VOEDING-VERZORGING

LESONTWERP ALGEMENE VAKKEN / VOEDING-VERZORGING Naam: Silke Bautmans Campus Heverlee Hertogstraat 178 3001 Heverlee Tel. 016 375600 www.khleuven.be

Vakkencombinatie: Aardrijkskunde Stagebegeleider DLO: Veerle Gaeremynck

School: TSM bovenbouw

Les gegeven door: Silke Bautmans

Onderwijsvorm: TSO

Vak: Aardrijkskunde

Richting: IW

Onderwerp: Siberië: permafrost

Klas: 4 IW

Vakmentor: Meneer F. Franck

Lokaal: AA-lokaal

Datum/Data: 22/03/2014

Aantal leerlingen: 14 lln.

Lesuur/-uren: 1 ste lesuur

BEGINSITUATIE Situering in de lessenreeks In deze klas zal ik twee opeenvolgende lessen geven. Ze zijn reeds bezig met Siberië, ik start zelf met het hoofdstuk permafrost. Dit is de eerste les na de paasvakantie en de leerlingen krijgen een nieuw cursusdeel. Iedereen moet dus normaal gezien in orde zijn (atlas). Wel zal tussen de reeds gegeven les en mijn twee lessen 2 weken tussen zijn. Er zitten relatief weinig leerlingen in één klas. ( De motivatie is soms moeizaam)

Relevante voorkennis (en/of kennis die nog niet aanwezig is) De leerlingen zagen reeds de situering van Siberië. Vermoedelijk weten leerlingen niet wat permafrost is, wel weten ze dat er een toendra en taiga klimaat heerst. Belevings- en ervaringswereld & Actualiteit De opwarming van de aarde is steeds een belangrijk punt in het nieuws. Leerlingen weten ook dat CO2 hier een van de oorzaken is. Echter is de kennis van methaangas op dit systeem nog niet gekend. Leerniveau van de klasgroep, klassfeer, … De klas bestaat uit relatief weinig leerlingen. Het klaslokaal is ook een gewoon klaslokaal, waarbij geen extra kaarten aan de muur bevestigd zijn.

DIDACTISCHE VERANTWOORDING -Motivatieprincipe: Door aan te sluiten bij de leefwereld worden de leerlingen extra gemotiveerd voor het onderwerp, bv. het weerbericht. -Individualisatieprincipe: De leerlingen mogen individueel oefeningen oplossen zodat elke leerling op zijn eigen tempo de oefeningen kan maken. -Structureringsprincipe: Aan de hand van de opbouw van de les wordt de structuur aan de leerlingen meegegeven. -Aanschouwelijkheidprincipe: Door middel van filmpjes, afbeeldingen en kaarten

EINDTERMEN & LEERPLANDOELEN Situering in de eindtermen: Situering in de eindtermen: (Vakoverschrijdend en/of vakgebonden) Vakoverschrijdende eindtermen: Niet van toepassing Vakgebonden eindtermen: 12 Verbanden leggen tussen levenswijze, cultuur en leefmilieu.De leerlingen kunnen de overeenkomsten en verschillen tussen weer en klimaat verwoorden. 10

Op een eenvoudige manier de natuurlijke en menselijke oorzaken van milieuproblemen in een gebied verklaren en er de gevolgen voor mens, natuur en milieu uit afleiden.

Situering in het leerplan: VVKSO, Leerplan aardrijkskunde 2e graad TSO/KSO, Brussel, September 2012, D/2012/7841/019 4.7 Spanningen en ecologische problemen binnen regio’s Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de kenmerken van het 3.1 Siberische landschap (toendra en taïga) beschrijven. 3.2

Voor het bestudeerde landschap de horizontale en verticale relaties herkennen die de kenmerken van het toendra- en taïgalandschap verklaren.

3.3

Op een eenvoudige manier de ecologische gevolgen van de ontginning en transport van grondstoffen verklaren en er de gevolgen voor mens, natuur en milieu afleiden WENKEN Bij de studie van Siberië kan dezelfde aanpak gelden als voor de studie vanAmazonië, maar met andere klemtonen. Toendra en taïga zijn zeer kwetsbare gebieden waar de natuur maar enkele maanden per jaar voluit kan gaan. Uit de klimatologische kenmerken van deze regio, aangevuld met beeld- en kaartmateriaal, wordt het voorkomen van de taïga en toendra verklaard en worden de moeilijke natuurlijke en menselijke ontginningsomstandigheden afgeleid. Een goed aanknopingspunt is het boek en de reeks ‘Terug naar Siberië’ (Martin Heylen) waar een variatie aan kleine en grote problemen worden getoond, zowel in de lange winters als in de warme zomers. Het is aangewezen om bij gevolgen van de energiewinning voor mens, milieu en natuur te vertrekken vanuit korte reportages of vanuit de actuele pers- en televisie-uitzendingen. Videofragmenten op You Tube zijn steeds meer een bron van feiten of getuigenissen over het leven en werken van de inwoners in het uitgestrekte Siberië. Voor de leerlingen uit de mechanicastudierichtingen kunnen de bouwtechnische problemen bij de aanleg van pijpleidingen een aanknopingspunt zijn. Welke vereisten zijn er voor het staal bij extreme koude? Hoe wordt de aardolie voldoende vloeibaar gehouden?

ALGEMEEN LESDOEL Leerlingen kunnen permafrost situeren en de gevolgen voor de bevolking en het klimaat aanduiden.

SCHOOLAGENDA Permafrost en gevolgen

BRONNEN      

NEYT,R., e.a., geogenie 4: handboek leerwerkboek, De Boeck, Berchem, 2009, (p.37-39). PEETERS, J., e.a., werkmap aardrijkskunde: handleiding, Werkgroep didactische middelen, Hemiksem, 2010, VAN HECKE E., VANDERHALLEN D., CALLEMEYN J., Plantyn Algemene Wereldatlas, Plantyn, Mechelen, 2012, 185 p. http://www.kennislink.nl/publicaties/methaan-uit-permafrost-en-meren http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/wetenschap/1.1899168 http://www.youtube.com/embed/YvhFfaXlizE

LEERMIDDELEN & MEDIA      

Atlas PPT Werkboek leerlingen ( mee te nemen door lkr) Tablet Fiches ( vier) Bijlages bij de fiches ( drie)

Didactisch lesontwerp KRACHTIGE LEEROMGEVING Leerdoelen

Lesfasen & timing Instapfase

Onderwijs- en leeractiviteiten

Filmpje: Scheire en de schepping Lkr toont een filmpje van ‘Scheire en de Schepping’, 7 min hierin verteld Jeroen Meus dat hij naar Siberië is geweest.

Media

Leerinhoud

Filmpje: Scheire en de schepping

Lkr vraagt aan leerlingen aan wat Siberië hen doet denken. Klimatogram: Lkr toont een klimatogram van twee steden Rusland. (Moskou en Jakutsk) Een van deze steden ligt in het PPT: gebied met permafrost en de andere stad niet. klimatogram moskou en Lkr vraagt lln wat de meest opvallende verschillen Jakutsk zijn tussen de twee diagrammen. Eerst zoeken de leerlingen deze twee plaatsen op in hun atlas.  Jakutsk heeft een gemiddelde jaarthemperatuur van -10,0°C.  Moskou heeft een gemiddelde jaarthemperatuur van 5 ° C  In Moskou valt er meer neerslag dan in Jakutsk.  Jakutsk heeft 5 maanden een temperatuur boven de 0° C. In Jakutsk ligt de gemiddelde jaartemperatuur onder 0°C. Hierdoor is de ondergrond het hele jaar door bevroren. Zulke bodems noemen we Permafrost. ‘We hebben net gezien dat Jakutsk, stad in Siberië de jaartemperatuur niet boven nul komt, we gaan 8 min verder in op de plaatsen in Siberië waar dit nog (lesfase nog voorkomt’ in 4 hout doen)

Permafrost: ondergrond blijft bevroren door gemiddelde Jaartemperatuur < 0°C

Lesfase 1:

1.5 PERMAFROST …

permafrost in Siberië en wereldkaart

Atlas: permafrost in Siberië en wereldkaart Atlas Lln kunnen in hun atlas de juiste kaart van permafrost opzoeken. (C3)

Lln zoeken in hun atlas een kaart waarop de permafrost is aangeduid.  Welke delen van Siberië hebben een constante bevroren bodem?  Welke twee klimaten waren er alweer in dit deel van Siberië?  Permafrost komt niet alleen voor in Siberië, zoek in je atlas een kaart waarop de aangegeven lijn van permafrost over de verschillende werelddelen aangeduid is.  Welke delen liggen nog binnen deze zone?  Zoek in je atlas een kaart waarop de noordpool te zien is. Hoe is de permafrost hierop aangeduid?

A: Kaart van Rusland en zijn buurlanden B: Kaart geologie : vergletsjering of de aarde klimaatgebieden/zeestromen C: Permafrost in noordpoolcirkel

1.5.1 Permafrost en gevolgen

OLG: verduidelijking permafrost + invullen cursus 1.5.1 Lln kunnen uit het klimatogram afleiden dat er een jaartemperatuur van onder de °C is. (C1) Lln kunnen de nadelen het niet wegtrekken van het smeltwater opsommen (C2)

Drie kaarten in de atlas waar permafrost aangeduid is:

PPT: klimatogram Jakutsk

We zagen daarstraks op het klimatogram van Jakutsk dat de jaartemperatuur zich onder nul bevind, er waren slecht vijf maanden waarbij de temperatuur boven de nul verschijnt. PPT: moeras  Wat wil dit in de overige maanden zeggen, zo’n constante vries?  In de zomermaanden komt de temperatuur wel boven de nul graden, kan deze ondergrond volledig ontdooien?  In de zomer zal dus enkel de bodem ontdooien. Wat wil dat zeggen?  Wat gebeurt er met het smeltwater? Het smeltwater kan dus niet in de grond trekken en het blijft liggen op de bevroren ondergrond. Hierdoor ontstaan er moerassen.  Kan er aan landbouw gedaan worden in deze moerassen?  Welk probleem brengen moerassen nog met zich mee? (denk aan onze eigen moerassen) In de zomer worden deze gebieden dus geteisterd door grote muggenplagen en is het voor de mens niet gemakkelijk om er zich te vertoeven.

Door de extreem lage temperatuur in de lange winters tot ver beneden het vriespunt en de zeer korte dooiperiodes, kan in de zomer enkel de bovenste bodemlaat ontdooien. Hierdoor blijft de ondergrond bevroren. Ontstaan van moerassen: smeltwater kan niet in de grond (permafrost) dringen, waardoor er zich moerassen vormen. Muggen zijn een veel voorkomende plaag in de moerassen. Permafrost: ondergrond blijft bevroren door gemiddelde Jaartemperatuur < 0°C

Lln kunnen aan de hand van een figuur afleiden wat de toenemende breedteligging op de permafrost beinvloed. (C3)

OLG permafrost en breedteligging + invullen

PPT: breedteligging

Breedteligging: Naargelang de toenemende breedteligging (verder van de evenaar verwijderd) wordt de permafrost steeds dikker. Er worden dan ook koudere temperaturen gemeten.

Fiches: 4 verschillende opdrachten

Groepswerk ontdekken van de permafrost:

Bekijk de afbeelding die geprojecteerd wordt.  Wat kan je afleiden in verband met de permafrost en de breedteligging?  In welk deel van Siberië zal dus de permafrost het dikst zijn?  Bevind er zich een dikkere permafrost bodem in de taiga of in de toendra? Lesfase 2: Groepswerk: 45 min

Lln kunnen zelfstandig leerinhouden verwerken. (C2)

Lln kunnen in kleine groepjes samenwerken. (S2)

Lln kunnen aan de hand van verschillende informatiebronnen de juiste antwoorden terugvinden. (C3)

(Wordt opgesplitst in twee lessen)

Lln worden in vier groepen ingedeeld en krijgen per groepje een fiche. Ze lossen op een extra blad papier de antwoorden op. Na tien minuten worden de fiches Bijlages: extra Fiche 1: Grondstoffen in Siberië doorgeschoven. Lln moeten zelf een atlas bij zich documentatie bij hebben. de opdrachten.  Voorkomende grondstoffen: aardgas, aardolie, steenkool, bruinkool, diamant, (atlas) ijzererts. Fiche 1: Grondstoffen in Siberië  Vegetatietype: taiga Tablet met  Houtkap – papierindustrie Lln gaan aan de hand van een stappenplan op zoek filmpje  Problemen: moerassen zijn moeilijk over naar de verschillende rijkdommen van Rusland. te steken + extreme koude maakt het ook niet gemakkelijk voor auto’s + geen aangelegde wegen Fiche 2: Opwarming: methaangas Fiche 2: Opwarming: methaangas Lln gaan aan de hand van een stappenplan op zoek naar het probleem met methaangas en de vicieuze cirkel.

  

CO2 Gas komt vrij uit meren en moerassen Vicieuze cirkel: water in een meer met levende planten in de zomer  dichtvriezen  dode plantenresten onder de ijsmassa  methaanvorming  smelten van het oppervlak in meren  methaangas komt vrij  aarde warmt op

Fiche 3: Schatten in de permafrost

Fiche 3: Schatten in de permafrost

Lln gaan aan de hand van een stappenplan op zoek naar wat er in de permafrost opgeslagen is.

 

Andere ziektes en virussen die wel schadelijk kunnen zijn voor de mens. Mamoeten, grassen van vroeger, …

Fiche 4: Vervuiling door de smeltende permafrost Lln kunnen zelfstandig a.d.h.v. een stappenplan de vragen oplossen.

Lln gaan aan de hand van een stappenplan op zoek naar de vervuiling van pijpleidingen van olie in Siberië. (één klas moet nog een fiche invullen)

Lln kunnen zelf (vertrekkende vanuit een foto) de invloed van permafrost voor de bebouwing afleiden. ( C3)

Lln kunnen zelf oplossingen vinden voor het bouwen op een permafrostbodem. (C2)

Lesfase 3: ‘ We hebben vorige les gezien dat er zich in grote (tweede les) delen van Siberië een constant bevroren bodem 12 min voordoet (permafrost), we gaan eens zien hoe dit bepalend is voor de levenswijze van de mensen die er wonen.’ OLG: nadelen van permafrost PPT: ingestorte Wat kan je opmerken aan de foto? woning Wat zou een constant bevroren ondergrond van gevolgen kunnen hebben voor de woningbouw ?  Wat moeten ze dan doen in de zomer, wanneer de bodem begint te dooien?  Kan je zelf een oplossing voor dit probleem bedenken? Om het smelten van de bodem en de verzakking van de huizen tegen te gaan, worden er diepe palen in de ondergrond geboord.  Tot welke laag boren ze dan? (permafrost). Dit gedeelte smelt niet, zelfs niet in de zomer, PPT: foto huis waardoor de huizen stabiel kunnen staan.  

OLG: Probleem smeltende permafrost  wat brengt de opwarming van de aarde met PPT: ingezakte zich mee voor de permafrost? grond  Wat wil dat zeggen voor de palen die in tot in de permafrost geboord zijn?  Wat zal men dus in de toekomst moeten doen om deze huizen toch stabiel te maken?

Fiche 4: Vervuiling door de smeltende permafrost  Aardolie (en of aardas)  Via pijpleidingen tot aan de consument  Permafrost smelt in de zomer (enkel bovenste laag) hierdoor breken of roesten de buizen die niet goed onderhouden zijn.

Permafrost en bebouwing Huizen worden op palen gebouwd. Deze betonnen palen worden tot in de permafrostondergrond geboord. Door de toenemende opwarming van de aarde, smelt er steeds meer en meer permafrost en zullen huizen in de toekomst dieper gefundeerd moeten worden. Vele reeds gezette huizen zullen instorten Woningen geven warmte af aan de onderliggende bodem. Hoe hoger het gebouw hoe meer warmte het afgeeft. Daarom moet de wind onder de huizen kunnen waaien. Ijs heeft een kleinere soortelijke warmte dan water. Hierdoor warmt ijs in verhouding met water sneller op.

.

Groeiende steden? Waarom zouden ze dan de huizen niet meteen op de grond kunnen zetten, ze hebben toch al een paal tot in de permafrost geboord?  Waarom is een appartementsgebouw gevoeliger voor de smeltende permafrost dan een enkel huis? 

PPT: grote stad in Siberië

Het smelten van de permafrost zal dus steeds toenemen in de toekomst. Lesfase 4: Lln kunnen aan de hand van een filmfragment de gevolgen van grondstoffen ontginnen in Siberië aankaarten. (C3) Lln kunnen hun eigen gezochte antwoorden linken aan de nieuwe leerstof. (C2)

‘We zagen reeds wat de gevolgen zijn van permafrost voor de bevolking, we gaan nu eens 5 min verder in op de gevolgen van permafrost op het leven van de mensen’ Lln zagen reeds grote Filmpje: Grondstoffen ontginnen (herhaling delen al in groepswerk) het groepswerk  We hadden vorige les gezien welke grondstoffen we terugvonden in Siberië, welke waren dit?  Waarom is het zo moeilijk om hier te werken?  Welke andere grondstof is zeer belangrijk voor Rusland?  Hoe werd deze aardolie getransporteerd?  Wat was er mis met het vervoer ervan? Deze olie die uit de pijpleidingen lekt, komt in de moerassen terecht. Als je kijkt naar een natuurkaart van Siberië, dan merk je dat deze bestaat uit vele rivieren. De vervuiling komt zo tot in de Noordelijke ijszee.

Lesfase 5: Lln kunnen aan de hand van verschillende informatiebronnen het juiste antwoord vinden. (C3)

Grondstoffen: PPT: filmpje grondstoffen

PPT: weetje groepswerk PPT natuurkaart met rivieren

Opdracht: smeltende permafrost

10 min Probeer aan de hand van de afbeeldingen een verklaring te geven voor de volgende verschijningen. Je maakt gebruik van de reeds geziene leerstof van bij het groepswerk en de informatie die je in je op de pagina ervoor ziet.

In Rusland is de ondergrond enorm rijk aan aardolie, aardgas en delfstoffen zoals steenkool, metalen, diamant en goud. Probleem: de extreme koude zorgt voor moeilijke tewerkstelling en transport Gas en pijpleiding zorgen voor heel wat vervuiling.

Opdracht: smeltende permafrost PPT met afbeeldingen

De bodem heeft verzakkingen door de smeltende permafrost. Dit heeft gevolgen voor de bebouwing, beplanting, transportwegen en de pijpleidingen. (dronken wouden)

Lesfase 6: Lln kunnen het broeikaseffect en de invloed van methaangas hierop aanduiden. (C3)

‘We zagen reeds dat er steeds meer permafrost smelt, we gaan eens verder in op de oorzaken 5 min hiervan’

1.5.2 Permafrost en de opwarming van de aarde . . . een vicieuze cirkel? PPT: broeikaseffect

OLG: broeikaseffect + invullen cursus Wie kan mij eens in zijn eigen woorden uitleggen wat het broeikas effect is.

Lln kunnen reeds verworven kennis van het groepswerk linken aan de nieuwe leerstof. (C2)

      

Bord: vicieuze cirkel

Welk gas heeft hierop de meeste invloed? Waar komt dit gas vandaan? Bij het groepswerk hebben we nog een gas gezien dat een sterke invloed heeft op de opwarming van de aarde, welk gas was dit? Wie kan mij nu nog eens het verband uitleggen tussen de opwarming van de aarde en methaangas? Hoe werd dit gas gevormd? Waarom is dit een vicieuze cirkel? Wat staat er ons in de toekomst dus te wachten?

Vicieuze cirkel: water in een meer met levende planten in de zomer  dichtvriezen  dode plantenresten onder de ijsmassa  methaanvorming  smelten van het oppervlak in meren  methaangas komt vrij  aarde warmt op

Lesfase 7:

‘Permafrost kan gezien worden als één grote oeroude diepvries, welke schatten we allemaal 8 min kunnen tegenkomen gaan we nu nader bekijken’

Lln kunnen aan de hand van artikels afleiden waarom permafrost goed bewaard. (C2)

Schatten van de permafrost

OLG: schatten van de permafrost We hadden reeds gezien dat er zich in de permafrost dingen kunne opgeslagen worden.  Wat hadden we reeds gezien in het groepswerk?  Naast virussen, komen er nu ook steeds meer mammoeten boven.  Ik heb nog een artikel mee. Hoe hebben ze op een praktische manier gebruik gemaakt van de permafrost?  Waarom zouden ze nu zo’n grote reservoirs willen aanleggen?  Wat zou een toekomstig probleem kunnen vormen?

Permafrost = diepvries. Er worden steeds meer ontdekkingen PPT: krantenkop gedaan, dit komt door het toenemend ijs dat groepswerk smelt. Zo worden er mammoeten, virussen gevonden. PPT: vindplaatsen mammoet PPT: artikel graanopslag

De mens maakt ook gebruik van de permafrost om een grote opslagplaats voor graan te maken.

Slotfase Indien tijd Filmpje vrachtverkeer over Lkr toont een filmpje van het verkeer van hout in de taiga wouden. Wat aangeeft hoe moeilijk het transport loopt in Siberië.

PPT: filmpje vrachtverkeer

Filmpjes: cursus

BORDSCHEMA Agenda les 1: Permafrost en gevolgen

Lkr noteert dit in een cirkel: water in een meer met levende planten in de zomer  dichtvriezen  dode plantenresten onder de ijsmassa  methaanvorming  smelten van het oppervlak in meren  methaangas komt vrij  aarde warmt op