Voorwoord
`Als je alleen maar een hamer hebt, ga je alles om je heen zien als iets dat wel een mep kan gebruiken.' (Edgar Schein) Dit boek is bestemd voor studenten die worden opgeleid tot professional in sociale beroepen: tot maatschappelijk werker, sociaalpedagoog, sociaalpsycholoog, coach, trainer, docent, procesadviseur, organisatiekundige, sociaalcultureel werker, opbouwwerker, ontwikkelingswerker, sociaal manager, sociaal onderzoeker en beleidsmaker. Als sociale professional heb je behoefte aan praktische kennis. Je wilt weten wat je kunt doen en hoe je moet handelen als je een bepaalde gewenste verandering in persoon en samenleving wilt realiseren: · Wat moet je doen om te voorkomen dat bepaalde jongeren opnieuw in de criminaliteit terechtkomen en hoe ga je die condities realiseren? · Hoe kun je een gezin of een groep helpen om beter met elkaar te communiceren? · Hoe help je mensen bij het omgaan met en verwerken van verdriet? · Wat betekent effectief leidinggeven aan een groep of een organisatie? · Hoe kun je mensen motiveren om gezonder te eten? · Hoe doe je onderzoek naar de zorg die mensen nodig hebben om zelfstandig te kunnen blijven wonen? · Wat moet er gebeuren om de sociale samenhang in dorpen, wijken en buurten te versterken en hoe pak je zoiets aan? · Welke voorwaarden zijn nodig om burgers actief mee te laten doen aan de samenleving? · Hoe zet je een beleid op dat gericht is op verbetering van leefbaarheid en veiligheid en hoe kun je de effecten van dit beleid evalueren? Leren meervoudig te handelen De vragen maken duidelijk dat het in de sociale veranderkunde gaat om complexe opdrachten. Zo moet je als sociale professional gebruikmaken van kennis uit verschillende sociale wetenschappen, zoals de psychologie, de sociologie, de biologie, de ethiek, de economie, de politicologie en de methodologie. Al die verschillende kennisbronnen heb je nodig als je een bepaalde situatie daadwerkelijk in een bepaalde richting wilt veranderen. Wanneer de maatschappelijk werker een gezin wil helpen om hun onderlinge communicatie te verbeteren, dan heeft hij bijvoorbeeld kennis nodig van de psycholo-
6
Veranderen in meervoud
gie om te weten hoe het gedrag van mensen kan veranderen. De sociologie leert hem naar het gezin te kijken als een sociaal systeem waarvan de interne communicatie ook door allerlei externe factoren wordt beõÈnvloed. De methodologie voorziet de werker van middelen hoe dat doel te realiseren. De ethiek stelt vragen bij de waarden en normen die hij daarbij hanteert, enzovoort. In hoofdstuk 1 ga ik verder in op de verschillende kennisbronnen van de veranderkunde. De complexiteit van de sociale veranderkunde zit echter niet alleen in de verschillende kennisgebieden die je als professional met elkaar moet verbinden. Je moet als praktijkwerker ook voortdurend rekening houden met uiteenlopende en soms tegenstrijdige visies, doelen en strategieeÈn van de verschillende betrokkenen en belanghebbenden in het verandertraject. Tegen diegenen die er andere opvattingen op nahouden dan jij of jullie, kun je ervoor kiezen om de frontale aanval in te zetten. Je kunt hen ervan proberen te overtuigen dat ze ongelijk hebben. Je zou ook kunnen proberen om al die verschillen en tegenstellingen te verdoezelen, weg te poetsen of op andere manieren onschadelijk te maken. In dit boek kies ik voor een andere manier van omgaan met verschillen in de complexe sociale praktijken. Ik pleit voor een sociaal-constructieve manier van omgaan met verschillen, tegenstellingen en conflicten. De bedoeling is om vanuit verschillende, deels elkaar bestrijdende visies naar de beroepspraktijk te kijken. Als je dat hebt gedaan, dan word je vervolgens gevraagd om de verschillende visies en strategieeÈn op een zinvolle manier met elkaar te verbinden in een eigen persoonlijke benadering. Op deze manier leer je om meervoudig te handelen, dat wil zeggen constructief om te gaan met verschillende en soms tegenstrijdige verwachtingen en perspectieven. Drie perspectieven van veranderen Deze publicatie kent reeds een lange voorgeschiedenis. Al vanaf 1985 wordt het boek Veranderkundige modellen op allerlei hogescholen en universiteiten in het Nederlandse taalgebied als leerstof voorgeschreven. In 2009 verscheen de twaalfde druk van het boek. Ondertussen weten we ook dat veel eerstejaarsstudenten en docenten het boek moeilijk vinden, ook gezien de tijdsduur die hen ter beschikking staat. Daarom is met de uitgeverij besloten om deze klassieker te handhaven als een soort van moederboek, maar tegelijkertijd voor de studenten een wat meer toegankelijke uitgave te maken. Kern van deze nieuwe publicatie blijven de drie veranderkundige modellen. Hoofdstuk 2 gaat over het sociaaltechnologisch model van veranderen.
Voorwoord
Hoofdstuk 3 beschrijft het persoonsgericht model. In hoofdstuk 4 komt het maatschappijkritisch model van veranderen aan de orde. In hoofdstuk 5 worden vanuit de drie modellen en op basis van praktijkgerichte onderzoeken naar methodiek conclusies getrokken naar een meervoudige, integratieve benadering van veranderen. Om deze hoofdstukken goed te kunnen volgen, wordt in hoofdstuk 1 stilgestaan bij het veranderkundig denken dat aan deze publicatie ten grondslag ligt. Alle drie de perspectieven heb je in de praktijk nodig Je zou de drie modellen natuurlijk kunnen gebruiken om een keuze te maken uit het ene of het andere model. Zoals je wellicht al hebt begrepen, is dat niet de bedoeling van dit boek. Uitgangspunt is, dat elke veranderkundige praktijk in principe sociaaltechnologische, persoonsgerichte en maatschappijkritische aspecten in zich draagt. Het gaat erom deze verschillende aspecten in praktijksituaties op te sporen en ze zo goed mogelijk met elkaar te verbinden. Voor iedere professional zijn alle drie de modellen belangrijk om evenwichtig en zorgvuldig te kunnen handelen. Dat is de grondstelling van het boek. De bedoeling is dan ook dat de modellen met elkaar worden geconfronteerd en in samenwerking met elkaar worden verwerkt. Dat versterkt de theoretische en praktische bruikbaarheid ervan. Verwerking van de modellen houdt in: · de overeenkomsten en verschillen tussen de modellen voor jezelf duidelijk op een rijtje zetten; · je een eigen opinie vormen over deze drie belangrijke historische tradities in het denken over veranderen. Je actief verhouden tot datgene wat deskundigen in de laatste eeuwen zoal op sociaal veranderkundig gebied hebben bedacht; · verbanden leren zien tussen de theoretische modellen en jouw eigen ervaringen met helpen en begeleiden van mensen, bijvoorbeeld in gezin, school, buurt, werk of stage; · met behulp van de drie modellen een eigen persoonlijke benadering construeren. In het vervolg van je studie en je werk kun je deze eigen constructie dan verder gaan uitwerken en funderen. Op deze manier kan dit boek een mooi begin zijn van je beroepsopleiding.
7
8
Veranderen in meervoud
Naast de vele voorbeelden en illustraties in dit boek, heb ik een apart werkboek gemaakt voor docenten. Zie de website bij het boek. In dat werkboek staan bij elk hoofdstuk opdrachten en oefeningen die je in een studieprogramma kunt gebruiken. In het werkboek staat ook een schematisch overzicht van alle kenmerken van de drie modellen. Een theoretisch boek van praktische waarde Het boek is niet alleen van belang voor studenten. Het is ook bruikbaar voor professionals die zich willen orieÈnteren in diverse veranderconcepten en in de mogelijke praktische toepassingen ervan in hun praktijk. Het boek helpt bij een kritische doordenking van je eigen ervaringen in het werken met individuen, groepen en organisaties. Het helpt je bij het ontwikkelen en funderen van een eigen integratieve benadering. In veranderkundige praktijken is het doorgaans werken geblazen. Door de wens en de noodzaak om snel resultaten te bereiken wordt er dikwijls weinig stilgestaan bij aannames en uitgangspunten van het werk. Ook in veel opleidingsprogramma's ligt het accent op het aanleren en inoefenen van methodische kennis en vaardigheden. Nadenken over de ethisch-veranderkundige grondslagen van dit methodisch handelen, ook in een historisch perspectief, is van essentieel belang voor de beroepspraktijk. Met deze publicatie hoop ik bij te dragen aan een hernieuwde bezinning op de grondslagen van de sociale veranderkunde. Ik hoop aan te tonen hoe praktisch een dergelijke kritische reflectie kan zijn. Dankwoord Basis van deze publicatie is, zoals gezegd, het boek Veranderkundige modellen. Bij het ontwikkelen en regelmatig updaten van dit boek heb ik in de afgelopen dertig jaar veel steun gehad van veel collega's en studenten van hogescholen en universiteiten. Dankzij deze steun heb ik me telkens weer geõÈnspireerd gevoeld om door te gaan met mijn bijdrage aan de ontwikkeling van een veranderkundige wetenschap van sociale interventie. Deze nieuwe publicatie is een samenvatting van mijn belangrijkste bevindingen tot nu toe. Een speciaal woord van dank wil ik richten aan de professionals die het manuscript van deze nieuwe publicatie hebben gelezen en mij van commentaar hebben voorzien. De uitgebreide en kritische aantekeningen van drs. Maaike de Boois, docent aan de Hogeschool Utrecht en aan de Universiteit van Amsterdam. Maaike de Boois doet een promotieonderzoek naar de geschiedenis van de andragogische wetenschappen aan de Nederlandse universiteiten. Haar aantekenin-
Voorwoord
gen hielden me vooral goed bij de les. Wat wil ik in de kern hier precies beweren? Bedoel ik dit als een feitelijke of als een normatieve uitspraak? Veel dank ook aan de grondige reflectie op het manuscript door drs. Marga Pruijt, docent Opleiding Toegepaste Psychologie aan de Fontys Hogeschool in Eindhoven. Haar vele inhoudelijke en taalkundige opmerkingen bij de tekst waren zeer helpend. Ze wees onder meer op het belang van eenduidigheid van begrippen en termen. Ook drs. Simona Gaarthuis, docent van de Hogeschool van Amsterdam, nam het manuscript nauwgezet door en voorzag het van commentaar. Naast haar inhoudelijke aantekeningen vroeg ze aandacht voor de didactische vormgeving, bijvoorbeeld voor de vraag hoe je studenten gemotiveerd krijgt voor de historische terugblik. Drs. Willem Blok, docent en cooÈrdinator internationalisering aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden heeft me vooral laten nadenken over de precieze doelgroep van het boek en over mogelijkheden om de leesbaarheid van het boek te verbeteren. Door dr. Henk Geertsema en Gerbrand Kloppenburg MA, medewerkers van de Gereformeerde Hogeschool Zwolle, heb ik me vooral gesterkt gevoeld bij het schrijven van het slothoofdstuk. Een speciaal woord van dank wil ik ten slotte richten tot Sandra Schoenmakers van Boom Lemma uitgevers Den Haag. Ik heb haar ervaren als bijzonder deskundig, zorgvuldig, open, geõÈnteresseerd en kritisch. Bij haar had ik het gevoel dat het manuscript in goede handen was. Sandra heeft als goede uitgever aandacht voor de inhoudelijke en didactische kwaliteit van het werk. Ze heeft veel bijgedragen aan de huidige opzet van het boek. Gerard Donkers, 2012
9
