Verenigingsmededelingen vallen onder de verantwoordelijkheid van het bestuur, de inhoud van de rubrieken onder die van de samensteller

Ontwerp voorplaat: Maurice van der Molen De Nederlandse Mycologische Vereniging Opgericht in 1908, heeft de Vereniging als doel de beoefening van de mycologie in ruime zin te bevorderen. In voor- en najaar worden wekelijks excursies georganiseerd, verder worden er werkweken gehouden en in de winter verscheidene landelijke bijeenkomsten. Tevens is de NMV actief in de natuurbescherming waar het paddenstoelen betreft. De bibliotheek van de NMV is gehuisvest in het Centraal Bureau voor Schimmelcultures (CBS), Uppsalalaan 8, Postbus 85167, 3508 AD Utrecht. Inlichtingen bij de bibliothecaris, G. Verkley (tel. 030-2122684 (CBS)). Het contactblad van de vereniging, Coolia, verschijnt viermaal per jaar en wordt aan de leden toegestuurd. De contributie voor de NMV bedraagt Euro 20,– voor gewone leden (Euro 25,– indien adres in het buitenland), en Euro 10,– voor huisgenootleden (krijgen geen Coolia) en junior­ leden (nog geen 25 jaar; krijgen Coolia). Lidmaatschap voor het leven: Euro 340,–; voor huisgenootleden Euro 170,–. Informatie is verkrijgbaar bij de secretaris (adres achterin). Nieuwe leden en adreswijzigingen dienen gemeld te worden bij: Marjo Dam, Hooischelf 13, 6581 SL Malden, tel. 024-3582421, e-mail: [email protected] Webstek: http://www.mycologen.nl/ Index Coolia (vanaf 1983) op http://www.mycologen.nl/nieuws.htm Karteringswebstek: http://www.paddestoelenkartering.nl Verenigingsmededelingen vallen onder de verantwoordelijkheid van het bestuur, de inhoud van de rubrieken onder die van de samensteller.

INLEVERDATA KOPIJ Het drukklaar maken van Coolia kost enige tijd. We verzoeken auteurs, ook die van de vaste rubrieken, daarom vriendelijk zich strikt aan de volgende inleverdata te houden: Aflevering 50(2) 50(3) 50(4) 51(1) 1

Artikelen 14 februari 14 mei 14 augustus 14 november

Vaste rubrieken1 1 maart 1 juni 1 september 1 december

Column, excursie-aankondigingen, verenigingsmededelingen.

Coolia

CONTACTBLAD VAN DE NEDERLANDSE MYCOLOGISCHE VERENIGING ISSN: 0929-783

kaft_voor.indd 1

8-12-2006 20:50:55

Hoe raak ik thuis in de Boleten – 7. de Fluweelboleten (Xerocomus) van Nederland Machiel E. Noordeloos Nationaal Herbarium Nederland, P.O. Box 9514, 2300 RA Leiden Noordeloos, M.E. 2007. The genus Xerocomus in the Netherlands. Coolia 50(1): 1–20. Keys and descriptions are provided for the species of Xerocomus in the Netherlands, based on a long term study on fresh and herbarium material, and as a precursor for the next volume of the Flora Agaricina Neerlandica. The current species concept follows the recent monograph of Ladurner & Simonini (2003) with the exclusion of Boletus impolitus, B. pulverulentus and B. depilatus. Xerocomus parasiticus is treated here as belonging to the genus Pseudoboletus Šutara. Boletus badius is provisionally retained in Xerocomus, awaiting more evidence from molecular research to establish its generic status. Where possible, evidence of recent molecular studies has been taken into account. Xerocomus fennicus is recorded from the Netherlands for the first time.

F

luweelboleten, zoals de naam al zegt, zijn gekenmerkt door een droog hoedoppervlak, dat fluwelig aandoet, vooral bij verse en jonge exemplaren. Later breekt bij veel soorten de hoedhuid open in kleine, onregelmatige plakjes. In de barstjes tussen die plakjes is dan het onderliggende hoedvlees zichtbaar. De steel is bij de meeste fluweelboleten slank, cilindrisch, en vaak in een puntje uitlopend aan de basis, zelden is de steel naar de voet verdikt. Het is echter niet altijd gemakkelijk om op grond van deze omschrijving een duidelijke scheiding te maken tussen fluweelboleten en de ‘echte’ boleten van het geslacht Boletus, waartoe o.a. het Eekhoorntjesbrood behoort. Over het algemeen hebben die echte boleten een dikke, naar de voet verbrede steel, en vaak ook een duidelijk netwerk, ten minste aan de top van de steel. Maar er zijn nogal wat twijfelgevallen. Dit leidde er toe dat de fluweelboleten door veel auteurs niet in een eigen geslacht, Xerocomus, worden geplaatst, maar tot het geslacht Boletus worden gerekend, soms wel als een ondergeslacht of sectie. Dit is bijvoorbeeld nog steeds het geval in de recente herdruk van de British Fungus Flora, vol. 1 (Watling & Hills, 2005). Het moleculair onderzoek van de afgelopen jaren heeft veel bijgedragen tot een nieuw inzicht in de relaties tussen de verschillende boletengroepen. Langzamerhand tekent zich een patroon af, waarbij duidelijk wordt dat de fluweelboleten niet nauw verwant zijn aan de echte boleten. Echter, het patroon is nog niet compleet. In de meest recente monografie van Xerocomus (Ladurner & Simonini, 2003) wordt dit geslacht ruim opgevat, waarbij ook bijvoorbeeld Boletus impolitus en B. pulverulentus in Xerocomus worden geplaatst. Het voortschrijdende moleculair onderzoek maakt echter duidelijk dat een verdere opsplitsing van de fluweelboleten nodig zal zijn. Beide bovengenoemde soorten horen zeker in Xerocomus in strikte zin niet thuis. Ook moeten de Kostgangerboleet, X. parasiticus, en de Kastanjeboleet, X. badius, elk in een apart geslacht worden geplaatst. Wat dan over blijft zijn twee duidelijk gescheiden groepen: die van de Fluweelboleet, X. subtomentosus, waartoe, misschien voor sommigen verrassend genoeg, ook de Goudplaatzwam (Phylloporus pelletieri) behoort, en die van de Roodstelige fluweelboleet, X. chrysenteron. Het is goed denkbaar dat de laatst

Xerocomus.indd 

2-2-2006 2:45:25

genoemde groep ook nog als apart geslacht zal worden afgescheiden. De toekomst zal het leren. In deze bewerking van de fluweelboleten van Nederland kies ik voor een compromis: wèl een scheiding tussen Boletus en Xerocomus. Ik volg daarbij voornamelijk de opvattingen van Ladurner & Simonini (2003) maar laat Boletus impolitus, B. pulverulentus en B. depilatus buiten beschouwing, omdat ik het sterke vermoeden heb dat deze soorten niet in Xerocomus thuishoren. Ook accepteer ik het geslacht Pseudoboletus voor de Kostgangerboleet, maar de rest van Xerocomus laat ik voorlopig zoals die is, en concentreer me vooral op de vraag hoe je de soorten binnen dit geslacht goed kunt onderscheiden en op naam kunt brengen. Over het onderscheid van soorten binnen de fluweelboleten is ook al menig woord geschreven. Er is veel discussie over welke kenmerken nu doorslaggevend zijn, en welke niet. Ook de interpretatie van klassieke namen, zoals X. chrysenteron, is onderhevig aan verschillende opvattingen, waardoor langzamerhand in de literatuur nogal wat verwarring is ontstaan. Aanvankelijk werden soorten onderscheiden op macroscopische kenmerken, vooral de kleur van hoed en steel, de mate waarin de steel ribbels en/of een netstructuur vertoont en de manier waarop het vlees al dan niet blauw verkleurt. Een chemisch kenmerk, dat ook veel is gebruikt in de subtomentosus-groep, is de mate waarin de hoed blauw of blauwgroen verkleurt als je er een druppeltje ammonia op doet. In tweede instantie kwamen microscopische kenmerken in gebruik. Gerard Oolbekkink en Wim van Duin, twee studenten van Kees Bas aan het Nationaal Herbarium, deden in het kader van hun biologiestudie een uitgebreide analyse van het nut van kenmerken van de sporen en de hoedhuid in Xerocomus (Oolbekkink & van Duin, 1985, 1988; Oolbekkink, 1991). Later werd een dergelijke studie verricht over een veel groter aantal soorten in de monografie van Ladurner & Simonini (2003). Ook door de bijdragen van de Franse mycoloog Guy Redeuilh (1994) hebben we een veel beter inzicht gekregen in de soorten van Xerocomus. Voor de Nederlandse situatie, en van grote invloed op de ontwikkeling van mijn ideeën over de fluweelboleten, zijn vooral van belang de bijdragen van Omer Van de Kerckhove (2005a,b). Met zijn uiterst gedetailleerde waarnemingen over een groot aantal jaren in het Domein van Bouchout, waarbij dezelfde mycelia jaar op jaar werden bekeken, kreeg hij goed greep op het soortbegrip in deze moeilijke groep. Zijn nauwkeurige analyses van de hoedhuid zijn voorbeeldig! Recent verscheen ook een interessant artikel van Taylor & Eberhardt (2006) over de fluweelboleten van Zweden, waarin mede op grond van de resultaten van moleculair onderzoek de verschillende soorten beter worden onderbouwd. Al met al zijn we nu veel beter in staat om de soorten fluweelboleten te definiëren en te onderscheiden. Een nadeel is nu wellicht dat je niet meer zo gemakkelijk in het veld kunt zeggen: “Oh, dat is weer Xerocomus chrysenteron”; een voordeel is echter dat we nu een veel beter inzicht kunnen krijgen in de verspreiding en ecologie van soorten. Met een beetje ervaring is het gelukkig mogelijk om veel soorten toch al in het veld te herkennen, al zal het soms nodig zijn om de determinatie te bevestigen met een microscopisch onderzoek van de sporen en de hoedhuid.



Xerocomus.indd 2

2-2-2006 2:45:25

Kenmerken van fluweelboleten die belangrijk zijn voor de determinatie 1. Uiterlijke (macroscopische) kenmerken 1.1. De verkleuring van het vruchtlichaam bij aanraking en doorsnijden Hiervoor heb je verse exemplaren nodig, die nog niet zijn uitgedroogd, (gedeeltelijk) beschimmeld of aangevreten door insecten. Let goed op of de poriën en het vlees snel blauw verkleuren, ten minste binnen een minuut of drie. Noteer ook waar de blauwverkleuring optreedt en hoe intens die is. Let ook op eventuele andere verkleuringen. 1.2. De aanwezigheid van rode puntjes in het vlees van de steelvoet Dit is een heel goed kenmerk om al in het veld de Blozende fluweelboleet, X. communis, en de Rode boleet, X. rubellus, te onderscheiden. Je moet met een scherp (scheer)mesje de steel in de lengte doorsnijden. Kijk goed (met een loep) naar het vlees van de steelvoet of je de karakteristieke knalrode puntjes kunt zien. Deze zijn heel klein (veel kleiner dan 1 mm), maar door hun felle kleur goed te zien. Soms zijn er weinig, soms zijn ze heel talrijk, soms gegroepeerd in de buitenste zone van het vlees onder de steelhuid, soms over de hele onderste halve cm van de steelvoet verdeeld. Je moet die rode puntjes echter niet verwarren met de rode kleur die het vlees zelf kan hebben in sommige soorten! 2. Microscopische kenmerken 2.1. De sporen — De sporenmaten en het quotiënt Het is van groot belang om een aantal (10–15) sporen nauwkeurig op te meten, bij voorkeur onder olie-immersie. Bepaal het lengte/breedte-quotiënt nauwkeurig en neem daarvan het gemiddelde. Het is voor een zekere determinatie soms nodig nauwkeurig te weten of het quotiënt gemiddeld onder of boven de 2,5 ligt. — Het oppervlak van de sporen Binnen de fluweelboleten heb je twee groepen soorten: de ene groep heeft gladde sporen, bij de andere groep zijn op de sporen fijne strepen of ribbels te zien. In tegenstelling tot wat in sommige recente determineerwerken wordt beweerd (o.a. Horak, 2005; Ladurner & Simonini, 2003, Watling & Hills, 2005) is deze streping meestal niet of nauwelijks goed te zien met de lichtmicroscoop. Soms wordt het gebruik van Melzer’s reagens aangeraden om de streping te zien. Ook daarmee heb ik heel wisselende resultaten. Met de scanning elektronenmicroscoop is dit onderscheid echter goed te zien. Gelukkig zijn er andere kenmerken waarop je soorten met en zonder gestreepte sporen kunt onderscheiden! Ik heb daarom geprobeerd dit kenmerk in de sleutels te vermijden. — De top van de spore (zie Figuur 1) Twee soorten zijn gemakkelijk van alle andere fluweelboleten te onderscheiden op grond van het feit dat de top van de spore is afgeknot met een kiempore: de Sombere fluweelboleet, X. porosporus, en de Noordelijke fluweelboleet, X. fennicus. Alle andere soorten hebben een mooi rond afgeronde top. 2.2. De hoedhuid (zie Figuur 2) De structuur van de hoedhuid heeft, vooral door het werk van Oolbekkink & van Duin (1985, 1988), Oolbekkink (1991) en Van de Kerckhove (2005a,b), veel aandacht gekregen 

Xerocomus.indd 3

2-2-2006 2:45:25

Figuur 1. Sporen van X. ripariellus en X. fennicus. Bij sommige sporen van X. fennicus is de afgeknotte top duidelijk te zien.

Q)

·c 0..

ro

Xerocomus.indd 4

Figuur 2. Hoedhuid (radiële coupe) van X. ripariellus (epitheel) en X. fennicus (trichoderm).

·c



2-2-2006 2:45:26

als ondersteuning van soortconcepten en hulp bij de determinatie. Vooral bij de groep van Xerocomus chrysenteron spelen de vorm en afmetingen van de terminale elementen in de hoedhuid, de pigmentatie van de hoedhuid en de dikte van de gepigmenteerde laag in de hoedhuid een belangrijke rol. Zo kun je de echte Roodstelige fluweelboleet, X. chrysenteron, gemakkelijk microscopisch onderscheiden aan de relatief dikke laag van geïncrusteerde hyfen in de hoedhuid. Voor X. ripariellus geldt dat de relatief korte en brede eindcellen van de hoedhuid een goed aanvullend kenmerk zijn om deze soort van X. rubellus te onderscheiden, vooral als je de fijne streping van de sporen niet goed kunt zien, zelfs niet onder een olie-immersie-objectief. Voor details verwijs ik graag naar het fraai geïllustreerde artikel van Omer Van de Kerckhove (2005b). Sleutel tot de Xerocomus-soorten in Nederland (NB: in tegenstelling tot Ladurner & Simonini (2003) zijn hier niet opgenomen Boletus impolitus, B. pulverulentus en B. depilatus, maar wel “Phylloporus pelletieri”, de Goudplaat­ zwam.) Nederlandse namen staan bij de beschrijvingen na de sleutel. Q is de lengte/breedte-verhouding van de sporen. Zie ook de website, http://www.entoloma.nl/html/xerocomusned.html 1. 1. 2. 2. 3. 3. 4.

4.

5.

5.

6. 6.

Parasitair groeiend op de Aardappelbovist . . . . . . . . 15. Pseudoboletus parasiticus Niet parasitair groeiend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Hoed kleverig bij vocht, glad bij droogte . . . . . . . . . . . . 14. “Xerocomus” badius Hoed droog en viltig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Onderzijde van de hoed met plaatjesachtige structuren, die vaak anastomoseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Xerocomus pelletieri Onderzijde van de hoed met buisjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Steel vaak, maar niet altijd, met ribben en lijsten, die soms in een (incompleet) grof netwerk samenkomen; hoedhuid met fijne geïncrusteerde hyfen, waarvan het pigment oplost in een zwakke KOH-oplossing; hoed lang een aaneengesloten fijn viltig laagje, dat pas laat openbarst in fijne aangedrukte schubjes; vlees en poriën nooit snel en sterk blauw verkleurend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Steel nooit met ribben en lijsten die een schijnbaar netwerk vormen; hoed vaak sterk openbarstend; hoedhuidhyfen met incrustaties die niet oplossen in KOH; vlees in hoed en of steel meestal snel of langzaam blauw wordend, zelden helemaal niet verkleurend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Hoed en steel tamelijk bleek okergeel tot okerbruin; poriën klein (< 0,5 mm) en bleek, bruin wordend bij druk; steel nooit met een netwerk van wijd uitstaande ribben; sporen relatief klein en breed, Q = 1,7–2,3, vrijwel kleurloos en met slechts een zwak deukje boven de apiculus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. X. moravicus Hoed anders van kleur, variërend van geelbruin tot roodbruin of met groene of olijftinten, zelden helder geel zonder oker inslag; poriën groter en geel tot heldergeel; steel vaak met ribben en lijsten; sporen groter en geel tot geelbruin in water met een iets geprononceerder deukje boven de apiculus . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Vlees van hoed en steel wittig; basaal mycelium geelachtig . . . . . . 2. X. ferrugineus Vlees van hoed en steel bleek tot intens geel; basaal mycelium wit of helder goudgeel 7 

Xerocomus.indd 5

2-2-2006 2:45:26

7. Basaal mycelium helder goudgeel; sporen relatief kort, gemiddelde Q < 2,3 . . . (X. chrysonemus; niet uit Nederland bekend, zie opmerkingen bij 1. X. subtomentosus) 7. Basaal mycelium wit; sporen langwerpiger, gemiddelde Q > 2,3 . 1. X. subtomentosus 8. Sporen duidelijk afgeknot aan de top . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 8. Sporen niet afgeknot aan de top . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 9. Hoed (en vaak ook steel) zonder rode tinten; sporen glad . . . . . . 12. X. porosporus 9. Hoed en steel rood; sporen fijn gestreept . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. X. fennicus 10. Vlees en poriën niet of zwak blauw verkleurend (langer dan drie minuten) . . . . . 11 10. Vlees en poriën, vaak ook het oppervlak van hoed en steel, snel en duidelijk blauw verkleurend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 11. Vlees langzaam verkleurend; in de steelbasis duidelijk met rode puntjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. X. communis 11. Vlees niet of nauwelijks verkleurend; zonder rode puntjes in de steelbasis . . . . . . 12 12. Hoed bruin, soms donkerbruin, vaak met rode of olijf-tinten, meestal snel en sterk openbarstend, waarbij het rode hoedvlees zichtbaar wordt; vlees wittig, meestal niet of nauwelijks blauw verkleurend; hoedhuid tot 500 µm dik, met sterk geïncrusteerde, overwegend cilindrische eindcellen; meestal (?) bij coniferen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. X. chrysenteron 12. Hoed zeer donker roodbruin of purperbruin, in verse staat dof alsof hij van een waslaagje is voorzien, niet of nauwelijks openbarstend; hoedhuid tot 250 µm dik en bestaande uit rondachtige elementen; eindcellen relatief kort en breed, afgerond of torpedovormig en matig tot zwak geïncrusteerd; bij Beuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. X. pruinatus 13. Vlees in de steelvoet met heel kleine, helder rode puntjes, die schaars tot talrijk kunnen zijn; sporen relatief smal, gemiddelde Q > 2,5 . . . . . . . . . . . . . . . . 14 13. Vlees in de steelvoet zonder dergelijke rode puntjes en sporen breder, gemiddelde Q < 2,5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 14. Hoed en ten minste het onderste deel van de steel helder rood; alle delen meestal snel blauw verkleurend; vlees heldergeel . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. X. rubellus 14. Hoed bruin tot geelbruin, meestal met een duidelijk roze inslag; vaak minder snel blauw verkleurend; vlees wittig tot bleek geel . . . . . . . . . . . . . 6. X. communis 15. Hoed en steel rood tot donker wijnrood; hoedhuid bijna een epitheel (Fig. 2), met brede, bolvormige tot breed knotsvormige elementen . . . . . . . . . 9. X. ripariellus 15. Hoed bruin tot roodbruin; hoedhuid een trichoderm (Fig. 2) van cilindrische hyfen met torpedovormige tot knotsvormige elementen . . . . . . . . . . . . . . . 16 16. Hoed bruin, met of zonder rode tinten, sterk barstend en dan het rozerode vlees tonend; vlees, vooral in de steel, sterk blauw verkleurend; hoedvlees niet roze verkleurend bij doorsnijden; sporen gestreept (SEM) . . . . . . . . 10. X. cisalpinus 16. Hoed aanvankelijk vrij donker bruin, spoedig een tamelijk lichte okerbruine kleur krijgend, meestal met een opvallend lichtere randzone; meestal niet of pas laat openbarstend; hoedvlees in een zone van ongeveer ½ cm rozerood verkleurend bij doorsnijden, blauwverkleuring meestal beperkt tot de zone boven de aanhechting van de buisjes en de top of het midden van de steel; sporen niet gestreept . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. X. bubalinus 

Xerocomus.indd 6

2-2-2006 2:45:27

Beschrijvingen van de soorten (NB: in de beschrijvingen heb ik, mede om ruimte te besparen, de microscopie beperkt tot de diagnostisch belangrijke kenmerken van de sporen en de hoedhuid. Voor alle soorten geldt dat de basidia en cystiden tamelijk eenvormig zijn. Gespen ontbreken in alle soorten; voor de afkortingen van de platen en beschrijvingen in de literatuur, zie het lijstje aan het einde van dit artikel; de voor de nieuwe soorten gebruikte Nederlandse namen zijn nog niet voorgelegd aan de Commissie van de NMV en moeten dus als voorstellen worden beschouwd.) Xerocomus Quél. Sectie Xerocomus Syn.: Xerocomus sect. Pseudophyllopori Sing. 1945. Hoed fijn fluwelig; hoedhuid een trichoderm, met fijne bruine incrustaties die oplossen in KOH. – Type-soort: X. subtomentosus (L: Fr.) Quél. De soorten van deze sectie bezitten een hoedhuid met fijn geïncrusteerd pigment dat gemakkelijk oplost in KOH, in tegenstelling tot de soorten van de chrysenteron-groep, waarbij dat pigment resistent is tegen KOH. Singer (1945) en Engel (1996) onderscheiden een aparte sectie Pseudophyllopori voor de soorten die met ammonia een blauwe reactie op de hoedhuid geven. Redeuilh (1994) heeft overtuigend aangetoond dat dit kenmerk niet betrouwbaar is, en afhankelijk van de aanwezigheid van bruine pigmenten, en bij alle soorten uit de subtomentosus-groep al dan niet kan optreden. Dit kenmerk is dus voor zowel het onderscheid van soorten als voor het onderscheid van secties niet bruikbaar. Zie ook het commentaar bij de Fluweelboleet. 1. Fluweelboleet — Xerocomus subtomentosus (L: Fr.) Quél. Syn. o.a.: Boletus lanatus Rost, Xerocomus xanthus (Gilbert) Contu, Boletus citrinovirens Watling, Xerocomus flavus Singer & Kuthan, Xerocomus subtomentosus forma rubrocinctus Simonini & Contu, Xerocomus spadiceus sensu R. Phillips; Boletus spadiceus sensu Watling. Afb.: BK: pl. 60; G: 121-12; GE: 477; LS: fig. 105-118; TE: 36. Lit.: LS: 140-151; O: 259; WH: 22-24. Hoed 30–115 mm breed, gewelfd, soms iets ingedrukt in het centrum, zeer variabel van kleur, van middelbruin, geelbruin tot rossig bruin, olijfbruin, groenachtig of geel, geheel fijn viltig, jong soms bijna glad aandoend, later dikwijls openbrekend in heel fijne aangedrukte tot wollige schubjes. Buisjes aangehecht of iets aflopend, tot 15 mm lang, geel, geelbruin of geelgroen. Poriën klein, 1–3 per mm, rond, later hoekig, meestal helder geel, later meer groengeel, meestal duidelijk maar langzaam blauw wordend bij kneuzing. Steel 25–90 × 4–28 mm, cilindrisch of naar de voet versmallend, soms naar voet verbreed of onregelmatig samengedrukt, crème tot geelachtig in de bovenste helft, naar de basis vaak iets donkerder bruinig, fijn viltig, vaak met onregelmatige in de lengte lopende ribbels die soms onderling verbonden zijn tot een heel grofmazige netachtige structuur, met witte myceliumstrengen aan de steelvoet. Vlees bleek tot levendig geel in hoed en grootste deel van de steel, soms wat rossig bruin in de steelvoet, niet of langzaam blauw wordend bij kneuzing, zelden sterk 

Xerocomus.indd 7

2-2-2006 2:45:27

blauw worden. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 10–16,5 × 4–6 µm, Q = 1,8–3,5, gemiddelde Q = 2,3–2,7, elliptisch tot spoelvormig met een duidelijk deukje boven de apiculus, bleekgeel in water met iets verdikte wand. Hoedhuid een iets onregelmatig trichoderm van lange, gesepteerde, cilindrische hyfen met cilindrische tot knotsvormige eindcellen, 30–85 × 6–30 µm. Pigment bruin, fijn geïncrusteerd op de wanden van de hyfen van de hoedhuid, oplosbaar in KOH. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loof-, zelden naaldbomen in loof- en gemengde bossen, bij voorkeur op wat voedselarmere gronden. Tamelijk algemeen, maar achteruitgaand. De Fluweelboleet is erg variabel van kleur, wat aanleiding heeft gegeven tot het onderscheid van verschillende soorten en vormen. Zo worden donkerbruine vormen onderscheiden als de Bruine fluweelboleet, X. ferrugineus, gele vormen als X. xanthus en X. flavus, groene vormen als X. citrinovirens, en rode vormen als X. subtomentosus forma rubrocinctus. Vaak werd als onderscheidend kenmerk tussen X. subtomentosus en X. ferrugineus de kleurreactie van ammonia op de hoed gebruikt, maar Redeuilh (1994) heeft overtuigend aangetoond dat dit kenmerk wordt bepaald door de hoeveelheid bruin pigment in de hoedhuid, en dus niet soortafhankelijk is. Ook de mate van blauwverkleuring van het vlees bij kneuzing werd vaak gebruikt om soorten te onderscheiden. Er leken redenen te zijn om alle beschreven soorten in het complex van X. subtomentosus maar op één hoop te gooien, en hoogstens als kleurvormen of -variëteiten te onderscheiden. Echter, recent moleculair onderzoek (Taylor et al., 2006) heeft aangetoond dat er wel degelijk soorten te onderscheiden zijn in het complex. Er zijn in Europa ten minste drie soorten, die je vooral op grond van de kleur van het vlees én van de kleur van de basale myceliumstrengen waarmee de paddenstoel aan het substraat is gebonden kunt onderscheiden. Daarnaast heb je ook steun aan de maten en vooral de lengte/breedte verhouding, Q, van de sporen. Ik heb X. chrysonemus, met geel vlees, intens geel gekleurd basaal mycelium en relatief dikke sporen met een Q-waarde < 2,3 in de sleutel opgenomen, al is deze soort tot nu toe alleen uit Zuid-Engeland bekend (Watling & Hills, 2005). Het is nu aan ons om na te gaan of we met deze kenmerken de drie soorten (X. ferrugineus is de derde) ook in Nederland goed kunnen onderscheiden. 2. Bruine fluweelboleet — Xerocomus ferrugineus (Schaeff.) M. Bon Syn: Boletus spadiceus Fr.; Boletus lanatus sensu Marchand, sensu R. Phillips. Afb.: E: pl. 32, no. 37, Pl. 45, 46; G: 125-127; GE: 478LS: fig. 119-131; M: 25; P: 203 (als X. spadiceus). Lit.: O: 260-262, fig. 13-15; WH: 19-20. Hoed 30–140 mm breed, halfbolvormig, dan gewelfd met neergebogen rand, typisch donker bruin tot donker roodbruin, maar soms ook meer olijfbruin of geelgroen, meestal vrij uniform van kleur, fijn fluwelig, later openbarstend met heel fijne barstjes, waarbij het witte hoedvlees zichtbaar wordt. Buisjes tot 17 mm lang, aangehecht tot iets aflopend, geel tot geelgroen, niet tot zwak blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën 1–3 mm doorsnee, rond, dan hoekig, helder geel, niet of nauwelijks blauw verkleurend bij kneuzing. Steel 25–110 × 5–30 mm, 

Xerocomus.indd 8

2-2-2006 2:45:27

cilindrisch, vaak naar de voet versmald, soms iets verdikt of onregelmatig samengedrukt, bleek geel tot lichtbruin, meestal met duidelijke bruinige lengteribben die soms onderling verbonden zijn tot een heel grofmazig netwerk. Vlees vuilwit, in de basis van de steel soms roodbruin. Basaal mycelium geel. Sporen 10–16,5 × 4–6 µm, Q = 1,8–3,5, gemiddelde Q = 2,3–2,7, ellipsoïd tot fusiform met een zwak deukje boven de apiculus, bleek geel in water, met iets verdikte wand. Hoedhuid een trichoderm van cilindrische, gesepteerde hyfen met cilindrische tot knotsvormige eindcellen, 30–85 × 6–30 µm. Pigment bruin, geïncrusteerd op de hoedhuidhyfen, oplosbaar in KOH. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loof- en naaldbomen in wegranden en bossen op voedselarm tot voedselrijk zand of klei. Zeldzaam, vooral in het rivierengebied en op de hoge zandgronden. De Bruine fluweelboleet wordt vaak verward met de (gewone) Fluweelboleet, en in het verleden werd veel aandacht geschonken aan de donkere kleur van de hoed en de blauwe reactie met ammonia van het hoedoppervlak. Hoewel deze kenmerken geen stand wisten te houden, wordt X. ferrugineus hier toch onderscheiden, mede op basis van diepgaand moleculair onderzoek. De belangrijkste verschilkenmerken met de Fluweelboleet zijn het overwegend witte vlees, de gele myceliumstrengen aan de voet van de steel en de iets bredere sporen. In verband hiermee is het goed om ook te letten op de verschillen met de onlangs uit Engeland beschreven Xerocomus chrysonemus Hills & Taylor (Taylor et al., 2006). Deze soort heeft een nog sterker geel gekleurd basaal mycelium, geel vlees en nog iets bredere sporen. 3. Fijngeschubde fluweelboleet — Xerocomus moravicus (Vaček) Herink Syn: Xerocomus leonis (Reid) M. Bon; Xerocomus tumidus sensu Imler. Afb.: G: 118-119; LS: Fig. 9, 22, 96, 96a, 96c, 97; R: pl. 3. Lit.: LS: 125-135; OVK1: 71-81; WH: 32-33.

(Plaat 8)

Hoed 25–80 mm breed, gewelfd, met overhangende rand, droog, geheel roze-oker tot rozebruin, heel fijn fluwelig-schubbig, openbrekend in minuscule kleine plakjes bij ouderdom. Buisjes aangehecht, tot 10 mm lang, bleek geel tot oker, niet verkleurend bij kneuzing. Poriën klein, rond, bleek oker zoals de buisjes, niet verkleurend of hoogstens iets bruin wordend bij kneuzing. Steel 30–70 × 5–15 mm, cilindrisch tot spoelvormig met toegespitste voet, gelijk gekleurd aan de hoed, aangedrukt vezelig. Vlees bleek oker in hoed en wit in steel, in basis van de steel bleek roodbruin, niet verkleurend bij kneuzing. Sporen 7,5–11 × 4,5–6 µm, Q = 1,7–2,8, gemiddelde Q = 1,9–2,3, breed ellipsoïd tot spoelvormig, met slechts een zwakke aanduiding van een deukje boven de apiculus, relatief dunwandig, bleek in water. Hoedhuid een trichoderm van gesepteerde, cilindrische hyfen, 4–10 µm breed met iets verbrede eindcellen. Pigment bruinig, korrelig op de wand van de hyfen, oplosbaar in KOH. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met Eik, in wegbermen op klei. Heel zeldzaam, pas recent met zekerheid in Nederland vastgesteld (Landgoed Kolland, Utrecht). Waarschijnlijk een warmteminnende soort met een continentaal - mediterrane verspreiding in Europa. 

Xerocomus.indd 9

2-2-2006 2:45:27

4. Goudplaatzwam — Xerocomus pelletieri (Lév.) Bresinsky & Binder Afb.: BK, pl. 39; LS: fig. 101-104. Lit.: LS: 132-139. Hoed 30–90(–110) mm breed, halfbolvormig, dan gewelfd met neergebogen rand, roodbruin tot donkerbruin, soms met olijftinten, geheel fijn fluwelig tot fijn schubbig, later soms openbarstend in kleine aangedrukte schubjes waartussen het blekere hoedvlees zichtbaar wordt. Plaatjes wijd uiteen, aangehecht, dik, vaak door aders onderling verbonden, helder goudgeel. Steel 20–90 × 3–20 mm, cilindrisch of naar de voet versmald, roodbruin vezelig-schubbig, soms met lengteribben op blekere, geelachtige ondergrond. Vlees rossig in hoed, geel of wittig in steel, niet verkleurend bij kneuzing. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 10–14(–14,5) × 3,5–5 µm, Q = 2,3–3,2, gemiddelde Q = 2,7–2,9, ellipsvormig tot spoelvormig met deukje boven de apiculus, geel in water, met iets verdikte wand. Hoedhuid een trichoderm van cilindrische, gesepteerde hyfen met cilindrische tot iets verbrede eindcellen, 35–70 × 6–20 µm. Pigment bruin, korrelig op de wand van de hyfen, oplosbaar in KOH. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met Eik in loofbossen en lanen op zandige en lemige bodems. Zeer zeldzaam en bedreigd met uitsterven. De Goudplaatzwam is een buitenbeentje met zijn dikke, goudgele plaatjes in plaats van buisjes aan de onderzijde van de hoed. Toch is het in alle opzichten een echte fluweelboleet, en heel nauw verwant aan de Fluweelboleet, X. subtomentosus. Hij wordt daarom niet meer in het afzonderlijke geslacht Phylloporus ondergebracht. Het is een levend bewijs dat de plaatjesstructuur in de loop van de evolutie meerdere malen onafhankelijk is ontstaan. De soort is zonder enig probleem te herkennen, en kan niet met iets anders worden verwisseld. Het “geslacht” Phylloporus kent buiten Europa vele soorten en vormen, vooral op het Zuidelijk halfrond. Of deze allemaal tot de fluweelboleten behoren, is een vraag die nog moet worden beantwoord. Er kan hier namelijk ook sprake zijn van oppervlakkige gelijkenis door convergente evolutie. Sectie Chrysenteri Blum ex Bon Hoedhuid een trichoderm of een epitheel van opstijgende gesepteerde hyfen, die meestal sterk zijn gepigmenteerd met korrels en plakjes aan de buitenzijde van de wand (geïncrusteerd), die niet oplossen in KOH. Type-soort: Xerocomus chrysenteron (Bull.) Quél. 5. Roodstelige fluweelboleet — Xerocomus chrysenteron (Bull.) Quél. (Plaat 2) Verkeerd toegepast: Xerocomus chrysenteron sensu Breitenb. & Kränzl., Pilze Schweiz 3: pl. 56. 1991; Dähncke, 1200 Pilze : 47. 1993 (= X. porosporus); Gerhardt, Gr. Pilzführer : 479. 1997 (= X. pruinatus) ; sensu Oolbekkink in Persoonia 14 : 262. 1991 (= X. cisalpinus). Afb.: LS: fig. 264-267; OVK2: pl.2; P: 205. 1981; OVK2: pl. 3. Lit: E: 241-242. 1996; G: 113. 1998; KK: 20, fig. 1,2. 1992; LS: 283-295; WH: 24-25. Hoed 20–90(–150) mm, halfbolvormig, dan uitspreidend tot gewelfd of bijna vlak, met iets ingebogen rand; jong heel donker bruin tot roodbruin, soms bijna zwart, dan lichter rossig 10

Xerocomus.indd 0

2-2-2006 2:45:27

bruin of grijsbruin, vaak met iets een olijftint; viltig-wollig, spoedig openbrekend in kleine eilandjes, waartussen het rozerode hoedvlees zichtbaar wordt. Buisjes tot 12 mm lang, breed aangehecht tot aflopend op de steel; recht of buikig, groengeel, niet verkleurend. Poriën 1–2 per mm, rond tot hoekig, groengeel, niet blauw verkleurend bij kneuzing. Vlees wit in hoed met een rode lijn net onder de hoedhuid; wit in het bovenste deel van de steel, in het midden met rode tinten in vlees en steelhuid, soms tot in de steelvoet; niet of slechts zeer zwak blauw verkleurend in het grootste deel van het vlees, soms iets duidelijker in een smalle zone tussen steeltop en hoedvlees, nooit blauw in de steelvoet. Sporen 9–13,5 × 4–6,5 µm, Q = 2,3–3,5, gemiddelde Q = 2,6–2,9, ellipsvormig met een deukje boven de apiculus, met iets verdikte wand, die bruin is in water of ammonia. Hoedhuid een tot 250 μm dikke laag, opgebouwd als een verweven trichoderm van sterk geïncrusteerde hyfen, 5–15 μm breed met kleurloze of geïncrusteerde, tot 20 μm brede eindcellen. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met naald- en loofbomen, voornamelijk Den, Eik en Beuk, op matig voedselrijke, humeuze bodems. Verspreiding slecht bekend door de verwisseling met andere soorten en het tot nu toe verkeerd gebruikte soortconcept. De Roodstelige fluweelboleet gold tot nu toe in ons land als een van de meest algemene en vaakst gemelde fluweelboleten. Echter, nu we een Europese bewerking hebben waarin de soort nauwkeurig is vastgelegd, blijkt dat we onze interpretatie van deze soort moeten herzien. De Roodstelige fluweelboleet, zoals beschreven door Ladurner & Simonini (2003), is gekenmerkt door een relatief donkere hoed met rood vlees tussen de barsten op de hoed, en niet verkleurend vlees. Microscopisch is de soort gekarakteriseerd door gladde sporen en relatief brede hoedhuidelementen. Hij is geassocieerd met naaldbomen en soms ook met Eik of Beuk. Als zodanig is het een soort die in Nederland beslist niet algemeen is. De meeste meldingen van de Roodstelige fluweelboleet gaan terug op de Blozende of de Blauwvlekkende fluweelboleet, respectievelijk X. communis en X. cisalpinus, die meestal bij loofbomen groeien en beide duidelijk blauw verkleurend vlees bezitten. Vergelijk ook de discussie bij deze laatstgenoemde soorten. Ook bestaat er verwarring met de Purperbruine fluweelboleet, X. pruinatus, die echter een niet of zelden openbarstend hoedoppervlak heeft, en gelig vlees in de steel, dat meestal duidelijk blauw verkleurt. 6. Blozende fluweelboleet — Xerocomus communis (Bull.) M. Bon Syn: Boletus declivatum (Martin) Watling; Xerocomus quercinus Engel & Bruckner (als ‘nom prov.’). Afb.: E: pl. 43 (als X. quercinus); LS: fig. 176, 179-181, 183-185, 189, 194-196; OVK2: pl.2; TE: 44. Lit.: LS: 217-230; WH: 25-26. Hoed 30–70 mm, halfbolvormig, snel gewelfd tot vrijwel vlak met ingebogen rand, jong meestal vrij donker bruin tot roodbruin, vaak met een karakteristieke abrikooskleurige tint, later rozebruin of zelfs iets oranjebruin, aanvankelijk geheel aangedrukt fijn viltig tot fluwelig, soms iets berijpt, dan snel openbrekend in kleine, aangedrukte, onregelmatige plakjes, waartussen het witte tot roze onderliggende hoedvlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht, soms met aflopend tandje op de steel, recht tot buikig, tot 15 mm lang, geelgroen, vaak snel, soms langzaam of nauwelijks blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën ongeveer 0,5–1 mm in 11

Xerocomus.indd 

2-2-2006 2:45:27

diameter, iets hoekig, geelgroen, bij kneuzing meestal duidelijk en snel blauw verkleurend. Steel 40–60 × 12–16 mm, cilindrisch, naar de voet versmallend, geheel bedekt met fijne tot vrij grove roze vezeltjes op een lichtere, gele ondergrond, aan de voet met wit tot gelig basaal mycelium. Vlees wit tot geelachtig, meestal duidelijk blauw verkleurend in het middelste of onderste deel; steelvoet met talrijke tot schaarse felrode puntjes. Geur en smaak mild. Sporen 10,5–13 × 4,5–6,5 μm, gemiddeld 11–12 × 5,2 μm, Q = 1,9–2,7, gemiddelde Q = 2,05–2,35, ellipsvormig tot spoelvormig, met een duidelijk deukje boven de apiculus, relatief dunwandig, bruinig in water, glad. Hoedhuid een tot 125 µm dik, onregelmatig trichoderm van cilindrische hyfen, 4–12 µm wijd met cilindrische tot iets verbrede eindcellen, 25–55 × 3,5–10 µm, die vaak naar de top zijn toegespitst. Pigment bruin, geïncrusteerd. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met diverse loofbomen (bijv. Eik, Linde, Populier, Wilg, Beuk) op zand-, veen- of kleigrond. Wijd verbreid en waarschijnlijk algemeen in grote delen van Nederland. De Blozende fluweelboleet is naar alle waarschijnlijkheid de meest algemene fluweelboleet in Nederland, maar wordt tijdens excursies meestal als X. chrysenteron geïdentificeerd. Roze- tot abrikooskleurige vormen zijn ook wel ten onrechte als X. armeniacus gedetermineerd. Laatstgenoemde soort, die microscopisch goed herkenbaar is aan de pigmentatie van de hoedhuidhyfen, heeft een mediterrane verspreiding en komt in Nederland niet voor. Kenmerkend voor de Blozende fluweelboleet is de meestal rossige tot oranjebruine hoedkleur van volwassen exemplaren, het snelle openbarsten van de hoedhuid en vooral ook het frequent voorkomen van kleine rode puntjes in het vlees van de steelvoet. Het langzaam tot snel blauw verkleuren van de buisjes, de poriën en het steelvlees is ook een goed middel om deze soort van de echte X. chrysenteron te onderscheiden. Ladurner & Simonini (2003) beschouwen X. communis als een bruine kleurvariant van de Rode boleet, X. rubellus. Echter, ik sluit me vooralsnog aan bij Omer Van de Kerckhove (2005b), die stelt dat de verschillen in kleur en intensiteit van de blauwverkleuring zodanig zijn, dat het onderscheid op soortniveau gerechtvaardigd is. De Bruingele fluweelboleet, X. bubalinus, verschilt vooral in de kleur van de hoed, het ontbreken van rode puntjes in de steelvoet, en de gemiddeld iets smallere sporen. Overigens, Watling & Hills (2005) accepteren de naam B. communis niet voor deze soort, want ze beschouwen de oorspronkelijke beschrijving en plaat als multi-interpretabel. In plaats daarvan introduceren zij de naam Boletus declivatum (Martin) Watling voor deze soort. 7. Rode boleet — Xerocomus rubellus (Krombh.) Quél. Syn.: Boletus rubropruinosus Barla; Boletus barlae Fr.; Boletus versicolor Rostk.; Xerocomus versicolor (Rostk.) Gilbert. Verkeerd toegepast: Xerocomus rubellus sensu Dähncke & Dähncke, 700 Pilze: 38. 1979 (= X. armeniacus); X. rubellus sensu Oolbekkink in Persoonia 14 : 263. 1991 (= X. cisalpinus). Afb.: BK: pl. 59. 1991; G: 106-107; LS: fig. 174-185; OVK2: pl.3; P: 204; TE: 36. Lit.: LS: 217-229. Hoed 30–70 mm, halfbolvormig, snel gewelfd tot vrijwel vlak met ingebogen rand, oudere exemplaren vaak onregelmatig van vorm met golvende randzone en vaak iets neergedrukt in 12

Xerocomus.indd 2

2-2-2006 2:45:27

het centrum, geheel helder rood, soms met iets bruine tint; geheel fijn fluwelig tot aangedrukt viltig, openbarstend bij ouderdom in kleine eilandjes, waartussen het bleekgele tot zelden rozeachtige hoedvlees zichtbaar wordt. Buisjes iets tot duidelijk aflopend op de steel, recht tot iets buikig, relatief kort, tot 8 mm lang, geelgroen, snel en krachtig blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën 1–2 per mm, rondachtig tot duidelijk hoekig, geel, dan groenig, sterk blauw verkleurend bij kneuzing. Steel 20–30 × 12–20 mm, cilindrisch, vaak naar de voet toegespitst; helder rood als hoed, vaak met gele top, fijn viltig over de hele lengte, bij ouderdom soms wat vlokkig wordend. Vlees vuilwit tot bleek geel in hoed en bovenste stuk van de steel, bruin tot roodbruin in onderste deel van de steel en in de steelvoet vaak met duidelijke kleine rode puntjes. Geur en smaak mild. Alle delen meestal snel en krachtig blauw verkleurend bij kneuzing. Sporen 10–13,5 × 4–6,5 μm, gemiddeld 10,9–12,2 × 5–5,2 μm, Q = 1,9–2,6, gemiddelde Q = 2,0–2,35; ellipsvormig tot spoelvormig, met een duidelijk deukje boven de apiculus, relatief dunwandig, bruinig in water, glad. Hoedhuid een tot 120 µm dik, onregelmatig trichoderm van cilindrische hyfen, 4–13 µm wijd met cilindrische tot iets verbrede eindcellen, 25–60 × 3–9 µm, die vaak naar de top zijn toegespitst. Pigment bruin, geïncrusteerd. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loofbomen, vnl. Eik en Beuk, in wegkanten en bossen op voedselrijke bodem. Algemeen en wijd verbreid. De Rode boleet is algemeen bekend, maar kan echter verward worden met minstens twee andere fluweelboleten, nl. de Wijnrode boleet, X. ripariellus, en de recent uit Nederland bekende Noordelijke fluweelboleet, X. fennicus. Een goed verschil zou kunnen zijn het oppervlak van de sporen, dat bij de Rode boleet glad is, en bij beide andere soorten fijn overlangs gestreept. Echter, in de praktijk blijkt dat met een normaal lichtmicroscoop niet gemakkelijk te zien. De Noordelijke fluweelboleet heeft echter duidelijk afgeknotte sporen, net als de Sombere fluweelboleet, en is dus met de microscoop goed te onderscheiden. De Wijnrode boleet heeft nooit rode puntjes in de steel, gemiddeld duidelijk smallere sporen en bredere hoedhuidelementen. Het is dus bij rode fluweelboleten zaak om goed op te letten, en de microscopie te controleren. Ik ben erg benieuwd naar nieuwe verspreidingsgegevens van dit groepje soorten. 8. Bruingele fluweelboleet — Xerocomus bubalinus (Oolbekkink & Duin) Redeuilh Syn.: Boletus bubalinus Oolbekkink & Duin in Persoonia 14: 267. 1991. (Plaat 3) Afb.: E: pl. 51-52. 1996, LS: fig. 193 (as X. rubellus). Lit.: LS: 149-153. Hoed 20–120 mm, halfbolvormig tot gewelfd, dan uitspreidend, met iets ingebogen rand, jonge exemplaren vaak tamelijk donker, warm bruin met lichtere okerkleurige rand, later over het algemeen bleek oker- of geelbruin met blekere rand, nooit met somber bruine of olijftinten; oppervlak jong typisch iets berijpt-fluwelig en dof, later mooi regelmatig aangedrukt viltig of fijnschubbig, niet of pas laat openbrekend, waarbij dan het bleek okerkleurige vlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht tot aflopend, recht of iets buikig, tot 14 mm lang, geel, dan groengeel, blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën 1–2 per mm, rond, dan onregelmatig hoekig, helder geel in jonge, verse exemplaren, dan vuilgeel, blauw verkleurend bij kneuzing. Steel 30–80 × 3–15 mm, cilindrisch, vaak naar de voet in een puntje uitlopend, 13

Xerocomus.indd 3

2-2-2006 2:45:27

geel­oker, tamelijk grof vezelig, soms met roze tinten in het middelste deel. Vlees roze in de zone direct onder de hoedhuid, verder wit tot gelig in de hoed en wittig in de steeltop, vaak bruinig in het onderste deel van de steel, heel typisch blauw verkleurend in de hoed in de zone net boven de buisjes en in het bovenste deel van de steel; soms met rode tinten in de steelvoet, die niet moeten worden verward met de rode puntjes van de Blozende fluweelboleet. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 10,5–16,5 × 4,5–6(–6,3) µm, gemiddeld 12,5–15 × 4,9–5,4 µm, Q = 2,2–3,5, gemiddelde Q = 2,4–3,0, ellipsvormig met een duidelijk deukje boven de apiculus, bleek bruin in water, met een iets verdikte wand. Hoedhuid een tot 200 μm dik, iets onregelmatig trichoderm van fijn tot grof geïncrusteerde hyfen, met over het algemeen iets taps toelopende, torpedovormige, relatief slanke eindcellen, 5–18 µm breed. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loofbomen, voornamelijk Populier, soms met Linde of Eik, op humeuze, voedselrijke, zandige of lemige bodem. Verspreiding slecht bekend, maar in elk geval redelijk algemeen in de binnenduinrand, en daar vooral bij Abeel. Ook bekend uit Oostenrijk en Duitsland. Deze fluweelboleet met opvallende kenmerken is al ruim 15 jaar geleden beschreven door Oolbekkink & van Duin (1991) maar is nooit echt goed bekend geworden. Toch is het een soort die, met enige oefening, goed in het veld al is te herkennen. Vooral de relatief bleke, okerbruine hoed, vaak met een lichte rand, de relatief helder gele poriën, en de typische verkleuring van het vlees zijn daarbij goede hulpmiddelen. Bleke vormen van de Blozende fluweelboleet, X. communis, kunnen worden onderscheiden door de aanwezigheid van rode puntjes in de steelvoet en een ander verkleuringpatroon van het vlees, vooral door het ontbreken van de rozerode verkleuring van het bovenste hoedvlees. De relatief slanke sporen, die gemiddeld een Q-waarde hebben groter dan 2,5, vormen een goed aanvullend microscopisch verschil. 9. Wijnrode boleet — Xerocomus ripariellus Redeuilh (Plaat 4) Syn.: Boletellus ripariellus (Redeuilh) Redeuilh; Xerocomus luteovinaceus Engel & Ludwig (als ‘ad interim’). Verkeerd toegepast: Boletus fraternus sensu Oolbekkink in Persoonia 14: 264. 1991. Afb.: G: 111. 1998; LS: fig. 217-222; OVK2: pl.3. Lit.: LS: 245-249; WH: 28. Hoed 25–70 mm breed, halfbolvormig tot gewelfd, dan uitspreidend, met iets ingebogen rand, met of zonder deukje in het centrum, geheel rood tot karmijnrood, soms in oudere exemplaren met bruine tint in het centrum, eerst vrij grof viltig, dan openbrekend in kleine plakjes, waartussen het gelige hoedvlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht tot aflopend, recht tot buikig, tot 12 mm lang, geel tot goudgeel of groengeel, sterk blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën klein, 1–2 per mm, rond tot hoekig, vuilgeel tot geelgroen, blauw vlekkend bij kneuzing. Steel 30–70 × 6–14 mm, gewoonlijk sterk aan de voet versmallend, geel tot geelrood aan de top, rood tot karmijnrood daaronder, als hoed, aangedrukt vezelig. Vlees wit tot gelig in hoed en steel, rood tot purper in de steelschors en in de steelvoet, sterk blauw verkleurend, vooral in het middelste deel van de steel. Geur en smaak onbeduidend. 14

Xerocomus.indd 4

2-2-2006 2:45:27

Sporen 11–16 × 4,5–6 µm, Q = 2,2–3,3, gemiddelde Q = 2,6–3,0, ellipsvormig met een duidelijk deukje boven de apiculus, met iets verdikte, bruine wand. Hoedhuid een tot 180 μm dik vrij regelmatig trichoderm, bijna een epitheel met sterk gezwollen eindcellen, 18–45 × 10–28 µm. Pigment sterk incrusterend in de hoedhuid. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loofbomen, vnl. Eik, Berk en Populier, bij voorkeur op natte, zompige plaatsen. Waarschijnlijk wijd verbreid, maar echte verspreiding nog slecht bekend. De belangrijkste kenmerken waarop de Wijnrode boleet zich onderscheidt van de Rode boleet zijn de gestreepte sporen en de dikke eindcellen van de hoedhuid. De hoed is dan ook wat minder glad dan bij de Rode boleet. De kleur van de vruchtlichamen is ook iets meer karmijnrood dan bij de Rode boleet, die bovendien vaak ook rode puntjes heeft in het vlees van de steelvoet. Mogelijk is de groeiplaats ook verschillend, omdat de Wijnrode boleet op vochtiger plaatsen lijkt te groeien dan de Rode boleet. Verdere veldwaarnemingen moeten dit bevestigen. De recent in Nederland gevonden Noordelijke fluweelboleet, X. fennicus, kan in elk geval met zekerheid worden onderscheiden aan de afgeknotte sporen. Meer vondsten en goede veldwaarnemingen zijn nodig om vast te stellen of deze soort ook in het veld kan worden onderscheiden. (Plaat 7) 10. Blauwvlekkende roodsteelfluweelboleet — Xerocomus cisalpinus Simonini & al. Verkeerd toegepast: Boletus chrysenteron sensu Oolbekkink in Persoonia 14: 262, fig. 16,17. 1991; B. rubellus sensu Oolbekkink in Persoonia 14 : 263. 1991. Afb.: LS: figs. 247-252; OVK2: pl.3; TE: 46. Lit.: O: 262-264, figs. 16,17, 21, 22. 1991 (resp. als B. chrysenteron en B. rubellus); LS: 274-280; WH: 30-31. Hoed 50–60 mm breed, halfbolvormig tot gewelfd, dan uitspreidend, met iets ingebogen rand, jonge exemplaren gelijkmatig rood- tot grijsbruin, geheel fijn fluwelig-viltig, snel openbrekend in kleine onregelmatige plakjes waartussen het bleek rode vlees zichtbaar wordt; vaak duidelijk blauw vlekkend bij aanraking. Buisjes bochtig aangehecht tot iets aflopend, recht tot buikig, tot 12 mm lang, geelgroen, sterk blauw vlekkend bij kneuzing. Poriën 1–2 per mm, geelgroen, blauw verkleurend bij aanraking. Steel 50–80 × 5–14 mm, cilindrisch, naar voet versmallend, bleek geel in bovenste deel, rozerood in onderste deel, met grove lengtevezels en fijne schubjes, die in het middelste deel vaak rood zijn. Vlees vuilwit met een fijne rode lijn onder de hoedhuid; in de steelvoet vaak bruinig of roodachtig; sterk blauw verkleurend, vooral in de steel en in het centrale deel van de hoed. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 10–14,5 × 4–5,5 µm, gemiddeld 12–14 × 4,5–5 μm, Q = 2,2–3,3, gemiddelde Q = 2,5–2,8, ellips- tot spoelvormig met duidelijke deuk boven de apiculus, relatief dikwandig, bruinig in water, zwak gestreept onder olie-immersie, duidelijk gestreept in SEM. Hoedhuid een 70–250 µm dik, verweven trichoderm van cilindrische hyfen met torpedovormige eindcellen, die 8–20(–30) μm breed zijn. Pigment sterk geïncrusteerd. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met Eik op zandige, humusrijke bodem. Tot dusver gevonden in een aantal bossen in de binnenduinrand en het Gooi, mogelijk met wijdere verspreiding. 15

Xerocomus.indd 5

2-2-2006 2:45:27

De Blauwvlekkende roodsteelfluweelboleet kan in het veld worden onderscheiden door zijn sterk gebarsten bruine tot bruinrode hoed met roodachtige tinten in de barstjes en de sterke blauwverkleuring. Vooral het laatste kenmerk is doorslaggevend als verschil met de Roodstelige fluweelboleet, X. chrysenteron. De sporen zijn duidelijk gestreept. Toen ik de soort voor het eerst voorstelde in Coolia (Noordeloos, 2006), was ik me er niet van bewust dat hij al uitgebreid onder de naam Boletus chrysenteron was beschreven door Oolbekkink in 1991. Merkwaardig genoeg hebben Ladurner & Simonini (2003) dat ook niet opgemerkt, toen ze deze soort als nieuw beschreven. Dan hadden ze vast een andere naam gekozen (cisalpinus betekent “van over de alpen”, wat verwijst naar de vermeende zuidelijke verspreiding in Europa). Verschillende meldingen uit Zweden, Engeland, Nederland, België en Duitsland bevestigen dat de soort eerder “transalpien” is. De Blozende fluweelboleet, X. communis, komt vaak in dezelfde habitat voor als X. cisalpinus, en kan dan worden onderscheiden door de meestal wat lichtere hoedkleur en het minder sterk verkleurende vlees. Bij twijfel kunnen de sporen uitsluitsel geven, want die van X. communis zijn smaller en glad. 11. Purperbruine fluweelboleet — Xerocomus pruinatus (Fr.) Quél. (Plaat 5) Syn.: Boletellus fragilipes sensu Dermek. Verkeerd toegepast: Xerocomus chrysenteron volgens Gerhardt, 1999. Afb.: D: 20. (als Boletellus fragilipes); G: 108-109; GE: 479 (als X. chrysenteron); LS: figs. 226-235; P: 204; TE: 45. Lit.: KK: 43-48; O: 265-266, fig. 21-22; LS: 259-265; WH: 29-30. Hoed 40–100 mm breed, halfbolvormig, dan uitspreidend tot gewelfd met ingebogen rand, heel donker purperbruin of roodbruin, soms bijna zwart in jonge exemplaren, aanvankelijk fijn berijpt, dan fluwelig-viltig, vaak heel fijn gerimpeld of bobbelig, niet of slechts onopvallend openbarstend, en dan alleen aan de rand van de hoed, waarbij het bleekgele vlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht, recht of buikig, tot 12 mm lang, geelgroen, niet verkleurend. Poriën hoekig, tot 1 mm doorsnee, tamelijk helder geel, dan geelgroen, niet verkleurend bij kneuzing. Steel 30–50 × 10–15 mm, cilindrisch, vaak naar de voet versmald, geel aan top, daaronder roodbruin of oranjebruin, vaak met lichte en donkere streping, bedekt met fijne rode vezels, ten minste in het middelste deel, basis met rijkelijk wit mycelium. Vlees geel in hoed en steel, niet of slechts langzaam blauw verkleurend, vooral in het onderste deel van de steel. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 10–13,5 × 4,5–5,5(–6) µm, Q = 2,2–3,4, gemiddelde Q = 2,4–2,9, ellipsvormig met deukje boven de apiculus, iets dikwandig, bruin in water, met een fijne lengtestreping. Hoedhuid een tot 150 μm dik, onregelmatig trichoderm van cilindrische hyfen met torpedo­ vormige eindcellen, 20–40 × 10–18 µm. Pigment geïncrusteerd in de hoedhuid, eindcellen vaak glad. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met Eik en Beuk, in bossen en wegkanten op voedselrijke bodem. Zeldzaam, maar werkelijke verspreiding slecht bekend. Deze soort, die vaak in het veld voor de Roodstelige fluweelboleet, X. chrysenteron, wordt aangezien, is waarschijnlijker wijder verspreid dan de waarnemingen doen vermoeden. Naast de habitat is het belangrijkste verschil met X. chrysenteron vooral gelegen in het hoedopper­ vlak dat niet of nauwelijks barst, en het gelige vlees in hoed en steel. Beide soorten verkleu16

Xerocomus.indd 6

2-2-2006 2:45:27

ren nauwelijks blauw. Een treffend voorbeeld van de verwarring met X. chrysenteron is te vinden in het boek van Gerhardt (1999), waar bij X. chrysenteron duidelijk X. pruinatus is afgebeeld. (Plaat 6) 12. Sombere fluweelboleet — Xerocomus porosporus (Imler ex) Imler in Watling Verkeerd toegepast: Boletus (Xerocomus) truncatus volgens verschillende Europese auteurs. Afb.: LS: 194-200; OVK2: pl.2; P: 203; TE: 43. Lit.: KK: 23-24, figs. 3, 4 and 9. 1992; LS: Figs. 157-161; O: 266, fig. 24-26. 1991; WH: 26-27. Hoed 20–60 mm, gewelfd tot uitgespreid met teruggebogen rand, middelbruin tot vrij donker en somber bruin zonder roze tinten; geheel aangedrukt fluwelig-viltig, laat en spaarzaam openbrekend bij ouderdom in kleine aangedrukte plakjes, waartussen het witachtige vlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht tot iets aflopend, recht, tot 10 mm lang, groengeel; pori­ ën hoekig, tot 1 mm in diameter, bruinoker, niet verkleurend bij kneuzing. Steel slank, 30–45 × 5–10 mm, meestal duidelijk versmallend naar de voet, bleek geel, strogeel tot bruinig met iets donkerder bruine lengtevezels, vooral in het midden. Vlees bleek vuilwit. Blauwkleuring vrijwel afwezig. Sporen 11–16 × 5–7 μm, Q = 1,8–2,9, gemiddelde Q = 2,3–2,7, ellipsvormig met duidelijke deuk boven de apiculus en een afgeknotte top, waarbij vaak duidelijk een kiempore zichtbaar is, relatief dikwandig, bleek bruin in water. Hoedhuid een onregelmatig trichoderm van cilindrische hyfen met torpedovormige, 4–12 μm brede eindcellen. Pigment sterk incrusterend in hoedhuid. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loofbomen, vooral Beuk en Eik, zelden bij coniferen, in gemengd bos, wegkanten e.d., voornamelijk op voedselrijkere grond. Relatief zeldzaam, vooral in de binnenduinrand, in het rivierengebied en in Zuid-Limburg, elders zeldzaam. Deze soort is gemakkelijk te onderscheiden op grond van de bruine kleur, het totaal gemis van rode tinten in de hoed en zelden op de steel, en het niet blauw verkleuren van de poriën en het vlees. Microscopisch is de soort gekenmerkt door de sporen die in meerderheid duidelijk zijn afgeknot aan de top met een kleine kiempore. Dit kenmerk wordt gedeeld met de Noordelijke fluweelboleet, X. fennicus, die pas recent voor Nederland is vastgesteld. Die soort verschilt door de rode kleur van de vruchtlichamen en het feit dat de sporen fijn gestreept zijn. 13. Noordelijke fluweelboleet — Xerocomus fennicus (Harmaja) Ladurner & al. Syn.: Boletellus fennicus Harmaja. Afb.: LS: 169-170; TE: 47. Lit.: LS: 202-210. Hoed 20–50 mm breed, gewelfd, met teruggeslagen rand, diep rood, later soms met bruine tinten in het centrum, geheel fluwelig-viltig, dan openbarstend in kleine plakjes, waartussen het gele vlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht tot aflopend, tot 8 mm lang, geelgroen, intens blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën tot 1 mm doorsnee, hoekig, geelgroen, intens blauw verkleurend bij kneuzing. Steel 20–50 × 5–8 mm, cilindrisch, naar de voet versmald, 17

Xerocomus.indd 7

2-2-2006 2:45:27

rood als hoed, top en voet vaak iets lichter, gelig, fijn vezelig, blauw verkleurend bij kneuzing. Vlees geelwit, blauw verkleurend bij kneuzing. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 10–15 × 4–6 μm, Q = 2,0–3,2, elliptisch met deukje boven de apiculus en met afgeknotte top, waarbij een kleine kiempore vaak zichtbaar is, lichtbruin in water, oppervlak fijn gestreept in SEM. Hoedhuid een verweven trichoderm van cilindrische hyfen, met slanke tot iets verbrede eindcellen, 4–25 μm breed. Pigment geïncrusteerd in de hyfen van de hoedhuid. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loofbomen op lemige bodem. Tot dusver slechts éénmaal in Nederland vastgesteld (Winterswijk, Willinks Weust, 2006). De Noordelijke fluweelboleet is oorspronkelijk uit Finland beschreven, vandaar de Nederlandse naam voor deze soort. Karakteristiek is de rode kleur in combinatie met de afgeknotte sporen. De enige andere soort met afgeknotte sporen, de Sombere fluweelboleet, verschilt door het geheel ontbreken van rode tinten en verkleurt niet of nauwelijks. Bovendien zijn de sporen van deze soort glad. De Wijnrode boleet, die uiterlijk erg lijkt op de Noordelijke fluweelboleet, heeft sporen met een afgeronde tot iets toegespitste top, en een anders gebouwde hoedhuid met overwegend brede tot bolvormige elementen. Sectie Pseudoboleti Singer 14. Kastanjeboleet — Xerocomus badius (Fr.: Fr.) Gilbert Afb.: LS: Fig. 21, 86-89; MB: 45; BK: pl. 55; E: pl. 28; Pl. 77; G: 128-129; P: 196. Lit.: LS: 116-124; O: 258-259, fig. 1-2; WH: 18-19. Hoed 40–100 mm, eerst halfbolvormig, dan gewelfd, meestal heel regelmatig van vorm, oude exemplaren soms met golvende randzone en met een kleine deuk in het centrum, geheel warm roodbruin, kastanjebruin, kleverig bij vocht, dan droog, glad. Buisjes aangehecht, soms iets uitgebocht, recht of iets buikig, bleek geelgroen, blauw verkleurend bij kneuzing. Poriën klein, 2–3 per mm, hoekig, geelgroen, sterk blauw verkleurend bij kneuzing. Steel 50–100 × 4–20 mm, cilindrisch, soms aan de voet versmald, zelden buikig als bij “echte” boleten; ondergrond oranjegeel, bleker aan de top, bedekt met aangedrukte roodbruine vezeltjes, steelvoet glad, geelwit. Vlees wit, iets blauwverkleurend bij kneuzing. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 11–16 × 4–5 µm, Q = 2,3–3,5, gemiddelde Q = 2,7–3,0, smal ellipsvormig met duidelijk deukje boven de apiculus, met iets verdikte, bleek geelbruine wand in water. Hoedhuid een ixotrichoderm van smalle, cilindrische hyfen die in een gelatineuze laag zijn ingebed, 3–9 μm breed met cilindrische eindcellen. Pigment heel fijn geïncrusteerd in hoedhuid. Ecologie en verspreiding: Ectomycorrhiza vormend met loof- en naaldbomen, heel algemeen in streken met een min of meer zure, voedselarme, zandige of lemige bodem, vaak in dikke ruwe humuslaag. De Kastanjeboleet is een goed bekende soort, die gemakkelijk te herkennen is aan de gladde, bij vocht kleverige hoed en de sterke blauwverkleuring.

18

Xerocomus.indd 8

2-2-2006 2:45:27

Pseudoboletus Šutara in Ceská Mykol. 45: 2. 1991. (voorplaat) 15. Kostgangerboleet — Pseudoboletus parasiticus (Bull.: Fr.) Šutara Afb.: BK: pl. 58; E: pl. 39, no. 44, Pl. 72, 73; G: 100-101; P: 204; LS: fig. 47. Lit.: O: 259, fig. 3-6; LS: 86-91; WH: 89-90. Hoed 30–60 mm, halfbolvormig, dan gewelfd met iets ingeslagen rand, bruin, geelbruin, roodbruin of met olijftint, vaak onregelmatig gevlekt, aangedrukt viltig, bij ouderdom vaak onregelmatig openbarstend in kleine aangedrukte plakjes, waartussen het bleke vlees zichtbaar wordt. Buisjes aangehecht met aflopend tandje, recht of iets buikig, tot 8 mm lang. Poriën relatief groot, tot 1 mm doorsnee, hoekig, gelig, later soms rood aanlopend, niet verkleurend bij kneuzing. Steel 20–50 × 8–15 mm, cilindrisch, vaak gebogen aan de voet bij aanhechting aan de gastheer, aangedrukt rood vezelig op blekere, gele ondergrond. Vlees geel, vaak met een rode lijn net boven de aanhechting van de buisjes, oranje tot oranjebruin in de voet van de steel. Geur en smaak onbeduidend. Sporen 11–14 × 4–6 μm, Q = 2,2–3,5, gemiddelde Q = 2,5–3,0, slank cilindrisch tot bijna spoelvormig met een duidelijk deukje boven de apiculus. Hoedhuid een cutis met overgangen naar een vrij regelmatig trichoderm van cilindrische hyfen, 3–6 μm breed, eindcellen cilindrisch, nauwelijks dikker dan de hyfen. Pigment in de wand van de hyfen, nauwelijks incrusterend. Ecologie en verspreiding: Parasitair op de Aardappelbovist, Scleroderma citrinum, in loof- en gemengde bossen, vooral op voedselarme zand- of leembodems, voornamelijk op de hogere zandgronden van het pleistoceen. Namen van soorten die eerder vermeld zijn uit Nederland, maar niet opgenomen in het huidige overzicht Xerocomus armeniacus, de Abrikoosfluweelboleet. Deze boleet heeft een mediterrane verspreiding, en komt in Nederland niet voor. Meldingen berusten op een verkeerde determinatie van de Blozende fluweelboleet, X. communis of de Rode fluweelboleet, X. rubellus. Xerocomus fraternus, de Wijnrode boleet. Deze van oorsprong Noord-Amerikaanse naam is verkeerd toegepast op wat in deze bewerking als de Wijnrode boleet, X. ripariellus, is opgenomen. Afkortingen (voor volledige titels zie literatuurlijst) BK: Breitenbach & Kränzlin, 1991 E: Engel & al., 1996 G: Galli, 1998 GE: Gerhardt, 1999 KK: Klofac & Krisai, 1992 LS: Ladurner & Simonini. Xerocomus, 2003 O: Oolbekkink, in Persoonia 14. 1991 OVK1: Omer van de Kerckhove, 2005a OVK2: Omer van de Kerckhove, 2005b P: R. Phillips, 1981 TE: Taylor & Eberhardt, 2006 WH: Watling & Hills, 2005

19

Xerocomus.indd 9

2-2-2006 2:45:27

Literatuur Breitenbach, J & F. Kränzlin, 1991. Pilze der Schweiz. Deel 3. Mykologia Verlag, Luzern. Engel H. & al., 1996. Schmier- und Filzröhrlinge in Europa. Privé uitgave. Galli, E. 1998. Boleti. Edinatura, Milaan. Gerhardt, E. 1999. De grote paddenstoelengids voor onderweg. Tirion, Baarn. Kerckhove, O. van de, 2005a. Boleten in het domein van Bouchout (Nationale Plantentuin) te Meise. Jaarboek Vlaamse Mycologische Vereniging 9: 39–56. Kerckhove, O. van de, 2005b. Een sleutel tot de Xerocomus chrysenteron-groep in Vlaanderen. Sterbeeckia 25: 25–40. Klofac, W. & I. Krisai, 1992. Xerocomus chrysenteron und ähnlich aussehende Röhrlinge. Österreichische Z. Pilzk. 1: 19–59. Ladurner, H. & G. Simonini, 2003. Xerocomus s.l. Fungi Europaei, vol. 8. Mykoflora, Alassio. Noordeloos, M.E. 2006. Een nieuwe fluweelboleet voor Nederland. Coolia 49: 160–161. Oolbekkink, G.T. 1991. The taxonomic value of the ornamentation of spores in the “Xerocomus-group” of Boletus. Persoonia 14: 245–273. Oolbekkink, G.T. & W.E. van Duin, 1985. De taxonomische betekenis van de hoedhuidtypen in het geslacht Xerocomus. Doctoraalverslag Rijksherbarium, Leiden (ongepubliceerd). Oolbekkink, G.T. & W.E. van Duin, 1985. De taxonomische betekenis van de hoedhuidtypen in het geslacht Xerocomus. Coolia 31: 1–11. Phillips, R. 1981. Paddestoelen en schimmels van West-Europa. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen. Redeuilh, G. 1994. La reazione ammoniacale nei Boleti der Gruppo Subtomentosus. Atti dell 2e giornale confederazione Europea Micologica Mediterranea: 35–44. Singer, R. 1945. The boletineae of Florida with notes on extralimital species. Farlowia 2: 97–141. Taylor, A & U. Eberhardt, 2006. Släktet Xerocomus i Sverige. Svensk Mykologisk Tidskrift 27: 35– 48. Taylor, A. & al., 2006. Detection of species in the Xerocomus subtomentosus complex in Europe using rDNA-ITS sequences. Mycological Research 110: 276–284. Watling, R. & A. Hills, 2005. Boletes and their allies. British Fungus Flora, vol. 1 (reprint).

Overzicht van de Nederlandse fluweelboleten uit dit artikel 14 8 5 10 6 13 2 3 15 4 12 11 9 7 1

badius bubalinus chrysenteron cisalpinus communis fennicus ferrugineus moravicus parasiticus pelletieri porosporus pruinatus ripariellus rubellus subtomentosus

Kastanjeboleet Bruingele fluweelboleet Roodstelige fluweelboleet Blauwvlekkende roodsteelfluweelboleet Blozende fluweelboleet Noordelijke fluweelboleet Bruine fluweelboleet Fijngeschubde fluweelboleet Kostgangerboleet Goudplaatzwam Sombere fluweelboleet Purperbruine fluweelboleet Wijnrode boleet Rode boleet Fluweelboleet 20

Xerocomus.indd 20

2-2-2006 2:45:28

BEGIN EENS MET… de Ziekenhuisboomkorst Hermien Wassink Aphyllophorales-werkgroep “Cristella” Wiersseweg 22, 7261 AB Ruurlo Wassink, H.G. 2007. Why not start with… Cerocorticium confluens? Coolia 50(1): 21–23. A beginners guide to Cerocorticium confluens, recognized in the field by its waxy appearance and ‘hospital-smell’, with a description, photographs, and figure of its microscopy.

V

aak denkt men bij Korstzwammen meteen aan Gaatjeszwammen. De motivatie om met de microscoop te werken kan dan snel verdwijnen omdat het door de stijve structuur van de zwam vaak een lastig karwei is een goed preparaat te maken. Dit zou een reden kunnen zijn waarom er met enige terughoudendheid naar korstjes wordt gekeken en ze alleen worden genoteerd wanneer ze in het veld gemakkelijk op naam te brengen zijn. Men zou eens kunnen beginnen met de zeer algemeen voorkomende Ziekenhuisboomkorst (Cerocorticium confluens), om dan te ontdekken dat ook een korstje met enige oefening en goede literatuur best op naam te brengen is. Bij aanwezigheid van dood hout ontbreekt de soort op vrijwel geen enkele excursie, dus het moet geen probleem zijn een vruchtlichaam te vinden. Op takken, stronken en stammen, meest op loofhout, soms op naaldhout en zelfs op heide. Vooral in vochtige periodes, ook na lange droogte verschijnt dit korstje al ras. Zoek een vers exemplaar en ga aan de slag. Macroscopisch: (Plaat 1) Allereerst verschijnen er kleine rondjes. Tijdens de groeiperiode met radiair gerichte wimpers aan de rand van het vruchtlichaam. De rondjes vormen later één geheel van soms enkele tientallen centimeters lang. Geheel resupinaat (aangehecht) groeiend met een glad tot wrattig oppervlak (zie foto’s), en een wasachtig doorschijnend uiterlijk. Bij droogte verblekend (hygrofaan). De kleur kan erg variëren van crème tot grauw-grijs, in natte periodes met een violette of blauwe tint en een witte uitstralende rand. In gedroogde toestand is het hymenium bijna glad, crème- tot licht okerkleurig. De bekende ‘ziekenhuisgeur’, waaraan dit korstje zijn naam dankt, wordt niet door iedereen als zodanig herkend (wrijven helpt). Vaak is dit een punt van discussie zoals niet zelden het geval is bij het bepalen van een geur. Een determinatie enkel gebaseerd op de geur is dus geen betrouwbare, het kan echter een goede aanvulling zijn. Evenals de geelverkleuring wanneer er een druppel 5% KOH op het vruchtlichaam wordt aangebracht. Voor een determinatie in het veld is het belangrijk te letten op de volgende punten: kleur, uitstralende rand, voorkomen vnl. op loofhout (vaak Beuk), geur en eventueel de KOH reactie. Microscopisch: Leg een druppel water, Kongorood of (bij gedroogd materiaal) 5% KOH op het objectglas. Maak een coupe of pluk met een prepareernaald een zo klein mogelijk stukje uit het hymenium en leg dit in de vloeistof. Doe er een dekglaasje op en geef met een stukje gum of de achterkant van de prepareernaald een lichte tik. Niet te hard, anders is de structuur niet meer te zien of het dekglaasje breekt. Zuig overtollige vloeistof langs het dekglas af 21

Cconfluens.indd 21

12-12-2006 21:49:59

met een filtreerpapiertje en kijk eerst met de kleinste vergroting. Draai dan naar een hogere vergroting; om sporen te meten is het handig op 1000× (met olie) te kijken. Ga op zoek naar basidiën en sporen. Wat meteen opvalt zijn de vele oliedruppels in de basidiën. Een eerste blik doet misschien vermoeden dat er cystiden aanwezig zijn. Dat is echter niet het geval; het zijn onrijpe basidiën waarvan de sterigmen nog niet ontwikkeld zijn. Probeer een basidium te vinden waar de sporen nog aan de sterigmen zitten. Tussen de basidiën zijn de hyfeneinden te zien, die enigszins lijken op kronkelige hyfidiën. De hyfen en de basis van de basidiën hebben gespen. De aan- of afwezigheid van gespen is ook iets om meteen op te letten. Kijken en vergelijken geeft op den duur steeds meer inzicht in de verschillende cellen in een preparaat. Controleer aan de hand van de literatuur of de maten en vormen kloppen. Door een korstje te bekijken waarvan de naam al bekend is wordt de drempel naar microscopisch onderzoek wellicht wat verlaagd, en worden vertrouwen en animo gewekt om er mee door te gaan.

00

o Figuur 1. Cerocorticium confluens (Ziekenhuisboomkorst). Sporen, basidiën (daartussen hyfidiën-achtige hyfeneinden) en hyfen met gespen. Maatstreepje = 10 µm.

22

Cconfluens.indd 22

12-12-2006 21:49:59

Microscopische kenmerken (zie figuur) Sporen: Elliptisch tot bijna rond met een korrelige/olieachtige inhoud, glad, dunwandig (rijpe sporen iets dikwandig), 7,5–12 × 5,5–9 µm. Door de korrelige inhoud lijken ze soms ruw. De apiculus zit zijdelings. Basidiën: Knotsvormig, onregelmatig gevormd, inwendig met veel grote oliedruppels, 30–55 × 6,5–10 µm, met gespen. Vlak boven de basis zit soms een klein buikje. Hyfen: Met gespen, 1–3 µm breed. Subiculumhyfen (net boven het substraat) vanaf 3 µm breed, parallel met het substraat, dun- tot dikwandig, weinig vertakt. Opmerking: De minder algemene, maar eveneens naar ‘ziekenhuis’ geurende Cerocorticium molare (Getande boomkorst) heeft een tandachtig/stekelig oppervlak, terwijl de sporen van C. hiemale (Mammoetboomkorst) rond zijn en evenals de basidiën reusachtig groot. Literatuur Arnolds, E.J.M., Kuyper, Th.W. & Noordeloos, M.E. 1995. Overzicht van de Paddestoelen in Nederland, Uitgave Nederlandse Mycologische Vereniging, p. 455. Eriksson, J. & Ryvarden, L. 1981. The Corticiaceae of North Europe, Volume 6, p. 1239. Fungiflora. Krieglsteiner, G.J. 2000. Die Grosspilze Baden-Württembergs, Band 1, p. 178. Ulmer Verlag. Breitenbach, J. & Kränzlin, F. 1986. Pilze der Schweiz, Band 2, p. 110. Verlag Mykologia.

Cerocorticium confluens (Ziekenhuisboomkorst). Verschillende vormen van de vruchtlichamen. (Foto’s: Hermien Wassink)

23

Cconfluens.indd 23

12-12-2006 21:50:00

ONDERZOEK STUIFZANDEN AAN DE KUST: VAN LIMBURG STIRUMKANAAL EN VERLATEN VELD De worsteling met een breeksteeltje en een vaalhoed Friedjof A. van den Bergh1 & Harm Snater2 1

Muiderwaard 313, 1824 XH Alkmaar 2 Koningstraat 27, 2011 TB Haarlem

van den Bergh, F.A. & Snater, H. 2007. The mycology of driftsands in the dunes: A struggle with a Conecap and a Poisonpie. Coolia 50(1): 24–26. Following a call in Coolia 48(3) by M. Veerkamp & A. Gutter for mycological investigation of driftsands, the authors visited two nature regeneration areas in the dunes of the province of North-Holland known as the Van Limburg Stirum canal and the Verlaten Veld. Their finds are reported, as well as the difficulties experienced in determining Conecaps, particularly Conocybe mesospora, and Poisonpies, particularly Hebeloma leucosarx – or was it H. pusillum?

I

n 1994/5 voerde de beheerder van de Amsterdamse Waterleidingduinen, Waternet, een natuurherstelproject uit. Daarbij ontstond zo’n 30 ha stuivend zand in het zuiden van het gebied. Een diepe insnijding uit de 19de eeuw diende toen om het zuivere duinwater onder natuurlijk verhang naar een pompstation bij Vogelenzang te laten stromen. Nu is dit Van Limburg Stirumkanaal (vLSt) niet meer nodig; er zijn nieuwe technieken beschikbaar. Het kanaal is al langer met duinzand gedempt en maakt nu deel uit van het zandgebied. Deze 2,5 km lange strook vormt een langgerekte vallei met onderbrekingen, stuift nog flink en vertoont grillige, natuurlijke vormen. Er zijn plaatsen waar de bodem permanent vochtig tot nat is. Ter hoogte van Zandvoort heeft een andere duinbeheerder, NV PWN, in 1998 een duinvallei van 12 ha met omringende duinhellingen van vegetatie en humeuze laag ontdaan en aan z’n lot overgelaten. Doel bij dit Verlaten Veld (VV) in het duingebied Kraansvlak was hetzelfde: stuivend duin. De vochtige/natte delen beginnen inmiddels redelijk begroeid te raken met pioniervegetaties van natte valleien. Algen, mossen (Bryum ssp.), vervolgens Zomprus (Juncus articulatus) en andere russen en zeggen, en Kruipwilg. Hier en daar begint Duindoorn een vallei binnen te groeien. In het VV is Duindoorn zelfs dominant aan het worden. Op een enkele plek vestigt zich Knopbies (Schoenus nigricans) of Parnassia (Parnassia palustris). De drogere delen zijn nog kaal, stuivend zand met plaatselijk beginnend Elymo-Ammophiletum (Helmassociatie). Die bestaat uit Helm, Noordse helm (× Calamophila baltica) en vooral Rood zwenkgras of Duinzwenkgras (Festuca arenaria). Ook zijn er grote plekken alleen begroeid met Zandzegge. Beide auteurs hebben op 3 en 22 augustus 2005 twee korte dagen doorgebracht in vLSt., gehoor gevend aan de roep van Mirjam Veerkamp en Aldert Gutter in Coolia (2005) om mycologisch onderzoek in stuifzanden. We voelden ons soms alsof we in de duinen van een paar eeuwen terug rondliepen. Naast de stuivende delen hebben we meteen ook maar de vochtige delen bekeken. Ook die horen bij stuifzanden, ook al stuift het zand niet meer (afgezien van wat overstuiving). 24

stuifzand.indd 24

12-12-2006 22:00:56

In de diepe delen vonden we veel vezelkoppen en vaalhoeden, m.n. Kleine duinvezelkop (Inocybe vulpinella) en Gewone viltkop (I. dulcamara), Tweekleurige vaalhoed (Hebeloma mesophaeum) en Vleeskleurige vaalhoed (H. leucosarx). Tenminste, zo bracht Friedjof de laatstgenoemde soort op naam. Zijn nadeterminaties werden door ziekte vertraagd. En dat bleef niet ongestraft. Inmiddels was de nieuwe Hebeloma-monografie van Jan Vesterholt bij hem aangekomen, waarin H. leucosarx niet wordt genoemd. Onder de beschrijving van Opaalvaalhoed (H. velutipes) op blz. 65 wordt opgemerkt dat de typecollectie van de Vleeskleurige vaalhoed bestaat uit een Opaalvaalhoed en een andere soort. Determinatie met deze monografie van een exsiccaat uit vLSt., snel uit het herbarium opgevist, liep vast bij vraag 11 van sleutel D: ‘zijn de toppen der cheilocystiden gemiddeld breder dan 8,7 μm dan wel smaller dan 8,1 μm?’ Ja, onze Vaalhoed heeft toppen van 8 tot 10 μm met een gemiddelde van 8,57 μm. De ‘brede’ weg voert bij Vesterholt naar de Populierenvaalhoed (H. populinum), de ‘smalle’ naar de Ruderale vaalhoed (H. vaccinum). Voorlopig houden wij ons ‘ervaringsmodel’ van Vleeskleurige vaalhoed als echte soort aan, zoals vastgelegd in het Overzicht van de paddestoelen in Nederland (Arnolds et al., 1995), overeenkomstig de opvattingen uit ‘de oude Moser (1983)’ en de nieuwe Horak (2005). Onze soort lijkt ook op een forse Wilgenvaalhoed (H. pusillum), ook wat betreft vorm en afmetingen van de cheilocystiden. Het probleem werd aangekaart bij Thomas Kuyper. Hij verwees naar Aanen & Kuyper (2004). Dat artikel is voor ons, amateurs, zeer leerzaam. In de beschrijvende mycologie komen problemen naar voren, zoals het vinden van morfologische kenmerken behorend bij de uit moleculair onderzoek naar voren gekomen fylogenetische soorten. Overigens, de in de recente Hebeloma-monografie voorgestelde Vaalhoeden hebben duidelijke beschrijvingen, in logische samenhang, met mooie afbeeldingen. Een stevige hulp bij deze lastige groep. Tijdens ons eerste bezoek aan vLSt. in het zuidelijker deel viel ons op, dat de Kleine duinvezelkoppen een beetje hogerop (droger) stonden en de Gewone viltkoppen lager in de rand van de valleitjes, maar beide in Kruipwilg, aldus duidelijke zones vormend. Bij ons bezoek aan het noordelijker deel groeiden beide soorten meer door elkaar en in grote aantallen. Het noordelijkste deel van vLSt., in de vochtige sfeer, was recentelijk gemaaid. Daar is de vegetatie meer aaneengesloten en vonden we veel Stoffige bundelzwammen (Pholiota conissans). Uit de vallei omhooglopend, in vrij kaal zand, stond in een Kruipwilgbult met wat gras een groepje Vroege eikenbladzwammetjes (Collybia aquosa), opvallend bleek, bijna wit, geen Eik in de verre omgeving. Een enkele trechterzwam (Clitocybe cf. agrestis) durfde in drogere omgeving zijn hoed uitspreiden, maar geen sporen te vinden, dus ook geen naam. In het stuivende zand, het verreweg grootste oppervlak, was het aantal soorten nog kleiner. We begonnen met een paar Zandtulpjes (Peziza ammophila), vlak naast Helmpollen. Op kleine ‘forten’, duintjes die door winderosie flink boven de omgeving uitsteken, met exclusieve Rood zwenkgras begroeiing, stonden veel vruchtlichamen van Duinfranjehoed (Psathyrella ammophila). Die komt dus niet alleen voor op afgestorven Helmwortels, die waren althans niet zichtbaar aan de verticale zijkanten. Een stuk of 20 Weidebreeksteeltjes (Conocybe mesospora) stonden verspreid in kaal zand, met alleen Rood zwenkgras in de buurt. Maar hier zit een luchtje aan, figuurlijk gesproken. De kleur was vaal roodbruin en zeer bleek opdrogend tot een soort van vleeskleur (Munsell 5YR, 8/3-8/4), dus zeker niet de in de literatuur voor deze soort beschreven levendig oranjebruine kleur. Ook is het levende stuifzand niet te vergelijken met grasland. Deze zelfde soort werd door Harm ook in het VV gevonden, ook op kaal zand. De afstand tot het capillaire grondwater is steeds niet erg groot, tussen 10 en 100 25

stuifzand.indd 25

12-12-2006 22:00:57

cm, de stelen staan gewoon in het zand maar minder diep dan die van de Duinfranjehoeden. Een duidelijk knolletje, zoals bij Kaneelkleurig breeksteeltje (Cono­cybe tenera), ontbrak. Microscopisch kwamen de onderzochte exemplaren aardig overeen met Weidebreeksteeltje: sporen 8–11 × 5–6 μm, lichtgeel met onopvallende, maar toch duidelijke kiemporie. De cheilocystiden lecythiform met een klein capitulum van 3–5 μm breed, en op de steel hele bundels van dergelijke lecythiforme caulocystiden. Bij een (onvolledig) literatuuronderzoek, in 2005 uitgevoerd, kwam een Breeksteeltje met de naam C. sabulicola naar voren. Deze soort is niet in het Overzicht van de Paddestoelen in Nederland vermeld. Een paar gedroogde exemplaren zijn bewaard. Inmiddels heeft Eef Arnolds ons in deel 6 van de Flora Agaricina Neerlandica verblijd met een schitterende bewerking van de Nederlandse Breeksteeltjes. Met deze tabel opnieuw determinerend is de uitkomst weer Weidebreeksteeltje. Desondanks bleef de twijfel knagen. Zou het toch geen Kleinsporig breeksteeltje (C. brachypodii) kunnen zijn? Deze soort mag immers een veel valere hoedkleur hebben. Eef om raad gevraagd en die werd snel gegeven, bedankt. Hij had geen moeite de soort als Weidebreeksteeltje te identificeren. Het blijkt dus dat de hoedkleur na verdroging van niet erg jonge exemplaren geen betrouwbaar kenmerk is. Ten slotte vonden we nog een paar Grasleemhoeden (Agrocybe pediades) en verder niets meer. Dus geen Duinstinkzwam of Duinveldridder. In 2006 in september/oktober keek Harm nog eens een paar keer in het VV rond. Tot zijn verbazing vond hij massaal Thelephora’s op het kale, vochtige zand, steeds in de buurt van Kruipwilg en Duindoorn. Friedjof vermoedde Th. caryophyllea, zeer donkerbruin, ook de randzone, met een wat purperen waas. Jonge exemplaren kwamen als slanke trompetjes de grond uit, oudere stadia zich steeds verder rondwindend en steeds platter op het zand liggend. Al determinerend kwam hij ook hier niet helemaal goed uit. Wellicht moet Joost Stalpers hier nog eens naar kijken. Kortom, stuifzanden kunnen mycologisch lastige biotopen zijn. Literatuur (incl. enkele algemene determinatiewerken) Aanen, D.K. & Kuyper, Th.W. 2004. A comparison of the application of a biological and phenetic species concept in the Hebeloma crustuliniforme complex within a phylogenetic framework. Persoonia 18(3): 285–316. Antonin, V. & Noordeloos, M.E. 1997. A monograph of Marasmius, Collybia and related genera in Europe. IHW-Verlag, Munchen. Arnolds, E.J.M., Kuyper, Th.W. & Noordeloos, M.E. (red.). 1995. Overzicht van de Paddestoelen in Ne­derland. NMV. Wijster. Arnolds, E.J.M. 2005. In: Noordeloos, M.E., Kuyper, Th.W. & Vellinga, E.C. (red.). Flora Agaricina Neerlandica, vol. 6. pp. 120–203. CRC Press, Taylor & Francis Group, Boca Raton, USA. Horak, E. 2005. Röhrlinge und Blätterpilze in Europa. Elsevier, München. Kits van Waveren, E. 1985. The Dutch, French and British species of Psathyrella. Persoonia suppl. vol. 2. Rijksherbarium, Leiden. Kuyper, Th.W. 1986. A revision of the genus Inocybe in Europe. Persoonia suppl. vol. 3. Rijksherbarium, Leiden. Moser, M. 1983. Die Röhrlingen und Blätterpilze. Kleine Kryptogamenflora, 5. Auflage. G. Fischer Verlag, Stuttgart. Veerkamp, M. & Gutter, A. 2005. Paddestoelen zoeken in stuifzanden. Coolia 48(3): 127–130. Vesterholt, J. 2005. The Genus Hebeloma. Fungi of Northern Europe, vol 3. The Danish Mycological Society.

26

stuifzand.indd 26

12-12-2006 22:00:57

Plaat 1. Cerocorticium confluens (Ziekenhuisboomkorst). (Foto: Hermien Wassink) Plaat 2. Xerocomus chrysenteron (Roodstelige fluweelboleet). (Foto: Machiel Noordeloos)

27

kleurenkatern.indd 27

8-12-2006 20:19:59

Plaat 3. Xerocomus bubalinus (Bruingele fluweelboleet). (Foto’s: Machiel Noordeloos)

28

kleurenkatern.indd 28

8-12-2006 20:20:01

Plaat 4 (boven). Xerocomus ripariellus (Wijnrode boleet). Plaat 5 (midden). Xerocomus pruinatus (Purperbruine fluweelboleet). Plaat 6 (onder). Xerocomus porosporus (Sombere fluweelboleet). Foto’s: Henk Huijser

29

kleurenkatern.indd 29

8-12-2006 20:20:09

Plaat 7. Xerocomus cisalpinus (Blauwvlekkende roodsteelfluweelboleet). (Foto: Machiel Noordeloos) Plaat 8. Xerocomus moravicus (Fijngeschubde fluweelboleet). (Foto: Machiel Noordeloos)

30

kleurenkatern.indd 30

8-12-2006 20:20:11

Vijftien vragen van Rob Chrispijn, aan Kees Bas Chrispijn, R. 2007. Fifteen questions to Kees Bas. Coolia 50(1): 31–38.

B

ij mijn eerste werkweek (Ommen, in 1987) deed ik net een paar maanden aan paddenstoelen. Verbeten probeerde ik greep te krijgen op de vele vondsten die voor mij grotendeels nieuw en dus geheel onbekend waren. Op een avond dat ik weer tot bij twaalven achter mijn microscoop zat, hoorde ik opeens achter mij een stem: “Ach, jongen, zit je daar nou nog?” Die stem was van Kees Bas en die uitspraak is typerend voor zijn persoon: betrokken, vriendelijk, en daarbij met veel kennis van zaken. Want vaak ben ik die werkweek langs zijn tafel gegaan om een naam te krijgen voor een collectie waar ik weer eens niet uitkwam. Kees heeft veel mycologen bijgestaan, niet in de laatste plaats een lichting jonge beroepsmycologen die nu nog steeds een belangrijke plaats innemen in de mycologische wereld. Kees’ betrokkenheid met de natuur bestrijkt een periode van zestig jaar en dateert dus al van voor de grote omslag: van voor dat de uitstoot van stikstof en zwavel als een grauwsluier over het Nederlandse landschap trok. Dus meer dan genoeg te vragen, maar we houden ons aan het getal in de aanhef van dit stuk! 1. Wanneer zag je voor het eerst bewust paddenstoelen? Ik had het geluk op te groeien in Tuindorp Vreewijk in Rotterdam-Zuid; lage huizen met tuinen voor en achter en veel openbaar groen. In het najaar maakten we herfsttuintjes op een verloren plekje in de tuin met alles wat we tegenkwamen aan bessen, vruchtjes, mossen, mooie bladeren en natuurlijk paddenstoelen. Nu waren de laatste niet zo erg talrijk, want de wijk ligt op zware zeeklei. Maar vrijwel elk jaar vonden we een mooie kleine bruine soort, die een opvallende geur had, waar we een gloeiende hekel aan hadden, namelijk die van levertraan (elke avond een lepel met een ‘kussentje’ toe). Pas veel later ontdekten we dat deze soort ook echt de Levertraanzwam heette. Die ‘we’ omvatte ook mijn twee boezemvrienden, die thuis het ‘Paddenstoelenboek’ van Cool & van der Lek en het Verkadealbum ‘Paddenstoelen’ van Jac. P. Thijsse hadden. Daarmee hebben we een klein aantal opvallende soorten op naam kunnen brengen; ik herinner me uit die tijd bijv. Fopzwam, Rode-koolzwam, Fluweelpootje, Kopergroenzwam, Gladde inktzwam, Geschubde inktzwam, Stinkparasolletje, en zelfs de Kleine vaalhoed (nu de Tweekleurige vaalhoed). De Geschubde inktzwam hebben we na controle door de vader van mijn vrienden zelfs gegeten. We haalden die soms met een kinderkruiwagen

31

Interview.indd 31

12-12-2006 22:07:02

vol van een opgespoten terrein in de buurt. Er was één verschijning die we kenden, maar waarvan we niet wisten dat het paddenstoelen waren en die we een beetje eng vonden. ‘Versteende drollen’ noemden we ze. Het heeft lang geduurd voor we er achter kwamen dat dat Houtknotszwammen waren. Toch heeft deze vroege belangstelling niet direct tot mijn latere keuze voor de mycologie geleid. We waren toen in voor alles dat met de natuur te maken heeft. We zaten altijd achter de vogels aan, zochten rupsen om tot vlinders op te kweken, hadden aquaria met van alles dat we opvisten in singels en sloten, enz., enz. 2. Wat deed je besluiten om mycoloog te worden? Nadat ik bij de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) terecht was gekomen, sprak het voor mij in mijn HBS-jaren haast als vanzelf dat ik biologie zou gaan studeren in Leiden. Veel later, toen ik de weg naar het Rijksherbarium gevonden had, kwam ik voor het eerst met de wetenschappelijke mycologie in aanraking, doordat ik met opvallende paddenstoelenvondsten van NJN-excursies naar Dr. R.A. Maas Geesteranus ging en enthousiast werd ontvangen en aan namen werd geholpen. In de doctoraalfase van mijn studie had ik de gelegenheid me in enkele onderzoekrichtingen te verdiepen. Ik werkte o.a. aan de anatomie van de kop van de reiger, aan de broedval van mossels in de Waddenzee en, onder leiding van Rudie Maas Geesteranus, aan het geslacht Amanita in Nederland. Dit laatste onderzoek vond ik verreweg het leukst en toen mij aan het eind van mijn studie, begin 1954, een baan in de mycologie werd aangeboden was mijn lot voorgoed bezegeld. 3. Men zegt wel dat we op de schouders staan van degenen die voor ons kwamen. Op wiens schouders stond jij toen je bij het Rijksherbarium begon? Dat waren natuurlijk de schouders van Rudie, die mij in de mycologie inwijdde, mij introduceerde in de beschikbare literatuur en mij op weg hielp met het microscopisch onderzoeken van paddenstoelen. Die literatuur was overigens zeer beperkt. Voor de plaatjeszwammen, waar ik me al spoedig op concentreerde, gebruikte Rudie vooral de ‘Flora Agaricina Danica’ van J. Lange, ‘Die Blätterpilze’ van A. Ricken en de schaarse monografiën die er toen waren, zoals bijv. ‘Le genre Galera’ (dat de huidige geslachten Galerina en Conocybe omvat) en ‘Le genre Mycena’ van R. Kühner. Het trof voor mij wel heel gelukkig dat in 1953 de ‘Flore Analytique des Champignons Supérieurs’ van Kühner & Romagnesi was verschenen. Dit laatste boek werd voor lange jaren mijn bijbel, al had ik de eerste jaren veel moeite met de vaak ingewikkelde sleutels (en die dan ook nog in ’t Frans). Het feit dat in dat boek de grotere genera onderverdeeld waren in soortengroepen, maakte het voor mij vaak al snel mogelijk te bepalen tot welke groep een mij onbekende soort behoorde. Gelukkig zat het Rijksherbarium vrij goed in zijn tijdschriften, maar er was een grote achterstand wat betreft de oudere mycologische boeken, vooral plaatwerken. Die achterstand is in de loop van zo’n 10 jaar door de niet aflatende ijver van Rudie grotendeels ingelopen. Als het herbariumbudget een bepaalde aankoop niet toeliet, kocht hij het betreffende werk

32

Interview.indd 32

12-12-2006 22:07:02

desnoods zelf en schonk het dan aan het instituut. Veel van de oudere boeken die toen werden gekocht komen al heel lang niet of maar heel zelden meer op de markt. We waren dus net op tijd! 4. Hoe lagen in die jaren de mogelijkheden voor het professioneel uitoefenen van de mycologie? Met de collectie Fungi van het Rijksherbarium was het in 1954 slecht gesteld. Rudie, wiens interesse oorspronkelijk vooral de lichenologie betrof, was nog maar kort bezig zich in de Fungi te verdiepen en een paddenstoelenherbarium aan te leggen. Er was een vrij grote collectie alcoholmateriaal, vooral uit de tijd dat Catharina Cool aan het Rijksherbarium verbonden was, en er waren veel exsiccatenseries (sets van gedroogde fungi uit bepaalde gebieden of van bepaalde groepen, met gedrukte etiketten, die in veelvoud tegen betaling of in ruil werden gedistribueerd). Maar voor de studie van de plaatjeszwammen en andere vlezige paddenstoelen had al dit fUNGI GALLlCI I1 materiaal maar een heel beperkte waarde, omdat aantekeHerb. Lugd. Batav. I1 Nom.: ,.,.,Ac...~ ",-~,J,~~~. ningen over de vergankelijke eigenschappen zoals kleur I Leg.' ~ \l-.""" (8"~"- .... v. ~r"J.:1 e.d. doorgaans ontbraken. No.: DJ.t.: ':3}' del.: Mijn eerste opdracht was dan ook mij vooral bezig te l.oc.: L o~-L.. ~~ Q~r"'" (j),J,j houden met de opbouw van een enigszins representatieve Annot.: collectie van goed geannoteerde macromyceten. Dat heb ik vele jaren vrijwel uitsluitend gedaan, daarbij geholpen I1 door vele leden van de NMV. Elke dinsdagmorgen in het goede seizoen bracht de postjongen mij een stapeltje -.pakjes en op de excursies werden mij veel bijzondere vondsten toegestopt. Binnen enkele jaren werden ook Joop van Brummelen en Dr. M.A. Donk aan de mycologische staf toegevoegd, hetgeen leidde tot de bekende taakverdeling. Van Dr. Donk, die toen al een internationaal bekend mycoloog was, hebben de drie anderen heel veel opgestoken over nomenclatuur en de algemene systematiek van Fungi. '11.":;)

'l,')Ir

5. Het eerste artikel dat in Coolia de achteruitgang van paddenstoelen en de bedreiging van sommige biotopen signaleerde, was van jouw hand. Waren er meer mycologen die zich hier ongerust over maakten? Ik meen me te herinneren dat dat stukje in Coolia (6 – 1; 1959) een spontane oprisping was. Ik had een paar teleurstellende ervaringen achter de rug. In mijn stagetijd was ik uitgebreid op jacht gegaan naar Amanita’s. Bij een bezoek aan de Wulperhorst had ik mijn mand al vol met allerlei mycologische heerlijkheden, toen ik JaarlWJ'lg 6 no. 1 ontdekte dat het bos in het noordwesten grensde aan een schrale weide op klei (!), die volstond met wasplaten. Ik kon er toen helaas niets meer COt:TACTBLAD VAl1 DE :lEDE;l· ANDSE MYCOLOGISCHE bij hebben. Later ben ik er weer gaan kijken Secretenaat: DI' A. liugo de '/Ties-Laboratorium, ?bntage l-liddenlaan 2a, A'dam C. en bleek de weide tot ordinair grasland te zijn Redacteur: C. Rape!lburg 98a, Leiden. omgevormd. ~IIGING

j~eJ'

Jaar~veld,

Ba~,

Auteursrechten voorbehouden

33

Interview.indd 33

12-12-2006 22:07:03

Door toedoen van Piet Jansen zijn Rudie en ik vele malen op excursie geweest in de omgeving van Breda. Eén van onze favoriete terreinen was het Goudbergven, in het midden waarvan een soort eilandje was met een brede kraag van veenmos. Daar, en later ook in de Hoge Venen van België, heb ik heel wat hoogveenpaddenstoelen leren kennen. Maar toen ik een keer vol verwachting naar het beroemde Korenburgerveen bij Winterswijk trok, bleek het daar een uitgedroogde boel te zijn waar ik niets van mijn gading vond. Misschien waren er toen nog wel goede plekken, maar ik heb ze niet gezien. Op mijn oproep om alert te zijn op de – toen nog – sluipende achteruitgang kreeg ik weinig reacties. Ik denk dat de meeste NMV-leden het te druk hadden met het uitzoeken van wat ze gelukkig nog wel volop konden vinden. Als ik toen al een klein ondergronds ‘veenbrandje’ heb gesticht, heeft het vrij lang geduurd voordat dat aan de oppervlakte kwam. 6. Tijdens een werkweek hoorde ik je ooit zeggen dat jij de tijd nog hebt meegemaakt dat de bossen vol paddenstoelen stonden. Kan je een voorbeeld geven van zo’n bos? Dat is een een beetje moeilijk verzoek. Ik maakte voor mijzelf zelden lijsten van wat ik allemaal tegenkwam. Ik beperkte mij tot het beschrijven, determineren en drogen van wat ik verzamelde voor het Herbarium of wat mij op andere wijze in handen kwam. Daar had ik het al druk genoeg mee. Maar ik herinner mij een lariksbos bij Dwingelo waar Jan Barkman ons heen bracht dat werkelijk helemaal vol stond met paddenstoelen. Natuurlijk waren er Gele ringboleten en Holsteelboleten, maar er groeiden zelfs heel wat wasplaten (vermoedelijk Zwartwordende wasplaten). Piet Jansen bracht me eens naar een vochtig dennenbos bij Dorst waar het wemelde van de paddenstoelen, waaronder op verschillende plaatsen Appelrussula’s en Cantharellen! Een bezoekje aan het Ulvenhoutse bos leverde in een kwartiertje al vier soorten stekelzwammen op! Op werkweken in België en Duitsland hebben de deelnemers vaak kunnen zien hoe rijk aan paddenstoelen veel van onze bossen ook ‘buiten de paden’ vroeger waren. 7. Gezien het grote aantal Coolia-artikelen was je belangstelling altijd heel breed. Hoe ontstond die speciale interesse in het geslacht Amanita? Door mijn doctoraalstage over Amanita in Nederland was ik erg in dat geslacht geïnteresseerd geraakt. Toen Corner dat bij een bezoek aan Leiden merkte, bood hij mij zijn verzameling rijk geannoteerde en geïllustreerde Amanita’s uit Singapore en Malakka ter bewerking aan. Wat een buitenkansje! Het bleek te gaan om 22 nieuwe soorten, 5 al bestaande maar slecht bekende soorten en één Japanse soort; allemaal met een fraaie aquarel in de uiteindelijke publicatie, die daardoor een stevige basis legde voor de kennis van Amanita in zuidoost-Azië. Ik maakte van de gelegenheid gebruik om de toen nog zeer verwarde nomenclatuur van de subgenera en secties op orde te brengen. Toen, na vele jaren, de directeur van het Herbarium mij te kennen gaf dat het hoog tijd werd dat ik aan een proefschrift ging beginnen, vatte ik het stoutmoedige plan op een wereldmonografie van Amanita te schrijven, daar de bestaande van E.J. Gilbert uit 1940/41 mij slecht beviel. Maar toen ik na een paar jaar één sectie van de zes, n.l. sectie Lepidella, klaar had, had ik al een behoorlijk dik boek bij elkaar met daarin de bewerking van 93 34

Interview.indd 34

12-12-2006 22:07:03

soorten (Gilbert had er 24) en werd besloten mijn dissertatie hiertoe te beperken. Achteraf gezien was dat een gelukkige keuze omdat geen andere sectie zo’n grote variatie aan velumstructuren vertoont en omdat naar mij leek deze sectie vrij zeker aan de basis van de Amanita-stamboom staat, zoals zeer recent elders door een DNA-studie nog aannemelijker is gemaakt. Amanita heeft altijd mijn belangstelling behouden, maar twee kleine min of meer ‘onontgonnen’ genera kruisten mijn pad, die mij ook erg bezig gehouden hebben, namelijk Squamanita (Dikpootje; hiertoe behoort o.a. het Odeurzwammetje) en Pseudobaeospora (Porfierzwammetje). Beide geslachten bestaan uit louter zeldzame tot zeer zeldzame soorten. Squamanita is ook biologisch erg interessant omdat het nu wel zeker lijkt dat de vruchtlichamen zich altijd op en/of in primordieën van andere plaatjeszwammen ontwikkelen. In Pseudobaeospora, dat ik wat betreft de Europese soorten vrij recent onderhanden heb gehad, meen ik 13 soorten te kunnen onderscheiden, terwijl er nog niet zo heel lang geleden maar twee bekend waren. Ondertussen zijn er alweer een paar soorten bij gekomen. Maar uiteindelijk moet ik zeggen dat vrijwel alle plaatjeszwammen mij altijd geboeid hebben, met uitzondering misschien van Cortinarius, daar waren er mij gewoon teveel van! 8. Heb je een verklaring voor die merkwaardige concentratie van vondsten van de in ons land uiterst zeldzame Amanita vittadinii in Zuid-Holland? De Schubsteelamaniet (Amanita vittadinii) is één van de mooiste amanieten die ik ken. Hij komt vooral voor rond de Middellandse zee. Het was, toen ik aan Amanita begon, daarom een grote verrassing toen bleek dat deze zuidelijke soort zo rond 1940 in Delft gevonden was. Huisman publiceerde daarover in 1942 in Fungus. Tot mijn geluk bleek in ± 1950 dat de soort daar, in de Tuin voor Technische Botanie, nog steeds jaarlijks fructificeerde en kon ik er prachtig materiaal van verzamelen. Het ligt voor de hand te vermoeden dat hij met planten uit het Zuiden is ingevoerd, maar te bewijzen valt dat niet. Het is in dat verband interessant dat Reid in 1987 aannemelijk maakte dat A. vittadinii al sinds 1847 in Engeland, vooral in Norfolk (iets noordelijker dan Delft dus) voorkomt. Ondertussen is deze soort van vier vindplaatsen in Delft en Den Haag bekend. De laatste keer dat ik hem mocht aanschouwen was in 1992 in Den Haag, bij de Uithof, waar Nettie Kuling hem mij liet zien. Al verschijnt hij kennelijk maar sporadisch, we kunnen wel zeggen dat het relatief milde klimaat van de Nederlandse kust hem bevalt. 9. In een tijd dat we in Nederland aanzienlijk minder mobiel waren, maakte jij al reizen om een bepaalde paddenstoel te zien. Je bezocht bijvoorbeeld het gebied van de Langbroekerwetering om de daar waargenomen Lantaarnzwam te kunnen zien... 35

Interview.indd 35

12-12-2006 22:07:03

Toen ik pas aan Amanita begon, stuurde Rudie mij naar meneer Ferguson in Ede om de gewone soorten te leren kennen en te verzamelen. Geld voor de trein had ik niet, dus stapte ik ‘s morgens vroeg met een dik pak boterhammen op mijn fiets en reed de ± 100 km naar Ede, waar mijn gastheer al ongeduldig bij het tuinhek op me stond te wachten. Ik vroeg om wat te drinken en direct na een glas limonade reden we het bos in. We kregen gelukkig een aardige doorsnede van de Amanita-soorten van de droge zandgronden in handen. Na nog een glas limonade stapte ik dankbaar op mijn fiets en was na weer 100 km om 1 uur ’s nachts thuis. De volgende morgen was ik een beetje verbaasd dat Rudie het maar vreemd vond dat ik wat later dan anders op het Herbarium arriveerde. Dit evenement heeft me overigens wel geholpen. Ik kreeg een maandabonnement voor de trein voor mijzelf en mijn fiets, zodat ik ook eens een dagje naar bijv. Dwingelo of Enschede kon. Voor Zuid-Limburg kreeg ik zelfs een hotelovernachting vergoed. Die lange treinreizen bleken uiteindelijk ook goed voor mijn Engels. Eerst kocht ik Nederlandse pockets voor onderweg, maar daar vloog ik doorheen. Om de kosten wat te drukken heb ik me toen op Engelse boekjes geworpen. 10. ... of je reisde helemaal naar Brabant voor de Sterkopstinkzwam. Toen mij in 1960 door een bezoekster op het Herbarium een foto van de Sterkopstinkzwam (Lysurus cruciatus) werd getoond, sprong ik zowat uit mijn vel van enthousiasme en rustte niet voor ik zo nauwkeurig mogelijk de vindplaats wist. Een dag later zat ik met mijn fiets in de trein om uiteindelijk in Milheeze te geraken. De vindplaats was snel gevonden en bleek te bestaan uit een heel lange hoop van zaagsel en spaanders gemengd met mest, die daar, met toestemming van de bosbeheerder, door veevervoerders langs een bosweg was gestort. Er stonden op die hoop heel veel Sterkopstinkzwammen (en ook andere paddenstoelen), maar tot mijn grote teleurstelling was alles stijf bevroren door de eerste nachtvorst. Het ijs zat in de duivelseieren! Groot waren mijn verbazing en vreugde toen thuis bleek dat een deel van die eieren in vochtig zand onder een stolp zich toch keurig ontwikkelden (foto in Natura 1962(8)). Deze soort was in de periode 1915-1937 vier maal in Nederland gevonden in tuinen en kassen, maar heeft zich na 1961 (tweede vondst in Milheze), voor zover ik weet, niet meer in ons land vertoond. 11. “Slechts gelijkgestemde geesten kunnen bevroeden hoe vaak ik sinds 1960 die bewuste plek in de nazomer heb geïnspecteerd” (een citaat van jou uit een stuk over Amanita lividopallescens langs de Koningsweg bij Rhijnauwen). Kun je iets zeggen over deze hartstocht die velen van ons bekend zal voorkomen? Op het landgoed “Ter Horst” bij Voorschoten is een laan waar bijna elk jaar Boletus rhodoxanthus, de Roodnetboleet, en B. radicans, de Wortelende boleet, verschijnen en steeds moet ik per se gaan kijken of ze er weer zijn. In de omgeving zijn nog vier andere plekken waar ik de eerste soort wel eens gevonden heb, maar daar is hij niet zo trouw. En elke keer als ik deze zeldzame soorten daar weer zie ben ik diep tevreden. Met die Amanita lividopallescens, de Bleke amaniet, zat het een beetje anders. Toen ik de soort daar in Bunnik voor de eerste maal 36

Interview.indd 36

12-12-2006 22:07:03

in mijn leven zag ging het om één prachtig groot volwassen exemplaar. Ik wilde heel graag iets meer over de ontwikkeling en de eventuele variatie van die soort te weten komen. Maar een hele reeks van bezoekjes leverde niets op en dat was knap frustrerend. Later vond Fenna gelukkig nog eens heel mooi materiaal in het nabij gelegen “Amelisweerd”. 12. Nu de NMV in 2008 honderd jaar bestaat, ligt er het plan om weer zo’n ouderwetse paddenstoelententoonstelling te organiseren. Wat vind je daarvan? Dat lijkt me een uitstekend idee! Ik heb echter nog nooit een tentoonstelling van de NMV meegemaakt. De laatste was meen ik in 1952 in Maastricht, toen ik nog maar net in de mycologie aan de slag was. Maar je krijgt een aardige indruk van hoe zo’n expositie in elkaar stak als je het verslag leest in Fungus 18(5) van de driedaagse jubileum-tentoonstelling in Artis in 1948. Wel werkte ik mee aan drie herfsttentoonstellingen van district 7 (Rotterdam e.o.) van de NJN, die veel bezoekers trokken. De laatste dag was steeds heel druk met klassen van scholen uit de omgeving (mits de wethouder van onderwijs toestemming had verleend). We hadden steeds flink wat Reuzenbovisten in voorraad, daar die geregeld vervangen moesten worden omdat de kinderen (maar soms ook volwassenen!) daar steeds met hun vingers gaten in staken. Het is wel duidelijk dat zo’n tentoonstelling er nu wel heel anders uit zal moeten zien dan vroeger. De met mos of blad bedekte tafels met honderden bakjes met verse paddenstoelen zouden nu heel wat beschuldigende vingers ten gevolge hebben. (We hebben de mensen te goed bijgebracht dat ze heel zuinig moeten zijn op alles wat de natuur voortbrengt.) Een selectie van verse paddenstoelen zal er natuurlijk wel moeten zijn, maar veel meer zullen moeten worden getoond aan de hand van foto’s en aquarellen. Ik heb voor dat doel een stapeltje foto’s van Duitse kalenders bewaard en al eens een keer gebruikt voor een kleine tentoonstelling op het Herbarium, op panelen gewijd aan bijv. eetbare soorten, mycorrhizavormers, graslandsoorten, rode-lijst-paddenstoelen, enz. Een voordeel van die kalenderfoto’s is dat ze bijna altijd heel mooi zijn en meestal een zelfde formaat hebben. 13. Enkele van de meest prominente, huidige vakmycologen hebben onder jouw hoede bij het Rijksherbarium gestudeerd. Hoe valt deze Leidse bloeiperiode te verklaren? Ik heb heel veel geluk gehad met de gedreven studenten die naar het Rijksherbarium kwamen om zich op de studie van de plaatjeszwammen te storten. De meesten kwamen vanzelf, enkelen heb ik weten over te halen. (Eén van hen was zelfs bijna verdwenen in de jungle van Midden-Amerika). Een heel stel van hen heeft zich ontwikkeld tot mycologen van internationale faam. Wat ontegenzeggelijk heeft bijgedragen tot het succes van de Agaricologie in Leiden is het feit dat we er in slaagden het Flora Agaricina Neerlandicaproject van de grond te krijgen (en dat was verre van eenvoudig!). Dat leverde subsidies op voor heel wat manjaren onderzoek. We hadden toen een fijn team, waar ik nog steeds met groot genoegen en een beetje nostalgie aan terug denk. Buiten dat team waren er dan ook nog Rudie Maas Geesteranus, Kits van Waveren en later Kees Uljé, die met hun publicaties over resp, Mycena, Psathyrella en Coprinus de impact van “Leiden” op de Agaricologie nog eens extra versterkten. 37

Interview.indd 37

12-12-2006 22:07:03

14. Welk mycologisch onderzoek zou er volgens jou de komende jaren moeten plaatsvinden? Ik wil me hier in de eerste plaats beperken tot het agaricologisch onderzoek. Een eerste behoefte is natuurlijk de voltooiing van het Flora-project, nog steeds uniek in opzet en omvang. Met een 3/5 vaste mycoloog en een 4/5 Kits van Waveren-fellow, die ook nog andere taken heeft, zal dat, ondanks hun zeer grote inzet, niet meevallen. Helaas ben ik zelf door mijn conditie vrijwel geheel uitgeschakeld. Gelukkig is het dankzij het Kits van Waverenfonds ook mogelijk op beperkte schaal floraonderzoek buiten het Herbarium te honoreren en zo nu en dan, maar gezien de hoge kosten daarvan niet vaak, een promotie-onderzoek te financieren. Het al zo lang lopende karteringsproject en het monitoringsproject van de Nederlandse mycoflora, beide voortgekomen uit de Nederlandse Mycologische Vereniging, leveren een schat aan mycologische informatie op en zullen dat hoop ik nog lang blijven doen. 15. Kan je tot slot iets zeggen over de veranderingen binnen de systematiek die er dankzij DNA onderzoek aan (dreigen te) komen? musearia-groep Ongetwijfeld wachten ons nog heel wat onaangename verrassingen, zoals bijv. de vaststelling dat op grond van meerdere DNA-studies de Geschubde inktzwam en naaste verwanten thuishoren in de buurt van Lepiota en niet fulva-groep in buurt van de grote rest van de inktzwammen. (Ik kan er nog steeds niet A over uit!) En dat Lycoperdon in dezelfde regio thuishoort is minstens zo m cilrina-groep a verbijsterend! Maar veel lijkt ook onaangetast te blijven. Ik zag in drie n verschillende moleculair-fylogenetische bomen van Amanita dat de indei I ling in secties daarin vrijwel onveranderd was, met slechts enkele uitzona deringen, o.a. dat de soorten rond de Gele knolamaniet thuis horen in de virosa-groep sectie met de Parelamaniet en verwanten en niet in die met de Groene knolamaniet c.s., en dat lijkt mij helemaal niet zo’n slecht idee! Lepidella-groep Het is echter zeer te hopen dat de alfa-taxonomie, die zich bezig hield (en houdt) met het beschrijven en vergelijken van de macroscopie, Limacella microscopie, ultramicroscopie, chemie, anatomie, enz. van taxa, in ere L..zal worden gehouden en voldoende steun zal krijgen, want er zal steeds teruggegrepen moeten worden op de vragen: ‘Hoe ziet deze soort eruit?’ ‘Hoe kan ik hem herkennen?’ ‘ Waar komt hij voor?’ ‘Wat is zijn rol in de natuur?’ Enz. Aan het beantwoorden van de vraag waar in het bestaande systeem de moleculaire bliksem mogelijk nog meer zal inslaan, durf ik me niet te wagen. Daarvoor bevind ik me tegenwoordig te veel aan de periferie van de mycologie. Soms letterlijk, want de actieradius van Fenna en mij wordt steeds kleiner, o.a. ook doordat we steeds minder autorijden. Maar de duinen en de binnenduinrandbossen tussen Den Haag en Velzen worden nog steeds graag door ons befietst en bewandeld. Maar ik neem maar slechts enkele paddenstoelen mee die bijzonder zijn of waarvan ik per se wil weten hoe ze heten. Echt mycologisch onderzoek moet ik helaas opgeven, al is er nog genoeg dat ik heel graag uit zou willen zoeken. We genieten nog veel van wat we buiten tegenkomen (pas weer een nieuwe kijker gekocht!) en leven ons uit in onze tuin!

38

Interview.indd 38

12-12-2006 22:07:04

VLIEGENZWAMMEN DETERMINEREN



Thomas W. Kuyper sectie Bodemkwaliteit, Wageningen Universiteit, Postbus 47, 6700 AA Wageningen Kuyper, Th.W. 2007. Identifying the Fly agaric. Coolia 50(1): 39–41. Recent investigations have shown that Amanita muscaria, the Fly agaric, consists of three groups that are best considered as cryptic species, which cannot be recognized morphologically although they are quite distinct in molecular characters. Only one of these is known to occur in the Netherlands, whereas Alaska is a biodiversity hotspot for the Fly agaric, with all three species co-occurring. The brown variant of A. muscaria (A. regalis) does not merit species status, and is possibly not even a good infraspecific taxon. It is still unknown to what extent these three cryptic species differ ecologically, especially when they co-occur.

D

e Vliegenzwam (Amanita muscaria) is ongetwijfeld de meest bekende en gekende paddenstoel in Nederland. Zelfs de meeste splitters (taxonomen die veel gewicht toekennen aan kleine afwijkingen) lijken het daar over eens te zijn. Wel worden soms binnen de soort een aantal intraspecifieke taxa onderscheiden. Zo worden in het recente boek van Neville & Poumarat (2004) elf variëteiten en vormen van de Vliegenzwam gepresenteerd. Maar meer soorten vlieFoto: Yvonne Dijkman genzwammen? Natuurlijk, er was al langere tijd ruzie over de status van de Bruine vliegenzwam (Amanita regalis), die in Scandinavië bij naaldbomen wordt ge­ vonden. En in mediterraan Europa herkennen mycologen vaak oranjegele vliegenzwam­men met maar heel weinig witte stippen (Amanita aureola), hoewel sommige Neder­landse mycologen (waaronder ikzelf) zo oneerbiedig zijn te denken dat de kenmerken van deze soort vooral door het weer (veel regen) worden veroorzaakt. Maar voor de rest leek er toch weinig aan de hand op het gebied van vliegenzwammentaxonomie, althans tot drie jaar geleden. Oda en co-auteurs (2004) ontdekten op grond van een moleculaire studie dat de Vliegenzwam onder te verdelen was in drie geografisch gescheiden groepen (‘geogra­fische rassen’). Dit onderzoek riep verschillende nieuwe vragen op, waarvan voor som­mige mycologen de belangrijkste wellicht is of, en zo ja op welk niveau, deze geogra­fische verschillen vertaald moeten worden in een nieuwe taxonomie. Op die vraag is recentelijk door Geml en co-auteurs (2006) een overtuigend antwoord gegeven. Hun onderzoek bevestigde het eerdere 

Deel 10 in de reeks over recent ecologisch onderzoek aan schimmels

39

Vliegenzwam.indd 39

12-12-2006 22:08:24

onderzoek van Oda en anderen dat de Vliegenzwam in drie groepen uiteenvalt: • een exclusief Noord-Amerikaanse groep; • een arctisch-alpine groep die voorkomt in Noorwegen, Japan (boven 2000 m) en Alaska; • een groep uit de gematigde streken van Eurazië (van Groot-Brittannië tot Japan), maar die ook in Alaska werd aangetroffen. Terwijl dus bevestigd werd dat de Vliegenzwam in drie groepen uiteenvalt, bleek dat deze groepen niet als geografische rassen beschouwd konden worden: in Alaska werden vertegenwoordigers van alle drie groepen aangetroffen. Het gezamenlijk voorkomen van de drie groepen in een beperkt gebied bood de gelegenheid te toetsen of het hier gaat om moleculaire varianten van dezelfde soort (dan zou er bewijs gevonden moeten worden dat er menging van de drie moleculaire typen optreedt), zoals is aangetoond bij moleculaire varianten van bijvoorbeeld Hebeloma velutipes (Aanen et al., 2001) of Tricholoma sulphureum (Comandini et al., 2004). De alternatieve hypothese was dat het drie afzonder­lijke soorten betreft, die morfologisch niet, maar moleculair wel probleemloos herkend kunnen worden. Het onderzoek van Geml et al. liet er geen twijfel over bestaan dat hier sprake is van drie soorten Vliegenzwammen! Gelukkig hebben we in Nederland (voor zover we weten) maar één van die drie soorten… De moleculaire analyses konden daarnaast nog enkele andere interessante vragen rond de Vliegenzwam ophelderen. Een collectie uit Nieuw-Zeeland bleek probleemloos te passen in groep 3, hetgeen wijst op introductie van die Vliegenzwam in Nieuw-Zeeland vanuit Europa of Azië, maar niet vanuit Noord-Amerika. Het zou interessant zijn om een­zelfde analyse toe te passen op Vliegenzwammen die als exoten terecht gekomen zijn in Australië, ZuidAmerika of zuidelijk Afrika. Ook lijkt er geen aanwijzing te zijn dat er uitwisseling van Vliegenzwammen heeft plaatsgevonden van Europa naar Noord-Amerika of omgekeerd, ook niet recent onder in­ vloed van de mens. We moeten daarbij wel bedenken dat Geml et al. slechts 47 collecties moleculair onderzochten, en dat dat nog wat weinig is om heel stellige uitspraken te doen. Verrassend was hun conclusie dat er in Noord-Amerika wel migratie van Vlie­genzwammen Vliegenzwammen. Eén exemplaar verkeert duidelijk in twijfel over de eigen identiteit. Foto: Nico Dam

40

Vliegenzwam.indd 40

12-12-2006 22:08:25

vanuit Alaska naar het zuiden (in zuidwestelijke richting naar Californië, in zuidoostelijke richting naar New York) was opgetreden, maar dat ze geen aanwijzing konden vinden voor migratie in noordwaartse richting. Omdat de soortvorming binnen de Vliegenzwammen zich al lang geleden heeft voorgedaan (Geml et al. schatten dat de peri­ode van soortvorming zo’n 7,5 ± 4,5 miljoen jaar geleden was), is natuurlijk de vraag hoe Vliegenzwammen de ijstijden hebben overleefd. Ze denken dat er ook tijdens de laatste ijstijd(en) in Alaska altijd refugia zijn gebleven die niet onder het ijs bedekt waren, en waar dwergberken, dwergwilgen en Dryas (ook een mycorrhizapartner van de Vliegen­zwam) konden overleven. Die verklaring lijkt overigens te botsen met de resultaten van het onderzoek van Henk den Bakker (2005) aan Leccinum scabrum, waar juist wel aan­wijzingen zijn voor migratie in oostelijk NoordAmerika in noordelijke richting, gevolgd door een overstap via Groenland naar Europa, waarna de soort haar tocht in zuidelijke richting voortzette. Ten slotte stelden Geml et al. vast dat bruine vliegenzwammen (“A. regalis”) bij alle drie soorten voorkomen. De mogelijkheid dat die bruine vliegenzwammen alle tot dezelfde groep behoren, kon als uiterst onwaarschijnlijk (een kans van minder dan één op duizend) worden verworpen. Daarmee moet A. regalis als soort worden opgeheven. De vraag of hier slechts sprake is van een door klimaat of weer bepaalde variatie (zoals bij A. aureola?) of dat het kenmerk een erfelijke basis heeft die teruggaat tot de tijd voordat de Vliegenzwam zich in drie soorten opsplitste kon in dit onderzoek niet beantwoord worden. Ook ontbrak in dit onderzoek een ecologische component. Komen alle Vliegen­zwammen bij dezelfde boomsoort(en) voor of is er sprake van enige ecologische differen­tiatie, waarbij sommige soorten een voorkeur hebben voor berken en andere voor naald­bomen (spar, den)? Het feit dat vrijwel alle collecties van vliegenzwammen uit groep 2 een naald­boom als meest waarschijnlijke mycorrhizapartner hebben, geeft aan dat hier nog een interessant terrein braak ligt. Het regelmatig(er?) optreden van Amerikaanse eik als partner voor de Vliegenzwam in Nederland zou wellicht in een ander licht komen te staan. Waar Nederland (voor zover bekend) slechts één soort Vliegenzwam heeft, komen er in Japan twee soorten voor, en in Alaska zelfs drie. Wie had dat gedacht: Alaska als biodiversity hotspot voor Vliegenzwammen (de plek met de hoogste soortenrijkdom)? Geml et al. vermoeden dat dit verschijnsel wellicht ook geldt voor een (groot) aantal andere ectomycorrhizapaddenstoelen van het noordelijk halfrond, met name van Noord-Amerika. Hoog tijd, kortom, voor een NMV-werkweek in Alaska (of oostelijk Siberië)… Literatuur Aanen, D.K., Th.W. Kuyper & R.F. Hoekstra 2001. A widely distributed ITS polymorphism within a biological species of the ectomycorrhizal fungus Hebeloma velutipes. Mycological Research 105: 284–290. Bakker, H.C. den 2005. Diversity in Leccinum – A molecular phylogenetic approach. Proefschrift, Universiteit Leiden. Comandini, O., I. Haug, A.C. Rinaldi & Th.W. Kuyper 2004. Uniting Tricholoma sulphureum and T. bufonium. Mycological Research 108: 1162–1171. Geml, J., G.A. Laursen, K. O’Neill, H.C. Nusbaum & D.L. Taylor 2006. Beringian origins and cryptic speciation events in the Fly agaric (Amanita muscaria). Molecular Ecology 15: 225–239. Neville, P. & S. Poumarat 2004. Amaniteae. Fungi europaei, Vol. 9. Oda, T., C. Tanaka & M. Tsuda 2004. Molecular phylogeny and biogeography of the widely distributed Amanita species, A. muscaria and A. pantherina. Mycological Research 108: 885–896.

41

Vliegenzwam.indd 41

12-12-2006 22:08:25

Gaat de Violette gordijnzwam vooruit of was 2006 alleen een goed jaar voor deze soort? Mirjam Veerkamp1 & Nico Dam2 1

Pelikaanweg 54, 3985 RZ Werkhoven 2 Hooischelf 13, 6581 SL Malden

Veerkamp, M. & Dam, N. 2007. Is Cortinarius violaceus picking up, or was 2006 merely a good year? Coolia 50(1): 42–43. We report abundant fructification of Cortinarius violaceus in the thick leaf layer of a mature Beech forest. Judging from several other recent finds, it looks as if this species is rather indifferent to the soil type, and really is inclining.

V

olgens de Kaartenbijlage van het Overzicht van Paddenstoelen in Nederland (2000) komt de Violette gordijnzwam (Cortinarius violaceus) in 10 uurhokken voor. Gezien de opvallende verschijning en de goede herkenbaarheid hebben we te maken met een voor Nederland zeldzame soort. In oktober 2006 moest Mirjam voor haar werk weer enkele beukenbossen met veel dood hout inventariseren. Als eerste was bosreservaat het Pijpebrandje in het Speulderbos aan de beurt. Een halve dag al ging het van dode beuk naar dode beuk, maar onwillekeurig is de blik ook gericht op de terrestrische paddenstoelen. De ervaring heeft geleerd dat er in dit bos met een dik bladerdek weinig mycorrhizasoorten staan en zeker geen echte beukenbegeleiders. De enige opvallende soort die hier veel voorkomt is de Okergele gordijnzwam (Cortinarius delibutus). Dit was al zo in 1988, toen het bos binnen het bosreservatenprogramma op pad­ denstoelen werd onderzocht, en dat was nog steeds zo in 2000 en 2001 toen de dode beuken­ stammen geïnventariseerd zijn. Dit jaar stonden er opeens wel Beukenrussula’s (Russula fellea) en Stevige braakrussula’s (Russula mairei) in het dichte bladerpakket in het bos. Gaat het dan langzamerhand ook beter met de mycorrhizasoorten in bossen met een dik bladpakket? Voor echte opwinding zorgde echter de vondst van één vruchtlichaam van de Violette gordijnzwam. Nog dezelfde avond kon de soort gedemonstreerd worden op de paddenstoe­ lenbijeenkomst in Wageningen. De volgende dag ging de reis naar het beukenbos in de Dassenberg nabij Apeldoorn in het Kroondomein. Nico had zin om een dagje mee te gaan naar dit in de herfst afgesloten gebied. Bij aankomst bleek hij al enige exemplaren van de Violette gordijnzwam buiten het hek gescoord te hebben. Eenmaal binnen het hek bleken in het hele bos verspreid Violette gordijnzwammen te staan, vaak in een dikke strooisellaag. We hebben ze niet geteld, maar het moeten zeker 50 vruchtlichamen geweest zijn. De volgende dag vol optimisme naar het beukenbos op Weversbergen bij Dieren. Hier had Mirjam in het rijke paddenstoelenjaar 2000 immers al eens een exemplaar van de Violette gordijnzwam gevonden. De hoge verwachtingen werden zelfs al uitgesproken op het beheerskantoor, waar ze een bordje voor de auto moest ophalen. Maar niets grilliger dan het voorkomen van paddenstoelen, want het feestje wat betreft de Violette gordijnzwam was gestopt, ook voor de bossen die erna nog bezocht zijn. Voor de houtzwammen bleef het span­ nend maar daarover een andere keer. 42

Cviolaceus.indd 42

12­12­2006 22:10:11

Figuur 1: De ons bekende verspreiding van de Violette gordijnzwam (Cortinarius violaceus) in Nederland. Stippen staan ook al in de Verspreidingsatlas, sterren zijn nieuwe meldingen (die ook nog niet allemaal in het karteringsbestand zitten). De bovenbeschreven vondsten van dit jaar in beukenbossen staan niet op zichzelf. Het ver­ spreidingskaartje van de Violette gordijnzwam op basis van de meest recente stand van zaken (zie figuur) ziet er al heel anders uit dan dat in de Verspreidingsatlas. En ook dit kaartje is vast nog niet compleet. Er zijn enkele recente meldingen uit Drenthe, en de soort is de afgelopen paar jaar ook gevonden in Willinks Weust (bij Winterswijk), Boerskotten (bij Oldenzaal), het Schuitwater (bij Venlo) en de Schinveldse bossen (in Zuid-Limburg). Merkwaardig is dat de biotoop van die verschillende vondsten nogal uiteenloopt. Sommige vondsten stammen uit bossen op kleiige bodem met maar weinig strooisel (De Kleibos bij Roden; Willinks Weust), andere daarentegen uit bossen met een dikke onverteerde strooisellaag (Dassenberg), soms zelfs sterk verbraamd (Schinveldse bossen). En ook voor de mycorrhizapartner lijkt de Violette gordijnzwam niet erg kieskeurig te zijn: beuk, hazelaar, populier, berk, den, spar, alles wordt bij de vondsten van de afgelopen tijd genoemd. We zijn wel benieuwd. Worden onze bossen paarser? Dank aan Ad vd Berg voor stipte bezorging van de kaartgegevens en aan Inge Somhorst voor meldingen uit het hoge noorden.

43

Cviolaceus.indd 43

12­12­2006 22:10:15

COLUMN

N

Ochroleuca versus solaris

door Rob Chrispijn

ee, we gaan het niet over het weer hebben. Het was bizar, dit afgelopen najaar, maar we gaan het er niet over hebben! Extreme omstandigheden bieden wel een mooie gelegenheid om het gedrag van organismen te bestuderen. In ons geval zijn dat natuurlijk paddenstoelen. Wie profiteerden, wie lieten het afweten en wie trokken zich nergens wat van aan? Om met die laatste categorie te beginnen: een robuuste soort als de Geelwitte russula (Russula ochroleuca) gaf er na wekenlange nazomerse droogte toch de brui aan; om pas ruim een week nadat er 20 tot 30 mm regen was gevallen hier en daar weer boven de grond te komen. Een relatief vroege soort als de Zonnerussula (R. solaris), die zich begin september plaatselijk met vrij veel exemplaren liet zien, vond het daarna ook meteen welletjes en is niet meer terug gekomen. Dat roept de vraag op hoe de programmering er uit ziet van de verschillende soorten en hoe groot de verschillen zijn in de energiehuishouding tussen de paddenstoelensoorten. Laten we er voor het gemak van uit gaan dat elke zwamvlok zoveel mogelijk sporen probeert te verspreiden tegen een zo gering mogelijke investering aan energie. Wat hoeveelheid sporen betreft, doet de Geelwitte russula het beter dan de Zonnerussula, domweg omdat de eerste meer vluchten produceert. Er is een plek in de buurt van mijn huis in Drenthe waar ik de Geelwitte russula dit seizoen zeker vier keer met verse exemplaren heb gezien. De vraag is nu, heeft deze russula meer te verteren, kan hij het breder laten hangen dan een Rode Lijstsoort als de Zonnerussula? Komt, onder de huidige omstandigheden, de Geelwitte russula makkelijker aan zijn energie dan een fijnproefer als de Zonnerussula? Of is het vooral een gevolg van genetische programmering, waardoor een moederbig routineus een dozijn biggen werpt, terwijl bij een zoogdier als de mens twee jongen tegelijk al bijzonder is? Uit de vele vragen kunt u al afleiden dat in dit stukje geen antwoord valt te verwachten. Ik weet ook niet of er ergens fundamenteel mycologisch onderzoek wordt verricht dat inzicht gaat geven in hoe de energiehuishouding van de verschillende paddenstoelensoorten is geregeld. Maar soms lees je een verslag van een onderzoek dat opeens licht werpt op een zaak die daarvoor nog duister was. Zoals die Wageningse onderzoekers die het verschil in bodemleven van jong en oud grasland onderzocht hadden en aantoonden dat naarmate grasland ouder wordt de microfauna sterk verandert. Bijvoorbeeld de springstaarten-bevolking ondergaat een ingrijpende wijziging wat soortensamenstelling betreft, waardoor – naarmate grasland ouder wordt – zich planten kunnen vestigen waarvan de wortelstelsels geen verweer hebben tegen springstaarten van jonge graslanden! Hoe graslandpaddenstoelen in dit netwerk van relaties passen, wordt niet vermeld. Maar elke keer als het lukt om weer een tipje van de sluier op te lichten, vervult me dat met grote vreugde. Leve de wetenschap!

44

Column.indd 44

12-12-2006 22:12:30

PADDENSTOELENVERGIFTINGEN IN NADER PERSPECTIEF Piet Kuiper Biologisch Centrum, postbus 14, 9750 AA Haren Kuiper, P.J.C. 2007. Another look at mushroom poisoning. Coolia 50(1): 45–46. Three cases of mushroom poisoning (i) by small brown fungi, eaten by small children in the garden, (ii) by Agaricus xanthoderma and (iii) Amanita phalloides are discussed against the background of advice by mycologists to medical doctors.

I

n Coolia 49(3) van vorig jaar geven Nico Dam en Joost Kazus vele nuttige tips over het onderwerp “Wat te doen als men je hulp inroept bij paddenstoelvergiftigingen?”. Wellicht kan de volgende informatie verder helpen. Het verzoek om hulp komt altijd onverwacht. Het zou mijns inziens goed zijn als het aantal van ongeveer 100 jaarlijkse informatieverzoeken over een mogelijke paddenstoelenvergiftiging van het Nationaal Vergiftigings Informatie Centrum (NVIC) over een periode van 10 of 20 jaar uitgewerkt zou worden in een atlas van paddenstoelvergiftigingen. Welke soorten betreft het en op welke plaats is geplukt? Met een dergelijke atlas is men enigszins voorbereid op een mogelijk verzoek. Hieronder geef ik 3 voorbeelden uit eigen ervaring. Een kleuter die in de tuin rondkruipt en een bruin paddenstoeltje in zijn mond stopt, een voorbeeld dat ook door Dam en Kazus al genoemd is. Meestal gebeurt er niets, maar een uur na het opeten kan de kleuter buikpijn krijgen en braken. In dit laatste geval kwam de vader met een bruin paddenstoeltje uit zijn tuin. Alnicola escharoides, de Bleke elzenzompzwam, was de boosdoener. De kans op een veel meer giftig bruin paddenstoeltje in de tuin als Galerina marginata is echter niet nul. Wellicht is het mogelijk vanuit de database van de NMV de kans te berekenen, dat een kleuter de pech heeft van alle bruine paddenstoeltjes in de tuin uitgerekend deze laatstgenoemde giftige soort in zijn mond te stoppen. Dit gegeven kan helpen bij een advies over een voorkomend geval in deze categorie. Een tweede vergiftiging betrof Agaricus xanthoderma, de Karbolchampignon. Meestal ruik je of proef je dat je deze paddenstoel beter kan laten staan, maar na het eten van deze champignon lag de patiënt met zeer zware kolieken in het ziekenhuis. De zwarte sporen in een restje gebakken paddenstoelen gaven duidelijk aan dat we niet met de Groene knolamaniet (Amanita phalloides) te maken hadden, maar met bovengenoemde Karbolchampignon. Het laatste vergiftigingsgeval betreft wel de Groene knolamaniet. Het is van belang te informeren of de betrokken paddenstoelenzoeker afkomstig is uit Zuidoost-Azië: in de rijstvelden komt aldaar een smakelijke olijfgroene Volvariella-soort voor. Dit laatste was het geval in 2004. Een overgebleven verzamelde paddenstoel bleek Russula olivacea, de Gerimpelde (olijfgroene) russula te zijn, een waarneming die het vermoeden van de arts dat er sprake was van vergiftiging door een Groene knolamaniet, ondersteunde. Bij de Groene knolamaniet geldt zeker dat voorkomen beter is dan genezen. In Drenthe is deze soort relatief zeldzaam, niet algemeen, volgens de Atlas van Nederlandse Paddenstoelen. Toen in augustus 2005 vele exemplaren te zien waren langs de Groninger straatweg tussen Paterswolde en Groningen en ook in Haren, was de noodzaak van aan de bel trekken dui45

Vergiftigingen.indd 45

12-12-2006 22:13:44

delijk. De gang naar de televisie is geen dagelijkse bezigheid, maar je voorkomt wellicht een tweede geval van vergiftiging door deze soort. Er is toen ook positief gereageerd door asielzoekerscentra, die direct een waarschuwing lieten uitgaan. Literatuur Dam, N. & Kazus, J. 2006. Paddenstoelvergiftingen. Wat te doen als men je om informatie vraagt? Coolia 49: 165-166. Nauta, M.M. & Vellinga, E.C. 1995. Atlas van Nederlandse Paddenstoelen. Balkema, Rotterdam, p. 51.

ZUID-HOLLANDSE ZWAMDAG 2007 De Zuid-Hollandse Zwamdag wordt dit jaar gehouden op zaterdag 3 maart. Plaats van samenkomst is zoals gebruikelijk Natuurcentrum “De Boshoek”, Bospad 3 (achter het Bachplein) in Schiedam. Per openbaar vervoer te bereiken met de trein naar Schiedam-Nieuwland en vervolgens tramlijn 21 of 23 richting Woudhoek. Uitstappen bij de halte Bachplein. Vanaf deze halte een klein stukje teruglopen. Wie met de auto komt moet op de A20 (Gouda - Hoek van Holland) afrit 10 nemen naar Schiedam-Noord. Onderaan de afslag linksaf, dit is de Churchilllaan. Deze laan volgen tot het derde verkeerslicht. Er staat op een gegeven moment rechts een aanduiding voor het komende kruispunt. Op een blauw bord staan vier pijlen, één voor rechtsaf, één voor rechtdoor en twee voor linksaf. Hier de baan voor rechtdoor kiezen. (In feite moet je enigszins schuin oversteken.) Na een bocht om het gebouw “De Blauwe Brug” heen de bordjes naar “De Boshoek” volgen. Aan het eind van de flat die je passeert de auto parkeren en te voet verder, de trambaan oversteken. Degenen die uit de richting Hoek van Holland komen of door de Beneluxtunnel moeten ook afrit 10 nemen en linksaf onderaan de afslag, maar daarna bij het eerste verkeerslicht linksaf. Dit is dan weer de Churchilllaan. Zie verder hierboven (één verkeerslicht extra). De vertegenwoordigers van de werkgroepen vertellen over het wel en wee van het afgelopen jaar. Ook zijn er vast wel een paar mensen die hun persoonlijke ervaringen met ons willen delen. Graag tijdig aan mij doorgeven! Dus minstens een week van te voren. Aan het eind van de middag zal ik zelf weer enkele stereo-foto’s laten zien. Vanaf 10.00 uur is er koffie of thee. De lunchpauze is om ongeveer 12.30 uur (zelf brood meebrengen). Om ongeveer half vier zijn we meestal wel uitgezwamd. Het is een goede gelegenheid om nieuwe contacten te leggen of oude te hernieuwen. Ik hoop weer veel ZuidHollanders en andere belangstellenden te ontmoeten en gezellig bij te praten! Grieta Fransen

46

Vergiftigingen.indd 46

12-12-2006 22:13:45

ALLERGIE VOOR BOLETEN Ab Bennink1 & Bernhard de Vries2 Drostenstraat 46 7921WB Zuidwolde Roerdomplaan 222 7905 EL Hoogeveen

1 2

Bennink, A & de Vries, B. 2007. Allergic to Boletes. Coolia 50(1): 47–48. We report about allergic reactions that occurred after eating Boletes. In three separate years the first author consumed small quantities of Boletus edulis and Boletus badius. After one hour he started to feel really ill, having nausea and diarrhoea. The third time he recovered within four hours after medication against allergy.

V

oor het eerst dat ik (A. Bennink) met de verschijnselen (achteraf dus waarschijnlijk allergie) te maken heb gehad is met een paddenstoelexcursie in Echten. Dat is ongeveer 8 jaar geleden. We hebben toen allemaal een stukje van een jong en vers exemplaar van het Eekhoorntjesbrood (Boletus edulis) geproefd. Ik mocht het uitdelen. Ongeveer een uur na de excursie begon ik mij niet lekker te voelen. Ik werd wat rood in mijn gezicht en kreeg een licht tintelend gevoel. Het werd steeds erger en ongeveer twee uur later had ik diarree en moest overgeven. De rode kleur had zich uitgebreid, ook op mijn armen. Ik heb er de hele avond last van gehad (rood, misselijk en diarree). De volgende ochtend was alles weer voorbij en als vanouds. Op dat moment dachten we hier nog aan vergiftiging door aanraking van giftige paddenstoelen tijdens de excursie en het eten met vieze handen, omdat verder niemand last had gehad na de excursie. De tweede keer dat ik enige last had, was na de excursie van twee jaar geleden toen we voor het eerst in dorpshuis de Boerhoorn gerechten hadden bereid. Toen was het ook een uur na het eten van de gerechten dat ik niet helemaal fit was toen ik thuis kwam. Ik werd wat rood in mijn gezicht en een beetje misselijk. Na ongeveer twee uur in bed te hebben gelegen en geslapen had ik geen last meer. Toen dachten we aan een combinatie van paddenstoelen en alcohol (anderhalf glas wijn). Het derde geval was op 30 september 2006. Na een heerlijke wandeling (excursie) kregen we om half één een heerlijke soep met tortellini’s (of hoe ze ook mogen heten) waarin gedroogde boleten, Eekhoorntjesbrood en Kastanjeboleet, verwerkt waren. Het smaakte zo goed dat ik twee keer opschepte. Na een uurtje begon de rode kleur op mijn gezicht weer zichtbaar te worden, met een tintelend gevoel. Ik werd weer wat misselijk met een opgezet gevoel in mijn buik. Beginnende diarree was het gevolg en een snel opkomende verkoudheid. Een allergietablet van een van de gasten mocht niet baten. Het werd snel erger waarna ik naar huis ging om twee uur. Eenmaal thuis kreeg ik heftige diarree en ging naar bed. Beroerd was ik en misselijk. De rode kleur breidde zich uit over het gehele lichaam en mijn hoofd en handen werden wat opgezet. Ook kreeg ik het wat benauwd. Mijn vrouw vertrouwde het niet en belde de huisarts. Zij kwam binnen tien minuten. Na overgeven en diarree vertelde ik mijn verhaal. Zij stelde allergie vast en gaf mij hiervoor een injectie. Inmiddels was het ongeveer drie uur. Hierna heb ik tot ongeveer half 6 geslapen. Ik werd wakker en alles leek over en was voorbij alsof er niets aan de hand was geweest. Zo ging het, en voorgoed zal ik geen Boleten meer tot mij nemen. Want ik neem aan dat

47

Vergiftigingen.indd 47

12-12-2006 22:13:45

dit de boosdoener is geweest. Ik kan normaal alles eten, ook in het buitenland, en heb nooit ergens last van zover ik weet. Ook van andere soorten paddenstoelen heb ik nooit last gehad voor zo ver ik mij kan herinneren. Uit bovenstaand relaas blijkt dat zelfs de zo onschuldige Boleten soms wat minder onschuldig uitpakken. De symptomen waar Ab mee te maken kreeg komen overeen met die welke Watling (1995) beschrijft bij Paxillus involutus (Gewone krulzoom), Armillariella (Honingzwammen) en enkele andere groepen fungi. Gelukkig was de keuze van een injectie met anti-allergeen in dit geval juist. Zou hetzelfde middel bij een eventuele herhaling weer zo snel werken of moeten we rekening houden met de kans op serieuze gevolgen, beschadiging van nieren of lever bij Paxillus, bij een herhaling? Het is in elk geval duidelijk dat de gevoeligheid voor bepaalde paddenstoelen per persoon sterk kan verschillen. Watling beschrijft bijv. bij Agaricus xanthoderma (Karbolchampignon), die doorgaat voor giftig, dat sommige mensen die soort zonder problemen kunnen eten. De termen “eetbaar” en “niet eetbaar” zijn dus minder strikt te hanteren dan we dachten.

Boletus edulis: niet altijd even onschuldig. (Figuur: Machiel Noordeloos)

Literatuur Watling, R. 1995. Children and toxic fungi: The essential medical guide to fungal poisoning in children. Royal Botanic Garden Edinburgh

Foto: Maurice van der Molen 48

Vergiftigingen.indd 48

12-12-2006 22:13:47

“Boek”bespreking Dähncke, Rose Marie & Sabine Maria Dähncke: La Palma, Pilze. 2004. 1 CD-Rom. Verlag Andreas Mächler, Supperstr. 41, CH-4125 Riehen. € 24,95 + porto.

D

e Dähnckes zijn bekend om hun populaire boeken met 700 en 1200 kleurenfoto´s van Middeneuropese paddenstoelen. De laatste 27 jaren wonen ze op het Canarische eiland La Palma, waar zij meer dan 400 soorten verzamelden, determineerden (met hulp van diverse specialisten) en fotografeerden. De resultaten vinden hun neerslag op deze CD-Rom. Inhoud: Inleiding door de auteurs, voorwoord door A. S a n t o s Guerra, technische instructies (de CD opent zichzelf in de computer en staat het afdrukken van de platen op 12 x 12 cm toe, in mijn printer echter maar 6 × 6 cm), indexen van Latijnse namen (vlgs. epitheton, met opgave van de determinator) en Duitse volksnamen, 400 kleurenfoto´s met wat natuurlijk substraat maar niet in het natuurlijk biotoop, en met extreem korte teksten zonder enige opgave van onderzocht materiaal en vindplaats, een lijst van veelbelovende locaties voor het verzamelen, een lijst van eetbare soorten (met verwijzing naar dezelfde set van platen, 20 kookrecepten, en “contact” (waar je naar de website van de auteurs geleid word). Het is opmerkelijk hoeveel van de besproken soorten goede bekenden zijn uit MiddenEuropa. W. Gams

49

bb_LaPalma.indd 49

12-12-2006 22:16:40

VERENIGINGSMEDEDELINGEN

Algemene Ledenvergadering & Open Middag van de Bibliotheek Het bestuur nodigt alle leden uit de Algemene Vergadering en de Open Middag van de Bibliotheek bij te wonen op zaterdag 10 februari 2007 in het gebouwencomplex van het Centraalbureau voor Schimmelcultures/NIOB, Uppsalalaan 8, op de Uithof bij Utrecht (telefoon 030-2122600). Reisinformatie Openbaar vervoer: Vanaf Utrecht C.S. kunt u gebruik maken van bus 12 of 12S. U stapt uit bij de halte “Bestuursgebouw”. Daar steekt u de Heidelberglaan over, en komt op de Universiteitsweg. Als deze weg een bocht maakt, loopt u rechtdoor. Dit is de Uppsalalaan. U vindt het Centraalbureau voor Schimmelcultures aan uw rechterhand. De hoofdingang ligt naast de sportvelden. Auto: 1. Vanuit richting Breda/Den Bosch (A27) na knooppunt Lunetten (kruising met de A12) de borden aanhouden: Uithof/UMC. Nadat u de snelweg heeft verlaten gaat u bij het verkeerslicht linksaf. Bij het volgende verkeerslicht naar rechts en daarna weer de eerste weg rechts. Dit is de Uppsalalaan. U vindt het gebouw aan uw rechterhand. De hoofdingang ligt naast de sportvelden. 2. Vanuit richting Arnhem of Den Haag/Rotterdam (A12) bij Utrecht richting Hilversum (A27) aanhouden. Verder als onder 1. 3. Vanuit richting Amersfoort (A28): Richting Utrecht aanhouden en de afslag De Uithof nemen. Verder als onder 1. 4. Vanuit richting Hilversum (A27): Bij knooppunt Rijnsweerd de afslag De Uithof nemen. Verder als onder 1. 5. Vanuit richting Amsterdam via de A2 zijn er twee mogelijkheden. Of u rijdt door tot knooppunt Ouderijn en gaat via de A12 (richting Arnhem) naar de A27 (richting Hilversum. En verder volgens 1. Of u neemt vanaf de A2 voor Utrecht reeds de afslag Maarssen, RingwegNoord; richting Ringweg Utrecht blijven volgen (A27, A28) tot richting De Uithof wordt aangegeven. Afslag De Uithof nemen. Verder als onder 1. De vergadering begint om 10.30 uur. Vanaf 10.00 uur is er koffie. In de middagpauze is er geen lunch verkrijgbaar, maar wel diverse dranken, o.a. koffie en thee. U dient dus zelf uw lunch mee te nemen. Zie de volgende pagina voor de agenda.

50

bestuur.indd 50

12-12-2006 22:28:00

Agenda LEDENVERGADERING 1. Opening 2. Ingekomen stukken en mededelingen 3. Notulen van de algemene ledenvergadering van 11 februari 2006. Deze notulen zijn als concept meegestuurd met Coolia jaargang 50 nummer 1 4. Jaarverslag van het bestuur; inclusief de diverse commissies 5. Vragen aan de diverse commissies bibliotheek, Coolia, kartering 6. Financieel verslag van de penningmeester 7. Verslag van de kascommissie met aansluitend benoeming nieuw lid in deze commissie 8. Begroting 2006 9. Bestuurswisseling. Menno Boomsluiter en Joost Stalpers treden conform het aftreedschema af. Ze zijn herkiesbaar. Het bestuur stelt voor hen beiden te benoemen in hun huidige functies. Dora Stalpers treedt reglementair af en stelt zich niet herkiesbaar. Het bestuur stelt voor Jacques Gelderblom in de functie van secretaris te benoemen 10. Jaarverslag van de Wetenschappelijke Commissie 11. Samenstelling van de Wetenschappelijke Commissie. Jacques Gelderblom treedt reglementair af en is niet herkiesbaar. De Wetenschappelijke Commissie stelt voor Nico Dam als lid te benoemen 12. Jaarverslag van de Commissie Paddestoelen en Natuurbehoud. 13. Samenstelling van de Commissie Paddestoelen en Natuurbehoud 14. Bespreking jubileumprogramma 15. Procedure benoeming ereleden 16. Logo 17. Bespreking excursieprogramma 2007 en de werkweken 2007 en 2008 18. Rondvraag 19. Sluiting Middagpauze

OPEN MIDDAG BIBLIOTHEEK Ook dit jaar wordt de open middag van de bibliotheek weer gecombineerd met de Algemene Vergadering. Deze dag kunt u gebruiken om de bibliotheek te bekijken, maar ook om uw boeken/tijdschriften over paddenstoelen en gerelateerde onderwerpen door te verkopen aan leden van de NMV. Als u boeken te verkopen heeft, dan kunt u telefonisch contact opnemen met de bibliothecaris, Gerard Verkley, liefst voor 15 januari. Hij kan u dan de gang van zaken nader uitleggen en indien nodig adviseren over prijzen en dergelijke. Inschrijving op te verkopen boeken en tijdschriften kan al vanaf 10 uur, en na afloop van de vergadering tijdens de lunchpauze, waarna de verloting zal plaatsvinden (ongeveer 14.00 uur). De boeken dienen na de loting contant te worden afgerekend bij de kassa. U kunt ook weer nieuwe publicaties van het CBS kopen. Op alle, ook de meest recente CBS-publicaties, geldt deze dag een korting van 20%.

51

bestuur.indd 51

12-12-2006 22:28:00

MYCOLOGISCHE BOEKWINKEL Alle hieronder vermelde werken kunnen schriftelijk of per e-mail worden besteld bij het secretariaat NMV: Centraalbureau voor Schimmelcultures, t.a.v. secretaris NMV, Postbus 85167, 3508 AD, Utrecht; e-mail: [email protected] . Een rekening met acceptgiro wordt met de boeken meegestuurd. Afhankelijk van het gewicht zal per bestelling bij een bestelling tot 10 kg maximaal € 6,20 verzend- en administratiekosten in rekening worden gebracht. Door meerdere boeken tegelijk te bestellen kunt u dus een aanzienlijk bedrag besparen. Daarnaast gelden nog steeds de volgende COMBINATIEKORTINGEN (voor leden en nietleden, zolang de voorraad strekt): Bij bestelling van: Twee delen van de Atlas: € 5,00 korting Overzicht + twee delen Atlas: € 10,00 korting Publicaties van de Nederlandse Mycologische Vereniging OVERZICHT VAN DE PADDESTOELEN IN NEDERLAND Arnolds, Kuyper & Noordeloos (red.), herdruk 1999: € 32,50 (niet-leden € 42,00; zie de hierboven vermelde combinatiekorting). Supplement 1. Index, 1996: € 6,75 (niet leden € 9,00). Supplement 2. Namenlijst, Rode Lijst, 1996 (herdruk): € 7,50 (niet leden € 9,75). VERSPREIDINGSATLAS (KAARTENBIJLAGE BIJ HET OVERZICHT VAN DE PADDESTOELEN IN NEDERLAND). Vellinga, Lennie, Chrispijn & Veerkamp, 2000 (zie de hierboven vermelde combinatie-korting). Deel 1 (Agaricales): € 14,75. Deel 2 (Aphyllophorales, Phragmobasidiomycetidae, Gasteromycetes, Ascomycotina en Myxomycotina): € 14,75. Bovenstaande boeken zijn ook zonder porto- en administratiekosten te verkrijgen: na telefonische afspraak en tegen contante betaling bij Dora Stalpers op het CBS, Uppsalalaan 8 te Utrecht (Uithof) (secretariaat NMV, tel. 030-2122600) of bij Marijke Nauta op het Nationaal Herbarium, Einsteinweg 2 te Leiden (071-5273500). GIDS VOOR DE PADDESTOELEN IN HET MEETNET Arnolds & Veerkamp, 1999: € 11,35. Dit boekje is voor deelnemers aan het monitoringproject gratis. Het is niet verkrijgbaar in de boekhandel. Te verkrijgen bij M. Veerkamp of E. Arnolds. PADDESTOELEN (brochure), 3e druk, 1994. € 1,00. BEDREIGDE EN KWETSBARE PADDESTOELEN IN NEDERLAND Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst, Arnolds & Kuyper, 1996: UITVERKOCHT.

52

bestuur.indd 52

12-12-2006 22:28:00

COOLIA: losse afleveringen van recente jaargangen (vanaf 1991; Coolia 34 tot en met 45) en Supplement Coolia 38 (Aardsterren) kunnen nog worden besteld bij het secretariaat. Hieronder vermelde prijzen zijn per aflevering en exclusief verzendkosten. Oudere jaargangen kunnen voortaan alleen nog op de open dag van de bibliotheek worden verkregen. Coolia Losse afl.: 34 t/m 42 vanaf 43 Suppl. Coolia 38 (Aardsterren) Suppl. Coolia 46 (Stekelzammen)

prijs voor leden € 2,50 € 4,50 € 5,50 € 8,00

prijs voor niet-leden € 4,00 € 6,75 € 6,75 € 10,00

Verkrijgbaar bij het Expertisecentrum LNV: BEDREIGDE EN KWETSBARE PADDESTOELEN IN NEDERLAND. Toelichting op de Rode Lijst, Arnolds & van Ommering, 1996. Rapport IKC Natuurbeheer nr. 24. € 8,00 (incl. portokosten). Dit boek is te bestellen bij het Expertisecentrum LNV, Postbus 482, 6710 BL Ede (e-mail: [email protected]; tel. 0318-822500). Mycologische publicaties verkrijgbaar bij de KNNV uitgeverij • • • • • •

Paddestoelen en Natuurbeheer. Th. W. Kuyper (red.) € 8,95 (NMV- en KNNV leden; niet-leden € 11,25). Mededeling 212. De winst- en verliesrekening van de Nederlandse natuur. Vereniging Onderzoek Flora en Fauna. Jaarboek 1997. € 14,95 (NMV- en KNNV-leden; niet-leden € 19,95). Paddestoelen in Flevoland. Van Zanen, Bremer & Van der Aa (red.), 2000. € 12,45 (NMVen KNNV-leden; niet-leden € 14,95). Paddestoelen in beeld. F. Bos, 2000. € 3,75 (NMV- en KNNV-leden; niet-leden € 4,75). Paddestoelvriendelijk Natuurbeheer. P.J. Keizer € 17,95 (NMV- en KNNV-leden); nietleden € 19,95. Basisboek Paddenstoelen. Nico Dam, Thom Kuyper & Marjo Dam. € 12,95 (NMV- en KNNV-leden; niet-leden € 14,95)

De laatste twee zijn ook via het NMV secretariaat te bestellen. Bestelwijze publicaties KNNV: stort het juiste bedrag vermeerderd met € 3,50 verzenden administratiekosten op gironummer 13208 van de KNNV-uitgeverij te Utrecht onder vermelding van code en titel(s) die u wenst te bestellen. Bij bestelling van ‘Paddestoelen in beeld’ zijn de verzendkosten € 1,75 (vanaf vier exemplaren echter weer € 3,50).

53

bestuur.indd 53

12-12-2006 22:28:00

FLORADAG Zaterdag 17 maart 2007 te Leiden De Floradag zal worden gehouden op zaterdag 17 maart 2007 in Leiden in de collegezaal van het Nationaal Herbarium, Einsteinweg 2, Leiden. De zaal bevindt zich aan de rechterachterkant van het gebouw (in het felgekleurde deel). Het Nationaal Herbarium ligt op 15 minuten lopen van het centraal station van Leiden in het Bio Science Park. De Einsteinweg is een zijweg van de Plesmanlaan, die op zijn beurt weer een zijweg is van de A44 (afslag Leiden). Er is ruime parkeergelegenheid. Alleen koffie en thee zijn verkrijgbaar. De lunch dient u zelf mee te nemen. Er zijn geen restaurants of winkels in de nabije omgeving. Het thema van deze dag is de systematiek van enkele groepen van de plaatjeszwammen (Agaricales). De lezingen beginnen om 10.30 uur; vanaf 10.00 uur is er koffie/thee. Programma 10.30 – 11.00 Eef Arnolds (Beilen): Slank en verleidelijk, maar lastig: Amanieten zonder ring 11.00 – 11.45 Chiel Noordeloos (NHN Leiden): Fluweelboleten in Nederland – uit de problemen? 11.45 – 12.30 Ursula Eberhard (CBS Utrecht): Biogeography and delimitation of species in the Xerocomus subtomentosus group 12.30 – 14.00 Middagpauze 14.00 – 14.30 Dirk Stubbe (UV Gent): Lactarius sect. Plinthogali; een perspectief vanuit Europa en Azië 14.30 – 15.00 Delia Co (NHN Leiden): A new view on the taxonomy of the hyperlarge genus Entoloma 15.00 – 15.30 Marijke Nauta (NHN Leiden): Lyophyllum in Nederland Elisabeth Jansen secretaris Wetenschappelijke Commissie

microscopiedag Voor diegenen die zich na het volgen van een beginnerscursus (of natuurlijk anderszins de beginnersschoenen ontgroeid zijn) verder willen verdiepen in het werken met de microscoop organiseert de Wetenschappelijke Commissie een gecombineerde excursie/microscopiedag. Datum: 12 mei 2007 Plaats: CBS, op de Uithof te Utrecht Het programma volgt in het april-nummer van Coolia.

Elisabeth Jansen secretaris Wetenschappelijke Commissie

54

bestuur.indd 54

12-12-2006 22:28:00

Mycologische agenda 2007 Wat? Nieuwjaarsbijeenkomst Algemene ledenvergadering Open middag bibliotheek Floradag Vlaamse Mycologendag Cristella weekend Microscopiedag

Wanneer? 13 januari 10 februari 10 februari (‘s middags) 17 maart 24 maart 4–6 mei 12 mei

Waar? WICC, Wageningen CBS, Utrecht CBS, Utrecht Nat. Herbarium, Leiden Provinciehuis, Leuven, B Winterswijk CBS, Utrecht

Rectificatie ledenlijst In de ledenlijst is per abuisWim Ligterink nog als regionale coördinator voor de kartering opgevoerd. Deze taak is (al enige tijd!) overgenomen door André Houter.

Chemicalienverkoop Op de Nieuwjaarsbijeenkomst (zie volgende pagina) is een beperkt aantal standaardchemicaliën via de NMV verkrijgbaar. Buiten de vereniging om zijn chemicaliën verkrijgbaar via de volgende twee web-adressen: http://www.champignons-passion.be http://www.pilzzentrum.de/pilzlehrschau.html

Gezocht: oude nummers van Coolia Enkele leden zijn op zoek naar oudere nummers van Coolia, die ook niet meer in het archief zijn. Het gaat om jaargang 45 nummer 2, jaargang 43 nummer 1, jaargang 30 nummer 4, jaargang 28 nummers 1 en 3, jaargang 10 nummer 3, jaargang 9 nummer 2, jaargang 6 nummer 1, jaargang 5 nummer 1, jaargang 2 nummer 4, jaargang 1 nummers 1, 2 en 3. Heeft U die nummers dubbel en bent U bereid een ander lid te helpen? Neem dan contact op met het secretariaat: [email protected] of telefoon 030-2122600 (tijdens kantooruren op maandag en woensdag). U kunt ze ook opsturen naar het secreta­ riaatsadres: NMV, Uppsalalaan 8, 3584CT Utrecht. Meenemen naar de nieuwjaarsbijeenkomst of de Algemene LedenVergadering kan natuurlijk ook. 55

bestuur.indd 55

12-12-2006 22:28:00

NIEUWJAARSBIJEENKOMST ZATERDAG 13 JANUARI 2007 te Wageningen De Nieuwjaarsbijeenkomst zal weer plaatsvinden in het WICC (Wageningen International Congress Centre), Lawickse Allee 11 te Wageningen (tel. 0317-490133). Het WICC is met het openbaar vervoer te bereiken vanaf NS-station Ede-Wageningen met bus 83 of 84, en vanaf NS-station Arnhem met bus 50, 80 of 81. Uitstappen bij het busstation Wageningen; het WICC ligt op vijf minuten lopen vanaf het busstation, iets westwaards. Voor diegenen die per auto komen: het WICC ligt in het centrum van Wageningen, aan de ventweg van de doorgaande weg van Arnhem naar Rhenen; er is ruim parkeergelegenheid. Vanaf ongeveer 10.00 uur is er in de kantine van het WICC koffie te verkrijgen. Het is niet toegestaan om in de kantine uw zelf meegebrachte lunch te nuttigen, wel kunt u er allerlei lunchgerechten kopen. Leden die mycologische zaken willen tentoonstellen, verkopen, ruilen of weggeven dienen dit eveneens voor zaterdag 6 januari te melden. Er kan dan voor een geschikte plaats worden gezorgd. In de lunchpauze zal de boekhandel Architectura & Natura aanwezig zijn. Chemicaliënverkoop (zie ook pag. 51): De volgende chemicaliën kunnen worden besteld: Ammonia, KOH 5% en KOH 10%, Melzer’s reagens, Katoenblauw, Congorood en mogelijk ijzersulfaatkristallen; daarnaast ook immersieolie en dekglaasjes. Bestelling van chemicaliën voor 7 januari bij Dora Stalpers: email: [email protected] of jastalpers@hotmail. com of telefonisch na 19.00 uur 035-5417475. NMV artikelen: Er is een standje met t-shirts, tasjes, enz. van de NMV. Tijdens de lunchpauze zullen de meeste NMV-publicaties verkrijgbaar zijn (voor prijzen zie elders in deze Coolia). Programma (voorlopig) 10.30 – 10.40 Welkomstwoord 10.40 – 11.10 Lenie Bakker: Myxomyceten van de Wassenaarse Parken 11.10 – 11.25 Menno Boomsluiter: Jubileum 2008 11.25 – 11.40 Uitreiking Cool en van der Lekprijs 11.40 – 12.10 Lezing door de winnaar of winnares Cool en van der Lekprijs 12.10 – 13.40 Lunchpauze 13.40 – 14.00 Nico Dam: Sporenwerpen: een nieuwe Olympische discipline? 14.00 – 14.20 Mirjam Veerkamp of Eef Arnolds: Paddestoelenmeetnet 14.20 – 14.50 Geert de Vries: Paddenstoelen in het naaldbos zijn niet los verkrijgbaar 14.50 – 15.20 Chiel Noordeloos: Fluweelboleten in Nederland: de problemen eindelijk opgelost 15.20 – 15.50 Aldert Gutter: Glinsteringen des jaars 15.50 – 16.00 Stip Helleman: De werkweken van 2007 16.00 Sluiting Graag tot zaterdag 13 januari! 56

bestuur.indd 56

12-12-2006 22:28:00

BESTUUR VAN DE NEDERLANDSE MYCOLOGISCHE VERENIGING L.M. Jalink, voorzitter, Jan Vermeerlaan 33, 2343 CT Oegstgeest, tel. 071-5156768 Mw. T.M.A. Stalpers-den Brinker, secretaris, Torenlaan 43, 3742 CR Baarn, tel. 035-5417475 Secretariaatsadres: Centraalbureau voor Schimmelcultures, postbus 85167, 3508 AD Utrecht, tel. (receptie): 030-2122600, e-mail: [email protected] Dr. W.G. van der Sluis, penningmeester, Beatrixstraat 28, 4101 HK Culemborg, tel. 0345-513348, gironummer 90902, e-mail: [email protected] M.W. Boomsluiter, publiciteitscoördinator, T. van Lohuizenstraat 34, 8172 XL Vaassen, tel. 0578574108, e-mail: [email protected] S.B.R. Helleman, werkweekcoördinator, Sweelinck 78, 5831 KT Boxmeer, tel. 0485-577213 Dr. J.A. Stalpers, vertegenwoordiger Wetenschappelijke Commissie, Torenlaan 43, 3742 CR Baarn, tel. 035-5417475 A. Stroo, excursiecoördinator, Haarlemmerstraat 73H, 2312 DL Leiden, tel. 071-5135472, e-mail: [email protected]

LEDENADMINISTRATIE Mw. M.J. Dam, Hooischelf 13, 6581 SL Malden, tel. 024-3582421, [email protected]

REDACTIE COOLIA Postadres: redactie Coolia, t.a.v. M.M. Nauta, NHN, Postbus 9514, 2300 RA Leiden E-mail adres: [email protected]

Eindredactie N.J. Dam, Hooischelf 13, 6581 SL Malden, tel. 024-3582421 Mw. Y. Dijkman, G. van Dinterstraat 13, 5246 EJ Rosmalen, tel. 073-6420472 Mw. M.M. Nauta, Jan Vermeerlaan 33, 2343 CT Oegstgeest, tel. 071-5156768

Buitenredactie R. Chrispijn, Jodenweg 1, 8385 GP Vledderveen, tel. 0521-381934 M.M. Groenendaal, de Ruyterstraat 91, 1792 AM Oudeschild, tel. 0222-322321 M.J.H. Kortselius, Morsebellaan 88, 2343 BN Oegstgeest, tel. 071-5172966 S. Lomas, Akkerhoornbloem 7, 2317 KP Leiden, tel. 071-5211972 M.E. Noordeloos, Solingenstraat 12, 2804 XT Gouda, tel. 0182-538684

OPROEP AAN AUTEURS Kopij is van harte welkom, en dient te worden gezonden naar het redactie-adres. Wilt u de redactie van Coolia wat werk uit handen nemen, neem dan vooraf contact op met de redactie over uw plannen. De redactie behoudt zich het recht voor teksten aan te passen of in te korten. Als de kopij digitaal wordt aangeleverd, dan het liefst met zo weinig mogelijk opmaak. Tabellen dienen aangeleverd te worden door de kolommen te scheiden met behulp van één ‘tab’ en niet met spaties. Indien u uw bijdrage per e-mail wilt verzenden: graag de bestandsnaam van uw bijdrage beginnen met ‘Coolia-...’. Tekeningen, grafieken en zwart-wit platen ontvangen wij het liefst als origineel. Indien u ze toch zelf wilt scannen: tekeningen op 1200 dpi, zwart-wit platen op 300 dpi op origineel formaat van Coolia. Opsturen kan per e-mail, op flop of op CD-Rom.

COPYRIGHT Het copyright voor tekst en illustraties van de artikelen berust bij de Nederlandse Mycologische Vereniging. Auteurs behouden te allen tijde het recht om onderdelen van de tekst en de illustraties voor andere doeleinden te gebruiken. Voor overname van hele artikelen is toestemming van de redactie vereist.

kaft_achter.indd 1

8-12-2006 20:52:56