vervolgde zijn studie op Terschelling in 1919 en 1920. In laatstgenoemd jaar behaalde hij zijn derde rang. Kort daarop trad hij in dienst van Stoomvaart Maatschappij ‘De Maas’ maar maakte zijn verplichte vaartijd af bij de Scheepvaart en Steenkolen Maatschappij (SSM) omdat ‘De Maas’ haar schepen verkocht. Krul bleef twee jaar bij de SSM varen en behaalde aansluitend in 1915 zijn tweede rang. Zijn eerste rang volgde in 1918. Hendrik Krul trad in 1925 in het huwelijk met Fettje Schimmelpenning (1901-1996). Het echtpaar woonde achtereenvolgend in Rotterdam en Spijkenisse.36 In juni 1940 voer Krul als eerste stuurman onder kapitein Hutjes op de tanker ‘Moordrecht’ (7.493 ton, Stoomvaart Maatschappij ‘De Maas’). Die vertrok op 31 mei 1940 uit Port Arthur (Texas) met een volle lading stookolie naar La Coruña (Spanje). Op de Bermuda’s sloot de ‘Moordrecht’ zich aan bij konvooi HX 49, dat deze haven op 9 juni verliet. Op 20 juni werd het schip in de nabijheid van Kaap Finisterre getorpedeerd door de U 48 onder ltz 1 H. Schultze. De ‘Moordrecht’ explodeerde en vloog onmiddellijk in brand. Van de 25 bemanningsleden wisten vijf een omgekeerde sloep te bereiken. Toen die drie etmalen later door een Grieks schip werd gevonden, waren nog vier mannen in leven. Iemke Hutjes en Hendrik Teunis Krul zijn bij deze scheepsramp om het leven gekomen.37 Cornelis Smit Cornelis Smit werd op 6 december 1887 geboren te Hee op Terschelling. Hij bezocht de lagere school te Midsland en moest al op jeugdige leeftijd naar zee vanwege het vroege overlijden van zijn vader. Daar maakte de jonge Smit de overgang van de zeil- naar de stoomvaart mee. Hij voer 34 35 36 37

416

R. Koudenburg, Vrijdagmorgen 10 mei 1940 te Maassluis. Stamkaart Iemke Hutjes. Crew Index, kaartnr. 175011. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Geschiedenis, Den Haag. Stamkaart Hendrik Krul. Crew Index, kaartnr. 205011. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Geschiedenis, Den Haag. Dekker. De torpedering van de motortanker Moordrecht.

als lichtmatroos en matroos op schepen van de Zuidhollandsche Lloyd en maakte ook enkele reizen bij een Engelse rederij. Van 1909 tot 1913 volgde Smit het onderwijs aan de Zeevaartschool op Terschelling. In 1913 slaagde hij voor zijn derde rang, waarna hij ging varen bij rederij Furness. In 1914 trad Cornelis Smit in het huwelijk met Grietje de Jong (1884-1963). Zijn tweede rang behaalde hij in 1916 en in 1917 zijn eerste. Aansluitend kwam hij in dienst van de SSM, waar hij als eerste stuurman voer op de vrachtvaarders ‘Schokland’, ‘Hoogland’ en ‘Gaasterland’. In 1922 werd Smit als kapitein aangesteld op de ‘Oosterland’. Vervolgens voer hij als zodanig op de ‘Zeeland’ en ‘Friesland’. Tijdens de crisisjaren kwam Smit gedurende korte tijd zonder werk te zitten omdat de SSM hem als jongste kapitein ontsloeg. Hij maakte daarop enkele reizen op de kleine vrachtboot ‘Ary Scheffer’ op het traject Rotterdam-Le Havre. In 1927 vertrok hij naar Curaçao omdat hij een driejarig contract had getekend met de Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij (CSM). Hij werd daar aangesteld als tweede stuurman en voer als zodanig op de tankschepen ‘Felipa’, ‘Pres. Gomez’, ‘Martina’ en ‘Chepita’. In 1928 werd Smit aangesteld tot eerste stuurman en in 1932 tot kapitein. Smit tekende steeds contracten voor drie jaar, hetgeen betekende dat hij gedurende die periode geen verlof kon opnemen om zijn gezin, woonachtig te Rotterdam, te bezoeken. In 1937 reisde Smit af naar Terschelling, waarnaar zijn gezin inmiddels was verhuisd. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verhinderde dat hij in 1940 zijn gezin kon bezoeken.38 In dat jaar werd kapitein Smit aangesteld op de tanker ‘Lucrecia’ (2.580 ton). Dit schip, dat een geringe diepgang bezat, werd gewoonlijk gebruikt voor het vervoer van ruwe olie van Venezuela naar de raffinaderijen op Curaçao. In 1940 besloot de CSM om de ‘Lucrecia’ samen met de zusterschepen ‘Leticia’, ‘Liseta’ en ‘Juliana’ in te zetten voor het vervoer van olieproducten naar Engeland. De ‘Leticia’ en ‘Lucrecia’ gingen daarbij onderweg naar Europa verloren. De ‘Lucrecia’ bevond zich op 7 juli 1940 nabij Kaap Land’s End toen het schip werd getorpedeerd door de U 34 onder klz W. Rollmann. Even na zes uur ’s ochtends kreeg het een treffer, vloog direct in brand en brak in tweeën. Kapitein Smit bevond zich nog in zijn hut en kwam om het leven. De overige bemanningsleden slaagden erin het schip te verlaten. In de sloep overleed eerste stuurman Johannes de Vries, die bij de torpedering ernstig gewond was geraakt.39 Het gezin van kapitein Smit verhuisde na de oorlog naar Leeuwarden omdat de kinderen daar hun middelbare schoolopleiding volgden.40 Hendrik Kuyper en Jouke Klein Hendrik Kuyper werd op 17 mei 1890 geboren op Terschelling. Hij doorliep daar de Zeevaartschool en trouwde in 1920 te Rotterdam met Jansje Nesse (1900-1982). In 1940 voer Kuyper als kapitein op het ss ‘Maas’ van de Stoomvaart Mij. Houtvaart te Rotterdam.41 Jouke Klein werd op 26 maart 1906 geboren te Enkhuizen als zoon van ouders met een Terschellinger afkomst. In 1920 volgde Klein een opleiding tot matroos en vanaf 1923 de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op Terschelling. Hij woonde daar ten huize van een zuster van zijn moeder. Na het behalen van zijn derde rang vervulde hij zijn militaire dienstplicht bij de Koninklijke Marine. Van 1930 tot 1933 studeerde Klein op de Zeevaartschool te Harlingen, waar hij zijn tweede rang behaalde. Op de Hogere School voor de Zeevaart te Amsterdam behaalde Klein zijn marconistendiploma. In 1933 trouwde hij te Harlingen met Evertje van der Gaast. Het gezin vestigde zich te Rotterdam en kreeg twee kinderen. In 1936 behaalde Klein zijn eerste rang

38 39 40 41

Dekker. De torpedering van het s.s. Lucrecia. Bezemer. 286 - 288. Dr. D. Smit, Goutum. Mondelinge mededelingen, 24 augustus 2001. Stamkaart Hendrik Kuyper. Crew Index, kaartnr. 205019. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag.

417

aan de zeevaartschool te Rotterdam. In 1940 voer hij als eerste stuurman op het ss ‘Maas’.42 De ‘Maas’ (2.008 ton) vertrok op 4 september 1940 uit Sunderland aan de Britse oostkust met als bestemming Saint Lawrence in Canada. In de nacht van 10 op 11 september voer men in een groep van tien schepen ten westen van Noord-Ierland. Even na drie uur in de ochtend werd de ‘Maas’ getorpedeerd door de U 28 onder ltz 1 G. Kunhke. Alleen tweede stuurman-marconist A. van Gilst en de Engelse matroos onder de gage J.B. Wright slaagden erin het schip te verlaten. De andere twintig opvarenden van de ‘Maas’, waaronder dus kapitein Hendrik Kuyper en eerste stuurman Jouke Klein, kwamen tijdens de torpedering om het leven.43 Johannes Berkhout Johannes Berkhout werd op 26 november 1917 geboren te Vlaardingen. Hij doorliep de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op Terschelling en trouwde daar in 1939 met Sieke de Haan. Op het moment van zijn dood woonde hij nog steeds op Terschelling. Hij bevond zich op 3 oktober 1940 als stuurman op de sleepboot ‘Lauwerzee’ toen die in Britse wateren op een mijn liep en verloren ging.44 De ‘Lauwerzee’ (262 ton) was eigendom van L. Smit & Co.’s Internationale Sleepdienst. Het vaartuig was eind 1939 door de Nederlandse regering gecharterd en als bewakingsvaartuig ingezet voor de monding van de Westerschelde. Op 19 mei wist de ‘Lauwerzee’ samen met vier andere schepen Engeland te bereiken. Zij werd daar ingedeeld bij de Rescue Tug Section van de Admiralty. Als zodanig deed de sleepboot dienst op de westen zuidkust van Engeland en op het Kanaal van Bristol. Onder kapitein G. Weltevreden vertrok de Lauwerzee op 3 oktober 1940 uit de haven van Falmouth met als sleep het kabelschip ‘Lady of the Isles’. Rond 13:50 uur liep het kabelschip op een mijn en ging verloren. Om 15:30 uur liep de ‘Lauwerzee’ zelf op een mijn. Het schip maakte slagzij en begon direct te zinken. Alleen matroos A. Visser overleefde de ramp. De overige dertien opvarenden van de sleepboot, waaronder dus stuurman Johannes Berkhout, kwamen om het leven.45 Cornelis Roos Cornelis Roos werd op 23 september 1908 geboren te Midsland op Terschelling. Hij volgde daar de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool en slaagde in 1926 voor zijn eindexamen. Roos ging als stuurman varen in dienst van de Maatschappij ‘Oostzee’. In 1927 behaalde hij op Terschelling zijn derde rang en aansluitend het certificaat radio-telegrafist. Eind 1928 werd Cornelis Roos door de Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’ aangenomen als vierde stuurman. Hij voer daar als zodanig achtereenvolgens op de ‘Radja’ en als vierde stuurman-marconist op de ‘Batoe’ en de ‘Rotti’. Tot slot maakte hij nog een reis op de ‘Poelau Bras’. Na een periode van werkloosheid werd Roos op het ms ‘Christiaan Huygens’ geplaatst. In 1931 ging hij met studieverlof om vervolgens in 1932 te slagen voor zijn tweede rang. Later in dat jaar voer hij als vierde stuurman op het ms ‘Tawali’ en de ‘Tabinta’. In 1933 voer Roos als vierde en later als derde stuurman op het ms ‘Tarakan’. In 1934 belandde hij in de havendienst van de Maatschappij ‘Nederland’, waarna op 1 februari van dat jaar ten gevolge van de toenmalige economische recessie ontslag volgde. Roos trouwde in 1935 op Terschelling met Geertje Roos (1909-2002). Het echtpaar kreeg een dochter. In 1934 en 1935 voer Roos bij zijn vorige rederij, Maatschappij ‘Oostzee’, als derde stuurman-marconist en als tweede stuurman op het ss ‘Winsum’. Een jaar later vatte hij zijn 42 43 44 45

418

Familie Wiltenburg-Klein. Oostkapelle. Mondelinge mededelingen, 10 augustus 2001. Bezemer. 384 - 385. Stamkaart Johannes Berkhout. Crew Index, kaartnr. 112063. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Bezemer. 448.

studie op Terschelling weer op om daar in 1937 zijn eerste rang te behalen. Vervolgens voer hij op de ‘Loppersum’ en ‘Rossum’ van ‘Oostzee’. Eind 1939 werd hij als tweede stuurman aangesteld op het ss ‘Ootmarsum’ onder kapitein Jan de Vries, woonachtig te Harlingen en afkomstig van Ameland.46 De ‘Ootmarsum’ (3.628 ton, Oostzee) vertrok eind 1940 in konvooi SC 11 met ijzererts van Nova Scotia en was bestemd voor de Clyde. Kort na middernacht op 23 november werd het schip getorpedeerd door de U 100 onder commando van ltz 1 J. Schepke. De ‘Ootmarsum’ zonk onmiddellijk over de voorsteven, alle 25 bemanningsleden met zich mee sleurend.47 Onder hen was dus tweede stuurman Roos. Arien Doeksen Arien Doeksen werd op 20 januari 1916 geboren te Kinnum op Terschelling. Hij volgde van 1929 tot 1933 en in 1934 de stuurmansopleiding aan de Willem Barentsz School. In 1932 en 1933 nam hij daar deel aan de radiocursus. Eind 1934 slaagde Doeksen voor zijn derde rang Grote Handelsvaart. Arien Doeksen bleef ongehuwd.48 Doeksen werd kapitein-eigenaar van de coaster ‘Diana’ (313 ton). In de meidagen van 1940 kon hij daarmee naar Engeland te ontkomen. De ‘Diana’ werd daar, net als tal van andere Nederlandse coasters, ingezet voor het binnenlands vervoer van met de konvooien over de oceanen aangevoerde goederen. De ‘Diana’ vertrok op 19 januari 1941 uit Newport (Wales) met een lading steenkool bestemd voor Watchet, aan het Kanaal van Bristol. Aan boord was een Britse loods. Omstreeks 15:20 uur liep de ‘Diana’ totaal onverwacht op een mijn. Twee matrozen die op het voordek sneeuw ruimden, werden in het water geslingerd en opgepikt door de, in de nabijheid varende, eveneens Nederlandse coaster ‘Crescendo’. Het achterschip van de ‘Diana’ brak als gevolg van de explosie af, waarna het schip direct zonk. Kapitein Doeksen kwam hierbij om het leven, net als drie leden van zijn bemanning en de Britse loods.49 Arien Doeksen zou de volgende dag 25 jaar zijn geworden. Jan Taylor Kraay Jan Taylor Kraay werd geboren op 5 februari 1872 te ’s Hertogenbosch. Zijn vader, Nicolaas Christiaan Taylor Kraay, had van 1892 tot 1894 het onderwijs op de Terschellinger Zeevaartschool gevolgd en daar een Terschellinger vrouw gehuwd. Een jaar na de geboorte van zoon Jan verhuisde het gezin naar Terschelling waar Taylor Kraay senior als salvage-chef in dienst trad bij rederij Zur Mühlen. Nadat Zur Mühlen Terschelling had verlaten werkte Taylor Kraay als schipper op een schelpenzuiger van de firma Dros uit Harlingen. In 1919 vertrok het gezin naar Harlingen, waar Taylor Kraay werk had gekregen op de kalkovens van Dros. Jan Taylor Kraay doorliep in Harlingen de lagere- en ambachtsschool, waarna hij zich in liet schrijven voor de machinistenopleiding op Terschelling. Hij bezocht daar de Willem Barentszschool van 1920 tot 1926. Daarna trad Taylor Kraay junior als machinist in dienst van de KNSM, waar hij onder andere voer op het ss ‘Pluto’. In de crisisjaren raakte hij werkeloos, waarna hij op Terschelling in dienst trad van ir. Beckers die met een ‘superklok’ het goud van de ‘Lutine’ trachtte te bergen. Toen die pogingen vruchteloos bleken, trad Jan Taylor Kraay als machinist in dienst van de Terschellinger Electriciteits Maatschappij. Na korte tijd werd hij als machinist aangenomen door rederij Doeksen. Hij trad in 1937 op Terschelling in het huwelijk met Getje Elisabeth Roos (1906-1975). Toen de regering in 1939 de 46 47 48 49

Dekker. De torpedering van het s.s. Ootmarsum. Bezemer. 415 - 418. Dekker. De ramp met het m.s. Diana in het Bristol Kanaal. Bezemer. 449.

419

mobilisatie afkondigde voer Jan Taylor Kraay op de aan het Loodswezen vercharterde sleepboot ‘Noordsvaarder’ (179 ton), waarmee hij na veel omzwervingen in de meidagen van 1940 in Engeland terechtkwam. Daar werd hij in juni 1940 overgeplaatst op de hulpmijnenveger Hr. Ms. ‘Caroline’, de vroegere IJmuider vistrawler IJM 26.50 Op 28 april 1941 was de ‘Caroline’ in de haven van Milford Haven bezig met het vegen van Duitse akoestische mijnen. Eén daarvan ontplofte ongelukkigerwijs onder de romp van het schip. Daarbij kwamen alle vijftien opvarenden om het leven, waaronder Jan Taylor Kraay.51 Arien Zeijlemaker en Willem Lieman Arien Zeijlemaker werd op 23 juni 1904 geboren op Terschelling. Hij volgde daar op de Zeevaartschool de stuurmansopleiding. In 1933 trouwde hij met Antje Kroon (1903-1982). In juni 1941 voer Zeijlemaker als eerste stuurman op het ss ‘Schie’ van de Maatschappij ‘Houtvaart’.52 Willem Lieman werd op 3 oktober 1897 op Terschelling geboren. Hij trad in 1921 te Harlingen in het huwelijk met Neeltje de Beer (1902-1963). Lieman ontving bij de Koninklijke Marine zijn koksopleiding. Als zodanig voer hij in juni 1941 eveneens op het ss ‘Schie’.53 Eind juni 1941 was de ‘Schie’ (1.967 ton, Maatschappij Houtvaart) onderweg van Loch Ewe naar Curaçao. Het schip is tijdens die reis spoorloos verdwenen. Lange tijd bleef onduidelijk wat er met schip en bemanning is gebeurd. Na het beschikbaar komen van de U-boot logboeken bleek dat de ‘Schie’ op 25 juni 1941 op de Atlantische Oceaan is getorpedeerd door de onderzeeboot U 75 onder ltz 1 Ringelmann. Het schip zonk onmiddellijk over de achtersteven weg. Door de U 75 zijn geen boten of drenkelingen gesignaleerd, zodat aangenomen moet worden dat alle 29 opvarenden direct zijn omgekomen. Onder hen dus ook eerste stuurman Arien Zeijlemaker en kok Willem Lieman.54 Jan de Groot Jan de Groot werd op 7 maart 1894 te Harlingen geboren. In 1914 behaalde hij zijn derde rang stuurman Grote Handelsvaart op de zeevaartschool te Harlingen. Daarna voer hij bij familie op de binnenvaart alvorens zijn militaire dienstplicht te vervullen. Na zijn militaire opleiding bij de Koninklijke Marine te Den Helder werd hij als zeemilicien overgeplaatst naar Terschelling, waar hij in 1917 trouwde met Maria Pals (1897-1987). Het gezin bleef tot 1924 op het eiland wonen, waar De Groot nog tijdens zijn militaire dienstperiode met dispensatie van de koningin aan de Zeevaartschool studeerde. In 1921 en 1922 behaalde hij zijn tweede en eerste rangen. Na de Eerste Wereldoorlog voer De Groot als tweede stuurman op de vrachtvaarders ‘Willy’ en de ‘Nicolaas’ van Rederij Berghuis.55 De ‘Nicolaas’ (1.100 ton) liep op 2 januari 1920 bij de Deense westkust op een mijn en zonk. Bij het aanlanden van de sloepen sloeg één daarvan om, waardoor zeven van de achttien schipbreukelingen om het leven kwamen.56 Tussen 1929 en 1936 was De Groot als gevolg van de economische recessie werkeloos. In 1936 monsterde hij als eerste stuurman aan op het ss ‘Boekelo’ (2.118 ton, Stoomvaart Mij. ‘Noordzee’). Op 18 oktober 1940 werd dit schip, waarop De Groot inmiddels als kapitein voer, op de Atlantische Oceaan getorpedeerd. Alle opvarenden overleefden deze scheepsramp.57 Daarna werd De Groot als kapitein geplaatst 50 51 52 53 54 55 56 57

420

Leunen, Gerrit van. Het vergaan van Hr. Ms. ‘Caroline’. Mark. Schepen van de Koninklijke Marine in W.O. II. 124. Stamkaart Arien Zeijlemaker. Crew Index, kaartnr. 352014. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Stamkaart Willem Lieman. Crew Index, kaartnr. 513012. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Bezemer. 355-356. De heer D. de Groot, Lies, Terschelling. Mondelinge mededelingen, 10 augustus 2001. Dekker. Het vergaan van het s.s. Nicolaas. Bezemer. 395 - 412.

op het ss ‘Winterswijk’ (3.205 ton, Ehrhardt & Dekkers). Dit schip werd in de nacht van 9 op 10 september 1941 in konvooi SC 42 ten zuiden van IJsland getorpedeerd door de U 432 onder ltz 2 H.O. Schultze, tijdens de eerste wolf-pack aanval in de oorlog van de Kriegsmarine. Van de uit 29 koppen bestaande bemanning kwamen er twintig om, waaronder kapitein Jan de Groot.58 De eveneens van Terschelling afkomstige eerste stuurman Douwe van der Moolen overleefde de ramp. Kapitein De Groots gezin was op het moment van zijn dood woonachtig te Haarlem. Pieter Meuldijk Pieter Meuldijk werd op 30 januari 1905 geboren te Maassluis. Als 17-jarige monsterde hij in 1922 als matroos onder de gage aan op het ss ‘Lingedijk’ van rederij Solleveld, Van der Meer en Van Hattum. In 1926 maakte hij enkele reizen op het ss ‘Alblasserdam’ van de Gebr. Van Uden. In 1926, 1928, 1931 en 1936 volgde hij de stuurmansopleiding aan de Willem Barentszschool op Terschelling. Zijn derde rang behaalde hij in 1928, de tweede in 1932 en de eerste in 1937. In 1934 trouwde hij op Terschelling met de van het eiland afkomstige Jacoba Wiegman (1905-1984). Het echtpaar woonde achtereenvolgens op Terschelling en te Hoek van Holland en Schiedam. Na zijn studie ging Meuldijk varen bij de SSM. Zijn eerste schip in 1934 was daar de ‘Sint Jansland’ en in 1940 kwam hij op de ‘Schokland’. Na reizen op de ‘Nieuwland’ en de ‘Zeeland’ werd Meuldijk in 1941 als eerste stuurman aangesteld op de ‘Groenlo’ van de Stoomvaart Maatschappij ‘Noordzee’.59 De ‘Groenlo’ (1.984 ton) vertrok op 18 november 1941 uit Hartlepool om via Middlesbrough in konvooi naar Londen te varen. Wegens ketelschade moest men het konvooi echter verlaten en alleen verder varen. Op 24 november werd de ‘Groenlo’ ter hoogte van Lowestoft getroffen door een torpedo van de Duitse snelboot S 52. Omdat de ene sloep geraakt was en de andere door slagzij niet gevierd kon worden trachtte de bemanning zich op een tweetal vlotten te redden. Dat gelukte aan veertien opvarenden. Zij werden opgepikt door andere schepen. Er waren negen vermisten, waaronder eerste stuurman Pieter Meuldijk. Later overleed nog één van de geredden, zodat het totaal aantal slachtoffers van deze ramp tien bedroeg.60 Na het ontvangen van het overlijdensbericht van haar echtgenoot reisde mevrouw Meuldijk met haar enige zoon af naar Terschelling waar haar ouders zich over hen ontfermden.61 Andreas Christoffel Groendijk Andreas Christoffel Groendijk werd op 5 september 1908 geboren op Terschelling. Hij vertrok in de jaren dertig als beroepsmilitair van de Koninklijke Marine naar Nederlands-Indië en trouwde daar met de handschoen met Geertje Augustin (1914-1935). In Nederlands-Indië ging hij na het vroegtijdig overlijden van zijn echtgenote een tweede huwelijk aan. Zijn vrouw en driejarig kind werden tijdens de Japanse bezetting in een kamp geïnterneerd. Het kind is daar aan de geleden ontberingen bezweken.62 Tijdens de strijd om Nederlands-Indië deed Groendijk als korporaal-torpedomaker dienst op de onderzeeboot Hr. Ms. K XVII. Na een vergeefse actie van zes andere onderzeeboten kreeg de K XVII in februari 1942 opdracht om samen met de K XI in de Zuid-Chinese Zee een bewakingspost voor de kust van Malakka te betrekken. Van die opdracht is de boot niet teruggekeerd. Het bleef lange tijd onduidelijk of ze op een mijn is gelopen of wellicht door Japanse oppervlakteschepen tot zinken is gebracht. Bij het verloren gaan van de K XVII kwamen 36 mensen om het leven, onder 58 59 60 61 62

Dekker. De torpedering van de schepen s.s. Boekelo en s.s. Winterswijk. Dekker. De torpedering van het s.s. Groenlo. Bezemer. 216 - 266. De heer W. Meuldijk, West-Terschelling. Mondelinge mededelingen, 2 september 2003. Mevrouw G. Stuyvenberg-Groendijk, Den Helder. Mondelinge mededelingen, 28 augustus 2001.

421

wie dus korporaal-torpedomaker Andreas Christoffel Groendijk.63 In 1981 werd door duikers ten noorden van het eilandje Tulai het wrak van de boot aangetroffen. Het ligt op een diepte van 50 meter en vertoont aan de stuurboordboeg een groot gat.64 Teeke Doeksen Op 27 februari 1942 kwam de op West-Terschelling woonachtige marineman Teeke Doeksen om het leven tijdens de Slag in de Javazee. Doeksen was op 23 januari 1911 geboren te Harlingen. De Slag in de Javazee vormde het hoogtepunt van de korte, maar felle strijd om Nederlands-Indië tussen Nederland en Japan en vond plaats op 27 en 28 februari 1942. Onder commando van schout-bij-nacht Karel Doorman verliet een geallieerd eskader op de 26e de haven van Soerabaja. Tot het eskader behoorden onder andere de lichte kruisers Hr. Ms. ‘De Ruyter’ en Hr. Ms. ‘Java’, waarop Doeksen voer. Doormans bedoeling was, een Japans invasiekonvooi te onderscheppen. Tijdens een eerste treffen op de 27e kreeg Hr. Ms. ‘De Ruyter’ een voltreffer, die een dode en enkele zwaargewonden vergde. De kruiser voer echter door. In de namiddag raakten de schepen in een artillerieduel met de Japanners verwikkeld. De ‘Java’ kreeg ‘s avonds een torpedotreffer in het achterschip, vlakbij een munitiebergplaats. Er volgde een ontploffing met fatale gevolgen, want daardoor brak een stuk van het achterschip af. De kruiser verloor onmiddellijk vaart, raakte stuurloos en kwam tenslotte stil te liggen. De ‘Java’ maakte binnen enkele minuten veertig graden slagzij over bakboord. Tenslotte zakte het brandende achterschip weg. De ramp voltrok zich dermate snel, dat de tijd ontbrak om de boten te strijken. Zelfs de zwemvesten konden niet meer worden bereikt, aangezien de bergplaatsen in brand stonden. Men gooide daarop alles overboord dat maar drijfvermogen had. Veel opvarenden vonden de dood in het gedrang iets drijvends te pakken te krijgen. Na twintig minuten verdween de ‘Java’ in de golven. Het aantal slachtoffers bedroeg 509.65 Iemke Kuijper Iemke Kuijper werd geboren op 20 juli 1914 te Midsland op Terschelling. Hij doorliep de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op het eiland en ging varen. Kuijper bleef ongehuwd.66 In 1942 voer hij als tweede stuurman op de tanker ‘Augustina’ (3.110 ton, Nederlandsch-Indische Tankstoomboot Maatschappij). Dit schip verliet op 27 februari 1942 de haven van Tandjoengpriok op weg naar Australië. Kapitein Moerman had voor vertrek order gekregen het schip tot zinken te brengen zodra het in vijandelijke handen dreigde te vallen. Twee dagen na vertrek, op de middag van 1 maart 1942, dwong een Japanse torpedobootjager de ‘Augustina’ middels schoten voor de boeg tot stoppen. Moerman gaf direct order om de tankafsluiters open te zetten en de buitenboordkleppen in de machinekamer los te maken. De ketel werd op springen gezet. Hierna ging de bemanning van boord in de beide goed uitgeruste sloepen. De kapitein en de hoofdmachinist moesten vervolgens aan boord van de torpedobootjager komen voor verhoor. Hen werd opgedragen weer aan boord van de ‘Augustina’ te gaan om alles weer dicht te zetten. Moerman ging aan boord maar constateerde dat het schip niet meer te redden was. Vanaf de torpedobootjager werd toen beduid dat men weg mocht roeien met de inmiddels leeggeroofde sloepen. De Japanners openden vervolgens het vuur op de schipbreukelingen. Daarbij kwamen 39 mensen om het leven, onder wie tweede stuurman Iemke Kuijper. Derde machinist L. Meyer wist zwemmend te ontkomen. Toen de Japanse oorlogsbodem was verdwenen zwom hij terug naar 63 64 65 66

422

Bezemer. Zij vochten op de zeven zeeën. 186 - 188. Royen en Besançon. Hr. Ms. K XVII en O 16. 74. Van der Wal. Gebleven. 78 - 81. Stamkaart Iemke Kuijper. Crew Index, kaartnr. 205051. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag.

de zinkende ‘Augustina’ en streek daar de beschadigde werkboot. Daarmee zeilde hij weg. Twee dagen later werd hij opgepikt door een andere Japanse oorlogsbodem. Hij bracht de rest van de oorlog in Japanse krijgsgevangenschap door. Twee Chinese bemanningsleden wisten eveneens aan het bloedbad te ontkomen.67 Pieter Zeijlemaker Pieter Zeijlemaker werd als zoon van ouders die van Terschelling afkomstig waren op 30 augustus 1918 geboren te Haarlem. Hij volgde van 1930 tot 1933 de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op Terschelling. In 1934 behaalde hij zijn tweede rang en in 1938 zijn eerste. Zeijlemaker was getrouwd met de Terschellingse Alida Kuijper (1914-1983). Ten tijde van Zeijlemakers overlijden woonde het echtpaar te Schiedam.68 In maart 1942 voer Zeijlemaker als tweede stuurman op de tanker ‘Ocana’ (6.556 ton, Nederlandsche Petroleum Maatschappij ‘La Corona’). In de tweede helft van maart was het schip, geladen met benzine, alleenvarend onderweg van Curaçao naar Engeland. In de nacht van 24 op 25 maart werd het in de omgeving van Nova Scotia getorpedeerd door de U 552 onder ltz 1 E. Topp. Het schip stond binnen enkele seconden geheel in lichterlaaie. Niettemin gelukte het een aantal bemanningsleden, waaronder tweede stuurman Zeijlemaker, om een sloep, de motorsloep en een dinghy te water te krijgen. Van de achttien schipbreukelingen die tenslotte in een half vol water staande sloep terechtkwamen stierven ten gevolge van het koude water tijdens de eerste anderhalf uur reeds veertien mensen. Uiteindelijk konden vier schipbreukelingen levend door een Amerikaanse torpedobootjager worden gered. Onder de slachtoffers was ook Pieter Zeijlemaker. Bij de torpedering van de ‘Ocana’ zijn in totaal 53 van de 57 bemanningsleden om het leven gekomen.69 Gerrit Jan Smit Gerrit Jan Smit werd op 3 maart 1912 op Terschelling geboren. Van 1926 tot 1929 volgde hij de stuurmansopleiding aan de Willem Barentszschool. Hij voer van eind 1929 tot medio 1931 als stuurmansleerling bij de Verenigde Nederlandse Scheepvaartondernemingen (VNS). In 1930 behaalde hij zijn derde rang Grote Handelsvaart en in 1934 het certificaat telegrafist. Daarna voer hij tot 1934 als derde stuurman bij de Halcyonlijn. Vanwege de economische recessie kreeg hij in dat jaar ontslag. Op Terschelling was hij vervolgens werkzaam als vrachtwagenchauffeur. Eind 1935 monsterde Smit als derde stuurman aan bij de NV Mij. ‘Zeevaart’. In 1937 trad hij op Terschelling in het huwelijk met Cornelia Jacoba Ruig (1913-1975). Het echtpaar vestigde zich te Hoorn en kreeg één kind. In 1939 behaalde Smit zijn tweede rang. In dezelfde maand werd hij als derde stuurman/telegrafist aangesteld op het ss ‘Leto’ (4.712 ton, Mij. ‘Zeevaart’).70 Dit schip werd, onder kapitein E.H. van der Veen en onderweg van Montreal naar Engeland, op 12 mei 1942 op de St. Lawrence river getorpedeerd door de U 553 onder ltz 1 K. Thurmann. De enige sloep die men had weten te strijken werd door het zinkende schip meegesleurd. De 21 inzittenden belandden in het water. Twaalf mensen kwamen bij deze ramp om het leven, waaronder ook Gerrit Jan Smit.71

67 68 69 70 71

Bezemer. Geschiedenis van de Nederlandse Koopvaardij. 712 - 713. Dekker. De ondergang van de M/T Ocana. Bezemer. 781 - 785. Dekker. De torpedering van het s.s. Leto. Bezemer. 556 - 562.

423

Willem Klijn, Ariën Bakker en Arend Bakker Willem Klijn werd geboren op 24 november 1893 te West-Terschelling. Van 1908 tot 1910 volgde hij het onderwijs op de Terschellinger Zeevaartschool. Daarna voer hij als stuurmansleerling bij de KNSM. In 1912 behaalde hij zijn derde rang, waarna hij als derde stuurman bij de KNSM ging varen. Van 1914 tot 1916 pakte Klijn zijn studie weer op en behaalde in 1916 zijn tweede rang. Vervolgens vervulde hij zijn militaire dienstplicht, waarna hij als tweede stuurman bij de KNSM voer. Zijn eerste rang behaalde Klijn in 1921. Tot 1938 deed hij dienst als eerste stuurman bij de KNSM. In dat jaar werd hij aangesteld als gezagvoerder. In 1942 voer hij als zodanig op het ss ‘Poseidon’ van die maatschappij.72 Willem Klijn was gehuwd met Arendje van Dijk (1895-1945) uit Haarlem. Het echtpaar was woonachtig te Driehuis-Westerveld.73 Ariën Bakker werd geboren op 20 juli 1909 te Midsland op Terschelling. Hij volgde in 1924 en 1925 de stuurmansopleiding aan de Willem Barentszschool, maar voltooide die toen nog niet. Tot 1930 voer Bakker als lichtmatroos en matroos. Van 1930 tot 1933 volgde hij de zogenoemde ‘ongeregelde’ cursus op Terschelling, waarna hij in 1933 zijn derde rang behaalde. Na een periode van werkloosheid vanwege de economische recessie kwam Bakker in dienst van de Maatschappij ‘Oostzee’, waar hij eerst enige tijd als matroos voer. Vanaf 1938 voer Bakker als derde stuurman: eerst bij rederij Wambersie en vanaf begin 1940 bij de KNSM. In maart van dat jaar trouwde hij op Terschelling met Remptje Ruijg (1911-1996). In 1940 en 1941 voer Bakker, steeds als derde stuurman, op verschillende schepen van de KNSM. Na 25 maart 1942 monsterde hij aan op de ‘Poseidon’ van die maatschappij. Het echtpaar woonde op Terschelling.74 Arend Bakker werd geboren op 7 augustus 1881 te Lies op Terschelling. Vanaf zijn zestiende jaar voer hij op verschillende loggers. Daarna stapte hij over naar de koopvaardij. Na enige jaren als lichtmatroos bij verschillende rederijen te hebben gevaren trad hij in 1912 als matroos in dienst van de KNSM. In 1924 werd Bakker bevorderd tot bootsman. In 1929 kwam hij als zodanig terecht op de ‘Poseidon’, waarop hij bleef varen. Arend Bakker huwde in 1914 met Trijntje Roos (18851976). Het echtpaar was woonachtig op Terschelling.75 De ‘Poseidon’ (1.928 ton) verdween spoorloos toen zij medio 1942 op weg was van Trinidad naar New York. Het schip werd op 6 juni op haar bestemming verwacht maar bereikte die nimmer. Van schip noch van haar 32 koppen tellende bemanning is meer iets vernomen. Onderzoek van K.W.L. Bezemer in de U-boot logboeken heeft uitgewezen dat het schip op 28 mei 1942 in de omgeving van Barbados is getorpedeerd door de U 155 onder ltz 1 A.C. Piening. Deze boot heeft de ‘Poseidon’ geruime tijd achtervolgd en er in eerste instantie vergeefs twee torpedo’s op afgevuurd, tot zij vlak na middernacht meer succes had. Ook nu vuurde de U 155 weer twee torpedo’s af, waarvan één doel trof tussen de schoorsteen en de achterste mast. Drie seconden later explodeerde de ketel van de ‘Poseidon’, die daarna direct over de achtersteven zonk. Alle 32 leden van de bemanning zijn hierbij omgekomen. Antonie Timme Antonie Timme werd op 20 juni 1917 geboren te West-Terschelling. Van 1931 tot 1934 bezocht hij de Willem Barentszschool, waar hij de machinistenopleiding volgde. In 1934 behaalde Timme het Voorlopig Diploma en trad hij in dienst van de Nederlandsch-Indische Tank Stoomboot Maatschappij. Hij voer daar als leerlingen als vijfde en vierde machinist op verschillende schepen tot hij in 1939 zijn diploma A behaalde. Vervolgens moest hij bij de Koninklijke Marine zijn militaire 72 73 74 75

424

Von Münching. De scheepvaart in de West in 1942. 1834 - 1835. Stamkaart Willem Klijn. Crew Index, kaartnr. 206003. Vlootarchief ’40 - ’45. Archief Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Dekker. De torpedering van het s.s. Poseidon. Von Münching. De scheepvaart in de West in 1942. 1836 - 1837.

dienstplicht vervullen.76 In de meidagen van 1940 belandde Antonie Timme als korporaal-machinist op de kruiser Hr. Ms. ‘Sumatra’ via Engeland, Canada en de Nederlandse Antillen in Nederlands-Indië, waar hij werd overgeplaatst op de kruiser Hr. Ms. ‘Java’. In Nederlands-Indië kon hij de dienst verlaten, waarna hij aanvankelijk op een schip van de Koninklijke Shell werd geplaatst en daarna als vierde machinist op de tanker ‘Olivia’ (6.307 ton) van de Nederlandse Petroleum Maatschappij ‘La Corona’.77 Dit schip verliet op 28 mei 1942 onder kapitein M.K.F. van Hemert de haven van Abadan met een lading lichte olie en vliegtuigbenzine op weg naar Fremantle, waar het op 22 juni werd verwacht. Het schip voer niet in konvooi. Aan boord was een bemanning van 48 koppen, onder wie elf Nederlandse officieren, twee Britse kanonniers en 35 Chinese zeelieden. Op de avond van 14 juni 1942 werd de ‘Olivia’ in de buurt van Madagaskar geheel onverwacht beschoten. De schoten waren afkomstig van de Duitse raider ‘Thor’ (het voormalige turbineschip ‘Santa Cruz’). De ‘Olivia’ vloog vrijwel direct in brand, waarop de bemanning het schip verliet. Tijdens het strijken van de sloepen werd Antonie Timme door het geschutsvuur van de ‘Thor’ geraakt in een arm en een been. Twaalf mannen, waaronder Timme, kwamen in een sloep terecht onder commando van derde stuurman W.A. Vermoet. Vrijwel allen hadden verwondingen opgelopen. Zeilend werd koers gezet in de richting van Madagaskar. Proviand had men nauwelijks en water moest direct al op rantsoen. Ten gevolge van de ontberingen overleden onderweg de meeste schipbreukelingen. Voor Timme kwam het einde op 1 juli. Hij kreeg een zeemansgraf. Uiteindelijk slaagden de overgebleven drie Nederlanders en een Chinese schepeling er pas op 13 juli in Madagaskar te bereiken, waar zij gevangen werden genomen door de politie van het Duitsgezinde Vichy-Frankrijk, waar Madagaskar op dat moment deel van uitmaakte. De ‘Thor’ heeft een Britse gunner uit zee opgepikt, zodat in totaal 43 zeelieden bij deze ramp om het leven zijn gekomen.78 Douwe Bakker Douwe Bakker werd op 11 juli 1887 geboren op Terschelling als zoon van Albert Tijs Bakker en Antje Kl. Van der Meij. Veel is er niet van hem bekend. Hij was gehuwd met P.H. Jongh Visser. Het echtpaar was woonachtig te Durgerdam. Douwe Bakker voer tijdens de oorlog als chef-steward op de ‘Telamon’ (2.078 ton, KNSM).79 Dit schip vertrok onder kapitein C.G. Niemann op 9 mei 1942 vanuit New York met een lading stukgoed naar Port au Prince op Haïti. Vanuit deze haven moest de ‘Telamon’ door naar Georgetown, de hoofdstad van Brits Guyana. Daar werd een nieuwe lading ingenomen van 2.400 ton bauxiet en 136 ton hardhout. Op 23 juli 1942 vertrok de ‘Telamon’ met als bestemming Port of Spain. Aan boord waren 37 opvarenden. Reeds twintig uur na vertrek werd het schip getorpedeerd door de U 160 onder commando van ltz 1 G. Lassen. Door de explosie werd de sloep aan stuurboordkant weggeslagen, waarop werd geprobeerd om de bakboordsloep te strijken. Maar dit alles was tevergeefs, omdat het schip zeer snel in tweeën brak en zonk. De opvarenden restte niets anders dan te proberen zich te redden op vlotten en wrakhout. Dit lukte uiteindelijk aan vijftien van de 37 drenkelingen, die een omgeslagen sloep met vereende krachten rechtop wisten te krijgen. Reeds na enkele uren werd men opgemerkt door een vliegtuig dat een Brits stoomschip op de schipbreukelingen afstuurde. Bij deze ramp kwamen 23 mensen om het leven; kapitein Niemann stierf nadien aan de geleden ontberingen. Douwe Bakker behoorde eveneens tot de slachtoffers.80 76 77 78 79 80

Wijlen mevrouw C. Timme-Doeksen, West-Terschelling. Mondelinge mededelingen, 28 augustus 2002. Stamkaart Antonie Timme. Crew Index, kaartnr. 293034. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Bezemer. 1091 - 1101. Stamkaart Douwe Bakker, Crew Index, kaartnr. 411202. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Bezemer. 577 - 578.

425

Jan Sieben Jan Sieben werd op 27 maart 1893 geboren op Vlieland als zoon van Cornelis W. Sieben en Trijntje Jans Schol. Hij volgde aanvankelijk de stuurmansopleiding aan de zeevaartschool op zijn geboorte-eiland maar toen die werd gesloten stapte hij over naar de opleiding op Terschelling. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij gemobiliseerd bij de landmacht op Oost-Terschelling.81 Sieben was gehuwd met de uit Schoorl afkomstige Grietje Timmerman (*1894). Het echtpaar was op het moment van Siebens overlijden woonachtig te Alkmaar.82 Sieben was in 1942 kapitein van het ss ‘Kentar’ (5.878 ton, SMN). Op 6 juli van dat jaar vertrok dit schip, geladen met mangaanerts, uit Durban naar Trinidad waar het in een konvooi naar St. John (New Brunswick) zou worden opgenomen. De bemanning bestond uit 79 koppen. Op 31 juli 1942 werd de ‘Kentar’ oostelijk van Grenada getorpedeerd door de U 155 onder ltz 1 A.C. Piening. Een torpedo drong de ketelruimte binnen waardoor de hoofdstoomleiding sprong en ketelruim, machinekamer en de hutten daarboven vol kokende stoom kwamen te staan zodat velen verbrandingen opliepen. Tien mannen werden direct gedood. Bij schip verlaten bleken de sloepen aan bakboordszijde vernield te zijn. Men wist de stuurboordsloepen onder eerste stuurman C.A. Kampman en vierde stuurman G. Veldhuis te water te krijgen. Kapitein Sieben verliet het schip in de werkboot, samen met twee Chinese en een Javaanse opvarende. Nadat een tweede torpedo doel had getroffen zonk de ‘Kentar’ echter zeer snel waarbij de werkboot werd meegetrokken. Slechts twee man kwamen weer boven water; kapitein Sieben en één der Chinezen verdronken. De Javaan en de Chinees die weer boven wisten te komen overleefden uiteindelijk de ramp doordat de U 155 een vlot voor hen achterliet. Zij wisten daar achttien dagen later Trinidad mee te bereiken. Op 5 augustus was daar al de sloep onder eerste stuurman Kampman geland. De sloep onder de vierde stuurman werd op 7 augustus verkend door een Amerikaans vliegtuig dat een schip op hen afzond. Zeven mannen dobberden veertien dagen op een vlot rond voor zij werden gevonden. Bij de ondergang van de ‘Kentar’ zijn in totaal 17 mannen om het leven gekomen, onder wie dus kapitein Jan Sieben.83 Op zijn geboorte-eiland Vlieland is een ‘glop’ (steegje) naar hem vernoemd. Doekele de Boer Doekele de Boer werd op 8 januari 1899 geboren op Terschelling. Hij trouwde op 7 maart 1927 met Catharina Roda (1902-1972), die tijdens de Tweede Wereldoorlog op Terschelling als één van de voogden van de ‘Zeemanspot’ zou fungeren. Van 1913 tot 1916 en van 1922 en 1925 volgde De Boer de stuurmansopleiding aan de Terschellinger Zeevaartschool. In 1919 behaalde hij zijn rang stuurman Sleepvaart en de derde rang Grote Stoomvaart, in 1922 zijn tweede rang en in 1925 zijn eerste.84 Op 25 augustus 1942 ‘verspeelde’ De Boer als kapitein door torpedering het ss ‘Zuiderkerk’ (8.424 ton, VNS) in de nabijheid van de Azoren. De gehele bemanning slaagde erin het schip veilig te verlaten.85 Nagenoeg de voltallige bemanning van de ‘Zuiderkerk’ werd vervolgens overgeplaatst op de ‘Serooskerk’ (8.456 ton, VNS). Dit schip vertrok op 26 november 1942 uit Loch Ewe naar Durban. Aanvankelijk voer men in konvooi ON 149, doch op 5 december kreeg de ‘Serooskerk’ opdracht, samen met negen andere schepen bestemd voor havens in de South Atlantic, de reis op eigen gelegenheid voort te zetten. Het schip heeft haar bestemming echter nooit bereikt omdat het op 6 december 1942 werd getorpedeerd door de U 155 onder ltz 1 Piening. De eerste torpedo kwam aan dek terecht, meldde Piening in zijn logboek. De onderzeeër wachtte tot 81 Bloem. Benarde tijden voor Terschellingers in de Oost. 82 Crew Index, stamkaart Jan Sieben, kaartnr. 283016. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. 83 Bezemer. 578 – 582. 84 Dekker. De torpedering van de schepen s.s. Zuiderkerk, 25 augustus 1942, kapitein D. de Boer, en s.s. Serooskerk, 6 december 1942, kapitein D. de Boer. 85 Bezemer. 802 - 805.

426

de bemanning de ‘Serooskerk’ had verlaten maar er gebeurde niets, behalve dat het schip stopte. Na 70 minuten vuurde Piening een vangschot af dat het achterschip raakte. Het schip kwam nu iets dieper te liggen maar tekenen van leven waren er nog steeds niet. Nog eens 40 minuten later vuurde Piening een tweede vangschot af, waardoor het schip snel zonk. Vermoedelijk is de eerste torpedo aan dek ontploft, daarbij alle reddingsmiddelen vernielend. Ongetwijfeld zullen er ook direct slachtoffers zijn geweest, want tijdens de bijna twee uren dat de U 155 wachtte zijn geen noodseinen uitgezonden. De Nederlandse état-major van 15 koppen en de 69 Brits-Indiërs aan boord zijn allen omgekomen.86 Christiaan en Klaas Albert Kuijper Niet alleen op de wereldzeeën eiste de oorlog zijn tol onder Terschellinger zeelieden, ook dichtbij huis kon het noodlot toeslaan. Op 16 januari 1943 verongelukten de robbenjagers vader en zoon Christiaan en Klaas Albert Kuijper op de Waddenzee, toen ze daar in de omgeving van het Molengat met hun blazer ‘Zeehond’ (TS 48) op een mijn liepen. Volgens getuigen, die de explosie op Terschelling hoorden, ging het daarbij om een magnetisch type dat reageerde op het ijzeren motorblok in het houten scheepje. De in allerijl uitgevaren reddingboot trof slechts wrakhout aan alsmede resten van de klompen van de mannen. Van hun lichamen is nooit meer iets teruggevonden. Of er sprake was van een Duitse dan wel een Engelse mijn is nooit duidelijk geworden. Christiaan Kuijper werd geboren op 21 mei 1894 te Terschelling; hij was sinds 1919 gehuwd met Aafje Tot (1895-1987). Zijn zoon Klaas Albert werd eveneens op Terschelling geboren op 9 maart 1924.87 Jord Ruijgh Jord Ruijgh werd geboren op 11 januari 1904 te Halfweg op Terschelling. Hij bezocht van 1917 tot 1920 de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op het eiland. Vervolgens voer hij op schepen van de Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’. In 1927 behaalde hij zijn radio-certificaat en in 1932 zijn eerste rang. In 1929 trouwde Ruijgh met Trijntje Swart (1903-1982). Tot 1931 woonde het gezin te Amsterdam, maar tijdens Ruijghs studie voor zijn eerste rang verhuisde men naar Terschelling. In de oorlogsjaren was het gezin gevestigd te Haarlem, doch na de ontvangst van het bericht dat Jord Ruijgh was omgekomen verhuisde zijn weduwe in 1943 weer naar Terschelling. In de zomer van 1940 was Ruijgh aan boord van het ss ‘Moena’ (9.286 ton) dat, liggend in het Victoriadock te Londen, getroffen werd door een bombardement. Hij slaagde erin een aantal brandbommen onschadelijk te maken, een daad waarvoor hij in augustus 1941 werd onderscheiden met het Kruis van Verdienste. Op 18 augustus 1942 maakte eerste stuurman Ruijgh de torpedering mee van het ss ‘Balingkar’ (6.318 ton), waarbij het schip verloren ging en twee opvarenden omkwamen. Voor zijn moedige gedrag tijdens een Duitse luchtaanval op het ss ‘Marnix van St. Aldegonde’ (19.355 ton) op 11 november 1942 tijdens de invasie van Algiers werd Ruijgh in maart 1943 onderscheiden met het Bronzen Kruis.88 In april 1943 werd Ruijgh als eerste stuurman geplaatst op het ss ‘Sembilan’ (6.566 ton), waarmee met een lading munitie en springstoffen van Glasgow koers werd gezet naar Bombay. Aanvankelijk voer het schip in konvooi OS 44 maar verliet dit in de Zuid-Afrikaanse wateren om alleen verder te varen. Op 17 april 1943 werd het schip 160 mijl ZO van Durban getorpedeerd door de Italiaanse onderzeeboot ‘Leonardo da Vinci’ onder ltz 1 G. Priaroggia. De ‘Sembilan’ vloog ten gevolge daarvan onmiddellijk in de lucht. De enige overlevende was de Laskaarse stoker Shamsher. Hij werd met een gebroken been aan boord genomen van de onderzeeër en daar medisch verzorgd. De volgende ochtend werd Shamsher 86 Bezemer. 833 - 834. 87 Van der Wal. ‘Zij zijn niet waarlijk dood…’ 166 - 169. 88 Dekker. De torpedering van de schepen s.s. Balinkar en s.s. Sembilan.

427

afgegeven aan één van de sloepen van een door de ‘Leonardo da Vinci’ getorpedeerd Brits schip. De ‘Leonardo da Vinci’ werd op haar beurt op 23 mei 1943 bij NW-Spanje door Britse schepen tot zinken gebracht, waarbij alle opvarenden omkwamen.89 Pieter Brandenburg en Daniël Bonne Pieter Brandenburg was geen zeeman, doch dreef een ijzerhandel in Nederlands-Indië. Hij werd daar op 29 oktober 1895 te Djoewana geboren als zoon van de van Terschelling afkomstige neef en nicht Pieter en Catharina Christina Brandenburg. Brandenburg sr. was, voor hij naar Nederlands-Indië vertrok, als zeeloods te Harlingen werkzaam. Pieter Brandenburg jr. trouwde in Nederlands-Indië in 1924 met de daar eveneens geboren Clara Freichmann, waar hij echter van scheidde. Hij ging in 1936 een tweede huwelijk aan met Jeanette Elisabeth Hoogendoorn, afkomstig uit Buitenzorg, het huidige Bogor. Zij zou de Japanse interneringskampen samen met haar dochter Grace overleven. Toen na de oorlog bleek dat haar echtgenoot was overleden trad zij in het huwelijk met een uit Nederlands-Indië afkomstige Chinese burger.90 Daniël Bonne werd op 8 november 1885 te Formerum op Terschelling geboren. In 1907 trad hij daar in het huwelijk met Neeltje Zorgdrager (1887-1981). Het echtpaar vertrok naar Amsterdam. Ten tijde van Bonne’s overlijden woonde zijn echtgenote daar nog. Zij vestigde zich na de oorlog te Arnhem. Bonne voer aanvankelijk als matroos en later als bootsman op schepen van de Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’. Toen Japanse troepen in februari 1942 Nederlands-Indië binnenvielen voer hij (sinds 26 juni 1939) als bootsman op het ms ‘Java’ (9.250 ton, SMN).91 Dit schip wist onder kapitein W. Persson, met een groot deel van de goudvoorraad van de Javaasche Bank aan boord, in de nacht van 20 op 21 februari 1942 veilig door Straat Soenda aan de Japanners te ontkomen. Het schip is ongeschonden de oorlog doorgekomen.92 Toen het uit Nederlands-Indië vertrok, was bootsman Daniël Bonne echter niet aan boord. Het is niet meer mogelijk na te gaan wat daarvan de reden was; hij kan aan de wal bezig zijn geweest met transportwerkzaamheden omdat de inlandse havenarbeiders bij het naderen van de Japanners het werk massaal neer hadden gelegd, maar Bonne kan ook wegens ziekte in Nederlands-Indië zijn achtergebleven.93 Zowel Pieter Brandenburg als Daniël Bonne waren als dwangarbeider aan boord van het Japanse vrachtschip ‘Junyo Maru’ (ex-‘Ardgorm’, 5.065 ton), dat op 18 september 1944 nabij de kust van Benkulen op de zuidkust van Sumatra door de Britse onderzeeboot HMS ‘Tradewind’ werd getorpedeerd. Het schip was drie dagen eerder vertrokken vanuit Tandjungpriok (de haven van Soerabaja) met als bestemming het toenmalige Emmahaven (Padang) op Sumatra. Aan boord waren 6.500 dwangarbeiders. Onder hen waren Nederlandse, Britse en Australische krijgsgevangenen, geïnterneerde burgers en een groot aantal zogenaamde romusha’s: door de Japanners voor een zeer gering loon geronselde inlandse mannen en jongens. De Japanners wilden deze mannen inzetten voor werk aan de aanleg van de zogenaamde Sumatraspoorweg, die over een traject van 220 km de plaatsen Pakan Baroe en Moerao met elkaar moest verbinden. Over de spoorweg moest, door het dichte oerwoud onwaarneembaar voor geallieerde vliegtuigen, militair materieel worden vervoerd. De dwangarbeiders verbleven vanwege de hitte en de slechte hygiënische situatie onder ronduit barbaarse omstandigheden aan boord van de ‘Junyo Maru’. Het schip werd in de middag van 18 september geheel onverwacht getroffen door twee torpedo’s van de ‘Tradewind’. Commandant ltz 1 S.L.C. Maydon kon niet weten dat het Japanse schip krijgsge89 90 91 92 93

428

Bezemer. 1114 - 1118. Mevrouw G. Brandenburg, Den Haag. Mondelinge mededelingen, 14 augustus 2001. Stamkaart Daniël Bonne. Crew Index, kaartnr. 414862. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Bezemer. 694 - 695. De heer H. Meurs, Zoetermeer. Archivaris Instituut voor Maritieme Historie. Mondelinge mededeling, augustus 2001.

vangenen vervoerde, aangezien daarvan geen enkel teken werd gevoerd. Van de 6.500 mensen aan boord kwamen 5.620 om het leven.94 Gezien het hoge aantal slachtoffers betrof dit één der grootste rampen uit de maritieme wereldgeschiedenis. Alleen die met het Duitse passagiersschip ‘Wilhelm Gustloff’ op 15 januari 1945 was nog omvangrijker. Dit schip werd aan het eind van de Tweede Wereldoorlog door een Russische onderzeeër op de Oostzee getorpedeerd, waarbij ruim 7.000 slachtoffers waren te betreuren.95 Onder de slachtoffers van de ramp met de ‘Junyo Maru’ waren Pieter Brandenburg en Daniël Bonne.96 Cornelis Bakker en Arnoldus Cupido Ook de beruchte Birma-Siamspoorweg dient hier aan de orde te komen, aangezien bij de aanleg daarvan twee Terschellinger zeelieden om het leven kwamen. Het gaat om Cornelis Bakker, aanvankelijk als stuurman varend voor de Koninklijke Paketvaart Maatschappij (KPM), later werkzaam bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij (BPM) en aan het begin van de Japanse aanval op Nederlands-Indië ingelijfd bij de Koninklijke Marine. Arnoldus Cupido was als majoor-machinist eveneens ingedeeld bij de Koninklijke Marine.97 In 1942 en 1943 werkten circa 60.000 westerlingen in Japanse krijgsgevangenschap aan de spoorweg, samen met naar schatting enkele honderdduizenden Aziatische koelies. Onder de dwangarbeiders bevonden zich circa 17.000 Nederlanders: zowel militairen als burgers, waaronder ook zeelieden. Door middel van de spoorlijn wilden de Japanners de plaatsen Moulmein in Birma (het huidige Myanmar) en Bangkok in Siam (het huidige Thailand) met elkaar verbinden, aangezien de aanvoerlijnen naar de door hen bezette gebieden over de Indische Oceaan dermate lang werden dat dit voor de betrokken schepen teveel risico’s met zich meebracht. Onder de voor aanleg van de spoorlijn ingezette dwangarbeiders viel een groot aantal slachtoffers door ziekte, ondervoeding, de warmte, het ontbreken van elke vorm van medische zorg en de uiterst wrede behandeling door de Japanse en Koreaanse bewakers. Van de Aziatische koelies kwam zeker driekwart om het leven, evenals 16.000 westerse krijgsgevangenen. Van de laatstgenoemde bezaten 3.100 de Nederlandse nationaliteit.98 Cornelis Bakker werd op 16 oktober 1909 op Terschelling geboren. Hij volgde de stuurmansopleiding aan de Willem Barentszschool en trouwde op Terschelling met Lipkje van der Geest (19041975). Bakker voer als stuurman bij de KPM op lijnen in Nederlands-Indië. Hij nam daar in 1937 ontslag nadat zijn oudste kind was overleden. Het gezin bleef echter woonachtig in NederlandsIndië, waar Bakker als assistent-havenmeester in dienst trad van de BPM. Toen duidelijk werd dat de Japanners Nederlands-Indië zouden binnenvallen werd hij ingelijfd bij de Koninklijke Marine waar hij na een korte opleiding bij de onderzeedienst werd geplaatst. Als ltz 2 deed Bakker dienst op een van de zogenaamde O-boten.99 In maart 1942 werd hij, terwijl hij van zijn woning in Soerabaja per taxi op weg was naar zijn boot, door de Japanners aangehouden en geïnterneerd.100 Arnoldus Cupido werd op 31 december 1901 te Harlingen geboren als zoon van een van Terschelling afkomstige duiker. Vanwege diens werk was het gezin afwisselend op Terschelling en in 94 Website Van der Kuyl, Sidney, Australië: http://members.iinet.net.au/%7Evanderkp/junyopg1.html 95 Website Military History: http://www.militaryhistoryonline.com/wwii/articles/wilhelmgustloff.aspx 96 Melis en Van Wamel. Nederlandse zeemansgraven. 299, 301. 97 Bureau Registratie en Informatie Ontslagen Personeel Krijgsmacht. Ministerie van Defensie, Kerkrade. Schriftelijke mededeling, 5 augustus 2000. 98 Digitaal Slachtofferregister Oorlogsgravenstichting. 99 De ‘O’ staat voor ‘onderzeeboot’. Aan het begin van de Japanse bezetting waren in Nederlands-Indië zowel O- als K-boten, waarin de ‘K’ voor ‘koloniën’ staat, gestationeerd. De O-boten hoorden eigenlijk in Nederland thuis maar bevonden zich bij aanvang van de Duitse bezetting op zee of wisten vanuit Nederland aan de Duitsers te ontsnappen. In Nederlands-Indië waren oorspronkelijk uitsluitend de ‘K-boten’ gestationeerd. 100 De heer P. Bakker, Zwijndrecht. Mondelinge mededelingen, 22 augustus 2001.

429

Harlingen woonachtig. Arnoldus Cupido trouwde in 1927 met Maaike de Vries uit Harlingen. Hij doorliep in Harlingen de zeevaartschool en voer vervolgens op de schepen van de Scheepvaart en Steenkolen Maatschappij (SSM). In de crisisjaren koos Cupido voor de zekerheid van een loopbaan bij de Koninklijke Marine, waar hij opklom tot de rang van majoor-machinist.101 In maart 1942 maakte Cupido deel uit van de bemanning van de mijnenveger Hr. Ms. ‘Eland Dubois’ welk schip, samen met de mijnenveger Hr. Ms. ‘Van Amstel’, op de avond van 6 maart 1942 vanuit Soerabaja trachtte aan de oprukkende Japanners te ontkomen naar Australië. Reeds een dag later werd men ontdekt door een Japans vliegtuig, waarna een aanval volgde van een torpedobootjager. Beide Nederlandse schepen gingen verloren. De ‘Van Amstel’, die met een defect aan de ketels kampte, zonk door toedoen van eigen personeel. De bemanning stapte over op de ‘Eland Dubois’, die door de Japanners tot zinken werd gebracht. Hierbij kwamen 23 mensen om het leven. De overlevenden werden krijgsgevangen gemaakt.102 Cornelis Bakker kwam op 30 maart 1943 om het leven in het kamp Rintin in Thailand. Hij werd begraven op het ereveld te Kanchanaburi.103 Arnoldus Cupido verloor het leven op 21 augustus 1943, ergens langs het traject van de Birma-Siamspoorlijn, 100 kilometer van Birma. Hij werd begraven op het ereveld Thanbyuzayat (Myanmar).104

Ziekte en ongevallen Jan Wortel Jan Wortel werd geboren op 10 januari 1909 te Terschelling. Hij trouwde in 1935 met Wiempje Bloem en volgde de machinistenopleiding aan de Willem Barentszschool. Wortel raakte op 25 januari 1940 dodelijk gewond ten gevolge van een ongeval in de machinekamer van het ss ‘Poseidon’, dat op dat moment in de Venezolaanse haven Lagunillas lag. Het ongeval werd veroorzaakt door het exploderen van de condensor van de CO2-machine.105 Gerrit Lieuwen Gerrit Lieuwen werd geboren te Midsland op Terschelling op 27 december 1904. Na zijn opleiding aan de Willem Barentszschool trad hij als stuurman in dienst van de Zuid-Hollandsche Scheepvaart Maatschappij (ZHSM). Hij trad in 1933 in het huwelijk met Marie Spanjer (19121953). Het echtpaar kreeg vijf kinderen. In het begin van de Tweede Wereldoorlog voer Lieuwen als eerste stuurman op het ss ‘Eibergen’ toen in de zomer van 1940 bleek dat hij aan tuberculose leed. Omdat verder varen daarom onmogelijk werd ging hij in Freetown (Sierra Leone) van boord om vandaar naar Engeland te worden gezonden. Aan boord van het Britse ss ‘Llanstephan Castle’ overleed hij op 25 juli 1940 op de Atlantische Oceaan.106 Jacob Bokma Jacob Bokma was niet afkomstig van Terschelling maar werd op 20 mei 1901 geboren te Sneek. Hij volgde de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool op Terschelling en trad daar in 1927 in het huwelijk met Dirkje Elisabeth Bloem (1903-2003). Het gezin vestigde zich te West-Terschel101 Mevrouw E. Roos-Cupido, Harlingen. Mondelinge mededelingen, 24 augustus 2001. 102 Bezemer. Zij vochten op de zeven zeeën. 360 - 361. 103 Digitaal Slachtofferregister Oorlogsgravenstichting. 104 Ibidem. 105 De heer Wierd Ryllart, destijds vierde machinist op de ‘Poseidon’, Rotterdam. Schriftelijke mededeling aan de familie Wortel over de toedracht van het ongeval, 4 april 1940. Collectie ’t Behouden Huys, West-Terschelling. 106 Stamkaart Gerrit Lieuwen. Crew Index, Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. Aanvullende familiegegevens werden gevonden in Brieven aan zijn ‘alles’. in: Schylge myn lântse. Themanummer Brieven van zeevarenden, september 2001. 48 - 54.

430

ling. Bokma voer in het begin van 1940 op de tanker ‘Genota’ (7.987 ton) van de Nederlands-Indische Tankvaartmaatschappij. In het voorjaar van 1940 werd hij ziek en daarom opgenomen in een hospitaal te Soerabaja. Toen bleek dat de ziekte van ernstige aard was reisde mevrouw Bokma vanaf Terschelling naar haar man toe. Haar drie oudste kinderen werden opgenomen in het gezin van haar ouders op Terschelling, de jongste in het gezin van haar broer te Haarlem. Jacob Bokma overleed op 29 augustus 1940 te Soerabaja. Mevrouw Bokma kon vanwege de Duitse bezetting niet meer naar Nederland terugkeren. Zo moest ze noodgedwongen in NederlandsIndië blijven. Na de dood van haar echtgenoot vond ze in Malang als dame van de huishouding werk op een huishoudschool voor Javaanse jongedames, de Van Deventerschool. In 1942 raakte ze in Japanse internering en zat ze gevangen in een kamp te Semarang. Na de Japanse capitulatie vertrok ze naar Batavia, waar ze verbleef tot 11 december 1945. Vervolgens vertrok ze naar Ceylon, waar ze tot 24 maart 1946 verbleef in het kamp Rapwi bij Kandy. Aan boord van het passagiersschip ‘Nieuw Amsterdam’ kwam ze op 17 april 1946 aan te Rotterdam.107 Jan Roos Ook kapitein Jan Roos overleed tijdens de Tweede Wereldoorlog in het buitenland ten gevolge van ziekte. Jan Roos werd geboren op 2 december 1893 op Terschelling en volgde daar de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool. In 1922 trad hij te Amsterdam in het huwelijk met Anna Zorgdrager, eveneens afkomstig van Terschelling. Roos voer zijn hele werkzame leven bij Stoomvaartmaatschappij ‘Oostzee’ (directie Vinke & Co.). Tijdens de oorlogsjaren was hij tot zijn dood kapitein op het ss ‘Aalsum’ (5.418 ton). Op 28 oktober 1941 werd hij wegens maagklachten opgenomen in een hospitaal te New York. Daar overleed hij op 8 maart 1942 aan maagkanker.108 Albert Roos De doodsoorzaak van Albert Roos is onbekend. Roos werd geboren op 6 september 1894 op Terschelling, waar hij de stuurmansopleiding aan de Zeevaartschool volgde. Hij trad in het huwelijk met U.A. van Cauwenberghe. Het echtpaar woonde aanvankelijk in Apeldoorn en later te Brussel. Albert Roos voer op 10 mei 1940 als kapitein op de coaster ‘Fiducia’ (250 ton, E.J. Smit & Zoon) en van september tot december 1940 als stuurman op de coaster ‘Viking’ (249 ton, E. Smid). Van 2 januari tot 10 februari 1941 lag Roos in een hospitaal in het Engselse Southend-on-Sea. Van 14 april tot 13 mei 1942 voer hij als eerste stuurman op het ss ‘Delfshaven’ (5.281 ton, Gebr. Van Uden). Op die laatste datum overleed Albert Roos plotseling toen de ‘Delfshaven’ in het King George V Dock te Londen lag.109 Jacobus Bakker Jacobus Bakker werd geboren op 18 mei 1905 te Terschelling. Hij doorliep de Zeevaartschool op het eiland en trouwde daar in 1931 met Dora Spits. Toen de oorlog uitbrak voer Bakker als tweede stuurman op de vrachtvaarder ‘Orpheus’ (1.030 ton, KNSM), welk schip vanuit Frankrijk veilig Engeland wist te bereiken. Daar werd Jacobus Bakker door ziekte getroffen, waardoor hij tot juni 1942 niet in staat was om te varen. Vanaf 8 juni 1942 voer Bakker weer op de ‘Orpheus’ en op 16 december van dat jaar ging hij over naar het ss ‘Bodegraven’, van 6 maart tot 24 mei 1944 als tijdelijk eerste stuurman. Op 25 mei 1944 werd hij opgenomen in een hospitaal te Durban (ZuidAfrika), waar hij op 31 oktober van dat jaar overleed.110 107 Mevrouw D.E. Bokma-Bloem, Midsland, Terschelling. Schriftelijke mededelingen aan de Directeur-generaal voor de Scheepvaart, d.d. 11 mei 1949. Archief museum ’t Behouden Huys, West-Terschelling. 108 De heer I.A. Roos, Den Hoorn, Texel. Mondelinge mededelingen, 15 augustus 2001. 109 Stamkaart Albert Roos. Crew Index, kaartnr. 274031. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag. 110 Stamkaart Jacobus Bakker. Crew Index, kaartnr. 111046. Vlootarchief ’40 - ’45. Instituut voor Maritieme Historie, Den Haag.

431

In vijandelijke dienst Alphonsus Johannes van Lieshout Omdat deze man in Duitse dienst voer, behoeft zijn geval enige toelichting. Zoals eerder bleek, slaagde een deel van de Nederlandse vloot er niet in het land tijdig te verlaten toen de Duitsers dat op 10 mei 1940 binnenvielen. Daaronder waren 340 kustvaarders. Daarvan bevonden zich 260 (waarvan 40 in aanbouw) in Nederland, 80 waren op zee of lagen in buitenlandse, niet-Britse havens. Een deel van de coastervloot werd voor uiteenlopende doelen door de Duitsers gevorderd. Daaronder was de ‘Meteoor’, een 197 brt metende coaster die eigendom was van Berend Johannes Balk te Groningen. Het schip liep in 1931 van stapel bij de werf van J. Vos & Zn. Te Groningen. Het werd in augustus 1940 door de Duitsers gevorderd met het doel het in te zetten in het kader van Operatie Seelöwe (de Duitse campagne tegen het Verenigd Koninkrijk; de Battle of Britain, die de Duitsers van de heerschappij in de lucht moest verzekeren, vormde de eerste fase van Operatie Seelöwe). In september kreeg de ‘Meteoor’ de bestemming Sonderunternehmen en vanaf januari 1942 werd het schip ingezet voor de dienst op de door de Duitsers bezette Kanaaleilanden. Vanaf het moment dat de ‘Meteoor’ door de Duitsers werd gevorderd voer het schip onder de naam ‘Meteor’.111 Voor de Organisation Todt werd gevaren met materialen bestemd voor bouw van de Atlantikwall en met munitie. De schepen die voor dat doel werden ingezet kregen de status van Kriegshilfbeischiff. Voor zover valt na te gaan zijn in totaal 35 Nederlandse kustvaarders voor dit doel door de Duitsers ingezet, waarvan er twaalf verloren zijn gegaan. Het beheer over deze schepen werd waargenomen door rederij B.C.A. van den Oever te Rotterdam.112 Kapitein van de ‘Meteor’ was Alphonsus Johannes van Lieshout, geboren op 22 augustus 1898 te Eindhoven. Van Lieshout was sinds 17 februari 1931 gehuwd met Cornelia Bernardina Maria van der Hoogt, geboren op 25 maart 1904 te Amsterdam en overleden op 16 mei 1964 te Eindhoven. Het echtpaar, dat twee kinderen had, vestigde zich op 1 februari 1940 op Terschelling, waar men woonachtig was op het adres Burg. Van Heusdenweg 18. Daar werd op 10 april 1943 het derde kind geboren. Van Lieshout kwam op 23 mei 1943 op zee om het leven in de nabijheid van het Kanaaleiland Guernsey. De Hafenkommandant van Guernsey schreef over zijn overlijden in zijn logboek: ‘Der Kapitän von Schiff ‘Meteor’, A.J. van Lieshout, ist am 23.5.43 um 08.15 Uhr bei einen Fliegerangriff gefallen’.113 Van Lieshout werd begraven in Frankrijk.114 Hij werd na de oorlog in eerste instantie beschuldigd van het lidmaatschap der NSB en van hulpverlening aan de vijand. Tot een (posthume) zaak is het echter niet gekomen. Zijn echtgenote was sympathiserend lid van de NSB en lid van aanverwante organisaties (zie ook deel 2). Na de bevrijding zijn de kinderen Van Lieshout vertrokken naar Eindhoven, waar ze onder voogdijschap kwamen van H. van Lieshout, eigenaar van een electrotechnisch bureau en oud-verzetsman.115 Mevrouw Van Lieshout, later woonachtig op het adres Trompstraat 4 te West-Terschelling, voegde zich in juli 1946, na de haar in het kader van de Bijzondere Rechtspleging opgelegde maatregelen te hebben ondergaan, bij haar kinderen in Eindhoven waar ze zich vestigde op het adres Hertogstraat 3.

111 Beukema. Varen op twee fronten. 153. 112 Brongers. Op tegengestelde koersen. 76. 113 Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak, inv. nr. 112867. Nationaal Archief, Den Haag 114 Overlijdensadvertentie voor A.J. van Lieshout. Harlinger Courant, 4 juni 1943. 115 Nederlands Beheersinstituut, inv. nr. 123442. Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak. Nationaal Archief, Den Haag.

432

Bijlage 3: Geallieerde slachtoffers op Terschelling Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn op Terschelling en in de directe omgeving daarvan tal van geallieerde vliegtuigen neergekomen. Veelal ging het om noodlandingen nadat men was aangevallen door Duitse vliegtuigen of geraakt door Duits afweervuur. De meeste toestellen stortten in Noord- of Waddenzee, waarbij vaak de gehele bemanning om het leven kwam. Op en vlakbij het eiland kwamen zeven toestellen neer, waarbij in totaal 24 dodelijke slachtoffers vielen. Een kort overzicht: 1941 Op 15 augustus 1941 kwam de Whitley Z6829 van 102nd RAF squadron, afkomstig van de basis Waddington, om 04:48 uur neer op circa acht kilometer van de oostpunt van het eiland in moerasachtig gebied. Twee bemanningsleden, F.W. Penn en T.A. Vermiglio, werden door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt. De andere vier bemanningsleden kwamen om het leven. Dat waren pilot officer Walys Wellisbey Bell-Towers, flight sergeant Louis Edward David Lindsay, sergeant Richard Thomas Philp en sergeant Keith Powell.116 1942 Op 20 januari 1942 maakte een Britse Vickers Wellington bommenwerper een noodlanding op het Noordzeestrand ter hoogte van paal 20. Het toestel, met als kenteken Z8370, was om 18:34 uur die avond opgestegen van het vliegveld Binbrook in Lincolnshire voor een raid op Emden. Boven Terschelling werd het vliegtuig onderschept door een Duitse nachtjager, een Messerschmidt bestuurd door oberleutenant Becker. Die wist de Wellington met succes onder vuur te nemen en tot landen te dwingen. Reeds in de lucht waren twee bemanningsleden van het toestel door Beckers vuur om het leven gekomen: de tweede piloot sergeant Edmund John Robert Fowler (20) en de staartschutter, sergeant William Rutherford (26). De overige vier bemanningsleden overleefden de geslaagde noodlanding en werden door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt. De beide gesneuvelden werden door hen op de Algemene Begraafplaats te West-Terschelling met militaire eer begraven.117 Bijzonder is, dat een Canadees oud-bemanningslid van deze bommenwerper in 1995 in het Terschellinger gemeentemuseum ’t Behouden Huys een tentoonstelling opende over de Tweede Wereldoorlog op het eiland.118 Op 26 juni 1942 om 01:05 uur kwam de Wellington T2773 van 240th RAF squadron OTU neer op de noordkust van Terschelling. Twee bemanningsleden, N.W. Levasseur en G.C. Thompson, overleefden de crash. Zij werden krijgsgevangen genomen. Om het leven kwamen sergeant Robert George Ashley Brathwaite, sergeant William Alan Carruthers en flight sergeant Robert Creswelkl Marchant.119 Op dezelfde dag stortte om 04:18 uur de Whitley BD376 van 24th RAF squadron OTO neer te West-Terschelling. Het toestel, afkomstig van de basis Honeybourne, kwam gedeeltelijk in de haven terecht. Om het leven kwamen pilot officer Ian Patterson Clark (27), sergeant Harold Hermon Hudson, flight officer James Brian Monro (21) en flight sergeant John Storeyy. Over het lot van de

116 Kooistra. Strijders onderdrukkers en bevrijders. 522. 117 Jansen. Wespennest Leeuwarden. Dl. 1. 199. 118 De heer F. Schot, medewerker gemeentemuseum ‘t Behouden Huys, West-Terschelling. Mondelinge mededeling, 10 december 2004. 119 Harlinger Courant, 28 juni 1947.

433

sinds de crash vermiste G.R. Lind is niets bekend.120 1943 Op 4 februari 1943 maakte een geallieerde bommenwerper een geslaagde noodlanding op het Noordzeestrand van Terschelling. Omdat van de vlucht van dit toestel gedetailleerde informatie is overgeleverd is het zinvol die hier weer te geven, ook om een indruk te geven van de wijze waarop de geallieerde bombardementsvluchten op Duitsland, waarmee men op Terschelling verschillende malen per dag werd geconfronteerd, in hun werk gingen. Ditmaal ging het om een Amerikaanse Boeing B-17, een vanwege de reusachtige afmetingen zogeheten ‘Vliegend Fort’. Het betrof nr. 41-24589, ‘Texas Bronco’, van de 91st Bomb Group. Het toestel had deel uitgemaakt van een groep van 86 bommenwerpers die bij daglicht een aanval had moeten uitvoeren op de Duitse industriestad Hamm in Nordrhein-Westfalen. De groep was om 09:07 uur vanaf een Brits vliegveld opgestegen; het bombardement moest omstreeks 11:45 uur plaatsvinden. Over Vlieland, Workum en zuidoost-Drente ging het op Duitsland aan. Via een gecodeerde boodschap uit Engeland hoorden de commandanten dat het doelgebied volledig was bewolkt, reden waarom men besloot een secundair doel aan te vallen, namelijk de havenstad Emden. Rond het middaguur lieten de toestellen daar hun bommen vallen en begonnen vervolgens aan de thuisvlucht. Door de weersomstandigheden waren de formaties echter nogal uit elkaar geraakt, van welk feit Duitse jagers die vanaf het vliegveld Jever in Niedersachsen waren opgestegen direct gebruik maakten. Zij achtervolgden de Amerikanen, die de Nederlandse kust boven Ameland hadden verlaten, tot ver boven de Noordzee en voerden aanval na aanval uit. De Duitse jachtvliegers kregen al gauw versterking van hun collega’s van ‘Fliegerhorst’ Leeuwarden. Rond 12:30 uur was de 41-24589 uit de formatie weggevallen. Dit toestel werd bestuurd door captain Eugene B. Ellis en had reeds na de aanval boven Duitsland de nodige ‘flak’ te verwerken gekregen. De buitenbakboordmotor was getroffen en op hol geslagen en de bakboordsvleugel opengereten. Door deze problemen was het toestel uit de formatie weggevallen en achter geraakt. Vijf Duitse jagers merkten het in moeilijkheden verkerende toestel op en begonnen een aanval. Ellis liet zich daarop tot in het wolkendek zakken maar kreeg daar direct te maken met ijsafzetting, waardoor de snelheid van het vliegtuig aanmerkelijk daalde. De piloot besloot toen zich door de wolken heen te laten zakken om vlak boven zee vliegend te proberen Engeland te halen. De vijf Messerschmidts hadden inmiddels echter dezelfde manoeuvre gemaakt en hervatten hun aanvallen. Vanuit het Amerikaanse vliegtuig slaagde men erin twee Duitse toestellen neer te schieten. Toen nogmaals twee motoren problemen begonnen te vertonen besloot Ellis te keren en een noodlanding in te zetten op het eerste eiland dat hij in zicht kreeg en dat Terschelling bleek te zijn. Intussen gingen de Duitse vliegtuigen door met hun aanvallen, waardoor bommenrichter Luitenant Marvin H. Beisiker en radio-operateur sergeant Michael LaMedica om het leven kwamen. De noodlanding slaagde, maar toen de overlevenden hun twee gesneuvelde collega’s uit het brandende wrak hadden getrokken waren ze al door Duitse soldaten omsingeld. De overlevende acht bemanningsleden van de ‘Texas Bronco’ werden daarop krijgsgevangen gemaakt. Dit betrof capt. Eugene B. Ellis, technical sergeant Joseph L. Mastroberadino, lieutenant Howard M. Dunham, 2nd lieutenant Kenneth F. Nutch, N.L. Floyd, A. Gaeta, W.H. Howard en R.E. Demars. Men werd goed behandeld en de volgende dag per veerboot doorgezonden naar de vastewal. De twee omgekomen bemanningsleden werden door de Duitsers met militaire eer op Terschelling begraven.121

120 Kooistra. Strijders onderdrukkers en bevrijders. 523. 121 Jansen. Wespennest Leeuwarden. Dl. 2. 56-58.

434

Op 23 maart 1943 om 21:18 uur stortte op het wad ten zuidoosten van Terschelling de Wellington HE 167 van 196th RAF squadron neer. Van de vijf bemanningsleden overleefde er één de crash. Dat was sergeant E.W. Booth, die krijgsgevangen werd gemaakt. De omgekomenen waren de sergeanten Basil John Frank Crook (21), Henry Cavell Duckmanton (24), Samuel Robert Outra Hermon (28) en Douglas Robert Jeffrey.122 Op 3 oktober 1943 kwam om 23:22 uur de Halifax Mk V DK203 van 76th RAF squadron van de basis Holme on Spalding Moor neer op circa 400 meter ten westen van het wad bij Terschelling. Om het leven kwamen flight officer Maurice Gordon Sheerman, sergeant Albert Hayes (21) en de Noor Nils S.D. Eckhoff. De overige vier bemanningsleden overleefden de crash en werden door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt. Dat betrof C.H.E. Foster, R. Coupe, S. Meieran en de Noor J. Skjelanger.123

122 Harlinger Courant, 28 juni 1947. 123 Ibidem.

435

Lijst van gebruikte afkortingen Deel 1 AM AS BM BRT BS CMW DMF ETIF HML KNRM KWC LEI MIWB MSTC KNZHRM SDAP SIDW TSM VKC VOC VOZT WATIS WBS ZHMRS

A-diploma Machinist A-diploma Stuurman B-diploma Machinist Bruto Register Ton B-diploma Stuurman Centrale Meldpost Waddenzee Dirk Mentz Fonds Economisch Technologisch Intituut voor Friesland Hollandsche Maatschappij van Landbouw Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij Kustwacht Centrum Landbouw Economisch Instituut Maritiem Instituut Willem Barentsz Maritiem Simulator Trainings Centrum Koninklijke Noord- en Zuidhollandsche Redding Maatschappij Sociaal Democratische Arbeiders Partij Samenwerkende Inspectie Diensten Waddenzee Terschellinger Stoomboot Maatschappij Verkeerscentrale Verenigde Oostindische Compagnie Vereniging Oud-leerlingen der Zeevaartschool Terschelling Waddenzee Traffic Information System Willem Barentsz School Zuid-Hollandsche Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen

Deel 2 BOOM CMMT CNV DGBR DICO DOL E u L Flak FML GECO Hr. Ms. IK LO MG NAD 436

Bureau Opsporing Oorlogsmisdrijven Commandant der Maritieme Middelen Terschelling Christelijk Nationaal Vakverbond Directoraat-Generaal Bijzondere Rechtspleging Districts Commandant Districts Operatie Leider Hauptabteilung Ernährung und Landwirtschaft Flug Abwehr Kanone Friesche Maatschappij van Landbouw Gemeente Commandant Hare Majesteits Insel Kommandant Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers Militair Gezag Nederlandsche Arbeidsdienst

NAF NBS NCC NCE NIOD NNC NSB NSNAP NSVO NVC NVD NVV NWCC OD OT PBH POD PRA PVC RAF RBVVO RKWV RWS SB SS TEM USAAF VDB VVN WA WHN

Nederlandsche Arbeidsfront Nederlandsche Binnenlandse Strijdkrachten Nationaal Crisis Comité Nederlandsche Centrale voor Eieren Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Noord Nederlandsche Coöperatie Nationaal-Socialistische Beweging Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij Nationaal-Socialistische Vrouwen Organisatie Nederlandsche Veehouderij Centrale Nederlandsche Volksdienst Nationaal Vakverbond Netherlands War Crime Commission Ordedienst Organisation Todt Plaatselijk Bureauhouder Politieke Opsporings Dienst Politieke Recherche Afdeling Provinciaal Voedselcommissaris Royal Air Force Rijksbureau voor de Voorbereiding van de Voedselvoorziening in Oorlogstijd Rooms-Katholiek Werkliedenverbond Rijkswaterstaat Staats Bosbeheer Schutszstaffel Terschellinger Electriciteits Maatschappij United States Air Force Vrijzinnig Democratische Bond Voormalig Verzet Nederland Weer Afdeling Winterhulp Nederland

Deel 3 BPZo CSM DIZ E & D GHV HSM IMH KHV KNSM Ltz1 Klz MH

Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij Disconto Instituut Zeelieden Ehrhardt & Dekkers Grote Handelsvaart Hollandsche Stoomboot Maatschappij Instituut voor Maritieme Historie Kleine Handelsvaart Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij Luitenant ter zee eerste klasse Kapitein-Luitenant ter zee Maatschappelijk Hulpbetoon 437

NITM NPM NSF PMF SM SMH SSM SMN UVV VNS VO WBF

438

Nederlandsch-Indische Tankstoomboot Maatschappij Nederlandsche Petroleum Maatschappij Nationaal Steun Fonds Prinses Margriet Fonds Stoomvaart Maatschappij Stoomvaart Maatschappij Houtvaart Scheepvaart en Steenkolen Maatschappij Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’ Unie van Vrouwelijke Vrijwilligers Verenigde Nederlandsche Scheepvaartmaatschappijen Van Ommeren Willem Barends Fonds

Samenvatting Terschelling maakt deel uit van het Europese waddengebied. Zoals alle waddeneilanden, is het ontstaan uit een strandwal die evenwijdig aan de kust door golven en stroming werd opgeworpen en kreeg het zijn min of meer definitieve vorm toen de strandwal door doorbraken van de zee uiteenviel in een serie afzonderlijke droogtes. Duinvorming modelleerde de eilanden verder. Toen het achterliggende kwelder- en veenlandschap tijdens een middeleeuwse stormvloed voorgoed onder water verdween, ontstond de Waddenzee. Het gebied wordt gekenmerkt door een enorme dynamiek en bezit hoge natuurlijke waarden. De eerste menselijke bewoners streken waarschijnlijk vlak na het begin van de jaartelling op Terschelling neer. Gezien de dialecten die er traditioneel worden gesproken, waren zij afkomstig uit het Friese kustgebied. Vanaf de Middeleeuwen was Terschelling het bezit van Hollandse graven, maar de bevolking genoot een relatief grote mate van zelfstandigheid. In de Franse tijd werd Terschelling van 1806 tot 1814 ingedeeld bij Friesland. Daarna werd het eiland toegewezen aan de provincie Noord-Holland. In 1942 deelden de Duitse bezetters Terschelling opnieuw bij Friesland in, een situatie die tot op de huidige dag voortbestaat. Eeuwenlang is het maritieme bedrijf de voornaamste bron van werkgelegenheid op het eiland geweest. Terschellinger zeelieden bevoeren op de koopvaardijvloot vrijwel alle wereldzeeën. Belangrijke vaargebieden waren de zeewegen naar de Nederlandse koloniën en via de Sont naar landen aan de Oostzee. Ook werd vanaf Terschelling in grote mate de visserij beoefend, evenals de walvisvaart. Daarnaast was men vooral werkzaam in landbouw en veeteelt. De beroepskeuze op Terschelling is dan ook lange tijd beperkt geweest tot die van boer of zeeman. Na de Franse tijd bleef door de gevolgen van het Continentaal Stelsel en de oorlog met Engeland ook de scheepvaart in ons land ontredderd achter. Ten gevolge daarvan hebben veel zeelieden hun beroep opgegeven. Op Terschelling werd menig zeeman visser of boer. De oprichting van de zeevaartschool in 1875 is van grote betekenis voor het eiland geweest. Toen in de loop van de negentiende eeuw ook de scheepvaart weer op gang kwam, kon Terschelling de vloot in toenemende mate officieren leveren. In deze periode vond ook de overgang van zeil- naar gemotoriseerde vaart plaats. Omdat daardoor zowel de reizen als de verlofperioden steeds korter werden, trokken veel zeemansgezinnen uit praktische overwegingen naar de grote steden in het westen, waar de rederijen waren gevestigd. De Eerste Wereldoorlog bracht voor Terschelling weinig nadeel met zich mee. Er bestond een grote behoefte aan schepen en schepelingen, waardoor de werkgelegenheid in het maritieme bedrijf intact bleef. De economische crisis die de wereld vanaf 1928 in zijn greep hield, leidde ertoe dat ook tal van Terschellinger zeelieden werkloos raakten of een werkkring aan de wal zochten. Telde Terschelling in 1933 nog ruim 460 mannen met een varend beroep, in 1939 was dat aantal meer dan gehalveerd. De bevolking van het eiland daalde in deze periode drastisch omdat velen voor vervangende werkgelegenheid naar het vasteland trokken. De visserij vanaf het eiland had toen al een gevoelige klap opgelopen door de concurrentie van stroomtrawlers, vooral afkomstig van IJmuiden en Den Helder. Het gevolg hiervan was, dat de visgronden van de Terschellingers werden leeggevist, waardoor ze letterlijk achter het net visten. Berging, veerdiensten en schelpenwinning gaven in de eerste helft van de twintigste eeuw weer nieuwe impulsen aan het maritieme bedrijf op Terschelling. Na de openstelling van de Afsluitdijk in 1934 ondervond het eiland steeds meer toeristische belangstelling. Bijzonder is het eilandgevoel dat op Terschelling en de andere waddeneilanden heerst. Vrijheid, hard werken en een sterke verbondenheid met de natuur zijn er belangrijke kenmerken van. Eilanders hangen ook sterk aan elkaar. Dat komt niet alleen tot uiting in het feit dat men elkaar 439

levenslang als eilander blijft beschouwen, waar men zich ter wereld ook bevindt, maar vooral in de onderlinge zorgzaamheid. Omdat de zee in vroeger tijden zo vaak een hoge tol eiste, ontstond op Terschelling een aantal charitatieve fondsen waaruit men werd ondersteund zodra de nood aan de man kwam. De belangrijkste zijn het Dirk Mentz Fonds, het Willem Barends Fonds en de op Oost-Terschelling gevestigde zeemansverzekering De Buul. Terschelling kende in de vooroorlogse jaren tot 1940 een hoge werkloosheid. De in 1938 op gang gekomen ruilverkaveling zorgde er echter voor dat de werkgelegenheid op het eiland vanaf dat jaar weer sterk toenam. Net als elders in het land, was men ook op Terschelling in de crisisjaren gevoelig voor nationaalsocialistische ideeën, zoals die vooral door de NSB werden uitgedragen. De verkiezingsuitslag van 1935 bewijst dat. De NSB ‘scoorde’ op het eiland een percentage van bijna zeven procent, slechts één procent minder dan de landelijke uitslag. De uitslagen van 1937 en 1939 volgden op Terschelling de landelijke trend, waarbij de NSB sterk terugviel. Toen in verband met de oorlogsdreiging in augustus 1939 de algemene mobilisatie in ons land werd afgekondigd, werd een groot aantal militairen op Terschelling gelegerd. Nadat de Duitsers het eiland hadden bezet, werden zij gedemobiliseerd. De eerste Duitsers arriveerden op 16 mei 1940 op Terschelling. Het aantal op Terschelling gelegerde Duitse militairen varieerde tijdens de bezetting van 1.000 tot 2.200 man. Doordat het eiland in een relatief isolement verkeerde, was men al snel aan de omgang met elkaar gewend en leefde men in betrekkelijke vreedzaamheid naast elkaar. Niettemin werd de bevolking met de nodige beperkingen geconfronteerd. Zo werden strand en duin tot verboden gebied verklaard en mocht men slechts met instemming van de Duitse autoriteiten het eiland verlaten. Toeristen waren niet langer welkom op Terschelling. Het gebouw van de zeevaartschool werd gevorderd en het onderwijs verplaatst naar elders. Beide ingrepen van de Duitsers leidden tot grote economische schade. Omdat Terschelling deel uitmaakte van de Atlantikwall, gonsde het op het eiland al snel van de activiteiten om bunkers en andere militaire objecten te bouwen. Verder werd een aantal militaire installaties geplaatst om geallieerde vliegtuigen op te kunnen sporen. Dit vereiste de tijdelijke aanwezigheid van 600 arbeidskrachten van het vasteland op Terschelling. Ook de mannelijke bevolking werd voor dit doel door de Duitsers ingezet, aanvankelijk op vrijwillige basis. Vanaf eind 1942 werd dit echter verplicht gesteld. Alternatief was de Arbeitseinsatz, waarbij men het gevaar liep voor werk naar Duitsland te worden gezonden. Plaatsvervangend voedselcommissaris A. Hibma werd belast met de coördinatie van het werken voor de Duitsers. Begin 1942 werd burgemeester J.A.H. Rijnders van Terschelling vervangen door de NSB-er J. Bakker. Ook de beide wethouders maakten plaats voor Duitsgezinden. Pas in de loop van 1944 trad een verslechtering op in het beleid van de Duitse autoriteiten op Terschelling, hetgeen gevolgen voor de bevolking had. Werd bij het werken voor de bezettingsmacht voordien nog rekening gehouden met het boerenbedrijf waarin de Terschellinger mannen veelal werkzaam waren, nadien was daar geen sprake meer van. Eén van de gevolgen was een grootschalige razzia op 24 augustus 1944, waarbij 150 mannen werden opgepakt. Door ingrijpen van een voormalige Inselkommandant had deze razzia echter geen verdere gevolgen. Tijdens de laatste oorlogswinter, in de grote steden van het westen beter bekend als de hongerwinter, werd men ook op Terschelling geconfronteerd met tal van verscherpingen in het Duitse beleid. De voedselsituatie op het eiland, waarvoor de heer Hibma verantwoordelijk was, is echter steeds behoorlijk geweest. Men bleef gedurende de gehele bezetting beschikken over voldoende vlees, groenten en zuivelproducten. Om de bevolking iets extra’s te kunnen verschaffen heeft 440

Hibma een aantal malen eierzoekacties laten houden, aanvankelijk alleen op de Boschplaat maar later ook op vogeleiland Griend in de Waddenzee. Verder zette hij zich er voor in om de opbrengst van de eendenkooien op het eiland ter beschikking van de bevolking te stellen. Deze laatste actie had, mede door de tegenwerking van de Duitsers, slechts in geringe mate succes. Verzet kwam op Terschelling pas laat op gang, enerzijds het gevolg van het isolement waarin men verkeerde, anderzijds door de alomtegenwoordigheid van Duitse militairen. Omstreeks augustus 1943 kwamen afzonderlijk van elkaar twee groepen tot stand, die al snel werden samengevoegd. Van daadwerkelijke verzetsactiviteiten was echter geen sprake. Na de landing van de geallieerden op 6 juni 1944 in Normandië werden theoretische wapenoefeningen gehouden totdat de groep in de winter 1944 - 1945 van wapens werd voorzien. De groep werd begin 1945 omgevormd tot district XI van de Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten. Na de Duitse capitulatie heeft men zich verdienstelijk gemaakt met het lopen van patrouilles. Daarbij werd echter veel tegenwerking van de Duitsers ondervonden. Omdat Duitsers en Terschellingers zo dicht op elkaar leefden, is op het eiland in grote mate accommodatie opgetreden met het oogmerk zo goed mogelijk door de bezetting te komen. Van collaboratie was op Terschelling eveneens sprake. Het eiland kende ca. 25 leden van nationaalsocialistische organisaties als de NSB. Hun gedrag is na de oorlog beoordeeld in het kader van de Bijzondere Rechtspleging, waarbij deze mensen maatregelen en straffen kregen opgelegd. De bevrijding van Terschelling, evenals die van de andere waddeneilanden, vond pas in een laat stadium plaats. Enerzijds werd dat veroorzaakt door het feit dat de Duitse bezettingsmacht de capitulatie als niet meer dan Waffenruhe bleef zien, anderzijds omdat de geallieerden aanvankelijk geen belangstelling voor de eilanden hadden. Pas op 29 mei 1945 arriveerde een Brits detachement op het eiland om de Duitsers te ontwapenen en af te voeren. Die laatste maand van de bezetting is er veelvuldig sprake van spanningen geweest tussen Terschellingers en Duitsers. Pas op 6 juni 1945 werden de laatste Duitse militairen weggevoerd. Vijf op Terschelling geboren joodse Nederlanders werden gedeporteerd naar concentratiekampen, waar zij allen zijn omgekomen. Op Terschelling zelf kwam een landbouwer tijdens een handgemeen met een Duitse militair om het leven. Een 17-jarige jongen raakte dodelijk gewond toen Britse jagers een groep trainende korfballers met hun boordwapens bestookte. Een op Terschelling woonachtige oud-stuurman werd door de Duitsers gefusilleerd nadat de verzetsgroep waarvan hij in Groningen deel uitmaakte was opgerold. Door diverse oorzaken kwamen wereldwijd nog eens 25 oud-Terschellingers om het leven. Na de Duitse bezetting begon ook op Terschelling de wederopbouw. Opvallend was, dat een aantal ex-politieke-delinquenten het voortouw nam bij de ontwikkeling van diverse recreatieve voorzieningen. Onder de bevolking ontstond daarover veel protest. Niettemin legden deze aan veel kritiek blootstaande mensen de basis voor het huidige moderne voorzieningenpatroon op Terschelling. De toeristenstroom naar Terschelling nam in deze jaren een ongekend hoge vlucht. De komst van een nieuwe veerboot met een passagierscapaciteit als nooit tevoren luidde in 1956 nieuwe tijden voor het eiland in. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak waren van de ruim 1.100 Nederlandse schepen bijna 850 op zee. Aan boord waren 12.500 Nederlandse zeelieden, terwijl ook nog eens 6.000 Nederlandse zeelieden op buitenlandse schepen voeren. Op het deel van de vloot dat in Nederland achterbleef, werd door de Duitsers beslag gelegd. De schepen die buitengaats waren werden vrijwel allemaal ingezet ten bate van de strijd der geallieerden tegen de As-mogendheden. De opvarenden, aan wie vaarplicht was opgelegd, maakten zo de strijd op zee aan den lijve mee en hadden vrijwel dezelfde ervaringen als frontsoldaten. Hoewel de schepen aanvankelijk slecht bewapend 441

waren werden ze in een later stadium van de oorlog met kanonnen uitgerust, waarmee men echter weinig kans maakte tegen onderzeeboten, andere oorlogsschepen en vliegtuigen. De Nederlandse vloot verrichtte vooral logistieke diensten, zoals bevoorrading en troepentransport. De schepen werden wereldwijd ingezet en voeren over diverse routes van en naar Engeland, de Verenigde Staten en Afrika. Tot medio 1943 waren de onderzeeboten van de Duitse Kriegsmarine oppermachtig op zee. Maar door de uitvinding van de radar konden de geallieerde partijen daar definitief een einde aan maken. Op de Nederlandse koopvaardij- en oorlogsvloten bevonden zich ruim 180 mannen van Terschellinger afkomst. Van hen zouden 40 ten gevolge van oorlogsgeweld het leven verliezen. Ook drie burgers van Terschellinger afkomst werden op zee slachtoffer van oorlogsgeweld. Van de 18.500 Nederlandse zeelieden op de vloot kwamen ruim 3.600 door oorlogsgeweld om het leven. De koopvaardijvloot zelf werd nagenoeg gehalveerd. Tijdens de oorlog werden op verschillende fronten activiteiten ontplooid om zowel de zeelieden zelf als hun gezinnen in Nederland hulp te verlenen. In Engeland ontstond het Prinses Margriet Fonds, dat maatschappelijke bijstand verleende aan zeelieden en hun gezinnen. In Nederland, waar op gezag van de Duitsers eind 1941 het deel van de gages dat naar de zeemansgezinnen ging drastisch werd verlaagd, ontstond hulp in de vorm van de Zeemanspot. Dit was een illegaal fonds waarvan de activiteiten zich al snel over het hele land uitstrekten. Aanvankelijk werden alleen zeemansgezinnen financieel en maatschappelijk bijgestaan, later kwamen daar ook andere groepen bij, zoals (onder meer joodse) onderduikers en gezinnen van personeel van Koninklijke Marine en Koninklijke Landmacht. In het laatste stadium van de Duitse bezetting werden ook degenen die deelnamen aan de Spoorwegstaking door het fonds financieel gesteund. Door een aantal frauduleuze handelingen slaagde de leiding van de Zeemanspot erin een zeer groot kapitaal te verwerven, waaruit ook diverse activiteiten van het verzet konden worden gefinancierd. De naam van het fonds was toen al omgedoopt tot Nationaal Steun Fonds. Na afloop van de oorlog werden de activiteiten van de Zeemanspot gestaakt, terwijl het Prinses Margriet Fonds zijn werkterrein naar Nederland verlegde waar door de oorlog vaderloos geworden zeemansgezinnen werden ondersteund. Voor de teruggekeerde zeelieden zijn door de overheid diverse regelingen in het leven geroepen. Zo werd onder meer een jaarlijkse vaargeldvergoeding door overheid en rederijen uitbetaald. Voor de nabestaanden van omgekomen zeelieden en arbeidsongeschikt geraakte zeelieden kwam het Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers tot stand. Voor de rol van de opvarenden der koopvaardij heeft na de oorlog slechts weinig belangstelling gestaan. Hun inzet vond ver van het vaderland plaats en de actuele situatie in Nederland droeg er eveneens toe bij dat hun activiteiten tijdens de oorlog nauwelijks werden opgemerkt. Daarover, over het onderscheidingsbeleid van de overheid en over de geringe hoogte van de vaargeldvergoeding is in zeemanskringen veel verbittering ontstaan. Men voelde zich op tal van fronten miskend.

442

Summary

The isle of Terschelling is part of the European ‘Wadden’-area, characterised by a shallow, tidal sea, between the (Dutch and German) Frysian mainland and a row of offshore islands. These ‘Wadden’-islands originate from a long line of beaches, washed up by waves and tides, running roughly parallel to the mainland’s coast, with a soggy area of peat bogs and salt marches in between. This elongated offshore beach got its final form in the middle ages when floods breached through in various places, creating a system of dry banks and deep tidal inlets. Dunes formed in dry places and new waves of floods swamped the saltings, creating in the process the Waddenzee. Thus evolved a dynamic tidal area with abundant wildlife and vegetation. Humans presumably appeared on Terschelling in the first centuries PD. Traditional dialects suggest these early settlers came from the Frysian coastal mainland. In the Middle Ages the isle passed into the ownership of the Counts of Holland, while the natives kept their relative independence. When the Netherlands became part of the Napoleonic empire, Terschelling was made an administrative part of the province of Friesland, from 1806 until 1814, but afterwards became a part of the province of Noord Holland. In 1942 the German occupying forces shifted the isle’s administration to Friesland again, to which it still belongs. The men from Terschelling have, for centuries, worked mainly at sea, in the merchant marine, various fisheries and whaling. They could often be found on the trade routes to the Dutch East Indies and West Indies, and the Baltic. Besides these activities, men from Terschelling were also farmers. For centuries they had only the choice between sailor and farmer. The French occupation with Napoleon’s Continental System and consequently the war with Britain, strangled Dutch seatrade, which after 1813 took many years to revive. Quite a few Terschellinger merchant mariners became fishermen or farmers. This negative tide was reversed, however, with establishment of the nautical college in 1875. Especially when the Dutch shipping industry revived in the wake of the general liberalisation of world trade in the 1850s, the nautical college proved instrumental in making the island a major supplier of officers for the Dutch merchant marine. In the same era, the merchant fleet changed from sail to steam, which made voyages more predictable and faster. Shore leaves were made shorter as well, though, so that many families moved to cities such as Rotterdam and Amsterdam, where the big shipowners had their homeports. The First World War had few negative consequences for the island; rather, strong demand for ships and sailors kept the maritime labour market humming. The world’s economic Depression after 1928, however, forced many Terschellinger sailors out of a job. At the same time the local fisheries were seriously hurt by competition from steam trawlers, mostly working from IJmuiden and Den Helder, which dwarfed the native sailing blazers’ catching capacity. The isle lost much of its population, when, in the wake of this economic ebb, many men looked for jobs ashore: in 1933 Terschelling boasted over 460 mariners; by 1939 there were less than half. Yet, in the early half of the 20th century, towage, salvage and shell gathering gave a new stimulus to maritime activities on the island. The ferry service to Harlingen grew rapidly after 1934, when the Afsluitdijk across the Zuiderzee was closed, thus providing a fast road link with the populous provinces of Holland. Despite increased tourism, the ‘islander mood’ remained special to Terschelling as well as to the other Wadden islands. Islanders form strong communities, where freedom, hard work and harmony with the environment are defining factors. Once born on Terschelling, one remains a ‘Terschellinger’, wherever one may end up on the globe. In early days, the perils of the sea caused the emergence of a remarkable number of charities, to help bereaved dependants. Major 443

surviving charities are the Dirk Mentz Fonds, the Willem Barentsz Fonds and the sailors’ insurer ‘De Buul’. In the 1930s Terschelling suffered growing unemployment, although re-allotment helped to boost the number of agricultural jobs from 1938. As elsewhere in the Netherlands, the Great Depression made people susceptible to national-socialism, as propagated by the notorious National Socialist Bond (NSB). In the 1935 elections, the Terschelling NSB won 7% of votes, just 1% below the national average. In 1937 and 1939 the fascist party had lost much of its appeal, nationally as well as on the isle. With, in August 1939, the Second World War looming, general mobilization brought a sizeable military detachment on the island, only to be demobilized after the Dutch surrender. A German occupation garrison arrived in 1940 on May 16th. During the War their strength varied from 1000 to 2200. The island’s relative isolation taught natives and occupying forces to co-excist along rather peacefully. Quite a few restrictions were increasingly irritating, though: beach and dunes –a dominating part of the island’s territory- were declared prohibited area and no one could leave the island without permission from the German authorities. Tourists were no longer allowed, the maritime academy’s building was commandeered and its courses moved ashore. Such actions severely damaged the local economy. Since Terschelling was part of the Atlantikwall, the island was soon bustling with bunker building activities. Also other military buildings and installations were erected, especially for tracking Allied aircraft. The bustle brought 600 temporary workers from the shore and also the island’s men were deployed, initially voluntarily. From 1942, however, the natives were forced to work for the Germans, or face the Arbeitseinsatz and possible deportation to Germany. Deputy food-supply commissioner A. Hibma was landed with the job of coordinating work for the occupying forces. Early 1942 burgomaster J.A.H. Rijnders and two aldermen were replaced by J. Bakker and two fellow NSB aldermen. By 1944 the situation worsened, when, among other complaints, the occupation authorities no longer took into account the needs of farming, when requisitioning forced labour. On August 24th 1944 some 150 men were arrested in a big razzia, which, however, had no serious consequences, thanks to intervention by a former Inselkommandant (island commander). During the last winter of the War, better known ashore as the ‘hunger winter’, German rule became harsher, although food distribution, Mr Hibma’s province, remained well organized. Supplies of meat, vegetables and dairy products were sufficient during the entire War period. In order to supply the population’s rations, Hibma organised a number of egg gathering expeditions on the Boschplaat - the area of dunes and saltings on the island’s eastern half - and later also on Griend - a small isle, teeming with birds, south of Terschelling. Hibma also tried to reserve the produce of the island’s decoys for the natives, which, however, was largely thwarted by the Germans. The island’s isolation and the German military’s omnipresence gave Terschelling’s resistance movement a plodding start. By August 1943 two resistance groups were formed, without knowing it from each other. They soon merged but did not manage to fire a shot in anger. After operation ‘Overlord’, the Allied invasions in Normandy from June 6th 1944, the group held military drills, but only in winter 1944-1945 genuine weapons arrived. Early 1945 the group was transformed to become district XI of the Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten (NBS, or Dutch national forces). After the German surrender they patrolled the island, although the remaining Germans frustrated this were they could. Living together in a confined piece of terra firma, islanders and Germans were condemned to each other; it was in both groups’ interest to coexist as peacefully as possible. There was also 444

outright collaboration, with 20 fascists, mainly NSB-members, on the island. After the war such people have been tried under a special law (‘Bijzondere Rechtspleging’). Like the other Wadden islands, Terschelling was liberated relatively late: their priority was low, in the eyes of Allied commanders, while the Germans preferred to see their complete surrender as merely an armistice. Only on May 29th 1945 British troops arrived to disarm the Germans and it took until June 6th before the last were carried off. Especially in these last weeks tensions ran high between islanders and occupiers. The war’s total death toll on Terschelling included: five civilians of Jewish origin, all deported and murdered in concentration camps; a farmer, in a fight with a German soldier; a 17 years old korfball player, accidentally killed in a British air raid; and a former mate in the merchant marine, executed when the Germans rounded up his resistance group in Groningen. Elsewhere in the world 22 people hailing from Terschelling were killed in various circumstances. As elsewhere after the war, rebuilding took off with gusto. Some former collaborators markedly took the lead in developing tourist facilities. This aroused animosity amongst many islanders, but still laid the foundation for modern Terschelling’s economy. In the 1950s, the tidal wave of tourism increased rapidly. In 1956 a new ferry with unprecedented passenger carrying capacity was launched, and with it a new future for the island dawned. When the Second World War broke out, nearly 850 of the Dutch merchant marine’s 1,100 vessels were at sea, manned by some 12,500 Dutch sailors, while another 6,000 Dutch sailed in foreign ships. Vessels holed up in the Netherlands when the Germans invaded, were requisitioned by the nazis. Virtually all vessels that had managed to escape this fate, served the Allied war effort. The crews, conscripted for naval service, lived for five years in virtually constant danger of a violent death, an experience quite similar to what front soldiers went through. Although the armament of merchant ships improved during the war, they were barely a match for submarines, surface warships and military aircraft. The Dutch merchant navy was especially active in logistic operations, such as fleet supply and transport of troops, and sailed world wide, to and from the United Kingdom, the United States and Africa. By late 1943, Hitler’s ill-famed U-boats began to lose their naval supremacy in the face of the convoy system, the US’s mass production of naval ‘destroyer escorts’ and merchant ‘Liberty’ and ‘Victory’ vessels, deployment of long range patrol aircraft and the further development of radar. Some 180 men from Terschelling were in the Dutch Royal Navy and merchant marine during the war; 40 of them were killed in action, as were three non-combatants from Terschelling. They did comparatively slightly worse than the total of 18,500 Dutch sailors, 3,600 of whom perished. The Dutch merchant fleet was virtually halved by hostilities. During the war, various initiatives were launched to help sailors and their households in the Netherlands. In London, the Prinses Margriet Fund was established, concentrating on social support of seamen and their families back home. When in 1941 the Germans ordered to sharply reduce the share of the sailors’ wages that was paid to their wives, the banker Walraven van Hall stepped in with the - illegal - ‘Zeemanspot’ fund. Van Hall also established the National Steunfonds (national relieve fund) in support of those who lost their jobs or were arrested, and also for helping Jews in hiding, families of military personnel abroad and participants in the Great Railway Strike. This strike was prematurely called by the Dutch government in London exile in 1944, ostensibly to help the Allies free the country. Both funds owed their mushrooming wealth to creative accounting. The otherwise perfectly respectable banker Walraven van Hall and his brother Gijs - who took over when Walraven was executed in February 1945 and was to become lord-mayor of Amsterdam - proved themselves most accomplished swindlers, so that they could 445

also cough up for other resistance activities. After the war the ‘Prinses Margriet’ Fund continued its activities in the Netherlands, supporting families of mariners who had perished during the war. For seamen who came back alive, the government introduced a number of social laws, such as compensation, with retrospective effect, for sailing days during the war, paid by government and shipowners. The ‘Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorlogsslachtoffers’ (extra-ordinary pension for maritime war victims) was created for bereaved dependants and disabled sailors. The merchant marine’s wartime travails received only limited attention at home, where the punters were more concerned with their own suffering under occupation and, after 1945, with reconstruction, than with the martial perils of the seas, far from their own shores. This lack of recognition as well as the government’s weird policy concerning decorations, which was strongly biassed towards the military, and the mean sailing days compensation, caused much bitterness among mariners. Many felt utterly let down by the very people they had slaved so hard for to free.

446

Zusammenfassung Die Insel Terschelling ist Teil des europäischen Wattenmeeres, einem seichten, von den Gezeiten abhängigen Seegebiet zwischen dem holländischen und dem deutschen friesischen Festland und einer Reihe von vorgelagerten Inseln. Diese Inseln im Watt, die sich nun ungefähr parallel zur Küste befinden, entstanden aus einem lang gestreckten Gestade, das von Wellen und Gezeiten fortgespült wurde, durchzogen von sumpfigen Torfmooren und salzreichem Schwemmland. Der lange, der Küste vorgelagerten Sandstrand bekam seine endgültige Form im Mittelalter, als die Fluten an verschiedenen Stellen hereinbrachen und ein Gefüge aus Sandbänken und tiefen, gezeitenabhängigen Prielen bildeten. Auf Sandbänken entstanden Dünen, neue Wellen überfluteten das salzreiche Schwemmland und bildeten in der Folge das Wattenmeer. Auf diese Weise entwickelte sich ein dynamisches, gezeitenabhängiges Gebiet mit großem Wildbestand und reicher Vegetation. Erste Bewohner gab es in Terschelling wahrscheinlich in den ersten Jahrhunderten nach Christi Geburt. Berlieferte Mundarten lassen vermuten, dass diese frühen Siedler von der Küste des friesischen Festlandes kamen. Im Mittelalter gelangte die Insel in den Besitz der Grafen von Holland; die Bevölkerung behielt jedoch ein verhältnismäßig hohes Maß an Selbständigkeit. Während der napoleonischen Zeit gehörte Terschelling von 1806 bis 1814 zur Provinz Friesland, danach zur Provinz Nord-Holland. Im Jahre 1942 verlegten die deutschen Besatzungsmächte die Verwaltung wieder nach Friesland, wo sie sich bis heute befindet. Jahrhunderte lang haben die Männer von Terschelling vorwiegend auf See gearbeitet: in hohem Maße in der Handelsmarine, in der Fischerei und im Walfang. Sie waren oft auf den Handelsrouten nach niederländisch Indien, den westindischen Inseln und in der Ostsee unterwegs. Abgesehen von diesen Tätigkeiten waren die Terschellinger auch Bauern, und viele Jahrhunderte blieb ihnen nur die Wahl zwischen Seefahrt und Ackerbau. Die französische Besitzergreifung mit Napoleons Kontinentalsperre und in der Folge der Krieg mit England unterdrückte den holländischen Seehandel, der nach 1813 viele Jahre brauchte, um wieder neu belebt zu werden. Etliche terschellinger Handelsseeleute wurden Fischer oder Bauern. Die schlechten Zeiten verbesserten sich wieder mit der Errichtung einer Seefahrtsschule im Jahre 1875. Als die holländische Schiffsindustrie im Kielwasser einer allgemeinen Liberalisierung des Welthandels um 1850 wieder auflebte, erwies sich die Seefahrtsschule als nützlich, die Insel zu einem Hauptlieferanten von Offizieren für die holländische Handelsmarine zu machen. Im gleichen Zeitraum wurde die Handelsflotte von Segel- auf Dampfschiffe umgestellt, was Reisen besser vorhersagbar und schneller machte. Deshalb wurden auch Landurlaube verkürzt, so das viele Familien in Städte wie Amsterdam und Rotterdam umzogen, wo die großen Schiffseigner ihre Heimathäfen hatten. Der Erste Weltkrieg hatte wenige negative Folgen für die Insel; vielmehr hielt eine starke Nachfrage nach Schiffen und Seeleuten den maritimen Arbeitsmarkt in Bewegung. Die Weltwirtschaftskrise nach 1928 machte jedoch viele Terschellinger arbeitslos. Gleichzeitig wurde die heimische Fischerei ernsthaft geschädigt durch die Konkurrenz von Dampfschiffen, die mit Schleppnetzen ausgerüstet waren. Sie arbeiteten vorwiegend von Ijmuiden und Den Helder aus und ließen die Fangkapazität der einheimischen Segler zusammenschrumpfen. Die Insel verlor einen großen Teil ihrer Bevölkerung, als sich infolge der wirtschaftlichen Flaute viele Männer Arbeit an Land suchten. 1933 hatte sich Terschelling noch rühmen können, mehr als 460 Seeleute zu haben, um 1939 waren es weniger als die Hälfte. In der frühen Hälfte des 20. Jahrhunderts jedoch gaben Schleppschiffahrt, Bergung von Schiffen und das Sammeln von Muscheln den maritimen Aktivitäten auf der Insel neuen Anstoß. Nach 1934 wuchs der Fährdienst nach Harlingen schnell, 447

nachdem man den Afsluitdijk über die Zuider See geschlossen hatte, der vorher eine schnelle Straßenverbindung mit den bevölkerungsreichen holländischen Provinzen gewesen war. Trotz des wachsenden Tourismus (nach Wiedereröffnung des Deiches) herrscht auf Terschelling wie auch auf allen anderen Wattinseln das besondere ‚Inselgefühl‘ der Bevölkerung. Die Bewohner bilden feste Gemeinschaften, in denen Freiheit, harte Arbeit und eine starke Verbundenheit mit der Natur bestimmende Faktoren sind. Wer auf Terschelling geboren worden ist, bleibt immer ein Terschellinger, wo auch immer auf der Welt er sein Leben beschließt. In früheren Zeiten ließen die Gefahren der Seefahrt eine beachtenswerte Anzahl an wohltätigen Einrichtungen entstehen, um den Hinterbliebenen zu helfen. Die wichtigsten sind der Dirk Mentz Fonds, der Willem Barents Fonds und die auf Ost-Terschelling ansässige Seemannsversicherung De Buul. In den 30er Jahren bis 1940 war die Zahl der Arbeitslosen auf Terschelling groß; ab 1938 verhalf allerdings die Wiederzuweisung von Land dazu, die Anzahl der Arbeitsplätze in der Landwirtschaft stark voranzutreiben. Wie auch anderswo in den Niederlanden hatte die große Depression die Menschen für den Nationalsozialismus empfänglich gemacht, so wie er von dem berüchtigten NSB propagiert wurde. In den Wahlen 1935 gewann der NSB in Terschelling sieben Prozent der Stimmen, gerade ein Prozent unter dem nationalen Durchschnitt. In den Jahren 1935 und 1937 verlor die faschistische Partei im ganzen Land wie auch auf der Insel viel von ihrem Reiz. Mit der drohenden Kriegsgefahr im August 1939 brachte die allgemeine Mobilmachung eine beträchtliche Anzahl von Truppen auf die Insel, die erst nach der holländischen Kapitulation wieder aufgelöst wurden. Die ersten Deutschen kamen am 16. Mai 1940 auf die Insel. Die Stärke dieser Truppe schwankte während der Besatzungszeit zwischen 1000 und 1200. Die durch die Insellage bedingte Isolation lehrte Einheimische und Besatzungsmächte einigermaßen friedfertig miteinander auszukommen. Trotzdem gab es eine Reihe von Einschränkungen für die Bevölkerung. So wurden Strand und Dünen zu verbotenen Zonen erklärt, und niemand durfte die Insel ohne die Erlaubnis der deutschen Behörde verlassen. Touristen hatten keinen Zugang mehr. Das Gebäude der Seefahrtsakademie wurde requiriert und die Ausbildung aufs Festland verlegt. Derartige Maßnahmen der Deutschen schädigten die einheimische Wirtschaft schwer. Als Terschelling Teil des Atlantikwalles wurde, entstand bald ein reger Bau von Bunkern und anderer militärischer Objekte, vor allem, um die Flugzeuge der Alliierten aufzuspüren. Diese Aktivitäten brachten 600 Aushilfsarbeiter von der Küste auf die Insel und auch die Einheimischen wurden eingestellt, zuerst auf freiwilliger Basis. Ab 1942 wurden sie jedoch verpflichtet, für die Deutschen zu arbeiten oder sich dem Arbeitseinsatz und der möglichen Deportation nach Deutschland gegenüber zu sehen. Der stellvertretende Bevollmächtigte für die Lebensmittelversorgung A. Hibma kam auf die Insel, um die Arbeiten für die Besatzungsmächte zu koordinieren. Im Frühjahr 1942 wurden Bürgermeister J.A.H. Rijnders und zwei Stadträte gegen J. Bakker und zwei NSB-Leute ausgewechselt. Im Laufe des Jahres 1944 verschlechterte sich die Situation, als die Besatzungsbehörde die Notwendigkeit der Landwirtschaft nicht mehr berücksichtigte und verstärkten Arbeitseinsatz verlangte. Am 24. August 1944 wurden bei einer großen Razzia etwa 150 Männer festgenommen, was aber dank der Intervention eines früheren Inselkommandanten keine weiteren Folgen hatte. Während des letzten Kriegswinters, in den großen Städten im Westen besser bekannt als ‚Hungerwinter‘, wurden die Menschen auch auf Terschelling mit zahlreichen Verschärfungen der deutschen Politik konfrontiert. Trotzdem blieb die Nahrungsmittelverteilung, für die Herr Hibma verantwortlich war, gut organisiert. Die Versorgung mit Fleisch, Gemüse und Milchprodukten 448

blieb während der ganzen Besatzungszeit ausreichend. Um der Bevölkerung noch etwas extra zukommen zu lassen, organisierte Hibma eine Reihe von Aktionen zum Eiersammeln auf dem Booschplaat, einer Gegend von Dünen und Salzseen auf der Osthälfte der Insel und später auch auf der Vogelinsel Griend im Wattenmeer südlich von Terschelling. Hibma versuchte auch, die Fänge aus dem Entenfallen für die einheimische Bevölkerung zu bewahren, was allerdings von den Deutschen weitgehend vereitelt wurde. Wegen der Insellage und der Allgegenwart des deutschen Militärs begann die Widerstandsbewegung in Terschelling schleppend. Im August 1943 bildeten sich zwei Widerstandsgruppen, zunächst ohne voneinander zu wissen. Sie verbanden sich bald, es gelang ihnen aber kein Gegenschlag. Nach der Landung der Alliierten in der Normandie am 6. Juni 1944 hielt die Gruppe Militärübungen ab, erhielt aber erst im Winter 1944/45 richtige Waffen. Anfang 1945 wurde sie zum 11. Distrikt der NBS. Nach der deutschen Kapitulation machte sie sich verdient als Patrouille, der die Deutschen aber entgegenzuwirken versuchten, wo sie konnten. Da Deutsche und Holländer gezwungen waren, auf begrenztem Raum zusammenzuleben, lag es im Interesse aller, so friedlich wie möglich miteinander auszukommen. Es gab auf der Insel auch Kollaboration von etwa zwanzig Faschisten, meist NSB Mitglieder. Nach dem Krieg wurden diese Menschen nach der ‚besonderen Rechtsprechung‘ verurteilt und bestraft. Wie auch die andern Inseln im Wattenmeer wurde Terschelling verhältnismäßig spät befreit. In den Augen der Alliierten bestand keine Priorität, und die Deutschen zogen es vor, die vollständige Kapitulation nur als Waffenstillstand zu betrachten. Erst am 29. Mai 1945 erschienen britische Truppen, um die Deutschen zu entwaffnen, und es dauerte noch bis zum 6. Juni, bis die letzten Soldaten abgeführt wurden. Besonders in diesen letzten Wochen verstärkten sich die Spannungen zwischen Inselbewohnern und Besatzung. Folgende Todesopfer forderte der Krieg von Terschelling: 5 auf Terschelling geborene jüdische Holländer wurden in Konzentrationslager deportiert, wo sie alle umkamen. Ein Bauer starb im Kampf mit einem deutschen Soldaten; ein 17 jähriger Korbballspieler wurde zufällig bei einem britischen Luftangriff getötet; und ein ehemaliger Steuermann aus Terschelling wurde erschossen, als die Deutschen in Groningen die Widerstandsgruppe aushoben, der er angehörte. Außerdem kamen weltweit 22 Terschellinger unter verschiedenen Umständen ums Leben, viele von ihnen als Seeleute auf Schiffen der Alliierten. Wie überall begann auch auf Terschelling nach der deutschen Besatzungszeit der Wiederaufbau. Es war auffallend, das einige ehemalige Kollaborateure bei der Entwicklung von touristischen Einrichtungen eine führende Rolle übernahmen. Sie sorgten für viel Protest bei der Bevölkerung, legten aber doch den Grundstein für das moderne terschellinger Wirtschaftsleben. Der Touristenstrom nahm in den 50er Jahren ungekannte Ausmaße an. 1956 lief eine neue Fähre mit beispielloser Kapazität vom Stapel, und mit ihr begann für die Insel eine neue Zukunft. Als der Zweite Weltkrieg ausbrach waren fast 850 der 1.100 holländischen Schiffe mit 12.500 holländischen Seeleuten auf See, während weitere 6.000 Holländer auf fremden Schiffen fuhren. Der Teil der Flotte, der noch in Holland lag, wurde bei der deutschen Invasion von den Nazis beschlagnahmt. Die Schiffe, die auf See waren, wurden fast alle für den Kampf der Alliierten gegen die Großmachtachse Deutschland-Italien-Japan eingesetzt. Die Mannschaften, die für den Dienst auf See verpflichtet waren, lebten fünf Jahre lang in der ständigen Gefahr eines gewaltsamen Todes, ein Leben, das dem der Frontsoldaten sehr ähnlich war. Obwohl die Handelsschiffe, die Anfang des Krieges schlecht bewaffnet waren, später mit Kanonen ausgerüstet wurden, boten sie doch leichtes Spiel für Unterseeboote, Kriegsschiffe und Militärflugzeuge. Die niederländische Flotte leistete vorwiegend logistische Dienste wie Nahrungsversorgung und Truppentransporte. 449

Die Schiffe waren weltweit eingesetzt und fuhren auf verschiedenen Routen von und nach England, in die Vereinigten Staaten und nach Afrika. Bis Mitte 1943 war die übermacht der deutschen Unterseeboote noch groß auf See, aber durch die Erfindung des Radar und die Anwendung von Langstreckenspähflugzeugen konnten die Alliierten dem schließlich ein Ende machen. Während des Krieges befanden sich etwa 180 Terschellinger auf holländischen Handels- und Kriegsschiffen. 40 von ihnen wurden im Kampf getötet, außerdem kamen drei terschellinger Zivilisten ums Leben. Von den 18.500 niederländischen Seeleuten der Flotte kamen über 3.600 im Krieg um. Die holländische Handelsflotte wurde fast um die Hälfte reduziert. Während des Krieges entstanden verschiedene Initiativen, um Seeleuten und ihren Familien in Holland zu helfen. In London wurde der ‚Prinses Margriet Fund‘ eingerichtet, ebenfalls um Seeleute und ihre Familien zu Hause zu unterstützen. Als die Deutschen im Jahre 1941anordneten, den Anteil der Seemannslähne, der an deren Frauen gezahlt wurde, drastisch zu kürzen, trat der Bankkaufmann Walraven van Hall mit dem - illegalen - ‚Zeemanspot Fund‘ ein, dessen Hilfsmaßnahmen sich schnell über das ganze Land erstreckten. Van Hall richtete auch den ‚Nationaal Steunfonds‘ ein zur Unterstützungen von Arbeitslosen und Gefangenen, von Familien von Militärpersonal im Ausland, um Juden zu helfen, sich versteckt zu halten und für Teilnehmer am ‚Großen Eisenbahn Streik‘. Dieser Streik wurde von der holländischen Regierung im Londoner Exil 1944 voreilig ausgerufen, wahrscheinlich um den Alliierten zu helfen, das Land zu befreien. Beide Fonds verdankten ihren schnell wachsenden Reichtum einer erfindungsreichen Buchführung. Der sonst vollkommen ehrenhafte Bankkaufmann van Hall und seine Mitarbeiter, die den Fonds übernahmen, als er im Februar 1945 hingerichtet wurde, bevor er Bürgermeister von Amsterdam werden sollte, erwiesen sich als geschickte Betrüger. Es war ihnen gelungen, ein großes Kapital zu bilden, aus dem auch diverse Aktivitäten der Widerstandsbewegung finanziert wurden. Nach dem Krieg setzte der Prinses Margriet Fund seine Aktivitäten in Holland fort, indem er Hinterbliebene von Seeleuten, die im Krieg umgekommen waren, unterstützte. Für Seeleute, die lebend zurückkamen, erließ die Regierung einer Reihe von Sozialgesetzen. So wurde zum Beispiel rückwirkend eine Entschädigungszahlung für den Dienst auf See pro Tag beschlossen, die von der Regierung und den Schiffseignern geleistet wurde. Außerdem wurde die ‚Buitengewoon Pensioen Zeelieden-oorslogsslachtoffers‘ für Hinterbliebene und Versehrte ins Leben gerufen. Für die Arbeit der Mannschaften der Handelsmarine während des Krieges bestand nur wenig Interesse im Heimatland. Man war mehr beschäftigt mit dem eigenen Leiden unter der Besatzung und nach 1945 mit dem Wiederaufbau, als mit den Kriegsverlusten auf See, weit weg vom Vaterland. Dieser Mangel an Anerkennung ebenso wie die seltsame Politik der Regierung in Bezug auf Auszeichnungen im Vergleich zu den Militärs und die geringe Vergütung für die Zeit auf See führte zu großer Verbitterung unter den Seeleuten. Sie fühlten sich verkannt von dem Volk, für das sie so hart gearbeitet hatten, um es zu befreien.

450

Inhoud Woord vooraf Inleiding

5 7

Deel 1: Terschelling in historisch perspectief Het waddengebied 14 Ontstaan 14 Bewoning 16 Aanpassing 17 Kustcultuur 18 Ontstaan Waddenzee 19 Terschelling 21 Geschiedenis 21 Middelen van bestaan 24 Scheepvaart 25 Visserij 35 Walvisvaart 40 Loodswezen 43 Berging, veerdiensten en schelpenwinning 48 De zeevaartschool 56 Reddingswezen 63 De Brandaris 70 Akkerbouw en veeteelt 73 Recreatie 78 Demografie 83 Bevolkingsverloop 83 Kerkelijke gezindheid 89 Bevolking 90 Eilandergevoel 90 Taal en tradities 92 Identiteit 99 De zorgzame samenleving 104 Burenplicht 105 Stichting ‘Dirk Mentz Fonds’ 107 Willem Barends Fonds 113 ‘De Buul’ 116

451

Deel 2: Onder Duitse bezetting Crisis: materieel Crisis: politiek Mobilisatie De Duitse inval Bezetting: de eerste dagen De relaties tussen bezetters en bevolking Eerste fase Tweede fase Derde fase 1 Intermezzo: P.J. van Campen Derde fase 2 Vierde fase Verzet Accommodatie Collaboratie De Joodse Terschellingers Tewerkstelling De verdedigingswerken Voedselvoorziening De bevrijding Bijzondere Rechtspleging Zittingen inzake inwoners en oud-inwoners gemeente Terschelling ‘Moffenmeiden’ Terschelling bij Friesland Wederopbouw

452

132 136 143 147 152 155 155 161 166 168 170 173 178 188 192 203 208 217 226 248 270 275 294 298 303

Deel 3: De zeelieden Nederlanders op de koopvaardijvloot De vloot voor en na de Tweede Wereldoorlog Terschellingers op de vloot Risico’s op zee De Nederlandse koopvaardijvloot tijdens de Tweede Wereldoorlog Verloop van de strijd op zee Nederlandse zeelieden tijdens de Tweede Wereldoorlog Verliezen onder Terschellinger zeelieden tijdens de oorlogsjaren Door vijandelijke actie Door ziekte en ongevallen In Duitse dienst Zorg voor de zeelieden en hun verwanten De Zeemanspot Het Prinses Margriet Fonds Sociale voorzieningen voor de zeelieden Slotbeschouwing Overzicht van geraadpleegde archieven Lijst van geraadpleegde literatuur Lijst van geraadpleegde websites Bijlage 1: Slachtoffers te land Bijlage 2: Slachtoffers ter zee Vijandelijke actie Ziekte en ongevallen In vijandelijke dienst Bijlage 3: Geallieerde slachtoffers op Terschelling Lijst van gebruikte afkortingen Samenvatting Summary Zusammenfassung

318 321 322 325 326 327 331 341 343 346 346 347 347 366 375

Inhoud

451

Persoonsregister

454

381 385 387 405 407 414 414 430 432 433 436 439 443 447

453

Persoonsregister Acket, G. Alkema Alta, W. Alta, T.J. Aremberg, K. van Bakker, A. Bakker, Arend Bakker, Ariën Bakker, A.C. Bakker, A.J. Bakker, A.N. Bakker, C. Bakker, D. Bakker, Douwe Bakker, J.B. Bakker, Jacobus Bakker, Joh. Bakker, J.D. Bakker, E. Bakker, T. Bakker, W. Bakker-Roos, T. Barentsz. W. Barhold Beer, A. de Beer, J. de Berkel-Smit, J. Berkhout, J. Bernard, Klt. Bijlsma, J. Bijlsma-Huizinga, T. Bloem, P. H. Bloem, W. Bloem-Swart wed. Bodaan, ds. L.J. Boektje, A. Boer, C.T. Boer-Dekker, T. Boer, C. de Boer, D. de Boer, P. de Boer de, G.A. Boer-Roda, C. de Boer, D. den Boissevain, G.W. Boissevain, J.K. Bokma, J. Bonne, C. Bonne, D. Boodt Booy, H. Th. de Borsch, D. Botje-Oepkes, G. Bottenburg, mr. H.H.J. Brandenburg, P. Brandenburg, P. Brander, F. Brander, M. Breed, J. de Broersma, J. Brons Boldingh, S.

454

113 35 161 37 23 210 345, 424 344, 424 122 277 413 345, 429 276 345, 425 412 346, 431 164, 165, 171, 174 - 176, 193, 198 - 202, 205, 210, 213 - 215, 280 - 282 276 290 64 113 122 28 159 210 210 120 343, 418 174, 175, 213, 214, 248, 249, 250, 251, 255 171 171 407 210 248, 255 166, 249 206 122, 343, 414 122 292 345, 355, 426 293 109 355 180, 181, 186, 249, 269 157 157 346, 430 355 345, 428 241, 245 67, 157 175, 249 188 273 345, 428 407 269 210 210 278 109

Bruchner, C.J. Burgt, W.C. van der Campen, P.J. van Canter Visscher Colmjon, G. van Cupido, A. Cupido, J. Cupido, T. Daalder. M. Dalen, B. van Dekker, P.J.E. Dieren, E. van Dieren, G.A. van Dieren, J. van Dieren, dr. J.W. van Dijker, A. Dijker, I. Doeksen, A. Doeksen, C. Doeksen, D. Doeksen, G. Doeksen, J. Doeksen, J. Doeksen, T. Douwes, C. Dreefs Olt. Drijver, J. Drijver, P.J. Drijver-Spits, J.F. Drooge, J. van Duijf, D. Duijf, W.D. Duyf, D.H. Eckhardt, J.F. Eichhorn Lt. Elten, F.D.N. Eschauzier, P.J. Everts, J. Ewijk van Feyf er, S. de Flamman, W. Flierman Frommel, H. Garf, E. Garf, H. Garf-Wortel, H. Geertz, G. Geberzahn, J. Geway, A. Gorter, C. Gorter, J. Gorter, J. Gorter, O.G.E. Graaf, J. de Graaf, J.J. Grabolowsky Hptfw. Grand, de Groendijk, A.C. Groendijk, J. Groendijk, J.R. Groot, D. de Groot, J. de Groot, drs. M. de Groustra, S. Haan, J. de

48 410 9, 152, 154, 155, 164, 168, 172, 199, 201, 211, 249 240, 287 412 345, 429 67, 172, 183, 269 269 113 201, 280, 281, 282 248, 260, 307 260 103, 200 - 202, 279 127 103, 200 64 210 33, 344, 419 269 52 48, 49 52 168, 170 344, 422 30 213 343, 415 356 356 355 113 291 110 279 213, 243, 245 193, 199 113 249 249 372 249, 287 240 168 206 206 206 102 171, 172 210 278 194 210, 249, 280 205 210 291, 307 - 314 186 240 344, 421 198, 269 64 10 33, 344, 420 182, 299 113 210

Haan, S. Haan, Tj. de Hall, G. van Hall, W. van Haringa, J. Hartlief, T. Hartman Owm. Haucke Hptm. Hek Hek, D. Hek, P. Hekman Heuveln, M.J. van Heuveln, P. van Heuveln T. van Hibma, A. M. Hoek ds. Hoekstra, H. Hoogerwerf, H.J. Huizinga, Joh. Hunen, van Hutjes, I. India, J.J. India, R.J. Jacobs, M. Jany, L. Jong, B.C. de Jong, G. de Jong, G. de Jong, J. de Jong, J.C. Jong, R. de Jong, P. de Jong, T. de Johnston, cpt. R.A. Karstiens, lt. Kaspers, J. Kaspers, K. Kaspers, L. Keijser, I. Keizer, P. Kerbert, H. Klar, Klt. Klein, J. Klett, H. Klt. Klijn, I.J. Klijn, J. Klijn, W. Kloppers, G. Knop, G. Knottnerus, O. Koen, A.W.M. Kooijman, C. Kooijman, C.J. Kooijman, D. Kooijman, I. Kooijmans, A. Kool, J. Kooyman, I.J. Kramer, J.H. Krönstein, A. Krönstein, B.J. Kruizinga, H.

291 53 352 - 362 352 - 362 249 179, 411 248 170, 171, 174, 213 240 283 168, 170 168 282 279 277 9, 152, 153, 155, 165, 170, 174, 176 - 178, 184, 190, 202, 210 - 215, 226, 234, 235 - 246, 284 290 168 290 290 172 241 343, 416 122 122 102 146 275 141 210 269 206 183 172, 179 - 181, 184 - 186, 249 408 267 170 200 - 202, 219, 290, 291 179, 287, 408 198, 200 108 145 249 165, 166, 242, 245 343, 417 156, 165 43 410 344, 424 278, 281, 307 22, 103, 104, 129, 130 16 412 291 409 291 291 158 53 65 63 206 204, 206 249

Krul Krul, Gebr. Krul, H. Krul, wed. P.T. Krul, P.T. Kuiper H.W. Kuiper, I. Kuiper-van Blijdestijn, S.R. Kuijper, C. Kuijper, K. Kuijper, K.A. Kuijper, K.. Kuyper, H. Kuyper, Hanny Kuyper, Nelly Kuyper, T. Laauw, R. Lakeman, F. Lammerts van Bueren, J.H. Lassche, J. Laurd, R. Lavarino, M. Leunen, W. van Lieman, W. Liese olt. Lieshout, A.J. van Lieuwen, G. Lieuwen, J. Lindner Maj. Lodewijk, H. Looijenga, J. Maas Martinus frater Matthijssen C. Meijer-Krul, N. Meilink, J. Mentz, A.B. Mentz, D. Mentz-Pottinga, C.L. Meuldijk, P. Mey, G.J. de Meyer, H. Mier, A. Mier, J. Mier, R. Mier wed. Mooy, P. Mörske, G. Muiskens Muijskens, M. Nouhuys, T. van Okkinga, J. Olij, K. Oppenheim, J.F. Oudenboon, R. Pais, B. Pais, B.R. Pais, C. Pais, E. Pais, J. Pais, J. Pais, R. Pais, R. Pais, S. Pais, S.J. Pais-de Vries, J. Pais-Speijer, J.

158 35 343, 416 162 37 168, 203 344, 422 203 - 205 345, 427 185 345, 427 407 343, 417 409 409 276 176, 177, 280 55 171, 172 380 269 170 281 344, 420 214, 215 346, 432 346, 430 104 166, 167 113 408 249 168, 169, 170 286 10, 210 56, 113 108, 109 109 344, 372, 421 276 183 122 269 124 240 106 169 240 412 183 312 283 205 164 205, 206 206 205, 206 205 205 206, 207 205, 206 205, 206 206 205, 206 205, 207 206

455

Pals, D. Pals, R.C. Perdok, S. Pols, W. Popma, C. Popma, F. Popma, J. Popma, Sj. Popping, H.J. Procée A.P. Prakken, K. Rake, P. Ramm, E. Reedeker, D. Ree, J. Rees, J. van Rijnders, J.A.H. Reijnders, O.J. Rijp. J.C. de Ritzen, J.J.M. Roggenkamp, E.H.W. Rooijakkers, G. Roos Roos, A. Roos, I. Roos, J. Roos, C. Roos, C.C. Rost van Tonningen, M.M. Rost van Tonningen-Heubel, F.S. Röter Klt. Rotgans, C.S. Ruijg, C. Ruige, C.C. Ruige, J. Ruijgh, J. Ruyg, G. Ruyg, T. Ruyg-Swart, G. Schaap, A. Schaap, Age Schaap, C. Schilthuis, D. Schindler, Hptm. Schol, T.C. Schwitters K.A. Sieben, J. Siegeroth, Maj. Sijbesma, W. Smit, A.P. Smit, D. Smit, C. Smit, D.H. Smit, dr. G. Smit, G.J. Smit, I. Smit, J. Smit, Jan Smit, M. Smit, P. Smit, S. Smit, Siemen Smit-Boer, N. Smit-Ruyg, C.J. Spanjer, O.

456

269 411 176, 214, 277 210 70 23 23 23 139, 141 275 56 87 146 65, 113 343, 414 118, 210 160, 162, 198 158 29 61 180, 181, 261, 269 102 168 346, 431 206 346, 431 343, 418 110 248 248, 255 261, 266 63 63 56 172, 180, 269 345, 427 10 109 230, 356 168 411 275 87 170, 171, 213, 243, 244 53 278 345, 426 167, 170, 212, 242 - 245 210 65, 69 166 - 182, 184 - 186, 191, 249, 250 - 255, 263, 268, 269 343, 416 123 87 33, 122, 344, 372, 423 155, 158, 171 104, 129, 178, 179 407 210 343, 415 123 183 122 122 123, 409

Spanjer, Tj. Spanjer-de Haan, A. Spits, A. Spits, G. Spits, L. Stada, A. Stada, S. Starrenburg, O. Stobbe, G. Stobbe, J. Stobbe, J.W. Swart, C. Swart, D.G. Swart, P.K. Swart, S. Sybesma, B. Taylor Kraay, J. Terpstra, T. Teunissen, M.P.J. Thiel Berghuis, J. Thomasz, M. Timme, A. Tot, A. Tot, D. Tot, S. Turfboer, R. Urk, K. van Urk, R. van Veer, G. de Verhoogt, C.B.M. Visser, J.C. Vos, Jacob de Vos, Jeen de Vries, J. de Werf, van der Westra, R. Wetering de Rooij, R.P. Wichers, P.J. Wiegman, J. Wiegman, S. Wiegman, S. Wijbrants, R. Wijk, S. van der Wilkens, J. Willems, H. Wolf, J. Wortel, G. Wortel, J. Ypma, dr. Y.N. Zaadnoordijk, J. Zaadnoordijk, W. Zantema, G. Zee, van der Zeeders, Zeijlemaker, A. Zeijlemaker, Tj. Zeijlemaker, P. Zorgdrager, P.A. Zwol, J. Zwol, K. Zwolsman

10 409 283 183, 210 65 168 10 355 313 110, 249 276 183 42 201 412 172 33, 344, 419 123 354, 355, 356 412 51 345, 424 68 157 210 186 68, 69 185 29 278 183, 186 164, 199, 261, 264, 268, 269, 280 169, 172, 183, 249 158, 162, 168 240 284 144 113 410 68 210 63 54 67 184 169 210 346, 430 169, 171, 172 294 10, 152, 172, 180, 187, 252, 258, 259, 260, 266, 269, 287, 294 169, 172, 183, 186, 269 249 210 344, 420 210 344, 423 110, 287 184 184 35

Stellingen Behorend bij het proefschrift ‘We vieren het pas als iedereen terug is’ van Johan van der Wal 1) De belangrijkste ingrediënten voor het gunstige verkiezingsresultaat van de NSB in 1935 op Terschelling zijn het feit dat veel arbeidskrachten daar in de jaren dertig als los arbeider in feite kleine zelfstandigen waren, men door de visserij op Duitse loggers goede ervaringen had met Duitsers en als maritiem georiënteerde gemeenschap open stond voor nieuwe elementen. 2) Nagenoeg alle destijds op Terschelling aanwezige mannen tussen de 18 en 60 jaar hebben in de oorlogsjaren voor de Duitse bezetter gewerkt. 3) Met 40 dodelijke slachtoffers bracht de maritieme beroepsgroep van Terschelling tijdens de Tweede Wereldoorlog een groot offer. 4) Het is een verstandig besluit van de Terschellinger POD en NBS geweest om vrouwen en meisjes die zich met Duitsers hadden ingelaten te bestraffen, ondanks het feit dat zij volgens de wet niet mochten worden vervolgd. Daarmee is een volkswoede voorkomen. 5) Is ‘De Buul’ op Oost-Terschelling tegenwoordig vooral een sociale schakel tussen de deelhebbers, vele eeuwen lang bood deze zeemansverzekering tallozen na het verlies van een dierbare de kans op een nieuw leven. ‘De Buul’ verdient daarom een monumentale status. 6) De komst van het toerisme heeft op Terschelling de eeuwenlange beroepskeuze tussen boer en zeeman definitief doorbroken. 7) Ontgraving en inrichting tot museum van de Tigerstellung zou Terschelling een toeristische attractie van groot historisch belang opleveren. 8) In de oorlogsliteratuur is gezien de grote menselijke offers een marginale plaats toebedeeld aan de rol van de zeeman in oorlogstijd: van de ruim 35.000 in Nederland verschenen non fictie titels over de Tweede Wereldoorlog hebben slechts 30 betrekking op de koopvaardij. 9) De natuurbescherming in het waddengebied is er sinds haar eerste optreden in 1965 nog altijd niet in geslaagd een goede band te smeden met de waddenbevolking. 10) Het geschiedenisonderwijs in basis- en voortgezet onderwijs staat kwantitatief en kwalitatief in geen verhouding tot de historische belangstelling in ons land: de 1.500 historische verenigingen tellen samen meer dan 300.000 leden.

We vieren het pas als iedereen terug is

Recommend Documents