Verslaving een forensisch, maatschappelijk of particulier probleem? Lezing voor het congres Verslaving en tbs op 28 november 2012 te Utrecht Geachte toehoorders, Vanmiddag ga ik met u spreken over de zonde en het verderf, de gevolgen, de heelmeesters en de bekeringsmethoden. U had vermoedelijk gedacht bij een congres te zitten om te congresseren op het snijvlak van het recht en de psychiatrie, maar dan heeft u zich mooi vergist. Ik ga u onderhouden, entertainen heet dat tegenwoordig, over onze zonden van de drank en de drugs, over de ongelukkige zondaren en het verderf waarin ze zichzelf en hun omgeving storten en van ijdele hoop en mistige idealen. Het recht komt voort uit de theologie, dus ik stip voor de heidenen onder ons kort het historisch perspectief, waarna ik langs lijnen van geleidelijkheid uitkom bij de toekomst van de verslavingszorg en het strafrecht. In de hof van Eden verleidde de slang de vrouw en de vrouw de man en de man at van de appel en met beide geliefden zijn wij sindsdien gevallen mensen, voor altijd verbonden aan de zonde waar we niet zonder kunnen. Verslaafd aan de zonde komen we niet toe aan een waarlijk vrij leven waarin we elkaar respecteren, het licht in de ogen gunnen en vult u verder maar in. Die verslaving heeft ons inquisities en kruistochten, biechtvaders en aflaten opgeleverd en tot op heden is er een bloeiende markt van zielzorgers die wil helpen de zonde weerstand te bieden. Vergist u zich niet, het ging niet alleen om het labellen van zonde, de definitie van wat zonde is heeft tot op heden een ware industrie ingeluid van predikers, kwakzalvers, kerkers en een goegemeente die op de markt zag en ziet wat er met verstokte ketters werd en wordt gedaan. Nu het strafrecht. De misdadiger wordt gestraft waarbij de straf in de eerste plaats berust op de ernst van het feit. De laatste decennia zijn er veel onderzoeken geweest die de relevante factoren in beeld brengen. Na vele proefschriften, artikelen en discussies voelen sommigen teleurstelling dat het causale verband tussen de strafsoort en strafduur enerzijds en de ernst van het misdrijf niet redengevend in kaart gebracht kan worden. Om die reden wordt sinds een tiental jaren gekoerst op landelijke afspraken tussen bestuurders om bij bepaalde misdrijven en bij bepaalde omstandigheden en gevolgen tot een oriëntatiepunt voor de op te leggen straf te komen. Ook de politiek laat zich niet onbetuigd. De queeste naar een gelijkmatiger strafoplegging door de pakweg 1000 Nederlandse strafrechters zal nog wel even duren. Hopelijk keert het tij nog eens en wordt de gedachte gemeengoed dat de ongelijkheid in straffen minder ernstig is dan nu met veel retoriek wordt beklemtoond. Vanmiddag staat de tweede pijler voor strafoplegging centraal: de straf wordt behalve op de ernst van het gepleegde feit gebaseerd op de persoon van de verdachte. Deze kan aanleiding geven tot een lagere of hogere straf maar ook tot een maatregel van strafrechtelijke zorg en behandeling die de straf geheel of volledig terzijde stelt. De terbeschikkingstelling in verschillende varianten is daarvan een goed voorbeeld. Deze tweedeling in sancties is mondiaal uniek en stoelt op de gedachte dat wanneer de verdachte zijn vrije wil niet optimaal heeft kunnen bepalen, hij ook niet ten volle verantwoordelijk kan worden gesteld voor het misdrijf, maar de veiligheid van de samenleving kan meebrengen dat de veroordeelde behandeld wordt voor de stoornis die zijn vrije wil heeft vertroebeld. De meeste deelnemers aan het huidige bestaan rekenen zich verlichte ideeën aan, zoals al onze voorgangers uit vorige era dat ook deden. De deelnemers aan het strafrechtelijk debat stipuleren sinds het ontstaan van ons Wetboek van Strafrecht in 1886 dat het strafrecht slechts in het uiterste geval mag worden toegepast, ultimum remedium zegt men dan gewichtig. Meestal wordt dit argument ingezet tegen uitdijende strafbepalingen en criminalisering van maatschappelijk onwenselijk gedrag. Deze weerstand is sleets geworden en wordt door de beleidsmaker minder serieus genomen. Desondanks probeer ik vanmiddag dit klassieke uitgangspunt te verlevendigen met een nieuwe uitleg: ik zal me richten op de vraag hoe het in toenemende mate de verslaving als stoornis definiëren zich verhoudt tot de ontwikkelingen rond de TBS. De vraag die ik mezelf en daarmee ook aan u stel is of de medicalisering en de psychologisering van verslaafden wel de goede ontwikkeling is. Vanmiddag zoek ik de argumentatie om de verslaving niet als zelfstandige stoornis of vermindering van de toerekeningsvatbaarheid aan te merken voordat ik mijn pleidooi voor de gevangenisstraf houd. Ik eindig met enkele kanttekeningen bij de verslavingszorg binnen en buiten de gevangenis.
1
1. De vrije wil is bij verslaafden groter dan vaak wordt aangenomen Er zijn nogal wat gedragsdeskundigen die menen dat verslaafde mensen niet vrij zijn in hun gedragskeuze. Dat is nogal een statement. Zonder keuzevrijheid geen strafrechtelijke schuld. Het recht tot straffen hangt dus af van zelfinzicht en beschikkingsmacht over het eigen gedrag. Als jurist ben ik echter nog niet zo overtuigd van de verminderde toerekeningsvatbaarheid als gevolg van verslaving. Ik heb daarvoor twee samenhangende argumenten. Mijn eerste argument voor meer toerekenbaarheid van verantwoordelijkheid aan verslaafden berust op de moeizame causaliteit tussen opeenvolgende gedragingen en misdragingen. Bij meer kennis, bijvoorbeeld van de eigen gemaakte fouten, wordt de morele verantwoordelijkheid voor een andere gedragskeuze groter. Repeterende kennis van wat slecht is voor de ander en voor het eigen bestaan genereert een grotere morele verantwoordelijkheid om te veranderen. Opeenvolgende gedragingen kunnen evenzo vele keuzemomenten behelzen die al een kwade afloop in zich meedragen. Wanneer vervolgens het kwaad zich in de vorm van een misdrijf voltrekt, worden door de doorsnee mens en verdachte vaak persoonlijkheidskenmerken en ingrijpende gebeurtenissen aangevoerd die aan de vrije wil in de weg zouden staan. Maar elke repeterende gedragskeuze, zoals het opnieuw grijpen naar de dope, drank of het opzoeken van dezelfde verkeerde vrienden, houdt een vrije en hernieuwde keuze in tot omkeer of tot voortzetting van het gedrag. De determinanten, het keer op keer niet doorbreken van de criminogene keten maar het continueren van het oude gedrag, maken de opeenvolgende gedragskeuzen en bijbehorende vrijheid moreel gewichtiger en groter. De mens ontstijgt immers aan andere creaturen door met moraal begiftigd te zijn. Deze klassieke gedachte staat haaks op neurologische modellen die de mens devalueren tot volger in plaats van tot leider over zijn constitutie. Morele vrijheid zou hier in kunnen bestaan dat de mens in staat is een morele orde te handhaven zowel tegenover de ‘lagere’ impulsen in hemzelf als tegenover de belastende handicaps die in het leven zijn opgebouwd. Vanuit juridisch perspectief is de wilsvrijheid dus gekoppeld aan waarden. Bij meer kennis, bijvoorbeeld van de eigen, eerder gemaakte, fouten, wordt de druk van een morele verantwoordelijkheid voor een andere gedragskeuze groter. Mijn tweede argument voor meer toerekenen aan verslaafden berust op de culpa- en dolus in causa constructie. De drank of de dope wordt niet onder dwang het lichaam ingebracht, maar als een soort repeteergeweer wordt fles na fles, spuit na spuit ter hand genomen. Juristen noemen dit culpa in causa, de betrokkene heeft zich in de situatie gebracht dat het gevolg niet meer te vermijden viel. De fout ligt dan niet – als we dat als voorbeeld nemen – in het verkeersongeval zelf maar in het gedrag dat tot de uiteindelijke verkeersmisdraging leidde. Bij misdrijven moeten we eigenlijk spreken over dolus in causa. De vrije wil, in ieder geval de verwijtbaarheid, van de dief, mishandelaar, doder en verkrachter wordt niet vertroebeld door de laatste fles drank of spuit met dope, maar door eenmalig of meermalen, de drank of dope te gebruiken, zeker nu het algemeen bekend feit is dat dit soort middelen het bewustzijn ernstig kunnen beïnvloeden. Met die reden wordt ook juist de drank of dope genuttigd. Ik vat mijn aanval op de verslaving als zelfstandige stoornis samen. Deterministische verbanden in het menselijk bestaan, zoals verslavingsgevoelige omgevingsfactoren, verminderen niet de toegedeelde verantwoordelijkheid en bijbehorende aansprakelijkheid voor strafwaardig gedrag. Er is zelfs sprake van een grotere vrije wil dan regelmatig wordt aangenomen. En, mocht men moeite hebben met het begrip “vrije wil”, dan mag toch in beginsel worden aangenomen dat er, voordat echt sprake was van verslavingsgedrag, voor de dader de nodige keuzemogelijkheden waren om erger te voorkomen. 2. De positie van de verslaving in ons sanctiestelsel Hoe zit het nu met de verslaving in ons sanctiestelsel? Wie een ernstig verslaafd mens aanschouwt en probeert te doorschouwen, ziet vaak een ernstig gekweld mens die als een repeterende breuk steeds weer opnieuw grijpt naar fles of dope. En dat niet alleen. De verslaafde maakt zich regelmatig schuldig aan verwervingscriminaliteit. De cijfers lijken voor zich te spreken. De gevangenissen worden bevolkt door gedetineerden die voor meer dan de helft kampen met verslavingsproblemen. De meest gebruikelijke opvatting is dat het oplossen van de verslaving zowel generaal als speciaal preventief uitpakt. Daarom is het opleggen van vrijheidsstraf aan verslaafden arbitrair. Waarom
2
straffen als iemand het niet kan helpen? De hulpeloze moet geholpen worden en dan wordt de samenleving gevrijwaard van nieuwe misdrijven. Het klinkt zo simpel, maar het is het niet. Terzijde merk ik op dat het sterftepercentage van verslaafden laag is in vergelijking met andere landen, hetgeen verklaard wordt door het lage percentage intraveneus drugsgebruik en de verstrekking van methadon als vervangend middel voor heroïne. De verslaafden daarmee als groot probleem voor de volksgezondheid aanmerken is dan ook niet goed cijfermatig te onderbouwen. De aan verslaafden toegerekende verwervingscriminaliteit wordt moeilijker te relateren aan een vermeende verslavingsstoornis als we niet de verslaving centraal stellen maar de persoonlijkheidsproblemen die eronder schuil gaan. Er zijn verslaafden die geen misdrijven plegen en er zijn verslaafden die zonder verslaving andere misdrijven zouden plegen. Uit onderzoek komt ook wel naar voren dat verslaafden de verslaving moeilijker loslaten, niet zozeer vanwege het lastige afkicken, maar vanwege het gemis aan het vertrouwde netwerk en de hele, soms vertrouwde en soms spannende, scene die hiermee van doen heeft. Meningen hierover zijn echter nauwelijks onderbouwd. Gelukkig zijn er ook onderzoeken die criminaliteit niet als een onvermijdelijk gevolg van verslaving zien.1 Tot slot merk ik op dat het afkicken geen enkele garantie vormt voor een criminaliteitsvrij bestaan. De terugval wordt vaak veroorzaakt door de niet veranderde leefomgeving. Dan is de lokroep van het oude leven begrijpelijk.
Het juridisch probleem terugbrengen naar het begin betekent ook teruggaan naar de tweedeling tussen straf en maatregel in het strafrecht. Dat iemand onder invloed van een acute psychose zijn wil niet heeft kunnen bepalen en daarom geen straf verdient, maar mogelijk wel behandeling voor de stoornis, wil er bij iedereen nog wel in. Die tweedeling tussen straf en maatregel is dan ook begrijpelijk en is ook ingebed in andere rechtsstelsels. Het probleem ligt besloten in de gedeeltelijke toerekeningsvatbaarheid op grond waarvan straf en maatregel gelijktijdig kunnen worden opgelegd. De mate van toerekenbaarheid leidt in verschillende rapportages tot een kippenhok aan meningen. Wie zes rapporteurs naast elkaar plaatst en hun verschillende rapportages beziet, krijgt een indruk van grote verdeeldheid. Deze verdeeldheid heeft geleid tot het register van gedragsdeskundigen, tot het toetsen van elkaars werk en kwaliteiten. We moeten durven vaststellen dat het toerekenen van schuld en het vertalen van schuld in een passende sanctie is voorbehouden aan de rechter en niet aan de deskundige met zijn particuliere mening. Ik chargeer natuurlijk, maar het debat over de risicotaxatiemethoden, waarbij de voorvechters claimen dat het om een life time score gaat, terwijl de relativisten menen dat de dynamiek van de behandeling een hoge risicoscore (PCL-R) een andere kleuring kan geven, leert dat de rechter zijn eigen inschatting moet maken. Ik citeer uit de afscheidsreden van Antoine Mooij: “Het is niet de taak van de forensische psychiatrie en pyschologie om alle toekomstige risico’s uitgaand van personen voor de samenleving te keren – waarin men zich zou kunnen laten leiden door eigen gedragskundige of morele opvattingen – maar primair om, vanuit de eigen discipline van psychopathologie en de daar verworven expertise, een bijdrage te leveren aan een goede rechtsgang. We moeten daarbij niet vergeten dat de vraag naar de toerekeningsvatbaarheid met het daarin besloten liggende betekenisveld (wilsvrijheid, verantwoordelijkheid, vergelding) een begrenzende werking heeft, omdat zij strafrechtelijk afdwingbare psychiatrische interventie bindt aan de duidelijk omschreven eis van een in een psychische stoornis gegrond gevaar. Als men dat vereiste loslaat, kiest men voor een instrumentele criminele politiek, die gedragsinterventies veel ruimer zal legitimeren – wat trouwens door de voorstanders als een humaan perspectief kan worden gebracht”.2
Bij die inschatting van toerekenbaarheid, schuld, herhalingsgevaar en zo verder dienen zich twee scenario’s aan. 1. De medische, forensisch gedragskundige, invalshoek is dat verslaving een ernstig probleem is met sterke medische, neurologisch-cognitieve en psychiatrische kenmerken, dat hoe dan ook behandeling behoeft om de verslaafde veroordeelde mens minder recidivegevoelig te maken.
1
Ed. Leuw, Verslaving tussen ziekte en criminaliteit, in: Verslaving, cahiers bio-wetenschappen en maatschappij, 2002. 2 Antoine Mooij, Prudentie en evidentie, afscheidscollege RUU, Boom juridische uitgevers, Den Haag 2009, blz. 25.
3
2. Het andere verhaal is meer juridisch van aard en krijgt vanmiddag mijn belangstelling. De verslaafde heeft zichzelf in zijn verslaving gebracht en dient daarvoor niet direct minder toerekeningsvatbaar te worden verklaard. Eerder stelde ik dat de culpa in causa of dolus in causa niet de vrije wil of de verwijtbaarheid aan de verslaafde dader ontneemt. Integendeel, op grond van deze juridische constructie is de verslaafde dader voluit aanspreekbaar en verwijtbaar voor zijn criminele handel en wandel bij het misdrijf. Hij komt ten volle voor straf in aanmerking. Dit klemt temeer vanuit een andere optiek. In het strafrecht wordt sterk gehecht aan het zogeheten legaliteitsbeginsel. Over dit beginsel van voorzienbaarheid en afpaling van strafbaarheid door een precieze delictsomschrijving is veel onzin geschreven, maar ik wil wijzen op een onderbelicht punt. Het Wetboek van Strafrecht en de Memorie van Toelichting visualiseren louter het onderscheid tussen straf en maatregel. Over de gedeeltelijke ontoerekeningsvatbaarheid zwijgt de wet en heeft de rechter een parallel strafrechtelijk universum geschapen. Die schepping wordt in hoge mate bevolkt door gedragsdeskundigen en wanneer hun oordelen niet innerlijk tegenstrijdig ogen en zelfs overtuigingskracht bezitten, neemt de rechter die adviezen over. Maar zoals ik eerder opmerkte, de forensisch-psychiatrische oordelen zijn regelmatig innerlijk tegenstrijdig, terwijl die verdeeldheid, terug te voeren op de verschillende scholen die men in die disciplines aanhangt, niet eenvoudig te harmoniseren valt. Mijn punt is dat de wetgever de rechter veel ruimte laat op het vlak van de gedeeltelijke ontoerekeningsvatbaarheid en de rechter op zijn beurt niet heel kritisch is naar de gedragsdeskundigen. Zolang de gedragsdeskundige niet narekenbaar tot een stoornis komt die de wilsvrijheid ten tijde van het misdrijf heeft verminderd – en misschien zelfs: zolang volgens gedragskundige inzichten de verdachte niet evident ontoerekeningsvatbaar is –, zou de verdachte in beginsel onderhorig moeten zijn aan de reguliere sanctie van de gevangenisstraf. Zoals u merkt hecht ik noch veel betekenis aan de “wereldorganisatie van psychiaters en psychologen”, jarenlang werkend aan de nieuwe DSM-5, die verslaving als stoornis aanmerkt noch aan de vele deskundigen die verslaving als medisch probleem kwalificeren. Voor mij telt de normatieve constructie dat de verslaafde door zijn hang naar middelen is afgegleden naar een situatie waarin hij makkelijker misdrijven pleegt en zijn weerstand daartegen heeft laten eroderen. Ik zie wel dat er onder een verslaving veelvuldig een dieperliggende persoonlijkheidsproblematiek ligt verborgen. Die diepere laag zien we ook vaak bij de zedendelinquenten, door libidoremmers of zelfs chemische castratie is de dieperliggende agressieproblematiek niet opgelost, maar ontpopt de agressie zich op andere wijze.3 Ik voel me hierin gesteund door een groeiende minderheid van psychiaters en psychologen die het keurslijf van DSM-IV en het komende DSM V willen relativeren. Zie Anton Loonen in het NRC van zaterdag jl. (24 november 2012) onder de titel “Handboek is dwangbuis”, maar ook door de zeer gezaghebbende Gentse hoogleraar in de psychodiagnostiek Paul Verhaeghe die in zijn recente boek Identiteit opmerkt dat in de hedendaagse psychiatrie het ziektemodel domineert, maar zelfs bij de definitie van stoornissen is er naar zijn inzicht weinig valide onderbouwing en is veeleer sprake van een sociale stoornis. De voorbeelden zijn aansprekend. ADHD is pas sinds korte tijd een stoornis, de neurosen waarvan zo lang sprake was, zijn nu uit het algemene beeld verdwenen. Intrigerend is ook dat het DSM-model grote verschillen in aantal stoornissen laat zien dan het ICDmodel (International Claffisifcation of Diseases), waarmee Verhaeghe de relativiteit van deze classificatiemethodes illustreren. In zekere zin is er sprake van wisselende morele opvattingen over maatschappelijk gedrag die maken dat de ene last wordt benoemd tot medische stoornis en de andere tot sociale stoornis.
3
Terzijde merk ik op dat nog geen dertig jaar geleden homoseksualiteit als zonde en ziekte werd aangemerkt. Tot op heden zijn er zelfs organisaties die menen dat genezing hiervan denkbaar is. We hebben in de forensische psychiatrie de kleptomanie gehad die soms zelfs grond voor oplegging van de tbs vormde en denkt u maar aan recent promotieonderzoek waarin scherp stelling wordt genomen tegen ADHD als ziektebeeld of stoornis. In de forensische wereld wordt er te snel en te lang geëtiketteerd.
4
Samenvattend, de gedeeltelijke ontoerekeningsvatbaarheid van verslaafden is nog niet zo makkelijk te onderbouwen. We hoeven bij een niet goed onderbouwd advies niet te kiezen voor zelfstandige forensische zorg waar de gevangenis ook anders in beeld gebracht kan worden. 3. Een pleidooi voor de gevangenisstraf en een vooruitblik op de komende magere jaren Sinds de Verlichting wordt door vooruitgangsgelovigen gemeend dat we de werkelijkheid kennen. Dit fenomeen raakt ook het doorvorsen van de menselijke geest. Hoeveel desillusies moeten we echter nog verdragen voor we aanvaarden dat de mens geen recht heeft op geluk, maar het recht om in vrijheid zijn eigen ongeluk te dragen? Als dat besef nog eens doorbreekt bij zielzorgers en bij rechters, dan is er tijd voor een terugtred van de overheid. Wat houdt die terugtred in? Bij de afbouw van forensische klinieken dient vaker behandeling van psychisch belaste veroordeelden binnen de gevangenismuren plaats te vinden. Bij het minder vaak opleggen van de TBS kunnen de muren tussen de penitentiaire inrichting en de behandelinrichting worden verlaagd of geslecht. De gevangenis kent een dagstructuur en er wordt gestuurd op een basale vorm van samenleven. Bovendien functioneren sinds jaren zorgafdelingen voor psychisch gestoorde gevangenen die in de kern niet zouden hoeven af te wijken van het zorgklimaat in de tbs-klinieken en waar in verschillende opzichten een leefklimaat kan worden geschapen dat niet sterk hoeft af te wijken van de doorsnee vrijheidsbeneming binnen de gevangenis. Bij de keuze voor een toereikend behandelaanbod binnen de gevangenis staat niets in de weg aan het uitbreiden van het voorzieningenniveau. Daarmee wordt het normale sanctiepatroon geschikt(er) gemaakt voor gevangenen met een psychisch defect of handicap, met inachtneming van mijn kanttekening dat we defecten niet te snel als stoornis moeten aanmerken. We dienen de gedragsstructurerende voordelen van de vrijheidsstraf beter voor het voetlicht te brengen. Strafrechtsjuristen en gedragsdeskundigen betogen regelmatig dat de vrijheidsstraf funest uitpakt voor de persoonlijkheid van de veroordeelde. Ik heb die lijn ook lang aangehangen, maar ik ben van gedachten veranderd. Als de strafrechter van minder stoornissen hoeft uit te gaan, wordt hij geconfronteerd met een verdachte die in veel opzichten een gekneusde mens is. Het strafrechtsysteem wordt bevolkt door veel verslaafde en minder begaafde verdachten die een structuurloos bestaan leiden en ronddobberen in een even ongestructureerd netwerk van soortgenoten, vaak zonder huis, werk of relatie. Indien de vrijheidsstraf wordt gedefinieerd als het ontnemen van de vrijheid om het (criminogene) leven in een reguliere samenleving door te brengen, kan de gevangenis ook de structuur bieden die veel veroordeelden zo node missen. Mijn groeiende voorkeur voor straffen en mijn groeiende afkeer van behandelen heeft ook van doen met het besef dat beperkte overheidsmiddelen beter besteed zijn aan een iets meer uitgebouwd gevangenisregiem dan aan de vele forensische ambulante kostbare programma’s die stoelen op een behandel- en conditioneringsaanbod dat teveel bijstelling van het reguliere leefpatroon van veel veroordeelden pretendeert. De structuur van een gevangenisbestaan hoeft de dagstructuur van een klinische opname niet per definitie te ontlopen. In de meeste forensische klinieken spreekt een terbeschikkinggestelde nauwelijks een psychiater. In dat opzicht kan beter het goedkope gevangenisklimaat met gevangenispsychiaters worden aangekleed. Misschien is mijn belangrijkste punt wel dat we een sociaal probleem niet direct moeten medicaliseren en een medisch probleem niet te snel moeten psychologiseren. Er zijn velen met niet-aangeboren hersenafwijkingen die geen strafbare feiten plegen, we moeten die categorie met een hersenafwijking onder invloed van verslaving niet in de psychiatrie trekken, maar hulp en steun scheppen om mensen ‘in hun eigen kracht te zetten’, hetgeen ook kan inhouden dat de samenleving de verliezer soms moet loslaten om op zijn eigen minieme kracht te teren, ook als dat een verlorene oplevert. Is dat de volledige oplossing? Helaas, ik vrees van niet. Ik meen dat net als Joop den Uyl dat zei ten tijde van de oliecrisis, het vroegere Nederland met een groeiend zorgbudget komt niet meer terug. De welvaart zal voor lange tijd niet meer zijn zoals we dat hopen of pretenderen. We groeien in de richting van de Amerikaanse samenleving waarin meer mensen aan hun lot moeten worden overgelaten.
5
De Rijksoverheid heeft meer publieke taken overgeheveld naar de gemeentelijke overheid, maar zonder de budgettaire middelen om die taken waar te maken. Mijn inschatting is daarom dat het over enkele decennia weer meer gebruikelijk zal zijn om zwervers in ons straatbeeld te zien die ons minder schuldgevoel opleveren dan het misschien nu doet en wat we moeten aanvaarden. We zullen dan niet langer een publiek vangnet kunnen pretenderen en financieren. En als er dan geen particuliere en familiale zorg is, moeten we ook aanvaarden dat slechts het strafrecht als laatste corrigerend vangnet zal functioneren om verslaafde misdadigers tijdelijk te corrigeren door ze hun vrijheid te ontnemen, hetgeen een zeker structurerend dagpatroon oplevert, een structuur die ze nu vaak moeten missen. Bovenal moeten we de grote woorden vanuit de zorg mijden, dat bevordert een zakelijker debat. Enkele maanden terug (dinsdag 8 mei 2012) zag ik op het journaal de directeur van De Waag vertellen dat de eigen bijdrage tot leegstand in de behandeling leidt en daardoor tot zeer gevaarzettende situaties in de samenleving. Tsja. Ik weet het niet. Zodra een product, of dit nu de forensische zorg, de rechtspraak of het onderwijs betreft, enige financiële korting oploopt, is het land volgens de belanghebbenden altijd in gevaar. Ik denk daar wat relativerender over. Mijn belangrijkste punt is dat ons maatschappij-, mens- en straatbeeld meer moet worden toegesneden op de beperkte maakbaarheid van mens en samenleving en een voor zeer lange tijd beperkt overheidsbudget. Ik bepleit een revival van de klassieke celstraf die niet pretendeert mensen te helpen. Mensen kunnen alleen zichzelf helpen en als dit niet lukt, moeten we treuren om het afglijden van een medemens, maar niet meer dan dat. Uitsmijter. De inzet van de verslavingszorg binnen of na de gevangenisstraf Als verslaving niet direct als zelfstandige ziekte of stoornis overtuigt, dan resteert natuurlijk wel het probleem van de maatschappelijke overlast en (verwervings)criminaliteit. Vele rapporten en visies uit de gezondheidszorg ademen de volgende sfeer: aan de verslaafde moet levenslange zorg worden geboden, de vrije wil is verstoord door de aantasting van de wilscentra in de hersenen. Mogelijk spreekt u aan dat het Centrum Maliebaan ter gelegenheid van de nieuwe naamgeving Victas per 1 januari 2013 de nieuwe doelen van de verslavingszorg formuleert: het gaat om Willen, werken en winnen. Victorie en winnen worden als het belangrijkst aangemerkt en het nieuwe motto luidt: Win jezelf terug. Klinkt op het eerste en op het tweede gezicht aanstekelijk, nietwaar? De verslaafde die zich terugvecht naar een normaal gedragsrepertoire met een normaal werk- en leefritme, onder levenslange begeleiding van de zorginstelling, wie kan tegen zijn?4 Deze inzet is van belang omdat daarmee wordt gepoogd de verslaafde crimineel buiten de gevangenis te houden. Laat ik geen misverstand laten ontstaan: ik ben positief over de verslavingszorg in het algemeen, er wordt veel goed werk verzet. Het gaat mij echter om de vraag hoe de hoge inzet van de verslavingszorg zich verhoudt tot de doorsnee capaciteit van de verslaafde mens. Ik zie niet de brede vergezichten van Victas voor me maar een smallere weg naar herstel van een normaler verwachtingspatroon. Een inzet als van Victas lijkt humaan maar vergt een enorme 4
Enkele maanden geleden hebben twee rapporten het licht gezien. Het eerste rapport is de achtergrondstudie van de Raad voor de Volksgezondheid & Zorg, getiteld “Zorg aan delinquent, Opsluiten van patiënt. Cultuurverschillen Justitie, forensische zorg en de reguliere GGZ”. In dit rapport wordt onder anderen gepleit voor gezamenlijke wetgeving voor forensische doelgroepen om recidive te verminderen. Ik citeer blz. 67: “Behandeling en veiligheid, gezondheid/welzijn en criminaliteit/misdaad staan dichter bij elkaar dan er op departementaal (macro) niveau wordt gedacht. Veiligheid en vooral je veilig voelen (als mens, individu, burger), is een van de voorwaarden voor een gezonde geest , zoals een gezonde geest een van de voorwaarden is voor een veilige samenleving”. Einde citaat. Het uiteindelijke advies van de Raad voor de Volksgezondheid & Zorg, getiteld “Stoornis en delict. Forensische en verplichte geestelijke gezondheidszorg vormen een keten” behelst over de komende forensische zorg de volgende conclusie (blz. 48): “Gemeenten moeten een prominentere rol gaan spelen in de keten van forensische zorg. Die rol ligt op het terrein van de voor- en de doorzorg: in de keten dus voor en na de detentie. Zij moeten medeverantwoordelijk worden voor de uitkomsten van het nieuwe stelsel. Dit maakt hen partner in en cofinancier van het nieuwe stelsel. Maatschappelijke ondersteuning en opvang zal een expliciete indicatieparameter moeten zijn in de Wfz en WvGGZ. Dit is een onmisbaar element van de ambulantisering van een tot nu toe klinische asielfunctie. Realisatie van die beleidsdoelstelling kan niet zonder de gemeente.” Einde tweede citaat.
6
financiële investering, waarbij we de huidige en komende realiteit niet moeten wegmoffelen, alleen al niet het feit dat de gemeenten steeds meer taken van de Rijksoverheid op hun bord geschoven krijgen zonder de bijbehorende budgetten. Los van financiële luchtfietserij is het ook gevaarlijk te menen dat we grote categorieën verslaafden in de zorg opgesloten (moeten) laten. Ik ga niet zo ver als vroeger Ivan Illich en in zijn kielzorg Hans Achterhuis in “De markt van welzijn en geluk” (1979) deden, maar een excessieve medicalisering en de daaropvolgende psychologisering van verslavingen is niet alleen aanmatigend maar vooral goed voor de forensische werkgelegenheid. Die markt schept tegelijkertijd een leger van patiënten die niet verantwoordelijk gesteld worden voor hun misdragingen, “zieke” burgers die zich kunnen opsluiten in hun ‘ziekte’ en, onmondig en afhankelijk gemaakt, verder leven buiten de samenleving of onder de strikte hoede van de hulpverlening. Mede in het licht van de bij sommige klinieken jarenlange en soms zelfs stagnerende behandelingen, waarbij tussentijds de diagnose en stoornis nog wel eens willen wijzigen, vraag ik me af of we niet meer moeten koersen op andere onderzoeken en discussies waarin wordt gepoogd om de definities van gezond en ziek bij te stellen. Is de oude definitie van de World Health Organisation uit 1948, waar deze rept van “een toestand van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden”, nog wel actueel? Zou die definitie niet moeten worden ingewisseld voor een definitie die meer de dynamiek van het bestaan tot uitgangspunt neemt? Een dynamiek waarin mensen gebrekkig blijven, niet vrij van drugs hoeven te komen en waarin de behandelaars en de juristen niet langer menen dat de verslaafde veroordeelde en terbeschikkinggestelde een verslavingsvrij bestaan moet bezitten voor hij weer deelneemt aan het maatschappelijk bestaan? Vanuit een grotere realiteitszin is de focus van de verslavingszorg op winnen, hoe goed bedoeld ook, onbarmhartig omdat de maatstaf te streng en de meetlat te hoog wordt gelegd. Omdat het de ogen sluit voor de gebroken mens die wij allen zijn. En omdat die insteek niet leidt tot de broodnodige steun in de rug maar tot een focus op een inzet die niet waargemaakt kan worden en juist een averechts effect heeft. Win jezelf terug, wat een nieuw gebakken lucht! Los van het feit dat u en ik al nauwelijks de krochten van onze eigen ziel kunnen doorgronden zal het bij de criminogene leefomgeving van veel verslaafden zo zijn dat het terugvinden van zichzelf meestal een cumulatie van verloren hoop en gebroken beloftes inhoudt. Waarom toch deze hoogdravende en verwachtingen wekkende verslavingszorg? Ik geef toe: mijn woorden staan haaks op het maatschappelijk verlangen naar een veiliger samenleving te krijgen. Maar vergis u niet, mijn woorden over de gebroken mens leveren solidariteit en troost. Dat zijn realistischer vergezichten dan de utopische verlangens naar veiligheid die niet alleen politiek en burgerij maar ook rechtspraak en psychiatrie steeds meer beheersen. Ik meen dus dat er een realistischer perspectief wenkt. We moeten aanvaarden dat er niet altijd zorg in een strafrechtelijk kader mogelijk is, dat bekommerden en verloederden niet altijd in een strafrechtelijke zorginstelling kunnen zitten en dat we domweg minder naïeve maar uiterst kostbare forensische hoop moeten ontwikkelen. We moeten aanvaarden dat we bij wijze van spreken weer meer zwervers krijgen, die bij recidive van strafbare feiten klassiek worden opgesloten in een gevangenis. De menselijke handelingsvrijheid is groter dan we soms als jurist of als hulpverlener willen aanvaarden. Als mijn optiek betekent dat juristen het handboek met stoornissen nader relativeren, vaker een eigenstandig oordeel over toerekenbaarheid vellen, zich minder afhankelijk maken van de forensisch adviseur, de definitie van ziektebeelden meer arbitrair achten, minder persoonlijkheidsstoornissen aanvaarden, minder TBS opleggen, dan is de ultieme consequentie dat we mensen meer aan hun eigen keuze en lot moeten overlaten. Ook als dit een schuldig gevoel bij het voorbijgaan van zwervers oplevert. De gevangenis is dan het kader waarbinnen aan de grensoverschrijdende gevallen structuur moet worden geboden, hetgeen regelmatig hulp inhoudt, maar dan wel hulp in het kader van detentie. Deze volgorde is van belang omdat de vergelding en de vrijheidsstraf voorop staan en de forensische hulp een onderdeel van de straf kan vormen. Mijn waarschuwing geldt de hoge pretenties van de verslavingszorg die tot grote teleurstellingen zal leiden omdat we niet op aarde zijn om de werkgelegenheid van de verslavingszorg op peil te houden, maar nog belangrijker omdat de mens in het algemeen en de verslaafde mens in het bijzonder maar
7
beperkt maakbaar zijn. Bij een lagere inzet wordt de verslaafde niet genekt, maar wordt de gevangenisstraf draaglijker en het leven buiten de gevangenis niet een continue hordenloop. Mijn oproep aan u en aan de juristen luidt dat we niet moeten meegaan in de huidige hype van streng en restrictief terugvalbeleid. We moeten juist aanvaarden dat veel veroordeelde verslaafden in een criminogene leefomgeving terugkomen en zolang we ze geen nieuwe baan, nieuwe woonwijk, nieuwe familie en vrienden kunnen geven, geen geluk of zinvol geloof of kerkgang, moeten we de normen lager stellen. Juristen en gedragsdeskundigen kunnen geen nieuwe hemel en aarde scheppen, daarvoor hebben we de theologen nodig. We moeten een aarde scheppen met alle schepsels die al sinds mensenheugenis een mensengemeenschap uitmaken: mensen die elkaar last bezorgen en schade berokkenen. In exceptionele omstandigheden verdienen deze mensen geen straf maar behandeling. In vele situaties verdienen zij straf met een zorgcomponent. In de overige gevallen is louter straf op zijn plaats en daarvan moeten we niet afkerig zijn. Straffen is niet verkeerd, mensen eigen, en voorbehouden aan juristen, die het normatieve domein van oordelen en toerekenen niet teveel moeten overlaten aan de psychiater en psycholoog. Ik dank u voor uw aandacht. Utrecht, 26 november 2012 Rinus Otte
8
