VAN WENS NAAR UITVOERING JUNI 2015

circulaire economie VAN WENS NAAR UITVOERING JUNI 2015

Raad voor de leefomgeving en infrastructuur

Samenstelling Rli

De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) is het

Mr. H.M. (Henry) Meijdam, voorzitter

strategische adviescollege voor regering en parlement op het

A.M.A. (Agnes) van Ardenne-van der Hoeven

brede domein van duurzame ontwikkeling van de leefomgeving

Ir. M. (Marjolein) Demmers MBA

en infrastructuur. De raad is onafhankelijk en adviseert gevraagd

E.H. (Eelco) Dykstra, MD

en ongevraagd over langetermijnvraagstukken. Met een integrale

L.J.P.M. (Léon) Frissen

benadering en advisering op strategisch niveau wil de raad

Ir. J.J. (Jan Jaap) de Graeff

bijdragen aan de verdieping en verbreding van het politiek en

Prof. dr. P. (Pieter) Hooimeijer

maatschappelijk debat en aan de kwaliteit van de besluitvorming.

Prof. mr. N.S.J. (Niels) Koeman Ir. M.E. (Marike) van Lier Lels Prof. dr. ir. G. (Gerrit) Meester Ir. A.G. (Annemieke) Nijhof MBA Prof. dr. W.A.J. (Wouter) Vanstiphout Algemeen secretaris Dr. R. (Ron) Hillebrand Raad voor de leefomgeving en infrastructuur Oranjebuitensingel 6 Postbus 20906 2500 EX Den Haag [email protected] www.rli.nl

CIRCULAIRE ECONOMIE

PRINT

2

INHOUD DEEL 1: ADVIES 1

Stelselmatige aanpak voor een circulaire economie

5

circulaire economie

1.2 Adviesvraag: hoe schaalniveaus optimaal te benutten?

Gebruik Nederlands voorzitterschap van de EU in

2016 voor een circulaire agenda

48

6

Handreiking voor organisatie

52

6

1.1 Aanleiding: noodzaak en kansen van transitie naar een

5

7 8

1.3 Hoofdlijnen van het raadsadvies: eigen kracht én samenhang

10

1.4 Opbouw van het advies

12

DEEL 2: ANALYSE

55

1 Noodzaak, definitie en kansen van een circulaire 2

economie

Het wegnemen van belemmeringen blijft

noodzakelijk

13

3

Transitieagenda voor het Rijk: eigen kracht

én samenhang

17

3.1 Stel transitieagenda op

18

3.2 Stap 1 van agenda: gemeenschappelijke visie

19

3.3 Stap 2 van agenda: gemeenschappelijke doelen

21

3.4 Stap 3 van agenda: taakverdeling ministeries uitgaande van

eigen kracht

3.5 Stap 4 van agenda: hoe om te gaan met verliezers 4

23 39

Transitieagenda voor provincie, regio en (samen-

werkende) gemeenten: eigen kracht én samenhang

CIRCULAIRE ECONOMIE | INHOUD

56

1.1 Noodzaak is groot

57

1.2 Definitie circulaire economie

59

1.3 Kansen nader uitgewerkt

61

1.3.1 Kansen voor Europa

61

1.3.2 Nationale kansen

62

1.3.3 Regionale en lokale kansen

64

2

Een circulair toekomstbeeld

69

2.1 Verschillende scenario’s en wensbeelden

70

2.2 Toekomstbeeld nodig voor transitiepad

70

2.3 Rli’s toekomstbeeld voor een circulaire economie

71

2.4 Tot slot: een toekomstbeeld, niet hét toekomstbeeld

73

42

PRINT

3

3

Belemmeringen voor een circulaire economie

74

3.1 Institutionele belemmeringen

75

3.2 Belemmeringen in weten regelgeving

77

3.3 Economische belemmeringen

79

3.4 Maatschappelijke belemmeringen

81

3.5 Belemmeringen in kennis en innovatie

82

Bijlagen 84 Bijlage A. Overzicht beleidsdoelen

84

Bijlage B. Overzicht rapporten over werkgelegenheidseffecten

87

Literatuur 90 Begrippenlijst 98 Totstandkoming 101 Overzicht publicaties

104

Colofon 106

CIRCULAIRE ECONOMIE | INHOUD

PRINT

4

deel 1 | ADVIES

PRINT

5

1

STELSELMATIGE AANPAK VOOR EEN CIRCULAIRE ECONOMIE PRINT

6

1.1 Aanleiding: noodzaak en kansen van transitie naar een circulaire economie

van machtsverhoudingen en conflicten in grondstofleverende regio’s, voor dat grondstofprijzen en de leveringszekerheid van grondstoffen fluctueren.

Grondstoffenefficiëntie en -schaarste zijn grote uitdagingen in deze 21e

Dit heeft, ten tweede, invloed op het verdienvermogen van Nederland.

eeuw. Niet alleen uit milieuoverwegingen, maar zeker uit economische en

Ten derde zorgt ook de toenemende mondiale vraag naar grondstoffen

politiek-strategische overwegingen. Met een transitie naar een circulaire

en de daardoor stijgende milieudruk voor de noodzaak van een circulaire

economie kan Nederland deze uitdagingen het hoofd bieden. In een

economie. Deze milieudruk overschrijdt nu al de grenzen van een duurzaam

circulaire economie worden grondstoffen langer en hoogwaardiger

gebruik van de aarde.2 De noodzaak om te zoeken naar alternatieve

(streven naar oneindig hergebruik) in de keten gehouden, in plaats van

manieren van omgaan met grondstoffen, die de economie versterken,

afgedankt na (eenmalig) gebruik – zoals in het huidige lineaire systeem.

is daarmee groot.

Dat betekent economisch waardebehoud én waardecreatie en er treden minder schadelijke milieueffecten op. Hergebruik van producten en

Voor de Nederlandse economie biedt een transitie naar een circulaire

grondstofstromen is een belangrijke verbetering, maar een circulaire

economie verschillende kansen: een grotere onafhankelijkheid van de

economie gaat een stap verder: al bij het ontwerp van producten en

import van grondstoffen, nieuwe economische verdienmodellen en een

diensten (ecodesign) wordt het hergebruik en behoud van materialen

afnemende milieubelasting. Dat een transitie naar een circulaire economie

ingecalculeerd (zie Deel 2, paragraaf 1.2 voor de in dit advies gehanteerde

deze kansen met zich mee brengt, is op zich geen nieuw inzicht. Het is in

definitie van circulaire economie).

de afgelopen jaren door verschillende partijen, in diverse toonaangevende publicaties betoogd (McKinsey, 2013; Bastein et al., 2013; Ellen MacArthur

De noodzaak voor Nederland om een dergelijke circulaire economie te

Foundation, 2013). Voor de raad is vooral van belang dat de kansen op

ontwikkelen, ligt in de ogen van de raad op drie domeinen. Zo is aller-

verschillende schaalniveaus anders uitpakken en een andere uitwerking,

eerst de economie in Nederland sterk afhankelijk van de import van

beloning, prikkels en ondersteunend beleid nodig hebben. Grondstof-

grondstoffen. Nederland haalt gemiddeld 68% van zijn grondstoffen uit

stromen, producten dienstencategorieën hebben immers vaak een eigen

het buitenland (CBS, 2012, zie Deel 2, paragraaf 1.1). Europa als geheel is zelfs voor 54 schaarse en economisch belangrijke1 materialen voor 90% afhankelijk van import van grondstoffen van buiten Europa (European Commission, 2014). Die afhankelijkheid zorgt er, samen met verschuivingen

CIRCULAIRE ECONOMIE | deel 1: advies | Hoofdstuk 1

1 Ook wel kritische materialen genoemd. 2 In 2009 beschreven Rockström et al. negen planetaire grenzen waarbinnen de mensheid moet navigeren om duurzaam gebruik te kunnen maken van de hulpbronnen van de aarde (Rockström et al., 2009). Op dit moment worden vier van die grenzen al overschreden (Steffen et al., 2015).

PRINT

7

dynamiek en eigen schaalgrootte. Bouwmaterialen moeten door hun

Op hetzelfde schaalniveau

gewicht en de daarmee gepaard gaande transportkosten veelal lokaal

Allereerst kunnen op hetzelfde schaalniveau kansen worden gemist.

worden hergebruikt. Elektronica en auto’s worden echter geassembleerd

Inspanningen kunnen binnen een schaalniveau namelijk consistenter op

met componenten van over de gehele wereld. Als partijen, zoals produ-

elkaar worden afgestemd. Daardoor kunnen partijen strategieën kiezen die

centen, consumenten, overheden of wetenschap, aan de slag gaan met

elkaar versterken. Dit kan geïllustreerd worden met het voorbeeld van de

een circulaire economie zitten ze dan ook zelden standaard aan dezelfde

aanleg van warmtenetten in regio’s in Nederland (Tweede Kamer, 2015b).

tafel, terwijl in discussies over circulaire economie die indruk soms wel

Hierbij worden woningen verwarmd met restwarmte die afkomstig is uit de

wordt gewekt. Het realiseren van onderdelen van een circulaire economie

industrie, uit diepere aardlagen, of met de warmte van afvalcentrales in de

is volgens de raad altijd schaalafhankelijk. Daarom vraagt de raad om

regio, ontstaan door verbranding van restafval (zie Kader 1).

‘schaalspecifieke’ aandacht in beleidsprocessen. Kader 1. Keuzes op hetzelfde schaalniveau hangen samen Om de vele kansen voor een circulaire economie verder te brengen, meent

In een circulaire economie is verbranding van restafval de laatste optie,

de raad dat een stelselmatige aanpak op de verschillende schaalniveaus

na storten. Door verbranding worden hitte en elektriciteit opgewekt.

(Europees, nationaal, regionaal en/of lokaal) nodig is en nadere uitwerking

De verwachting is dat er in een circulaire economie minder beroep zal

verdient. Dit vormt de aanleiding voor dit advies.

worden gedaan op de capaciteit van de afvalverbrandingsinstallaties. Huidige beleidskeuzes kunnen hier haaks op staan. Een voorbeeld op lokaal niveau is de mega-investering in de realisatie van een warmte-

1.2 Adviesvraag: hoe schaalniveaus optimaal te benutten?

transportleiding ‘Noorderwarmte’ om Amsterdam Noord van warmte

Hoewel in de afgelopen jaren op heel veel plekken initiatieven genomen

te voorzien. Deze warmte wordt opgewekt door verbranding van afval

zijn op het gebied van circulaire economie, is de aandacht voor het belang

bij een verbrandingsinstallatie. Als tijdelijke oplossing is dat een logi-

van schaal daarbij gering. De raad constateert dat daardoor kansen worden

sche strategie. Zeker omdat deze warmtenetten op basis van restwarmte

gemist.

van afvalverbrandingsinstallaties een aanjager kunnen zijn voor het ontstaan van open netten (smart-grids voor warmte) waarop ook andere energiebronnen aangesloten kunnen worden (bronnen als geothermie, biomassa, power to heat). Op de lange termijn blijft echter aanpassing


PRINT

8

van dergelijke warmtevoorzieningen noodzakelijk. Immers, het circulaire

De voorbeelden maken duidelijk dat beslissingen op het ene schaalniveau

gedachtegoed gaat uit van zo weinig mogelijk verbranding van grond-

consequenties hebben op een ander schaalniveau of, op de langere termijn,

stoffen en zo optimaal mogelijk hergebruik.

voor een transitie naar een circulaire economie. Ze laten de noodzaak zien van een goede afstemming tussen partijen, zowel binnen als tussen schaal-

Bij de afweging om mee te werken aan een dergelijke investering is

niveaus, om zo kansen niet te missen.

het vanuit het circulaire gedachtegoed belangrijk om de afbouw van de verbrandingscapaciteit van het Afval Energie Bedrijf (AEB) mee te nemen

De raad stelt in het licht van het voorgaande in dit advies de volgende

in de besluitvorming. Dat wil zeggen dat vanaf het begin duidelijk moet

vraag centraal:

zijn hoe de afbouw van deze warmtecapaciteit kan worden opgevuld door restwarmte van andere bedrijven of bronnen (geothermie) te

Hoe kan de (rijks)overheid bijdragen aan het optimaal benutten van de

gebruiken. Is dit niet vanaf het begin helder, dan kunnen de inves-

kansen van een transitie naar een circulaire economie op de verschillende

teringen in de warmtetransportleiding als een lock-in gaan werken op

schaalniveaus (Europees, nationaal, regionaal en/of lokaal)?

de afbouw van de capaciteit van het AEB en daarmee als lock-in voor het realiseren van een circulaire economie.

De raad richt zich in het advies primair op het rijksniveau en gaat daarbij in op de rol van de verschillende ministeries. Tevens beschrijft de raad de mogelijkheid om als rijksoverheid via het Nederlandse voorzitterschap

Tussen schaalniveaus

in 2016 invloed uit te oefenen op het Europese niveau. Hoewel de aan-

Ook tussen de verschillende schaalniveaus kunnen kansen worden gemist.

bevelingen in dit advies vooral aan het Rijk gericht zijn, beseft de raad dat

Een voorbeeld waaruit blijkt dat goede afstemming tussen schaalniveaus

een transitie naar een circulaire economie betrokkenheid van vele partijen

noodzakelijk is, is de landelijke keuze om recycling van plastic in te voeren in

vergt: bedrijfsleven, burgers, kennisinstellingen, maatschappelijke organi-

2008. Deze keuze vergt op lokaal niveau goede inzamelsystemen en een ge-

saties én decentrale overheden. Het Rijk kan een circulaire economie niet

coördineerde aanpak binnen regio’s over de vestiging van recyclingfabrieken

in zijn eentje tot stand brengen. Vanuit het besef dat een gezamenlijke inzet

om suboptimalisatie te voorkomen. Of het voorbeeld van de landelijke keus

van alle betrokken partijen noodzakelijk is, bespreekt de raad ook een voor-

om biologisch afbreekbaar kunststof te promoten. In dat geval moet bij

stel voor een stelselmatige aanpak voor regio, provincies en gemeenten.

lokale partijen dit kunststof wel gesorteerd en gerecycled kunnen worden.

Aanbevelingen aan het bedrijfsleven en aan specifieke ketens zijn in dit


PRINT

9

advies buiten beschouwing gelaten. De reden daarvoor is dat er naar de mening van de raad geen uniforme toewijzing van taken mogelijk is. Immers, elke keten vraagt om maatwerk en heeft te maken met keten- en gebiedsspecifieke kenmerken. Voor stimulering van duurzaam gedrag van burgers verwijst de raad naar het Rli-advies ‘Doen en laten: effectiever milieubeleid door mensenkennis’ (Rli, 2014a).

1.3 Hoofdlijnen van het raadsadvies: eigen kracht én samenhang In dit advies betoogt de raad dat voor Nederland de tijd is aangebroken om de volgende stap te zetten op het gebied van afval en kringlopen: van afvalmanagement naar grondstoffenmanagement, met zowel waardebehoud als waardecreatie. Nederland heeft in de afgelopen decennia een sterke positie

regeerakkoord uitgeroepen, door het stimuleren van een (Europese) markt

in Europees en internationaal verband opgebouwd in het omgaan met

voor duurzame grondstoffen en het hergebruiken van schaarse mate-

afvalstromen. Nu is er een noodzaak én kans om deze positie uit te bouwen

rialen (Regeerakkoord, 2012). Verschillende beleidsprogramma’s van de

naar een koploperspositie op het gebied van het behoud en creëren van

Ministeries van Infrastructuur en Milieu (IenM), Economische Zaken (EZ)

waarde van en met grondstoffen. De hieruit voortvloeiende vernieuwingen

en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) zijn gericht op onder

(technisch, organisatorisch en economisch) kan Nederland in binnen- en

meer grondstofefficiëntie, circulair ontwerp van producten (ecodesign) en

buitenland vermarkten. De ‘circulaire economie’ is de vlag waaronder deze

het faciliteren van het gebruik van diensten in plaats van het eigendom

verandering wordt voorgesteld, een economie die groei mogelijk maakt

van producten. Regio’s, steden en bewonersgroepen in Nederland ontwik-

door grondstoffen langer en hoogwaardiger in de economie te houden.

kelen plannen om circulariteit in stad of wijk te verwezenlijken. Provincies verkennen de thematiek in hun strategische beleidsvorming (bijvoor-

Aanzetten tot deze transitie naar een circulaire economie zijn al aanwezig.

beeld de provincies Friesland, Utrecht, Noord-Holland, Zeeland, Noord-

Het kabinet heeft de circulaire economie tot een van de doelen in het

Brabant). Bedrijven passen (onderdelen van) hun bedrijf aan op circulaire


PRINT

10

uitgangspunten (bijvoorbeeld DSM, tapijtfabrikanten Interface en Desso en

Het uitgaan van eigen kracht moet, volgens de raad, de kern worden van

Van Houtum papier).

een circulaire agenda van overheden in de komende jaren. Daartoe doet de raad een aantal aanbevelingen: aan het Rijk, aan provincies, regio’s en

In de ogen van de raad is het voor Nederland de uitdaging om op deze

gemeenten. De raad doet een oproep om ook via het Nederlandse voor-

aanzetten voort te bouwen en meer samenhang te creëren, zodat circulaire

zitterschap van de EU een circulaire economie Europees verder te

economie zich van experiment naar gemeengoed ontwikkelt. Daarvoor is

ontwikkelen. Tot slot kondigt de raad aan om een stakeholderbijeenkomst

een stelselmatige aanpak nodig op alle schaalniveaus (Europees, natio-

te organiseren om mogelijke vervolgstappen en afstemmingsvormen

naal, regionaal en/of lokaal). Zo’n aanpak zorgt voor het realiseren van een

tussen de verschillende overheidslagen te verkennen.

goede afstemming op en tussen schaalniveaus, en die is volgens de raad nodig. Want is er inderdaad zoveel vraag naar circulaire hubs of hotspots,

De kern van de aanbevelingen in dit advies is de aansporing aan het Rijk

wat bijvoorbeeld Amsterdam, Rotterdam en Parijs willen worden? Streven

om een gezamenlijke circulaire agenda op te stellen en deze te verbinden

partijen niet teveel naar hetzelfde? Op welke terreinen moeten Europese

aan strategische doelen en concrete acties voor de verschillende mini-

landen gezamenlijk optrekken en op welke is juist profilering nodig? Wat

steries. Op deze manier wordt een ‘gedeelde stip aan de horizon’ gekop-

maakt Nederland en regio’s daarbinnen kansrijk in een circulaire economie,

peld aan concrete uitvoeringsmaatregelen. De verschillende ministeries

en wat onderscheidt Nederland van Vlaanderen of Luxemburg? Waarin

zouden in goede samenhang, maar uitgaand van ieders eigen kracht,

onderscheidt de provincie Overijssel zich van de provincie Zeeland? Tot

specifieke maatregelen moeten nemen die passen bij hun taakomschrijving.

op heden is er onvoldoende aandacht voor de schaalspecifieke aanpak van

In het advies worden hier voorstellen voor gedaan, onder andere voor

een circulaire economie. Initiatieven werken elkaar daardoor weliswaar niet

een bedrijvenbeleid dat zich richt op in een circulaire economie kansrijke

per se tegen, maar versterken elkaar wellicht ook niet. Landen en regio’s

Nederlandse sectoren en kansrijke (nieuwe) ketens. Voor een doordacht

moeten meer uitgaan van eigen kwaliteiten in relatie tot die van andere, en

infrastructureel en logistiek rijksbeleid ter ondersteuning van veranderende

zich op die manier onderscheiden. Met eigen kwaliteiten of kracht doelt de

vervoerstromen in Nederland. Voor een prominente plaats voor circulaire

raad op de eigen sterktes, kenmerken en omstandigheden van een regio,

economie in de Nationale Wetenschapsagenda. Het uitgaan van de eigen

provincie of land.

krachten moet ook centraal staan in het beleid van de decentrale overheden. Een deel van de acties die voortkomen uit dat beleid, bestaat uit standaardmaatregelen die elke decentrale overheid moet nemen:


PRINT

11

streven naar een afvalloze regio en naar industriële symbiose4. Hiervoor moeten regio’s een strategie ontwikkelen. Op alle schaalniveaus speelt tot slot de voorbeeldfunctie van overheden een essentiële rol, bijvoorbeeld door een inkoopen aanbestedingsbeleid op basis van circulaire uitgangspunten. Deze hoofdlijn van het advies wordt in de volgende hoofdstukken nader toegelicht.

1.4 Opbouw van het advies In hoofdstuk 2 van Deel 1 wordt kort ingegaan op de huidige initiatieven en geeft de raad zijn kijk op de vraag waarom een circulaire economie nog geen gemeengoed is. In hoofdstuk 3 staan de aanbevelingen van de raad. Wat moet er gebeuren om de transitie naar een circulaire economie dichter bij te brengen? Hoe ziet een transitieagenda eruit? Hoofdstuk 4 gaat in op de andere actoren in de keten met aanbevelingen aan provincies, regio’s en gemeenten. In hoofdstuk 5 wordt een advies gegeven gericht op de Europese context. Tot slot wordt in hoofdstuk 6 een handreiking voor organisatie gegeven. In Deel 2 van het advies wordt dieper ingegaan op de problematiek van de circulaire economie en worden de achtergronden bij onderdelen van Deel 1 geschetst. het scheiden en recyclen van afvalstromen moet bijvoorbeeld in elke gemeente goed georganiseerd zijn. Een ander deel bestaat uit het voortbouwen op en versterken van de eigen krachten in de regio (zoals bedrijvigheid, specifieke stromen). Daardoor onderscheiden regio’s zich van elkaar, met elk een specifieke mix van zelfvoorzienendheid, deeleconomie3,


3 Economie waarin wordt ingezet op zoveel mogelijk delen of hergebruiken van producten of diensten. 4 Rest- en bijproducten van het ene bedrijf worden gebruikt als grondstof voor het andere bedrijf (zie ook Begrippenlijst).

PRINT

12

2

het wegnemen van belemmeringen blijft noodzakelijk PRINT

13

Nederland heeft inmiddels een goede positie opgebouwd op weg naar een

De eigen reststromen zijn weer grondstof voor andere fabrieken. Deze

circulaire economie (zie Kader 2). Zo is Nederland een Europese koploper

manier van produceren leidt tot een flinke kostenbesparing van 1 miljoen

op het gebied van gescheiden afvalinzameling, worden er goede resultaten

euro (2013 ten opzichte van 2009) door onder andere recycling van

geboekt met recycling en zijn er in het land verschillende initiatieven rond

papierresidu, hogere output van de papiermachine, minder chemica-

circulaire ketens. Uit recent onderzoek blijkt dat 25% van de Nederlandse

liëngebruik, minder stofverlies en minder energie- en waterverbruik

bedrijven het begrip en het belang van circulaire economie (er)kent.

(Van Houtum, 2015).

Vooral bedrijven in de chemiesector, de groothandel, industrie en landbouw, bosbouw en visserij zijn het meest actief of ambitieus (MVO Nederland, 2015).

Ook bij (groepen) burgers zijn er verschillende voorbeelden van de beweging naar een circulaire economie. Zo is er sprake van een groeiend

Kader 2. Voorbeelden van circulaire economie in Nederland

aantal lokale leen- en reparatiebedrijven en producthergebruik via kring-

Er is in Nederland een grote maatschappelijke dynamiek op het gebied

loopwinkels. Ook nieuwe vormen van dienstverlening komen op, zoals

van circulaire economie, zowel bij bedrijven, burgers, maatschappelijke

de kledingbibliotheek, repaircafés en initiatieven voor gezamenlijke

organisaties als bij overheden. Voor sommige partijen is het een relatief

energievoorziening. Maar ook de snelle groei van SnappCar, Marktplaats

nieuw thema, andere zijn al veel langer bezig.

en andere vormen van delen en het verlengen van gebruik, in plaats van het traditionele eigendom, zijn signalen van de voor de overgang naar

Een bedrijf als Desso, een Nederlandse tapijtfabrikant, bijvoorbeeld,

een circulaire economie benodigde gedragsverandering.

werkt al sinds 2008 aan de transformatie naar een circulair bedrijf. Desso neemt gebruikt tapijt terug van klanten en concurrenten. De

Door de overheid zijn eveneens belangrijke stappen gezet. Diverse

garens worden hergebruikt in nieuwe tapijten; de bitumenrug wordt

provincies hebben circulaire economie als doel in hun nieuwe coalitie-

gerecycled als grondstof voor wegenbouw en dakbedekking. Desso

akkoord opgenomen en verschillende regio’s werken de circulaire

heeft zich tot doel gesteld in 2020 al zijn producten te kunnen terug-

economie uit in regionaal beleid. Op rijksniveau zijn al aanzienlijke

nemen, waarna de materialen gebruikt worden om nieuwe hoogwaar-

resultaten geboekt. Er zijn nationale einde-afval criteria vastgesteld voor

dige producten te maken (Desso, 2015). Een ander bedrijf, Van Houtum

recyclinggranulaat van bouwen sloopafval, wat de toepassing ervan

(producent van onder meer toilet- en handdoekpapier), verwerkt onder

aantrekkelijker maakt. Voor bedrijven is het makkelijker geworden om

andere oudpapierreststromen van derden tot nieuwe producten.

productieresiduen als grondstof te gebruiken zonder dat het etiket ‘afval’


PRINT

14

erop geplakt wordt. Voor de stof ruwe glycerine, residu van de productie

Er is dus volop energie in de samenleving. Toch lopen partijen vaak nog

van biodiesel, is in een regeling expliciet aangegeven wanneer het als

tegen belemmeringen aan. In de ogen van de raad is dit terug te voeren

bijproduct in plaats van als afvalstof aangemerkt mag worden. Ook

op het feit dat de bestaande structuren en systemen nog grotendeels zijn

voor de steeds schaarser wordende grondstof fosfaat is een doorbraak

ingericht volgens de principes van een lineaire economie. Initiatieven die

bereikt: de toepassing van herwonnen fosfaten als meststof is toe-

gericht zijn op onderdelen van een circulaire economie, ondervinden daar-

gestaan. Om consumentengedrag te stimuleren dat past bij een circulaire

door allerlei belemmeringen en kunnen daardoor niet tot bloei komen

economie en om afvalscheiding niet alleen thuis maar ook buitenshuis

(zie Deel 2, hoofdstuk 3, voor een overzicht van belemmeringen voor een

te bevorderen, heeft het Rijk samen met de NS en ProRail een Green

circulaire economie). Zo slagen kleinere bedrijven er door een gebrek

Deal gesloten over afvalscheiding door treinreizigers. Voor textiel en

aan invloed in de keten veel minder goed in om circulaire initiatieven tot

voedsel zijn er testprojecten geweest om beïnvloedingsinstrumenten uit

stand te brengen dan grote bedrijven. De benodigde transparantie in de

te proberen en naar aanleiding daarvan is er een plan van aanpak voor

keten die kleinere bedrijven zou helpen om die keten te herzien, ontbreekt

het verduurzamen van consumentengedrag opgesteld (Tweede Kamer,

momenteel. Bedrijven weten elkaar onvoldoende te vinden en er worden

2015c; Tweede Kamer, 2013c).

bijvoorbeeld door het mededingingsbeleid beperkingen opgelegd aan informatie-uitwisseling, afspraken en samenwerking.

Ook op Europees niveau worden stappen gezet. Zo is het Ministerie van Infrastructuur en Milieu met de Europese Commissie in gesprek over

Voor het tot wasdom komen van een circulaire economie helpt het

een betere balans tussen het stimuleren van hergebruik en het uit-

oplossen van de afzonderlijke belemmeringen onvoldoende. Om van een

faseren van schadelijke stoffen. In de circulaire economie gaan bedrijven

lineaire naar een circulaire economie te komen, is een integrale oplossing

meer gerecycled materiaal gebruiken. Deze materialen bevatten soms

nodig die op de lange termijn is gericht; een systeemverandering. In de

stoffen waarvoor beperkingen gelden, maar waarvan het gebruik nog

literatuur wordt dit ook wel ‘transitie’ genoemd. Een transitie is een struc-

niet beperkt was toen de betreffende producten of materialen werden

tureel veranderingsproces dat plaatsvindt over een langere periode (één

gemaakt. Dat kan alleen als van geval tot geval wordt beoordeeld of

of twee generaties), een complex proces dat te maken heeft met diverse

recycling en hergebruik veilig is voor gezondheid en milieu of dat

onzekerheden. Die onzekerheden zijn vooral de onvoorspelbaarheid van het

vernietiging beter is (bron: Hans Meijer en Loek Knijff).

verloop van de transitie, onder andere onder invloed van externe factoren.


PRINT

15

Om het veranderingsproces op gang te krijgen is een groot aantal actoren en sectoren nodig (Loorbach, 2007; Van der Hoeven, 2010). Er is en wordt dus al veel geanalyseerd, beschreven en ondernomen door de verschillende actoren. Maar er moet meer energie worden gericht op de kansen die voortbouwen op de eigen kracht en op het creëren van voldoende samenhang tussen en op de verschillende schaalniveaus.


PRINT

16

3

Transitieagenda voor het Rijk: eigen kracht én samenhang PRINT

17

Om een transitie naar een circulaire economie te bewerkstelligen, heeft

3.1 Stel transitieagenda op

de raad een aantal aanbevelingen geformuleerd. Hoewel veel van de onderstaande aanbevelingen aan het Rijk gericht zijn, moet daaruit niet

Aanbeveling 1 aan het Rijk:

afgeleid worden dat de raad voorstander is van een top-down aanpak van

Maak de transitie naar een circulaire economie een van de essentiële

de ontwikkeling van een circulaire economie. Integendeel, bij herhaling

pijlers van het kabinetsbeleid en ontwikkel daartoe een gezamenlijke

zal te lezen zijn dat de raad oproept tot samenwerking tussen partijen. Die

kabinetsbrede agenda ‘circulaire economie’

samenwerking moet niet alleen top-down verlopen, maar ook bottom-up en horizontaal. Hoe beter partijen op rijksniveau weten wat er op regionaal

Door de veelheid aan aanbevelingen, acties en partijen is het soms onover-

niveau gebeurt, en hoe meer zij zich verdiepen in wat er in de regio speelt,

zichtelijk wat de stip aan de horizon is, welke acties als eerste moeten

hoe meer dit hen kan inspireren en beïnvloeden. Deze open opstelling en

worden uitgezet, en wat gemeenschappelijk of afzonderlijk moet worden

onderlinge wisselwerking zijn voor de raad uitgangspunten geweest bij de

gedaan. Naar de mening van de raad is het belangrijk om samenhang in

formulering van de aanbevelingen. Om deze wisselwerking te laten plaats-

het geheel aan te brengen en als Rijk eerst na te gaan wat met een circu-

vinden is overleg en coördinatie nodig (zie hoofdstuk 6).

laire economie wordt beoogd. Wat is die stip aan de horizon voor het Rijk? Daarna moet worden bekeken welke paden kunnen worden bewandeld om

De aanbevelingen worden hieronder toegelicht. Aanbevelingen 1, 2 en 3

bij het toekomstbeeld uit te komen. Belangrijk is dat alles in samenhang

worden vooral uitgewerkt voor de ministeries, maar vanuit eenzelfde

wordt bezien. Een (transitie)agenda kan helpen om te prioriteren, omissies

systematiek kunnen ze ook voor de andere schaalniveaus worden uit-

in beeld te brengen en dwarsverbanden te zien. Naar de mening van de

gewerkt. In aanbevelingen 6 en 7, gericht aan de provincies, regio’s en

raad zou de agenda de volgende stappen moeten volgen:

gemeenten, wordt hier nader op ingegaan.

1. een visie of stip aan de horizon, die aangeeft wat het einddoel is (zie paragraaf 3.2); 2. een vertaling van die visie in concrete doelen (zie paragraaf 3.3); 3. samenhangende taakverdeling van die doelen, gebruikmakend van de eigen kracht van de ministeries (zie paragraaf 3.4); 4. een strategie hoe om te gaan met verliezers van de transitie (zie paragraaf 3.5).


PRINT

18

3.2 Stap 1 van agenda: gemeenschappelijke visie

daarbij de economische en sociale kanten moeten betrekken (kostenbesparing, voorzieningszekerheid versterken, innovatie, nieuwe bedrijvig-


heid, nieuwe exportmogelijkheden voor industrie en meer werkgelegen-

Ontwikkel een gemeenschappelijke visie en maak deze onderdeel

heid). In Deel 2, hoofdstuk 2 van dit advies heeft de raad zelf ook zo’n

van de miljoenennota

gedachteoefening voor een toekomstbeeld uitgevoerd. Bij de ontwikkeling van een visie is betrokkenheid van andere partijen zoals ministeries,

Voor een integraal transitiebeleid is het belangrijk om eerst een visie

non-gouvernementele organisaties (ngo’s) en koepelorganisaties belang-

te formuleren: om te weten welke stappen gezet moeten worden, moet

rijk. Door een breed maatschappelijk draagvlak wordt de visie meer dan

immers het einddoel bekend zijn. Op dit moment ontbreekt een derge-

een theoretische exercitie. Samen met alle betrokken partijen de visie

lijk breed gedragen beeld van een circulaire economie (zie Rood &

vormgeven verkleint bovendien de kans dat de daaruit voortvloeiende

Hanemaaijer, 2014; OPAi & MVO Nederland, 2014; Bastein et al., 2013). Gezien de kansen die een circulaire economie aan Nederland biedt, adviseert de raad het kabinet een duidelijke visie te formuleren en positie in te nemen. Tot op heden krijgt de visie echter nauwelijks vorm en als dat gebeurt, vindt het nog plaats in het kader van de afzonderlijke beleidsprogramma’s van de diverse ministeries. Zo heeft het Ministerie van IenM samen met de Koninklijke Vereniging voor Afval- en Reinigingsmanagement (NVRD) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) een wensbeeld voor huishoudelijk afval voor 2025 beschreven (zie Kader 3). Een stap verder zetten is nodig, een stap die uitstijgt boven de afzonderlijke beleidsprogramma’s en boven dergelijke (op zich waardevolle) sectorale toekomstvisies. Een dergelijk wensbeeld is een eerste aanzet, maar zou moeten worden aangevuld voor de hele circulaire economie (niet alleen voor huishoudelijk afval), en


PRINT

19

strategieën strijdig met elkaar zijn. Goede afstemming en terugkoppeling

restafval, in 2020 maximaal honderd kilo restafval per jaar (grof en fijn

blijven vervolgens ook tijdens de uitvoering noodzakelijk.

huishoudelijk afval, 75% daarvan wordt gescheiden ingezameld), met een verdere afname naar maximaal dertig kilo in 2025.

Uiteindelijk kan samen een visie ontwikkelen resulteren in een gemeenschappelijke stip aan de horizon.5 De analogie kan gemaakt worden met sommige Nederlandse bedrijven die een circulaire economie in de kern van

• Materiaal wordt zo lang mogelijk in de keten gehouden waardoor de maatschappelijke lasten acceptabel zijn. • Consumenten zijn zich bewust van de keuzes die ze (kunnen) maken

hun bedrijfsstrategie hebben opgenomen (bijvoorbeeld Philips en kleinere

bij de aanschaf van producten. Daartoe zijn ketens transparant en is er

bedrijven zoals Dutch aWEARness, Orgaworld). Een dergelijke bedrijfs-

goede voorlichting, wat helpt bij het maken van verantwoorde keuzes

strategie geeft de richting en daarmee de taken aan voor de verschillende

voor mens en maatschappij, en waardoor afval zoveel mogelijk wordt

onderdelen van een bedrijf. De miljoenennota geeft aan wat de belang-

voorkomen.

rijkste plannen en keuzes zijn van het kabinet voor het komende jaar en kan

• Gemeenten faciliteren en stimuleren burgers bij afvalscheiding.

daarmee gezien worden als de bedrijfsstrategie voor de overheid. Daarom

• In 2025 leven we in een wereld waarin er, vanuit afvaloptiek bekeken,

adviseert de raad om de visie op de circulaire economie op te nemen in de

geen producten op de Nederlandse markt komen die de gezondheid

miljoenennota.

schaden. • Er worden bijna geen producten in de keten gebracht die moeilijk

Kader 3. Wensbeeld voor 2025

opnieuw zijn te gebruiken. Dit is het gevolg van de stimulering van

De VNG, NVRD en het Ministerie van IenM hebben een wensbeeld voor

eco-innovatie, eco-engineering en ecodesign, waarbij het circulair

2025 voor een circulaire economie beschreven:

ontwerpen van producten uitgangspunt is. De Europese vraag naar

• Ketens sluiten zich vanzelf, omdat dit rendabel is.

deze producten leidt tot mondiaal duurzaam ontwerp en productie van

• Ongewenste externe effecten zoals vermijdbare schade bij grondstof-

duurzame materialen en producten. Overheden geven het goede voor-

winning, verlies van grondstoffen tijdens de productie, en uitstoot

beeld en stimuleren de markt door duurzaam in te kopen.

tijdens productie en gebruik worden door de inrichting van de grondstoffenketens voorkomen. • Door de grondstoffen- en materiaalketens te sluiten die leiden tot huishoudelijk afval produceert een Nederlander gemiddeld steeds minder


5 Momenteel werkt Z.K.H. Prins Carlos de Bourbon de Parme vanuit zijn functie als directeur van Institute for Sustainable Innovation & Development, via de SER aan een visievormingstraject gericht op een circulaire economie. Er wordt samengewerkt met diverse maatschappelijk betrokken partijen. Het eindresultaat kan als input dienen voor de gemeenschappelijke visie. De input wordt begin 2016 verwacht, wanneer Nederland voorzitter is van de Europese Unie en circulaire economie op de agenda wil zetten.

PRINT

20

• De doelstellingen zijn zo geformuleerd dat ze uitvoerbaar en betaalbaar zijn voor de burger. • Nederland loopt voorop in technologie, organisatie en kennis op

en niet bij de andere beleidsthema’s (Tweede Kamer, 2013a). De beleidsdoelen in de diverse beleidsprogramma’s zijn bovendien niet altijd vanuit hetzelfde perspectief, circulaire economie, opgesteld. Een doel van 75%

het gebied van recycling, logistiek van afvalbeheer en recycling, en

afvalrecycling bijvoorbeeld, wil niet zeggen dat materialen ook weer hoog-

vermarkten van recyclaat (Ministerie van IenM, VNG & NVRD, 2014).

waardig worden ingezet. Daarom moeten doelen aan elkaar gekoppeld worden. Bovendien zijn voor sommige circulaire thema’s nog geen doelen gesteld. Zoals Rood en Hanemaaijer (2014) constateren zijn er bijvoorbeeld wel concrete doelen voor afval en recycling die voortborduren op

3.3 Stap 2 van agenda: gemeenschappelijke doelen

het bestaande afvalbeleid, maar voor duurzame productie en consumptie of voor economische kansen van hergebruik van materialen zijn geen


concrete doelen opgesteld.

Formuleer op basis van de gezamenlijke visie een aantal overkoepelende doelen

De raad doet een voorstel voor overkoepelende doelen (zie Kader 4). Op basis van een gedachteoefening voor een visie op een circulaire economie

Bij het operationaliseren van een visie is het noodzakelijk om gemeen-

in 2050 (zie Deel 2, hoofdstuk 2), komt de raad terugredenerend op drie

schappelijk een aantal overkoepelende doelen te benoemen die voort-

doelstellingen die leidend kunnen zijn bij een transitiepad voor het Rijk.

komen uit waar Nederland sterk in wil en kan zijn. Doelen die gebruikt

Het kabinet zou dergelijke doelen moeten vastleggen in een rijksbrede

kunnen worden als afwegingskader. Uit de overkoepelende doelen blijkt

transitieagenda ‘circulaire economie’. De provincies, de regio’s en de

wat gerealiseerd moet worden en wat de uitgangspunten zijn waaraan

gemeenten kunnen vervolgens een gelijksoortige exercitie uitvoeren,

partijen elk vanuit hun eigen sterkten en kwaliteiten kunnen bijdragen.

passend bij hun schaalniveau.

De raad constateert dat in de beleidsnota’s van de verschillende ministeries inderdaad doelen worden genoemd (zie Bijlage A). Deze zijn echter niet altijd aan elkaar gekoppeld. Zo wordt in de beleidsbrief ‘Groene Groei’ circulaire economie alleen bij het thema afval genoemd


PRINT

21

Kader 4. Drie overkoepelende doelen voor een circulaire economie

economische winst in bedrijfsprocessen, door doelen te stellen voor eco-efficiëntie. Door deze doelen wordt (nog beter) nagegaan waar

Doel 1: Afhankelijkheid van import van grondstoffen verminderen

gebruik van grondstoffen voorkomen en verminderd kan worden,

Om een sterkere economie te ontwikkelen, moet de grip op benodigde

zodat per eenheid grondstof meer van een product of dienst kan

grondstoffen worden behouden en vergroot. Dit kan door de afhanke-

worden geleverd.

lijkheid van de import van grondstoffen te verminderen. Dat is naar de

• het investeringsklimaat te verbeteren door het faciliteren van honderd

mening van de raad een Europabrede uitdaging. Minder afhankelijkheid

‘circulaire’ start-ups per jaar in Nederland. Dit draagt bij aan de

kan gerealiseerd worden door bijvoorbeeld:

ontwikkeling van Nederland tot circulaire hub.

• te stimuleren dat bedrijven hun ketens zo inrichten dat reststromen

• nieuwe economische activiteiten te faciliteren en stimuleren met

gebruikt kunnen worden in het proces van eenzelfde of een andere

vernieuwende verdienmodellen (bijvoorbeeld X experimenten in

keten (bijvoorbeeld door de eis dat elk product dat op de Nederlandse

2020 voor delen, leasen en dematerialiseren).

markt komt in 2030 voor X% uit recyclaat bestaat en in 2050 voor Y%). • een circulaire ‘ladder’ te ontwikkelen (naar analogie van bijvoorbeeld de ladder van Lansink en de SER-ladder6). In die ladder kunnen de

• nieuwe werkgelegenheid te stimuleren gerelateerd aan de circulaire economie (bijvoorbeeld 25.000 directe banen in 2030 en 100.000 in 2050).

negen niveaus van circulariteit worden opgenomen: refuse, reduce, re-use, repair, refurbish, remanufacture, re-purpose, recycle en eindi-

Doel 3: Milieudruk verlagen en/of economische toegevoegde waarde van

gend bij recover (zie Deel 2, paragraaf 1.2). Primaire grondstoffen

grondstoffen vergroten

mogen dan bijvoorbeeld gebruikt worden mits aangetoond is dat

De milieudruk in ketens kan verlaagd worden door minder grondstoffen

systematisch aan deze negen niveaus van circulariteit is getoetst.

te gebruiken en minder afval te produceren. Daarmee wordt de geleverde economische waarde groter, bijvoorbeeld door:

Doel 2: Economische voorspoed realiseren Nederland kan profiteren van een koplopersrol in een circulaire economie. De bijdrage aan economische voorspoed kan op verschillende manieren tot stand komen, bijvoorbeeld door: • te stimuleren dat bedrijven inzetten op het verhogen van de


6 Ladders, die gebaseerd zijn op een aantal ontwerpprincipes. Daarbij kan gedacht worden aan gelijksoortige ladders als Ladder van Lansink (afvalpreventie, hergebruik, verbranden, storten), Vlaamse prioriteitenladder voor omgang met materialen (preventie, duurzame productie- en consumptiepatronen; hergebruik; recycleren, materiaalkringlopen sluiten; nuttige toepassing, verwijdering van afvalstoffen), Ladder van Verdaas (ruimtelijke ordening, prijsbeleid, mobiliteitsmanagement, openbaar vervoer, benutten bestaande weginfrastructuur, reconstructie bestaande weginfrastructuur, bouwen van nieuwe weginfrastructuur), Trias Energetica (beperk energie, duurzame energiebronnen, eindige energiebronnen), de SER-ladder (optimale herstructurering, meervoudig ruimtegebruik, uitbreiding), WB21 (water vasthouden, bergen, afvoeren).

PRINT

22

• te stimuleren dat bedrijven per eenheid grondstof meer functionaliteit creëren en eco-effectiever worden. Denk hierbij aan het meer-

3.4 Stap 3 van agenda: taakverdeling ministeries uitgaande van eigen kracht

dere keren gebruiken van dezelfde grondstoffen door bijvoorbeeld hergebruik, reparatie en recycling (bijvoorbeeld door een toename


van het aantal banen in de reparatie- en hergebruiksector met X in

Ontwikkel vanuit de overkoepelende doelen een aanpak per ministerie

2030, of door minder CO2-uitstoot en minder energie- en watergebruik

en ga daarbij uit van de eigen kracht van het ministerie en de kracht van

met X in 2030).

Nederland

• de consument aan te zetten tot duurzaam gedrag (zie voor concrete aanbevelingen: Rli, 2014a).

4a M inister van Economische Zaken: Maak keuzes in het stimuleren van en investeren in sectoren en kansrijke ketens die als boegbeeld kunnen dienen voor de Nederlandse circulaire economie 4b M inister van Buitenlandse Zaken en minister voor Buitenlandse

De raad beseft dat met het opstellen van strategische, overkoepelende

Handel en Ontwikkelingssamenwerking: Ontwikkel een handels-

doelen nog niet alle afstemmingsproblemen opgelost zijn, zoals blijkt uit de

politiek gericht op een circulaire economie door het instigeren

voorbeelden van conflicterende strategieën uit paragraaf 1.2. In de praktijk

van een zogeheten grondstofuniepakket en het exporteren van

zullen daarom bij het opstellen van overkoepelende doelen zoveel moge-

Nederlandse kennis op circulair gebied

lijk partijen betrokken moeten worden, zodat een ieder in een vroegtijdig

4c M inister en Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu: Zorg voor

stadium op de hoogte is van elkaars voornemens en de betrokken actoren

de juiste randvoorwaarden voor een circulaire economie op het

vervolgens ook consistent kunnen handelen en investeren.

gebied van infrastructuur, logistiek, gezondheid en milieu 4d M inister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en minister voor Wonen en Rijksdienst: Geef het goede voorbeeld door circulair inkoopen aanbestedingsbeleid, voer regie op circulair bouwen (volkshuisvesting en rijksgebouwen) en gebruik het thema van circulaire economie om de Agenda Stad nader uit te werken 4e M inister en staatssecretaris van Financiën: Neem de circulaire economie op in de miljoenennota, stimuleer de financiële sector


PRINT

23

om de transitie te financieren, voorkom lock-ins voor een vergroening

4a. Minister van Economische Zaken: Maak keuzes in het stimuleren van en

van het belastingstelsel

investeren in sectoren en kansrijke ketens die als boegbeeld kunnen dienen

4f Minister en staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap:

voor de Nederlandse circulaire economie

Borg continue aandacht voor het thema circulaire economie in diverse wetenschapsagenda’s en in het onderwijscurriculum 4g Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid: Onderzoek poten-

Het Ministerie van Economische Zaken (EZ) is verantwoordelijk voor de bevordering van een evenwichtige economische groei en richt zich daar-

tiële werkgelegenheidsontwikkeling in een circulaire economie,

voor onder andere op een concurrerend ondernemingsklimaat (Parlement

stimuleer trainingsprogramma’s om die ontwikkeling mogelijk te

& Politiek, 2015a). Dit streven krijgt onder meer vorm in een nationaal

maken

bedrijvenbeleid. In de ogen van de raad zou een circulaire economie daarin een prominentere plaats moeten krijgen. Nederland heeft er immers op

Elk ministerie heeft een aantal kerntaken. Uit deze kerntaken kan worden

een aantal punten een goede uitgangspositie voor. Denk daarbij aan de

afgeleid wat de verantwoordelijkheden van het betreffende ministerie zijn

gescheiden afvalinzameling en –verwerking door bedrijven en burgers die

bij het verwezenlijken van de gemeenschappelijke overkoepelende doelen.

in Nederland gemeengoed is. In algemene zin geldt dat het Nederlandse

In de ogen van de raad is het echter niet alleen een kwestie van verant-

bedrijfsleven in de voorhoede verkeert waar het gaat om kennis van en

woordelijkheden bestuurlijk toedelen, maar ook expertises en sterkten

ervaring met afvalverwerking. Met deze kennis is een vrij geavanceerde

benutten die elk ministerie in de loop der jaren heeft ontwikkeld op het

verwerkingsstructuur opgezet. Naast afvalinzameling en –verwerking heeft

eigen domein. Elke minister zou vanuit de specifieke kwaliteiten van zijn

Nederland ook een voorsprong op voorlopers van een circulaire economie

of haar ministerie moeten nadenken wat het kan bijdragen aan de over-

zoals cradle-to-cradle, ecodesign en biobased economy (Cramer, 2015b).

koepelende doelen.

Zo heeft Nederland ervaring met het cascaderen van bioafvalstromen en het gebruiken van biologische reststromen in nieuwe producten (zie Kader

Hieronder volgen aanbevelingen voor mogelijke taken voor de verschillende

5). Vele Nederlandse bedrijven, zowel multinationals, midden- en kleinbe-

ministeries (in willekeurige volgorde) toegespitst op circulaire economie.

drijven als start-ups zijn bovendien koplopers in de internationale transitie

Diverse taken worden momenteel al inhoudelijk vormgegeven (via beleids-

naar een circulaire economie (bijvoorbeeld Kargro, Vanderlande Industries,

programma’s als ‘Van Afval Naar Grondstof’ [VANG], ‘Groene Groei’, ‘Agenda

Rabobank, PGGM). Nederland heeft daarom een zekere voorsprong en die

Stad’); alleen die taken die nader aandacht vragen, zijn uitgewerkt.

dient te worden benut.


PRINT

24

Kader 5. Reststromen uit de voedingsmiddelensector

om de goede uitgangspositie te behouden, en de koploperspositie verder

Reststromen uit de voedingsmiddelensector worden steeds meer ontdekt

uit te bouwen en te verstevigen.

als grondstof voor nieuwe producten. Nederlandse voedingsbedrijven produceren jaarlijks bijna honderd miljoen kilo aan dierlijke en plant-

De noodzaak tot een krachtig bedrijvenbeleid wordt ondersteund door een

aardige resten. Vaak eindigen dit soort reststromen nu nog als veevoer

achtergrondstudie bij het WRR-rapport ‘Naar een lerende economie’ (Faber,

of compost. Steeds meer bedrijven zien echter de waarde hiervan en

2013). Daarin staat dat marktfalen en gebrek aan coördinatie de ontwikke-

vinden mogelijkheden om deze reststromen hoogwaardiger te benutten.

ling van een bedrijvenbeleid rechtvaardigen. Volgens Faber (2013) is sprake

Zo maakt The Greenery kartonnen dozen van tomatenstengels, die

van coördinatieproblemen als innovatieve activiteiten niet ‘vanzelf’ van

voorheen vooral werden gecomposteerd. Resten van de verwerking

de grond komen, bijvoorbeeld doordat marktpartijen elkaar niet kunnen

van champignons (voor bijvoorbeeld conserven) die voorheen werden

vinden, doordat de markt voor financiering van de activiteiten niet goed

weggegooid, zoals blancheervocht en het voetje van de champignon,

functioneert, of doordat er weinig afstemming is tussen technologie-

worden nu gebruikt als basis voor soepen en sauzen. Bonduelle verwerkt

ontwikkeling en marktarticulatie. Dit geldt zeker ook voor de ontwikkeling

haar reststromen van de verwerking van groenten tot groentesappen.

naar een circulaire economie. Een circulaire economie vraagt bovendien

Van sinaasappelafval wordt geluidsisolerend materiaal gemaakt. En

om een andere manier van investeren. Er wordt dan niet alleen gekeken

Mars heeft recent een verpakking voor zijn chocoladerepen ontwikkeld

naar de vraag naar circulaire producten, maar ook hoe de functie ingevuld

op basis van aardappelzetmeel, een bijproduct van de fritesindustrie. Zo

kan worden, met inachtneming van de prestaties van de hele keten. Dit

worden reststromen, die voor telers en producenten een kostenpost zijn

vraagt om andere dan de gebruikelijke investeringspatronen.

als ze afgevoerd moeten worden als afval, omgezet in een winstgevend product (Food Valley Update, 2015).

In 2011 heeft de minister van EZ het nationale bedrijvenbeleid ingestoken vanuit negen topsectoren (Tweede Kamer, 2011a). In dit zogenoemde topsectorenbeleid is al wel aandacht voor circulaire economie, namelijk

De goede uitgangspositie is echter niet blijvend gegarandeerd. Europese

in het dwarsdoorsnijdende kernthema van de biobased economy en in

regelgeving dwingt ook andere lidstaten tot het opzetten van een afval-

de roadmaps voor de topsectoren, maar de raad meent dat prominentere

verwerkingstructuur en het stimuleren van circulaire bedrijfsprocessen.

aandacht voor circulaire economie op zijn plaats zou zijn (Tweede Kamer,

Een goed bedrijvenbeleid is naar de mening van de raad daarom essentieel

2015c). Dit kan onder andere door het thema expliciet te benoemen bij de


PRINT

25

maatschappelijke uitdagingen.7 De minister heeft bovendien aangegeven

Kader 6. Vragen die helpen te bepalen welke sectoren relevant zijn vanuit

dat het werken aan deze maatschappelijke uitdagingen zal worden door-

circulair perspectief:

gezet (Tweede Kamer, 2015d).

• Hoe belangrijk is de sector voor Nederland (economisch gezien)? • Hoe ver reikt de keten (mondiaal, Europees, nationaal, regionaal,

De vraag voor de raad is of de negen topsectoren ook vanuit een circulair

lokaal)? Is de keten vanuit Nederland geheel of op onderdelen te

perspectief voor Nederland wel de meest kansrijke zijn en/of het gedachte-

beïnvloeden?

goed van de circulaire economie, dat naast biologische ook technische

• Is Nederland sterk in combinaties van bepaalde sectoren, waardoor

ketens omvat, niet andere sterke combinaties van sectoren omvat. Het

industriële symbiose voor de hand ligt? Of ontbreekt in Nederland

bedrijvenbeleid moet zich richten op het versterken van waar Nederland

juist de mogelijkheid om dit uit te werken?

goed in is in een circulaire economie en op het pakken van kansen. Daarbij

• Is het momentum goed? Sectoren maken producten van verschillende

moeten keuzes worden gemaakt, moet niet op alles ingezet worden en

levensduur. Wanneer een sector op het punt staat een innovatie te

moet er ook sprake zijn van het overlaten aan andere landen waar díe goed

implementeren, of nieuwe productketens te sluiten, is het zinvoller

in zijn. Een nadere analyse van de sectoren en ketens kan helpen om met

om te starten met circulaire economie, dan wanneer de al gedane

het bedrijvenbeleid richting te geven aan een circulaire economie.8 Het

investeringen (onder het lineaire regime) nog niet zijn terugverdiend.

nieuwe bedrijvenbeleid moet stevig verankerd worden in ander beleid, zoals in wetenschaps-, innovatie- en onderwijsbeleid.

• Heeft Nederland een voorsprong in de sector? Of is de expertise buiten Nederland veel groter? Kunnen bedrijven de internationale concurrentie in de sector aan?

Voor de keuze welke sectoren en ketens in Nederland kansrijk zijn in een circulaire economie, wil de raad een aantal vragen meegeven die kunnen helpen bij die keuze (zie Kader 6). Een onderdeel van het bedrijvenbeleid kan zijn dat het Rijk optreedt als een risicodragende en/of ondernemende investeerder. Daarmee bedoelt de raad dat het Rijk een betrouwbare partner in radicale innovaties kan zijn voor zowel start-ups als grote bedrijven. Een andere mogelijkheid is dat het Rijk


7 In de Monitor Bedrijvenbeleid (Ministerie van Economische Zaken, 2014) wordt aangegeven welke topsectoren bijdragen aan de zeven maatschappelijke uitdagingen van het Zevende Kaderprogramma van de EU. Klimaat, hulpbronnenefficiëntie en grondstoffen is een van de maatschappelijke uitdagingen. 8 De RACE Coalitie is bezig met een onderzoek naar drie ketens in Nederland waar de transitie naar een circulaire economie gerealiseerd kan worden. RACE staat voor ‘Realising Acceleration towards a Circular Economy’. RACE is een coalitie van een aantal maatschappelijke organisaties: CLICKNL|DESIGN, Circle Economy, MVO Nederland, De Groene Zaak, Het Groene Brein en RVO. De coalitie werkt aan zeven thema’s die een circulaire economie moeten bevorderen in Nederland. Elk thema wordt door een organisatie geleid en heeft partners zoals TNO, IMSA en Acceleratio. Het Ministerie van IenM ondersteunt de RACE Coalitie. Daarnaast hebben de Ellen MacArthur Foundation & Granta Design (2015) indicatoren ontwikkeld die aangeven hoe ver producten en bedrijven zijn in de ontwikkeling naar een circulaire economie.

PRINT

26

• Hoe is de impact van Europees en nationaal beleid op de sector? Is er

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken (BZ) heeft de voorbereiding, de

veel juridisch vastgelegd of verankerd? Zijn er mogelijkheden om te

coördinatie en de uitvoering van het buitenlands beleid als taak. Daaronder

experimenteren?

valt onder meer de Europese samenwerking, de coördinatie van het

• Hoe hoog is de externe druk op de sector? Is het door bijvoorbeeld

Europees en internationaal milieubeleid en ontwikkelingssamenwerking

wetgeving, sociale druk en milieudruk nodig om circulair te gaan

(Parlement & Politiek, 2015b). Vanuit deze expertise ligt er ook een taak voor

werken?

dit ministerie op het gebied van circulaire economie. Circulaire economie

• Hoe groot is de bereidheid van de verschillende stakeholders om mee te werken? • Is er een markt in Nederland die de motor voor de transitie naar een circulaire economie kan zijn?

beperkt zich immers niet tot de grenzen van Nederland of Europa. Onderdelen van sommige waardeketens liggen elders in de wereld. Denk daarbij aan het ontginnen van grondstoffen, of het produceren van halffabricaten of producten. Ook recycling of verwerking van afval vindt soms elders in de wereld plaats. Het beleid van het Ministerie van BZ richt zich steeds meer op de externe effecten die dit soort activiteiten in lagelonen-

actief relevante patenten opkoopt en die beschikbaar stelt voor bedrijven

landen met zich meebrengen. Denk daarbij aan illegaal dumpen of het

die circulair willen gaan werken. Volgens Mazzucato (2011) is de overheid

onder slechte arbeidsomstandigheden verwerken van afval in Afrikaanse

wereldwijd altijd al verantwoordelijk geweest voor radicale innovaties. In

landen of fabriceren van textiel in Azië.

die zin is de overheid de grootste durfkapitalist. ASML was er niet geweest zonder de grootschalige steun van de Nederlandse Staat en de Europese

Het Ministerie van BZ is betrokken bij de totstandkoming van de sustain-

Unie (EU) (Bregman, 2015). De raad adviseert de overheid om ook in een

able development goals (SDG’s) (United Nations, 2014). Deze SDG’s zijn

circulaire economie als risicodragende investeerder op te blijven treden,

universele doelen, streefwaarden en indicatoren, die de leden van de

ook al zal dit niet altijd tot een gewenste doorbraak leiden.

Verenigde Naties willen gebruiken om er hun (beleids)agenda’s voor de komende vijftien jaar op af te stemmen. Naar de mening van de raad zou

4b. Minister van Buitenlandse Zaken en minister voor Buitenlandse Handel

een circulaire economie voor het Ministerie van BZ een van de beleids-

en Ontwikkelingssamenwerking: Ontwikkel een handelspolitiek gericht op

instrumenten kunnen zijn om een aantal van deze doelen vorm te geven,

een circulaire economie door het instigeren van een zogeheten grondstof-

zowel in buitenlands als binnenlands beleid.

uniepakket en het exporteren van Nederlandse kennis op circulair gebied


PRINT

27

Een ander aandachtspunt in het beleid van de minister van BZ is de huidige

Kader 7. Onderdelen van het Europees grondstoffenbeleid:

praktijk van contractvorming voor de levering van grondstoffen. Europa is

• Het tegengaan van protectionisme van niet-EU landen, onder andere

voor 54 kritische materialen voor 90% afhankelijk van import van grond-

door het ‘Grondstoffeninitiatief‘ (Europese Commissie, 2008);

stoffen van buiten de EU. Ondanks de erkenning door de EU van deze

• Het bevorderen van duurzame ontginning en winning van grond-

afhankelijkheid en het beleid dat wordt ingezet om die afhankelijkheid

stoffen, onder andere via het ‘Vlaggenschipinitiatief’ (Europese

te verminderen (zie Kader 7), gaat momenteel elk land toch afzonderlijk

Commissie, 2011a), ‘Mededeling Grondstof en grondstofmarkten’

contracten aan met niet-Europese landen voor de levering van grond-

(Europese Commissie 2011b);

stoffen. Dit zorgt voor onderlinge concurrentie en de kans dat landen tegen elkaar worden uitgespeeld.

• Het minder afhankelijk worden van grondstoffen door efficiënter gebruik ervan, door stimulering van het gebruik van reststoffen en door bevordering van recycling, onder andere via het ‘Stappenplan

In navolging van het energie-unie-pakket dat door de Europese Commissie

voor efficiënt hulpbronnengebruik in Europa’ (Europese Commissie,

is gepresenteerd (European Commission, 2015a), zou naar de mening van

2011c);

de raad een grondstofuniepakket kunnen worden opgesteld. Het idee van het energie-unie-pakket is dat Europa minder afhankelijk wordt van energie

• Nader onderzoek van grondstoffen, onder andere via Horizon 2020 (Europese Commissie, 2011d).

van elders en dat Europese landen gezamenlijk optrekken in het importeren van energie. Speerpunten zijn: energiezekerheid, duurzame energie, efficiency, interne energiemarkt en onderzoek. De invulling van het ener-

om het voorkomen van onnodig gebruik van grondstoffen, het efficiënt

giepakket lijkt zich nu te beperken tot het verzekeren van transparantie

gebruiken van grondstoffen en het duurzaam winnen van grondstoffen

door het vooraf beoordelen van contracten met gasleveranciers (zowel

(alle stappen van de ladder van circulariteit). De raad realiseert zich dat

publiek als private contracten) door de EU. Hierdoor wordt voorkomen dat

een dergelijk pakket er niet van vandaag op morgen is, en daarom geeft

bepalingen worden opgenomen die haaks staan op de afspraken tussen

de raad een mogelijk stappenplan om tot een dergelijk grondstofuniepakket

EU-lidstaten (zoals de afspraak om elkaars energietekorten op te vangen).

te komen: 1. Eén Europese visie op een circulaire economie: Europa maakt veel beleid

De raad realiseert zich dat de insteek van transparantie in grondstoffen

voor grondstoffen. Maar het ontbreekt aan concrete afspraken voor een

een eerste stap kan zijn. Maar uiteindelijk gaat het om meer. Het gaat ook

gemeenschappelijke richting en voor landenspecifieke richtingen (zie ook


PRINT

28

aanbeveling 8, hoofdstuk 5). Als duidelijk is wat de richting is die Europa

4c. Minister en Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu: Zorg voor de

kiest en als duidelijk is waarin afzonderlijke landen zich specialiseren,

juiste randvoorwaarden voor een circulaire economie op het gebied van

dan geeft dit het bedrijfsleven houvast en vertrouwen en dat bevordert

infrastructuur, logistiek, gezondheid en milieu

het investeringsklimaat. In die visie is het thema grondstofzekerheid niet het enige thema, maar maken thema’s als grondstofefficiëntie en waar-

Het Ministerie van IenM heeft de zorg voor ruimtelijke ordening, verkeer,

decreatie (economische kansen) hier onlosmakelijk onderdeel van uit. In

water- en milieubeheer (Parlement & Politiek, 2015c). Met het ‘VANG’-

kleinere groepen van landen kan worden geëxperimenteerd (zie Kader 8).

programma is het ministerie in de afgelopen jaren bijzonder actief geweest

2. Het verkrijgen van transparantie op het gebied van grondstofcontracten.

op het gebied van circulaire economie, uitmondend in aansprekende

Hiervoor kan dezelfde systematiek als bij het energie-unie-pakket worden

tussentijdse resultaten (Tweede Kamer, 2015c). De raad is van mening dat

gekozen.

de kennis die het ministerie hiermee heeft opgedaan breed zou moeten

3. Het verkrijgen van goedkeuring voor contracten van de Europese Commissie.

worden ingezet bij de andere ministeries. Vanwege de specifieke taak van het Ministerie van IenM op het gebied van het herontwerpen van wetgeving van afval, adviseert de raad te overwegen of de ladder van circu-

Kader 8. Het vormen van een kopgroep

lariteit (zie aanbeveling 3) vastgelegd zou moeten worden in beleidsmaat-

Het idee van een Noordzeerotonde of een gremium als North Sea

regelen en/of wetgeving.

Resources, waarin landen rondom de Noordzee als een grondstofrotonde fungeren (Vaste commissie voor Infrastructuur en Milieu, 2015),

Milieu en gezondheid

spreekt de Rli aan. Door een grondstofrotonde willen de landen profi-

Voor milieu en gezondheid benoemt het ministerie de randvoorwaarden

teren van elkaars grondstofinfrastructuur en elkaar zo verder helpen

waaronder activiteiten kunnen plaatsvinden. Tot nu toe zijn de randvoor-

richting een circulaire economie. Als eerste opzet ziet de raad de moge-

waarden alleen niet altijd voldoende geweest om een circulaire economie

lijkheid dat landen elkaars kwaliteitssystemen accepteren (aanbeveling

te bevorderen (zie Deel 2, hoofdstuk 3 Belemmeringen voor een circulaire

aan minister van IenM, zie hieronder aanbeveling 4c), wat het vervoer

economie). Op veel punten wordt momenteel gewerkt aan het wegnemen

van reststoffen over de grens (EVOA Richtlijn, Europees Parlement &

van belemmeringen, zoals het sluiten van Green Deals over verschil-

Raad van de Europese Unie, 2006) vergemakkelijkt.

lende aspecten van een circulaire economie (in samenwerking met het Ministerie van EZ), of de interpretatie en handhaving van de regeling voor


PRINT

29

grensoverschrijdend vervoer van afvalstromen.

over de kwaliteit van de secundaire grondstoffen. Er is al veel gesproken over aan deze index gerelateerde onderwerpen als grondstoffenlabels,

In aanvulling op het wegnemen van belemmeringen ziet de raad een taak

grondstoffenpaspoorten, keteninformatiesystemen en material circularity

voor het ministerie in het opstellen van een kwaliteitsindex voor gerecy-

indicator (Ellen MacArthur Foundation & Granta Design, 2015). Allemaal

clede grondstoffen. Het is namelijk belangrijk dat er transparantie komt

met als doel het ontwikkelen van goedlopende markten voor gerecyclede grondstoffen. Deze markten ondervinden nu nog belemmeringen. Zo bestaat er in de praktijk terughoudendheid om recyclaat in producten te verwerken omdat er vragen zijn over bijvoorbeeld kwaliteit, verwerkingsmogelijkheden, toxiciteit en visuele kenmerken. Ondanks dat er inmiddels marktplaatsen voor de biobased economy zijn die vraag en aanbod verbinden, ontbreekt informatie over de componenten van de biomassastromen, de volumes en beschikbaarheid (bijvoorbeeld seizoensgebondenheid), waardoor de ontwikkeling van de biobased economy wordt geremd. Grip krijgen op de kwaliteit van secundaire grondstoffen is belangrijk voor het zo hoogwaardig mogelijk gebruiken van deze grondstoffen. Bij twijfel over de kwaliteit zullen producenten immers geen risico nemen. In een onderzoek naar de haalbaarheid van grondstoffenlabels (door Royal HaskoningDHV, 2014, in opdracht van het Ministerie van IenM) blijkt dat de benodigde informatie (inhoud) van zo’n kwaliteitsindex functioneel moet zijn voor de samenwerkende spelers in specifieke ketens. Het gaat dus niet om een nieuw label (zoals ecolabel, keurmerken, normen, certificeringsystemen) of een nieuw generiek label. In de voortgangsrapportage over het ‘VANG’-programma (Tweede Kamer, 2015c) waarin ook naar dit onderzoek wordt verwezen, staat vermeld dat het ministerie wacht tot


PRINT

30

het bedrijfsleven met initiatieven komt. De Groene Zaak is hiermee bezig

Naar de mening van de raad is maatwerk per grondstof en keten een

en probeert met een aantal koplopers een aantal pilots te starten, maar

vereiste. Daarom vraagt de raad op basis van het bovenstaande de staats-

wacht nog op financiering uit Europa. De raad adviseert het ministerie om

secretaris samen met de aanbieders van secundair materiaal en potentiële

een actieve houding te behouden en wijst op de stappen die volgens het

gebruikers van secundair materiaal een kwaliteitsindex voor gerecyclede

haalbaarheidsonderzoek gezet kunnen worden en waarin de overheid een

grondstoffen te ontwikkelen.

duidelijke functie voor een kwaliteitsindex heeft (zie Kader 9). Logistiek en infrastructuur Kader 9. Enkele aanbevelingen van Royal Haskoning DHV aan de

Voor logistiek en infrastructuur betekent een circulaire economie een forse

overheid voor een grondstoffeninformatiesysteem

verandering in vervoerspatronen en –omvang. Om hierop in beleid te anti-

“De overheid moet zich nog meer - en niet alleen voor de koplopers -

ciperen moeten nieuwe concepten en denkrichtingen worden ontwikkeld.

als actieve netwerkpartner opstellen door:

Zoals in het Rli-advies over logistiek (‘Nederlandse logistiek: designed to

• de door de koplopers nader te bepalen pilots te faciliteren en

last’, 2013) is aangegeven, kenmerkt het nationale overheidsbeleid voor

stimuleren;

logistiek zich door het denken in netwerken, in logistieke operaties, in

• het helpen communiceren van succesvolle pilots;

ketenregie en in logistiek als een speerpunt. Een circulaire economie zal

• crosssectorale bijeenkomsten te organiseren om van elkaar te laten

echter de ketens en netwerken veranderen en de logistiek moet hierop

leren, waarbij nadrukkelijk ook peloton en staartgroep bedrijven

anticiperen. Vanwege deze verandering zal ook het beleid moeten worden

worden uitgenodigd;

aangepast. Daarbij spelen de volgende ontwikkelingen een rol (Rli, 2013):

• nieuwe (grondstoffen)kennis en -informatietechnologie te stimuleren en delen […]” (Royal HaskoningDHV, 2014).

• Mondiaal zal er sprake zijn van een toename aan nearsourcing. In een circulaire economie, waarin re-use, repair, refurbish en remanufacture belangrijke onderdelen zijn, spelen de gehele ketenkosten een nog belangrijkere rol, waardoor het aantrekkelijker wordt om dicht bij de consument te produceren (zie Deel 2, paragraaf 1.3.1). • Op nationaal niveau zal dit consequenties hebben voor de doorvoerfunctie van Nederland. 6% van alles wat via lucht, zee of land wordt aangevoerd (98 miljoen ton van de 1.701 miljoen ton in 2013), verdwijnt


PRINT

31

zonder nadere behandeling naar het Europese achterland of naar andere

Ten eerste zou het Ministerie van BZK sterker moeten inzetten op het

delen van de wereld (KiM, 2014). De vraag is hoe die doorvoerfunctie zich

circulair maken van de bouwen sloopketen. Omdat ongeveer 40% van

ontwikkelt in een circulaire economie. Het idee is dat er minder grond-

alle afvalstromen in Nederland bestaat uit afval dat gerelateerd is aan

stoffen gebruikt gaan worden (refuse, reduce en recover). Wat dit voor

de bouwen sloopsector, is dit een belangrijke stroom (Cramer, 2015b).

betekenis heeft voor vervoersbewegingen is nog onduidelijk. Hetzelfde

Op dit moment worden hierin al stappen gezet richting een circulaire

geldt voor de mainports (Schiphol, Rotterdam en de digitale mainport).

economie (zie Kader 10). Zo wordt geëxperimenteerd met een terugneem-

Dit moet nader worden onderzocht.

verplichting van materiaal en/of halffabricaten door de leverancier, wordt

• Op regionaal en lokaal niveau zal het aantal goederenbewegingen

nagedacht over materiaalkeuze (dat geschikt is voor een tweede leven) en

toenemen als er geen slimme logistieke oplossingen worden gezocht.

energiebewust bouwen. Maar ook worden steeds meer nieuwe gebouwen

Door re-use, repair, refurbish, remanufacture, re-purpose en recycle

zo ontworpen dat ze na gebruik weer een andere functie kunnen krijgen

zullen er steeds meer uiteenlopende vervoersbewegingen ontstaan.

(levensloopbestendig bouwen, meebewegen met marktvraag et cetera). Waar dit leidt tot praktische belemmeringen, kan de minister experimen-

4d. Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en minister

teerruimte bieden.

voor Wonen en Rijksdienst: Geef het goede voorbeeld door circulair inkoopen aanbestedingsbeleid, voer regie op circulair bouwen (volkshuisvesting

Kader 10. Green Deal Cirkelstad

en rijksgebouwen) en gebruik het thema van circulaire economie om de

In de Green Deal Cirkelstad committeren partijen zich om – geïnspireerd

Agenda Stad nader uit te werken

op het Rotterdamse initiatief ‘Cirkelstad’ – de keten van bouw en sloop te sluiten. De inzet is om duurzaam te slopen en de gesloopte materi-

Het Ministerie van BZK is onder andere verantwoordelijk voor de bedrijfs-

alen zo hoogwaardig mogelijk terug te brengen in de kringloop van de

voering en de organisatie van de rijksoverheid en van het binnenlands

bouw. Praktijkervaringen leren dat duurzaam slopen kan concurreren

bestuur, voor alle aangelegenheden op het terrein van wonen en bouwen

met traditioneel slopen omdat het meer oplevert aan hoogwaardig, te

en het rijksvastgoed (Parlement & Politiek, 2015d). Aanvullend op de al

hergebruiken materialen en minder verbrandings- en stortkosten met

lopende zaken ziet de raad voor dit ministerie drie kernpunten voor circulair

zich meebrengt. Wel zijn de arbeidskosten gemiddeld zo’n 10% hoger.

beleid.

De Green Deal Cirkelstad is getekend op 2 oktober 2014 tussen de


PRINT

32

Rotterdamse Cirkelstad partners en de Ministeries van IenM, EZ en BZK.

Kader 11. “Desso en ProRail sluiten deal over duurzame nieuwbouw

De grote uitdaging voor deze Green Deal partners is om te komen tot

Utrecht

een marktconforme aanpak in minimaal vijf andere steden (Cramer,

Desso, een internationale fabrikant van tapijten en sportvelden, heeft

2015a). Diverse steden hebben zich hiervoor al aangemeld.

een contract getekend met ProRail Facilitaire Zaken voor de duurzame inrichting van de nieuwbouw van de Verkeersleidingspost Utrecht. Het contract is een van de eerste in ons land dat is gesloten op basis van

Een tweede punt is het inkoopen aanbestedingsbeleid. Momenteel kopen

de ‘Green Deal Circulair Inkopen’ en dus het circulaire gedachtegoed.

overheden samen jaarlijks voor zestig miljard euro in. Dat zijn vooral lagere

Dit initiatief is erop gericht om producten, materialen en grondstoffen

overheden: in 2007 ongeveer 42,8 miljard euro (Remmers, 2015). Dit is een

te hergebruiken of te recyclen en hiermee de levenscyclus optimaal te

omvangrijk bedrag, waarmee de overheden kunnen sturen richting een

benutten en waar mogelijk te verlengen. De nieuwe Verkeersleidingspost

circulaire economie. In een lineaire economie worden producten in-

van ProRail wordt naar verwachting in het voorjaar van 2015 geopend.

gekocht en diensten aanbesteed. In een circulaire economie gaan deze twee

Desso en ProRail hopen met de nieuwe manier van inkopen de markt

steeds meer in elkaar overlopen. Circulair inkopen gaat immers, in tegen-

voor circulaire producten aan te zwengelen” (Vastgoedjournaal, 2015).

stelling tot duurzaam inkopen, niet alleen uit van de vraag naar circulaire producten, maar van de vraag naar het vervullen van een functie (bijvoorbeeld lichturen in plaats van lampen), met inachtneming van de prestaties

Belangrijk in dat nieuwe inkoopen aanbestedingsbeleid is dat functionele

van de hele keten. Soms zal dit betekenen dat gekozen wordt om een

eisen gesteld kunnen worden, in plaats van technische specificaties. De

product te leveren (zie Kader 11, voorbeeld Desso), soms om een dienst uit

Kritieke Prestatie Indicatoren (KPI’s)9 moeten gericht zijn op waardecreatie

te voeren. Dat betekent dat producten of diensten die worden gekocht of

gedurende de levenscyclus, zoals gebeurt bij het hanteren van de ladder

geleaset, gebaseerd moeten zijn op circulaire ketens.

van circulariteit, en niet op kostenbesparing bij de aanschaf. De raad adviseert een stapsgewijze aanpak waarbij circulaire aanbestedingen steeds meer daadwerkelijk circulair worden en bedrijven de gelegenheid krijgen om hun inkoopen aanbestedingsprocedures aan te passen. Bij die 9 Een Kritieke Prestatie Indicator (KPI) is een meetmethode waarmee managementdoelen gekwantificeerd worden. Denk aan kwaliteit, doorlooptijden, et cetera.


PRINT

33

aanpak kunnen de voorgestelde kwaliteitsindex van het Ministerie van IenM

wordt van integrale kostenberekening over de gehele keten. Door slim

(aanbeveling 4c) en de vernieuwde Europese aanbestedingswet (zie Kader

in te kopen, in overeenstemming met circulaire uitgangspunten, kunnen

12) behulpzaam zijn. Juist door het geleidelijk invoeren van meer circulaire

overheden optreden als belangrijke launching customers (zie Kader 13).

inkoopcriteria zullen de mogelijke verliezers in een circulaire economie,

Overheden zijn launching customer wanneer zij als grote vragende partij

zoals de leveranciers van primaire grondstoffen die weinig belang hebben

door inkoopen aanbestedingsbeleid bijdragen aan het creëren van

bij een circulaire economie, en die zich verzetten tegen de entree van

markten voor innovatieve producten, diensten of processen. Daarmee

nieuwe secundaire producten op de markt, kansen gaan zien voor een

vervullen ze een voorbeeldfunctie voor andere partijen die zo worden

transformatie richting circulaire economie. In paragraaf 3.5 wordt op deze

aangespoord om het product of de dienst in te kopen (Janssen & Kooijman,

potentiële ‘verliezers’ teruggekomen.

2008).

Kader 12. Vernieuwde Europese aanbestedingswet biedt instrumenten

Kader 13. Overheid als launching customer, een voorbeeld

voor eerlijkere prijsvergelijking

Het Ministerie van Defensie heeft het initiatief genomen om oude

Artikel 67 en 68 van de vernieuwde Europese aanbestedingswet

uniformen en kleding te hergebruiken. Het idee is om nieuwe uniformen

(Europees Parlement & Raad van de Europese Unie, 2014) bieden de

te kopen waarbij als inkoopvoorwaarde geldt dat de uniformen een

mogelijkheid om prikkels te creëren om ‘ circulaire offertes’ te vragen.

bepaald percentage recyclaat moeten bevatten. Het inkoopvolume van

Er mag worden geëist om externe milieueffecten door te berekenen in

een klant als Defensie stelt ondernemers in staat om deze textielketen

EMVI10 trajecten, zoals true pricing (True Price, EY, PwC & Deloitte, 2014).

te sluiten: om oude uniformen in te zamelen (ReShare en Scherpenzeel

Dergelijke offertes zullen minder externe milieukosten hebben en dus

BV), te sorteren (Wieland Textiles en ReShare), te vervezelen

een hogere kans hebben op toekenning.

(VAR|Frankenhuis of een nieuwe speler), garen te spinnen (in Spanje, Italië, Turkije), doek te weven (ook in Spanje, Italië, Turkije) en te confectioneren (Schijvens) tot nieuwe uniformen met een label

Het Rijk kan toonaangevend zijn door circulaire experimenten en initia-

(REMO, The Recycle Movement) waarop het percentage recyclaat, de

tieven te stimuleren via inkoopen aanbestedingsbeleid. Praktijkervaringen

klimaatvoetafdruk en de levenscyclus staat.

laten zien dat dit vaak kostenneutraal of zelfs kostenverlagend kan zijn ten opzichte van niet-circulair handelen. Dit geldt vooral wanneer uitgegaan


10 Economisch Meest Voordelige Inschrijving.

PRINT

34

Een dergelijke order brengt partijen bij elkaar en zorgt ervoor dat een

instellingen (Parlement & Politiek, 2015e). Voor de transitie naar een

textielketen gesloten wordt die zonder een dergelijke overheidsinkoop

circulaire economie is een goed ondersteunend financieel beleid van groot

moeilijk van de grond komt (Bron: Monique Blokpoel).

belang. Willen bedrijven tot een circulaire bedrijfsvoering overgaan, dan zullen zij daarvoor ten eerste immers bij financiële instellingen passende leningen moeten kunnen krijgen. Door de langere tijdshorizon van bedrijfs-

Als laatste vraagt de raad aandacht voor het thema circulaire economie

voering in een circulaire economie vergeleken met een lineaire, kan dit

in de Agenda Stad. De ambitie van deze agenda is om steden en de stede-

lastig zijn. Huidige investeringen in bijvoorbeeld vastgoed en productie-

lijke regio’s nog beter te benutten als groeimotor van de economie. Het

faciliteiten moeten worden afbetaald en omgevormd naar een circulaire

Rijk is initiatiefnemer van deze agenda en nodigt steden en andere stake-

situatie. Een van de taken van het Ministerie van Financiën ligt in het

holders (zoals provincies, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappe-

voeren van een beleid voor de financiële sector waardoor de financiering

lijke partijen) uit om aan de agenda bij te dragen. Er wordt gewerkt aan

van de transitie soepel kan plaatsvinden.

een breed gedragen langetermijnperspectief op de stad en de ontwikkeling van het Nederlandse stedennetwerk. Daarvoor wil men maatschappelijke

Een tweede punt heeft te maken met belastingheffing. In het huidige

trends en technologische ontwikkelingen in beeld brengen en benoemen

belastingstelsel wordt meer belasting geïnd op arbeid dan op de inzet

welke transities nodig zijn om in de top van de wereld te kunnen blijven

van primaire grondstoffen. Dit stimuleert productie en consumptie, beide

wat betreft concurrentiekracht en leefbaarheid (Agenda Stad, 2014). De raad

belangrijke processen in een lineaire economie, maar niet in een circulaire

adviseert om dit advies te gebruiken om het thema circulaire economie in

economie. De huidige belasting op arbeid maakt kostenreductie op arbeid

de Agenda Stad nader in te vullen.

zeer lonend; ondernemers streven daarom naar arbeidsefficiëntie of kiezen voor arbeid in lagelonenlanden. Innovaties zijn in een lineair systeem vaak

4e. Minister en staatssecretaris van Financiën: Neem de circulaire economie

gericht op het overbodig maken van arbeid. Dit werkt nadelig voor de

op in de miljoenennota, stimuleer de financiële sector om de transitie te

transitie naar een circulaire economie. Daarin is immers sprake van

financieren, voorkom lock-ins voor een vergroening van het belastingstelsel

arbeidsintensieve processen, denk aan reparatie, urban mining, het verlenen van diensten en innovatie gericht op ecodesign (The Ex’tax

Het Ministerie van Financiën heeft als kerntaak het vertalen van het

Project et al., 2014). Ook de consument wordt nu nog niet gestimuleerd

algemeen regeringsbeleid in financieel beleid en in beleid voor financiële

om te kiezen voor reparatie of diensten, omdat het vaak goedkoper is een


PRINT

35

nieuw product te kopen dan het te laten maken. Consumenten en bedrijven

• Vermindering van de sociale lasten voor reparatiebedrijven;

worden verder onvoldoende fiscaal geprikkeld om milieukosten te mini-

• Herziening van de fiscale afschrijvingsregeling om sterker aan te

maliseren (Parry et al., 2014).

sporen tot een intensiever gebruik van producten en uitrustingsgoederen van bedrijven.

De staatssecretaris is bezig met een herziening van het belastingstelsel,

Deze verschillende mogelijkheden worden geanalyseerd, per product-

waarbij ook wordt nagedacht over een vergroening ervan. De raad

en dienstcategorie, per filière en per economische sector (FOD

adviseert de staatssecretaris van Financiën, als eerst betrokken bewinds-

Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu & FOD

persoon, te onderzoeken welke stappen in de komende belastinghervor-

Economie, K.M.O., Middenstand en Energie, 2014).

ming kunnen worden gezet om een circulaire economie te bewerkstelligen. Daarbij moet onderscheid worden gemaakt tussen stappen voor de korte, de middellange en de lange termijn. Ook moet inzichtelijk worden gemaakt

De raad realiseert zich dat een belastinghervorming waarbij arbeid lager en

welke stappen voor het nationale niveau zijn en welke internationaal op

grondstoffen hoger worden belast, een hervorming voor de lange termijn

de agenda moeten komen. Denk daarbij ook aan de mogelijkheid om

is, waarvoor diepgaand onderzoek nodig is. Toch meent de raad dat het

eerst in kleiner internationaal verband (bijvoorbeeld alleen met Zweden,

noodzakelijk is om met de gedachteontwikkeling hierover te beginnen en

Denemarken, Duitsland, Luxemburg, België) te experimenteren en om te

daarbij de vele onderzoeken te betrekken die al hebben plaatsgevonden

bekijken welke ideeën ons omringende landen hebben (zie Kader 14).

en rapporten die al zijn verschenen (bijvoorbeeld The Ext’tax Project et al., 2014; De Groene Zaak et al., 2015). Waar liggen belemmeringen om een

Kader 14. Voorstellen voor federale maatregelen voor een circulaire

dergelijke belastinghervorming door te voeren? De raad vindt het belang-

economie in Vlaanderen

rijk om bij de huidige hervorming het gezamenlijke eindbeeld voor ogen te

In de context van een fiscale hervorming in Vlaanderen, moeten onder

houden, zodat lock-ins worden voorkomen.

andere de mogelijkheden van een verschuiving van belastingdruk op arbeid naar belastingdruk op andere bronnen, zoals op energie of op

Tot slot: zoals aangegeven bij aanbeveling 2 is de raad van mening dat een

het gebruik van hulpbronnen geanalyseerd worden:

visie op een circulaire economie zou moeten worden opgenomen in de

• Btw-verlaging van 21% naar 6 % voor een aantal arbeidsintensieve

miljoenennota. De minister van Financiën is hiervoor verantwoordelijk.

reparatiediensten en tweedehandsproducten;


PRINT

36

4f. Minister en staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap:

Kader 15. Nationale Wetenschapsagenda

Borg continue aandacht voor het thema circulaire economie in diverse

“Wetenschappers, universiteiten, hogescholen en het bedrijfsleven

wetenschapsagenda’s en in het onderwijscurriculum

gaan samen met maatschappelijke organisaties en betrokken burgers de Nationale Wetenschapsagenda bepalen. Hierin komen de thema’s

Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft onder

waar de wetenschap zich de komende jaren op moet gaan richten.

andere de zorg voor de bevordering van wetenschappelijk onderwijs en

Waar liggen de wetenschappelijke sterktes en de economische kansen

wetenschapsbeleid en voor het cultuur- en mediabeleid (Parlement &

en op welke maatschappelijke uitdagingen moet de Nederlandse

Politiek, 2015f).

wetenschap een oplossing en antwoord gaan vinden? In de Nationale Wetenschapsagenda worden de krachten van alle verschillende partijen

Kennisontwikkeling op het gebied van circulaire economie is een belang-

gebundeld en wordt samenwerken tussen wetenschappelijke instel-

rijke taak voor het Ministerie van OCW, juist omdat het een nieuw terrein

lingen, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties gestimu-

is. De Kenniskaart Circulaire Economie geeft een overzicht van de op dit

leerd. In 2015 komt de kenniscoalitie, bestaande uit de universiteiten,

moment beschikbare kennis over een circulaire economie (Groene Brein,

hogescholen, KNAW, NWO, VNO/NCW, instituten voor toegepast

2015). Duidelijk is dat er nog veel kennisvragen open staan. De Nederlandse

onderzoek (TO2) en MKB Nederland met de invulling van de agenda.”

organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft de circulaire

(Rijksoverheid.nl, 2014)

economie een van de maatschappelijke en economische uitdagingen genoemd. Het idee van zo’n uitdaging is dat het inspirerende onderzoeksvragen omvat die de potentie hebben om te leiden tot doorbraken (NWO,

Over de wetenschapsagenda stelt het Ministerie van OCW (2014) dat

2014). Dit wordt ondersteund door veertig wetenschappers (Delft University

Nederland door de toenemende concurrentie niet overal het beste in kan

of Technology et al., 2015) die de circulaire economie een van de tien maat-

zijn. Daarom moeten er keuzes worden gemaakt en moet er slim worden

schappelijke uitdagingen hebben benoemd die naast maatschappelijk

samengewerkt, ook over de landsgrenzen heen. Naar de mening van de

uitdagend, wetenschappelijk urgent en economisch veelbelovend zijn. Ze

raad is een circulaire economie een thema waarin Nederland kan excelleren

noemen, net als NWO, de circulaire economie daarmee een van de thema’s

en een thema waarbij Nederland tegelijkertijd óók verder moet kijken dan

voor de Nationale Wetenschapsagenda (zie Kader 15).

de eigen landsgrenzen. De raad verwacht dan ook dat dit thema pregnant op de Nationale Wetenschapsagenda terecht komt.


PRINT

37

verkoop van tweedehandse producten (re-use), door onderhoud en repaDe circulaire economie vraagt om een andere houding en andere vaardig-

ratie (repair), door producten op te knappen (refurbish), door nieuwe

heden. Het thema vraagt daarom om een plaats in het onderwijscurriculum

producten te maken van tweedehandse (remanufacture) en door producten

van onderwijsinstellingen (van lager naar hoger onderwijs). De raad

te hergebruiken met een ander doel (re-purpose). Ook zal de ontwikkeling

adviseert de minister en de staatssecretaris om hiervoor bij die onderwijs-

naar een circulaire economie naar verwachting invloed hebben op de indi-

instellingen aandacht te vragen.

recte werkgelegenheid, denk daarbij aan logistieke activiteiten en bemiddelingsactiviteiten (zoals bij Marktplaats en andere deelwebplatforms).

4g. Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid: Onderzoek potentiële werkgelegenheidsontwikkeling in een circulaire economie, stimuleer

Maar het is nog de vraag in hoeverre werkgelegenheid door de circulaire

trainingsprogramma’s om die ontwikkeling mogelijk te maken

economie andere werkgelegenheid zal verdringen of laten verdwijnen. Er zal door hergebruik van grondstoffen sprake zijn van minder productie

Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) is onder meer

van nieuwe producten (substitutie). Er zullen minder primaire materialen

belast met het algemeen sociaaleconomisch beleid, vooral werkgelegen-

worden aangevoerd. Omdat er minder nieuwe producten worden verkocht

heidsbeleid, arbeidsaangelegenheden en inkomens- en vermogensbeleid

(vanwege bijvoorbeeld langere levensduur van producten, meer leasecon-

(Parlement & Politiek, 2015g).

structies, dematerialisatie) zijn effecten te verwachten op werkgelegenheid in winkels en in online-shops. Sommige bedrijven zullen zich naar het

Voor de transitie naar een circulaire economie is de vraag belangrijk hoe

buitenland verplaatsen, andere vestigingsplaatsen kiezen of genoodzaakt

de werkgelegenheid zich zal ontwikkelen. Inmiddels heeft een aantal

zijn te stoppen met hun activiteiten omdat de transitie het hen onmogelijk

rapporten aangetoond dat een circulaire economie kan bijdragen aan de

maakt hun activiteiten verder te ontplooien, bijvoorbeeld omdat de afzet

werkgelegenheid in activiteiten die aan circulaire economie gerelateerd zijn

krimpt.

(ecodesign, reparatie, hergebruik, recycling et cetera).11 Hoe groot de werkgelegenheidsgroei daadwerkelijk binnen Nederland zal zijn, moet echter

Wat de gehele optelsom uiteindelijk voor uitkomst heeft, is nu moeilijk te

nog nader onderzocht worden. Zo is de algemene verwachting dat werk-

voorspellen en verdient nader onderzoek.

gelegenheid in een circulaire economie in specifieke sectoren kan toenemen door eco-efficiënter werken (refuse, reduce en recover), door


11 Bastein et al. (2013); EPEA Internationale Umweltforschung GmbH (2014); European Environmental Bureau (2014); WRAP & Green Alliance (2015); Club of Rome (2015), zie bijlage B.

PRINT

38

Een tweede belangrijke taak voor het Ministerie van SZW ligt in het antici-

3.5 Stap 4 van agenda: hoe om te gaan met verliezers

peren op nieuwe vaardigheden van werknemers in een circulaire economie. Het werken in een circulaire economie vraagt immers om andere vaardig-


heden dan werken in een lineaire economie. Zo is het belangrijk dat mede-

Onderzoek de maatschappelijke effecten van het verdwijnen van

werkers meer structureel buiten hun eigen sector kunnen kijken, meer oog

bedrijven die de verliezers zijn in een circulaire economie en verbind

hebben voor de gehele keten, et cetera. Dit geldt ook voor ambtenaren

hier zo mogelijk acties aan in de transitieagenda

die bijvoorbeeld te maken krijgen met andere manieren van aanbesteden. Het gaat immers niet meer om de laagste offerte op de korte termijn, maar

Zoals bij elke transitie zullen er ook bij een transitie naar een circulaire

om een offerte voor de gehele levensduur van diensten of producten. Ook

economie ‘verliezers’ zijn. Dat is niet te vermijden: bepaalde bedrijven

het idee om geen product meer te kopen, maar een dienst aan te gaan,

hebben geen bestaansrecht meer in een circulaire economie. In de

vraagt om een andere houding en daardoor verandert de relatie met de

discussie over de verliezers zijn twee categorieën te onderscheiden.

leverancier. Bovendien vraagt de kabinetsbrede aanpak van een circulaire economie dat een ambtenaar van het ene ministerie het nog vanzelfsprekender gaat vinden om samen te werken met een ambtenaar uit een ander ministerie, met ministeries waar nog niet of nauwelijks eerder mee samengewerkt is, met nieuwe partijen uit de samenleving of met lagere overheden. Deze verandering van gedrag zal bij overheden en bedrijven vragen om ontwikkeling van nieuwe kennis en vaardigheden. Daarom adviseert de raad de minister van SZW om de veranderende behoefte aan scholing en training te verkennen, en zo nodig in te zetten op trainingsmogelijkheden bij overheden voor de gedragsverandering die noodzakelijk is voor het werken in een circulaire economie.


PRINT

39

De eerste categorie verliezers, de partijen die primaire grondstoffen op de

het massaal uitkopen van bedrijven of opkopen van stranded assets. Ook

markt brengen en gebruiken, krijgt weinig aandacht in de discussie. Op dit

wil de raad niet pleiten voor het koste wat het kost in de lucht houden van

moment zijn veel van deze bedrijven, in de nasleep van de economische

bedrijven. Maar voorkomen moet worden dat bedrijven druk gaan uitoe-

crisis, vooral bezig om te overleven in de lineaire economie. Zij hebben

fenen op overheden en andere actoren voor het behouden van de lineaire

geen belang bij een circulaire economie. Deze bedrijven denken veelal nog

economie, bijvoorbeeld door oneigenlijke argumenten in te zetten (inci-

niet na over de gevolgen van grotere grondstofschaarste en fluctuerende

denten, kortetermijnbelang). De overheid moet daarom zo snel mogelijk

grondstofprijzen, iets dat op de langere termijn onvermijdelijk gevolgen

duidelijk zijn over de richting van het beleidspad. Daaruit blijkt de eindig-

heeft voor hun bedrijfsvoering. Hoe om te gaan met deze potentiële

heid van de huidige (lineaire) paden en geeft partijen de mogelijkheid

verliezers? De raad stelt zich op het standpunt dat de verantwoordelijkheid

zich tijdig en geleidelijk voor te bereiden. Ook is het nodig dat de over-

voor hun bedrijfsvoering bij de bedrijven zelf ligt. De raad pleit niet voor

heid nadenkt over de maatschappelijke effecten van een transitie naar de circulaire economie en van de verliezers. Daarom adviseert de raad dat de overheid allereerst kennis ontwikkelt over de stranded assets: in welke regio’s zitten de verliezers? Wie zijn het, om wat voor sectoren gaat het, welke markten bedienen ze? Zijn de markten maatschappelijk zo relevant dat er vervangende markten gezocht moeten worden? Zijn de bedrijven zich bewust van wat er gaat spelen? Kunnen zij meegenomen worden in de transitie door hun kernactiviteiten te herdefiniëren? Het beeld dat hieruit naar voren komt, kan voor het Rijk, en dan vooral de minister van SZW, aanleiding zijn om met deze bedrijven het gesprek aan te gaan over benodigde ontwikkeling en omscholing. De tweede vaak genoemde categorie betreft de afvalverbrandingsinstallaties (AVI’s). Deze bedrijven krijgen te maken met een teruglopend aanbod van reststromen om te verbranden, en zullen daarom genoodzaakt zijn om om te schakelen naar andere inputstromen of zich uit te faseren.


PRINT

40

Als tussenoplossing wordt momenteel de restcapaciteit van de

van haar drie installaties op middellange termijn uitfaseren en tegelijkertijd

Nederlandse AVI’s ingezet voor verbranding van restafval uit andere

nu al investeren in meer circulaire activiteiten.

Europese landen. Zo kunnen reeds gedane investeringen in de Nederlandse AVI’s deels nog worden terugverdiend en stranded assets worden voorkomen. Dit heeft wel effecten op de ontwikkeling van een circulaire economie in ‘afvalleverende’ landen. Zo heeft het positieve effecten in het Verenigd Koninkrijk. Daar werd het afval vaak nog gestort in plaats van verbrand. Door het Engelse restafval nu door Nederlandse AVI’s te laten verbranden, kan in het Verenigd Koninkrijk worden ingezet op hoogwaardigere verwerkingstechnieken. Aan de andere kant remt de verbranding van Vlaams bedrijfsafval bij Nederlandse AVI’s juist de ontwikkeling naar een circulaire economie in Vlaanderen. Daar wordt net als in Nederland het restafval verbrand. Nu blijft er onvoldoende aanbod van afvalstoffen voor de Vlaamse AVI’s over en is de prijs voor verbranding van afval voor de Vlaamse AVI’s gedaald. Dat heeft in Vlaanderen een negatief effect op het terugverdienen van gedane investeringen. Het werkt daarmee afremmend op investeringen in technologieën van een circulaire economie waarbij de capaciteit van de AVI’s kan worden afgebouwd (bron: Dirk Uyttendaele). Zowel deze grensoverschrijdende effecten als de vanuit circulair oogpunt onwenselijkheid van verbranden, zorgen ervoor dat op de lange termijn AVI’s zich moeten blijven inspannen voor een omschakeling naar een circulaire economie. De verantwoordelijkheid daarvoor ligt bij de afvalverwerkers zelf: door toenemend gebrek aan afval zullen zij zich genoodzaakt zien om om te schakelen of zich uit te faseren. Dit besef is niet nieuw en het is ook tot de AVI’s doorgedrongen. Zo gaat het AEB de twee oudste


PRINT

41

4 Transitieagenda voor provincie, regio en (samenwerkende) gemeenten: eigen kracht én samenhang PRINT

42

Juist op het regionale en lokale schaalniveau krijgt een circulaire economie

Voor een transitie naar een circulaire economie is het niet voldoende als het

zijn beslag. Hier komen initiatieven van groepen burgers van de grond en

Rijk circulaire economie tot een van de centrale thema’s van het kabinets-

ontvouwen bedrijven hun circulaire plannen. Het is daarmee een belang-

beleid uitroept. Ook provincies, regio’s en (samenwerkende) gemeenten

rijk schaalniveau. Het is het schaalniveau waar decentrale overheden12 een

kunnen kansen creëren door de transitie naar een circulaire economie.

mix van maatregelen kunnen inzetten om de ontwikkeling van een circu-

Daarbij kunnen zij dezelfde werkwijze of systematiek volgen als de raad

laire economie te faciliteren en te stimuleren. Welke mix van maatregelen,

hierboven ook voor het Rijk heeft voorgesteld. Decentrale overheden

doelen en strategieën daarvoor het beste zou kunnen zijn, is onderwerp

zouden dan - in onderlinge uitwisseling en afstemming met Rijk, bedrijfs-

voor discussie en besluitvorming in de regio zelf. De raad werkt die mix hier

leven, kennisinstellingen, burgers en maatschappelijke organisaties (zie het

nadrukkelijk niet uit, omdat in de gebieden zelf de gebiedsspecifieke kennis

uitgangspunt in hoofdstuk 3) - elk een decentrale visie voor een circulaire

voorhanden is die hiervoor nodig is. Vele provincies, regio’s en steden zijn

economie kunnen uitwerken. Ook voor decentrale overheden geldt dat de

al volop bezig met een circulaire economie. De raad heeft veel waardering

formulering van overkoepelende doelen en de uitwerking per overheids-

voor deze initiatieven en adviseert op elkaars kennis en ervaringen voort

dienst hen helpt om circulaire economie vorm te geven.

te bouwen, door uitwisseling via bijvoorbeeld bestaande VNG- of IPO-fora. Wel wil de raad een aantal aanbevelingen aan decentrale overheden

Aanbeveling 7 aan provincies, regio’s en (samenwerkende) gemeenten:

meegeven (zie Deel 2, paragraaf 1.3.3 voor meer achtergrondinformatie

a. Kies een circulaire strategie op basis van de eigen kwaliteiten van de

en voorbeelden).

regio, in relatie tot omliggende gebieden. Ontwikkel daartoe inzicht in de kwaliteiten, omstandigheden en kenmerken van een regio en

Aanbeveling 6 aan provincies, regio’s en (samenwerkende) gemeenten: a. Maak de transitie naar een circulaire economie een van de pijlers van beleid en ontwikkel daartoe als eerste stap een gezamenlijke visie; b. Formuleer op basis van de gezamenlijke visie een aantal overkoepelende doelen; c. Ontwikkel vanuit de gemeenschappelijke strategische doelen een

stel een atlas van de grondstoffenstromen op; b. Werk een mix uit op basis van vier circulaire hoofdstrategieën, van ‘de regio zonder afval’, ‘de regio van het delen’, ‘de zelfvoorzienende regio’ en ‘de regio van industriële symbiose’ (zie Deel 2, paragraaf 1.3.3); c. Werk uit welke onderdelen lokaal dan wel bovenlokaal of bovenregionaal georganiseerd moeten worden.

aanpak per overheidsdienst. 12 De waterschappen maken deel uit van de decentrale overheden.


PRINT

43

7a. Kies een circulaire strategie op basis van de eigen kwaliteiten

economisch en sociaal duurzaam dorp. Regio’s in Oost-Nederland hebben met het noaberschap een sterke troef in handen om een onder-

Om een goede circulaire strategie te formuleren is het noodzakelijk dat

scheidende circulaire strategie op te bouwen.

provincies, regio’s en gemeenten (voor zover nog niet aanwezig) eerst meer zicht ontwikkelen op ieders specifieke kwaliteiten. Waaruit bestaat de eigen

Denim City Amsterdam

kracht van de regio, wat zijn de kwaliteiten ten opzichte van andere regio’s?

Een voorbeeld van hoe de al aanwezige kracht van in dit geval een stad

Het gaat om de eigen sterktes, sociaal-culturele (tradities, gedrag) en

wordt uitgebouwd en versterkt, is Amsterdam. In deze stad is een aantal

economische kenmerken van een regio (welke bedrijven en sectoren zijn er

van de grootste jeansmerken ter wereld gevestigd, en dus ook de beste

gevestigd?). In Kader 16 zijn twee verschillende voorbeelden genoemd van

ontwikkelaars en ontwerpers. De aantrekkingskracht van Amsterdam

gebiedsspecifieke kwaliteiten.

voor denimmerken bestaat uit de strategische positie binnen Europa, de toegankelijkheid, maar ook de down-to-earth mentaliteit van de

Kader 16. Voorbeelden van ‘uitgaan van eigen kwaliteiten’

inwoners en de aanwezigheid van creatieve ondernemers. Amsterdam was dan ook de uitgelezen plaats om ‘Denim City’ te vestigen, een

Noaberschap in Oost-Nederland (Overijssel, Drenthe)

innovatieve campus voor de ambachtelijke denimindustrie. In Denim

De oostelijke regio’s van Nederland kennen een lange traditie van

City werken een aantal grote jeansmerken zoals G-Star en Tommy

‘naoberschap’ (nabuurschap), waarbij buren elkaar vanzelfsprekend

Hilfiger, maar ook wevers, garenleveranciers, upcycling bedrijven en

helpen en bijstaan. Het is een krachtige, onderscheidende kwaliteit van

onderwijsinstellingen (Jeans School) samen aan het verduurzamen

dit gebied. Het principe van noaberschap sluit goed aan op de ‘deel-

van de spijkerbroekenindustrie om die droger, schoner en slimmer te

economie’, waarin mensen producten, woonruimte, of bijvoorbeeld een

maken. Het is een plaats waar innovatoren, studenten, ondernemers,

auto met elkaar delen. Het gaat bij noaberschap om meer dan alleen

visionairs en wetenschappers elkaar treffen en samenwerken aan tech-

het delen van middelen, het gaat ook om kennis en tijd, bij het delen

nische innovaties, aan onderwijs en aan up- en recycling. (BNR Radio,

van diensten. In diverse maatschappelijke initiatieven in de regio is de

2015; Gemeente Amsterdam, 2013)

betrokkenheid van de deelnemende partijen bij de gemeenschap terug te zien. In Duurzaam Hoonhorst bijvoorbeeld, een gemeenschap in de buurt van Zwolle, streven de bewoners samen naar een ecologisch,


PRINT

44

Kader 17. Keuzes binnen de Metropoolregio Amsterdam In 2014 heeft de Metropoolregio Amsterdam een circulaire strategie opgesteld. In deze strategie hebben de gemeenten in de regio verschillende keuzes gemaakt. Zo werkt de gemeente Amsterdam samen met het AEB aan een strategie om van verbranding over te gaan op hergebruik en recycling van huishoudelijk- en bedrijfsafval. Met waterbedrijf Waternet werkt de gemeente Amsterdam samen om nutriënten en andere stoffen uit het gemeentelijk afvalwater te halen. De gemeente Almere geeft prioriteit aan de ontwikkeling van een hoogwaardig recycling- en upcycling-station en het creëren van een optimale waarde voor biomassa. Tevens zal Almere, als gastheer van de Floriade in 2022, de afvalloze stad en lokale voedselproductie promoten. De gemeente Haarlemmermeer gaat zich richten op de biobased economy, op cradlePer gebied kunnen de kansen voor een circulaire economie er verschil-

to-cradle bouw en op een testfaciliteit voor start-ups op deze gebieden

lend uitzien. De ene regio kan een goede uitgangspositie hebben op het

(Cramer, 2015b).

gebied van industriële uitwisseling van stromen, een andere regio kan meer potentie hebben op het gebied van recycling van productonderdelen of juist sterk zijn in biologische ketens (voor reststoffen uit de landbouw,

Een belangrijke stap in het ontwikkelen van inzicht in de eigen gebieds-

voor fosfor et cetera). Juist door inzicht in de eigen kwaliteiten te ontwik-

specifieke kwaliteiten is het in kaart brengen van het ‘metabolisme’ van

kelen in relatie tot andere gebieden, kan voorkomen worden dat gebieden

een stad of regio (Ruimtevolk, 2015). Welke stromen gaan het gebied in en

bij hun strategie voor een circulaire economie allemaal naar hetzelfde

uit, en wat is de omvang van elk van die stromen (zoals restafval, papier,

gaan streven. Zie ook Kader 17, waaruit blijkt dat binnen de Metropoolregio

water, biomassa)? Welke stromen worden al wel gerecycled of hergebruikt

Amsterdam gemeenten verschillende keuzes maken.

en welke niet? Een dergelijk overzicht wordt ook wel een ‘stromenatlas’ genoemd. Op basis van een analyse van de stromen kunnen kansen voor bepaalde circulaire activiteiten zichtbaar worden, bijvoorbeeld het


PRINT

45

gebruikmaken van de reststroom van het ene bedrijf door een ander

en producthergebruik. Gemeentelijke ondersteuning van kringloopwinkels

nabijgelegen bedrijf. Het opstellen van stromenatlassen is niet eenvoudig

en van burgerinitiatieven op het gebied van lenen en reparatie past hierbij.

en momenteel nog geen praktijk. Wel is er in het verleden ervaring mee

Verder kunnen lokale overheden ruimte geven aan lokale innovatiemilieus,

opgedaan. Zo is in het kader van het Internationale Architectuur Biënnale

aan het delen van data en kennis, ruimte geven aan lokale productie, en

Rotterdam (IABR) in 2014 het metabolisme van bijvoorbeeld Rotterdam in

aan recycling, upcycling en reparatie (Ruimtevolk, 2015; Cramer, 2014b).

beeld gebracht (Gemeente Rotterdam et al., 2014). Decentrale overheden

Net als op rijksniveau is ook een doordacht inkoopen aanbestedings-

kunnen op deze ervaringen voortbouwen.

beleid van lokale overheden van belang voor het stimuleren van circulaire ondernemingen.

Samenvattend gaat het erom: • na te gaan waar de provincie, regio, gemeente zich in kan specialiseren: wat zijn relatieve sterkten, zodat die kunnen worden versterkt;

Op hoofdlijnen zijn maatregelen voor het stimuleren van de circulaire economie volgens de Franse consultant Le Moigne (2015) terug te brengen

• na te gaan waar grote uitdagingen liggen en waar kansen liggen;

tot vier hoofdstrategieën, waaruit elke stad, regio of provincie zijn eigen

• aan andere provincies, regio’s, gemeenten over te laten waar zij goed

mix kan samenstellen (zie Kader 18). De vier hoofdstrategieën zijn ‘de regio

in zijn.

van het delen’, ‘de regio zonder afval’, ‘de regio van industriële symbiose’ en ‘de zelfvoorzienende regio’. Naar de mening van de raad moet een

7b. Werk een mix uit op basis van vier circulaire hoofdstrategieën

circulair inkoopen aanbestedingsbeleid onderdeel zijn van de gekozen strategie.

De afvalfase is voor lokale overheden het meest directe aangrijpingspunt voor een transitie naar een circulaire economie. Het is het eind van

Kader 18. Regionale circulaire strategieën

de keten: het ophalen en gescheiden inzamelen van huishoudelijk en bedrijfsafval. De uitdaging is om deze focus uit te bouwen naar volgende

Regio van het delen

stappen op weg naar een circulaire economie, waarbij afval beschouwd

Bij deze strategie wordt ingezet op het zoveel mogelijk delen of herge-

gaat worden als grondstof (Cramer, 2014b). Stappen daarbij zijn het zo

bruiken van producten of diensten, bijvoorbeeld via SnappCar, Peerby,

hoogwaardig mogelijk terugbrengen van afgedankte grondstoffen in de

of Marktplaats.nl. Naast het particuliere en private delen bestaat ook de

kringloop, recycling van grondstoffen, reductie van grondstoffengebruik


PRINT

46

mogelijkheid dat overheden producten of diensten beschikbaar stellen

gerecycled. Al het voor gebruik benodigde water, energie of fosfaat

(zoals de witte fietsen in Park de Hoge Veluwe of het publiek toegankelijk

wordt in de regio zelf geproduceerd of herwonnen. Het sluiten van de

maken van data).

biologische kringlopen is een belangrijk onderdeel van de strategie van de zelfvoorzienende regio, zoals het sluiten van de waterketen.

Regio zonder afval

(Le Moigne, 2015, zie Deel 2, paragraaf 1.3.3)

In de regio zonder afval wordt zo min mogelijk afval gestort of verbrand door in te zetten op het verminderen en het recyclen van afval. Dat betekent aan de voorkant van de keten het vermijden van producten die

7c. Lokaal of bovenlokaal?

niet of moeilijk te recyclen zijn, en aan het eind van de keten het zorgen voor goede inzamelings- en verwerkingsmethoden. In de regio moet

Zodra decentrale overheden voor ogen hebben welke visie zij voor een

hiervoor ruimte worden geboden. Denk aan milieustraten, repair-,

circulaire economie nastreven en welke mix van strategieën op basis van

recycling- en upcyclingsstations. Daaromheen kunnen bedrijvigheid en

de eigen kwaliteiten ingezet, is de vervolgstap te bepalen op welk niveau

start-ups ontstaan.

wat het beste georganiseerd kan worden. Welke ketens kunnen lokaal worden georganiseerd en welke bovenlokaal of regionaal, gezien de schaal-

Regio van de industriële symbiose

grootte van de optimale businesscase en de organisatie van een gezamen-

Bij deze strategie wordt ingezet op het bevorderen van het uitwisselen

lijke afzetmarkt voor gerecyclede grondstoffen in nieuwe producten (via

van industriële reststromen. Wat voor het ene bedrijf afval is, vormt

circulair inkopen)? Samen met stakeholders kunnen decentrale overheden

grondstof voor het andere. Bij industriële symbiose wisselen bedrijven

per grondstofstroom analyseren welke mogelijkheden er bestaan om

bijvoorbeeld stoom of slib uit. Ook biologische stromen lenen zich voor

ketens te sluiten (Cramer, 2014b, 2015b). Waarschijnlijk zullen per regio een

uitwisseling, zoals bostel (een bijproduct in het proces van bierbrouwen)

aantal reguliere kringloopsluitingen plaatsvinden, zoals huishoudelijk afval

dat al vele jaren gebruikt wordt als diervoeder door melkveehouders.

dat gerecycled wordt. Daarnaast kunnen er in de regio specifieke stromen zijn die vragen om kringloopsluitingen die op regionaal of bovenregionaal

Zelfvoorzienende regio

schaalniveau plaatsvinden.

In een zelfvoorzienende regio wordt ernaar gestreefd dat alles dat gebruikt wordt in de regio wordt geproduceerd, hergebruikt of


PRINT

47

5

Gebruik Nederlands voorzitterschap van de EU in 2016 voor een circulaire agenda PRINT

48

Op 2 juli 2014 stelde de voormalige Europese Commissie een pakket maat-

Zie als voorbeeld Figuur 1 van het European Environmental Bureau (2015).

regelen voor om een circulaire economie in Europa te stimuleren. Het pakket bevatte Europese recyclingpercentages, maatregelen om het storten

De raad zou graag zien dat het pakket een gemeenschappelijke Europese

van composteerbaar en recyclebaar materiaal uit te faseren en een nieuwe

visie en doelen bevat. Ook voor het Europese beleid kan een gelijksoortige

Europese methode om het meten van recyclingpercentages te harmo-

systematiek worden gehanteerd als voor het nationale en het regionale

niseren.

niveau: eerst het formuleren van een visie, dan overkoepelende doelen en vervolgens een aanpak per directoraat.

In februari 2015 heeft de huidige Europese Commissie het EU-voorstellenpakket voor circulaire economie teruggetrokken, vanwege:

Vanaf januari 2016 is Nederland een halfjaar voorzitter van de Europese

• de behoefte om de gehele keten in ogenschouw te nemen. Daarbij wordt

Unie. In een brief aan de Tweede Kamer (2015a) wordt aangegeven dat dit

het gebruik van recyclaat in productdesign en het creëren van een markt

voorzitterschap de gelegenheid biedt om onderwerpen onder de aandacht

voor secundaire materialen genoemd.

te brengen die Nederland belangrijk vindt, in het bijzonder tijdens de infor-

• de behoefte om te kiezen voor een meer economische aanpak die

mele bijeenkomsten van verschillende Raadsformaties. In dezelfde brief

aansluit bij het actief ondersteunen van nieuwe businessmodellen en

wordt bij de Raad Milieu aangegeven dat circulaire economie een van de

duurzame groei.

drie hoofdthema’s is waar Nederland zich voor zal inzetten.

• de behoefte aan een meer op de verschillende Europese landen toegespitste aanpak van afvalbeleid, met bereikbare doelen en een effectieve aanpak (European Environmental Bureau [EEB], 2015; European Commission, 2015b). De verwachting is dat de Commissie eind 2015 met een nieuw pakket komt waarbij maatwerk centraal staat in plaats van algemene doelen. Het zal vooral gaan over de richting en over de juiste middelen (European Commission, 2015b; Vieuws, 2015). Verscheidene instanties adviseren over wat het pakket zou moeten inhouden.


PRINT

49

Figuur 1: Volgens EEB (2015) te stellen doelen voor het CE pakket

PRODUCEREN

HET OPBOUWEN VAN EEN CIRCULAIRE ECONOMIE IN EUROPA De Europese Commissie moet vast blijven houden aan de afvaldoelen uit het oorspronkelijke voorstel van 2014 en aanvullende maatregelen opnemen voor afvalpreventie, hergebruik en productbeleid.

Geharmoniseerde methodologie voor het berekenen van doelen en statistieken

BEHOUD VAN NATUURLIJKE HULPBRONNEN DOOR PRODUCTBELEID

Productontwerp gericht op makkelijke demontage en hergebruik/ upgrade van onderdelen

146-244

Gebruik van gerecycled plastic in gefabriceerde producten

Miljoen ton minder broeikasgasemissies

180.000 HOOFDDOELEN IN OORSPRONKELIJK VOORSTEL

Het uitfaseren van het storten van composteerbaar/recyclebaar materiaal

Extra banen in de Europese economie

VOORDELEN IN 2030*

80%

CO2

€72 miljard €42 miljard Stijging van jaarlijkse omzet van afvalmanagement en recyclingsector in de EU

Recyclingsdoel voor verpakkingsafval

E ND N LE UL ELE NV EG AA ATR MA

Doelstelling ter voorkoming van voedselverspilling

EXTRA AFVALBELEIDSMAATREGELEN

GEBRUIK

Faciliteren van nieuwe businessmodellen, zoals regelingen voor het delen en leasen van producten

Belastingen en restricties voor afvalverbranding

70% Recyclingsdoel voor vast gemeentelijk afval

Zeker stellen dat producten langer meegaan en gerepareerd kunnen worden

Kostenbesparing per jaar op afvalmanagement

Voorbereiding doelstelling voor hergebruik meubels

Voorbereiding doelstelling voor hergebruik textiel

VOORDELEN OP DE LANGE TERMIJN** Deze maatregelen kunnen, tezamen met een grondstofefficiëntiedoelstelling, fiscale/financiële prikkels en het stimuleren van innovatieve businessmodellen, leiden tot: CO2

2-4%

Daling van de jaarlijkse broeikasgasemissies in de EU

€600 miljard Aan besparingen

OPBRENGST

2 miljoen

Aanvullende banen

* Aantallen volgens de effectbeoordelingen van de Europese Commissie ** Aantallen volgens AMEC Environment & Infrastructure & Bio Intelligence Service (2013) en Cambridge Econometrics & Bio Intelligence Service (2014)


PRINT

50

De raad realiseert zich dat de voorbereidingen voor het voorzitterschap al

Aanbeveling 8 aan het kabinet:

in een ver gevorderd stadium zijn en dat er nog maar weinig ruimte is om

Gebruik het Europees voorzitterschap 2016 om een circulaire agenda op

aanpassingen te doen. Toch adviseert de raad om tijdens het Nederlands

te stellen volgens de eerder beschreven systematiek. Dat wil zeggen:

voorzitterschap te streven naar het opstellen van een circulaire agenda

• via alle Europese Raden het thema circulaire economie agenderen;

op Europees niveau, volgens dezelfde systematiek als hierboven voor het

• een gezamenlijke Europese visie ontwikkelen, waarbij het Circulaire

nationale en regionale niveau is betoogd. Dat de invulling van zo’n agenda

Economie pakket waarschijnlijk behulpzaam kan zijn;

niet tijdens het voorzitterschap vorm kan krijgen, daarvan is de raad zich

• gemeenschappelijke doelen formuleren;

terdege bewust. Het gaat in deze fase vooral om het agenderen van de

• mogelijke strategieën uitwerken om een circulaire economie te

onderdelen van zo’n agenda: dat zou al een flinke stap in de goede richting

bereiken, waaronder een voorstel voor een grondstofuniepakket.

zijn. Tijdens het voorzitterschap zelf zouden al wel concrete stappen kunnen worden gezet in het Europees circulair inkoopen aanbestedingsbeleid.


PRINT

51

6

Handreiking voor organisatie PRINT

52

In dit advies heeft de raad zijn aanbevelingen gepresenteerd om de kansen

aangeeft wat de langetermijnvisie wordt en welke ontwikkelingsrichting als

van een circulaire economie optimaal te benutten. Verschillende acties op

wenselijk wordt gezien, hoe beter partijen in de maatschappij weten waar

verschillende schaalniveaus moeten daaraan bijdragen en daarbij zijn vele

ze aan toe zijn en welke van hun acties hierop aansluiten. Ook is nodig dat

verschillende partijen betrokken. Herhaaldelijk is dit advies benadrukt dat

overheden blijven investeren in samenwerking, zowel tussen overheden

de samenwerking tussen partijen en de afstemming tussen hun acties op

(binnen één laag en tussen lagen), als in triple helix verband (samen-

alle schaalniveaus om een continue inspanning vraagt.

werkingsvormen tussen overheden, bedrijven en kennisinstellingen) of zelfs quadruple helix verband (samenwerkingsvormen tussen overheden,

De vraag is hoe deze samenwerking en afstemming het beste georgani-

bedrijven, kennisinstellingen, en groepen burgers) – waar elke partij vanuit

seerd kan worden. Hoe kan een overheid het beste inspelen op de aan-

zijn of haar eigen kwaliteiten aan bijdraagt. In eerdere adviezen heeft de Rli

wezige energie in de samenleving bij bedrijven en burgers? Hoe kan er

hier ook al op gewezen (Rli, 2014b, 2015).

samengewerkt worden tussen bedrijven, maatschappelijke organisaties, kennisinstellingen en overheden en hoe kunnen ministeries elkaar makkelijker vinden in die samenwerking? Dit zijn bij uitstek governancevraagstukken die bij elke transitie relevant zijn, dus ook bij de ontwikkeling naar een circulaire economie. Behalve het leren van elkaars taal – van belang bij een relatief nieuw thema als circulaire economie – gaat het om het aanleren van nieuwe manieren van werken. De veranderende verhoudingen in de maatschappij tussen overheden, maatschappelijke organisaties, bedrijven en burgers, vragen hier ook om. In een eerder advies over de toekomst van de stad (Rli, 2014b) heeft de raad hierover opgemerkt dat het benutten van de energie in de samenleving vergt dat overheden op alle schaalniveaus openstaan voor nieuwe flexibele collectieven en maatschappelijke initiatieven en de vertegenwoordigers daarvan ‘aan tafel’ uitnodigen. Er moet een ontvankelijke houding voor maatschappelijke initiatieven rond circulaire economie worden ontwikkeld. Hoe beter de overheid daarbij


PRINT

53

Het leren van nieuwe manieren van werken en van elkaars taal is niet van

De raad zal in het najaar van 2015 een stakeholderbijeenkomst organiseren

de een op de andere dag gerealiseerd. Hiervoor is een bestuurlijke en cultu-

(Rijk, provincies, regio’s, gemeenten, kennisinstellingen, bedrijven en maat-

rele omslag vereist. Langs verschillende wegen krijgt die omslag al vorm,

schappelijke organisaties), waarbij verschillende samenwerkingsvormen

bijvoorbeeld via de samenwerking in Green Deals of de RACE-coalitie. Daar

en mogelijke vervolgstappen op de aanbevelingen uit dit advies worden

zou verder op voortgebouwd kunnen worden. Er zijn echter nog genoeg

verkend.

vragen. Zo is het de vraag waar de afstemming van alle verschillende acties het beste neergelegd kan worden. Normaal gesproken zou gedacht kunnen worden aan een coördinerend bewindspersoon die de voortgang van een circulaire economie monitort, de integraliteit en afstemming bewaakt en die de wisselwerking tussen de schaalniveaus stimuleert. Maar juist een thema als circulaire economie vraagt om een sectoren ministerieoverstijgende aanpak. Daardoor is het lastig om te bepalen welke bewindspersoon het beste met deze verantwoordelijkheid belast kan worden. Bovendien, is dit wel een slimme werkwijze, juist omdat een transitie naar circulaire economie om een continu leren en experimenteren van onderaf vraagt? Dit ‘van elkaar leren’ is eigenlijk een andere afstemmingsopgave: ‘Nederland als lerend land’. Ligt dan een ‘matchmaker’ of ‘free agent’ niet meer voor de hand? Dat er op het gebied van samenwerking en afstemming tussen en binnen schaalniveaus nog werk aan de winkel is, staat voor de raad vast. Hoe dit het beste vorm kan krijgen, nog niet. Graag gaat de raad over dit punt en over andere punten uit dit advies de dialoog aan.


PRINT

54

deel 2 | ANALYSE

PRINT

55

1

noodzaak, definitie en kansen van een circulaire economie PRINT

56

Zoals in Deel 1 is uiteengezet, meent de raad dat er momenteel een grote

54 kritische materialen voor Europa gedefinieerd. Voor deze 54 materialen

noodzaak én kans is om in te zetten op een transitie naar een circulaire

is Europa voor 90% afhankelijk van import van grondstoffen van buiten de

economie. In dit eerste hoofdstuk van Deel 2 wordt dit nader onderbouwd.

EU. China is de belangrijkste leverancier (European Commission, 2014). Die

In paragraaf 1.1 wordt allereerst ingegaan op de noodzaak van een omslag.

afhankelijkheid maakt kwetsbaar. Verschuivingen in machtsverhoudingen

In paragraaf 1.2 worden vervolgens de kernelementen van een circulaire

en conflicten in belangrijke grondstofleverende regio’s zorgen mede voor

economie op een rij gezet. In paragraaf 1.3 tot slot, wordt ingegaan op de

fluctuerende grondstofprijzen en voor onzekerheid rond levering. In de

kansen die een transitie naar een circulaire economie biedt, op verschil-

periode tussen 2000 en 2013 steeg de volatiliteit van grondstofprijzen met

lende schaalniveaus (Europees, nationaal, regionaal/lokaal).

een factor drie ten opzichte van de periode 1990-2000 (McKinsey, 2013). Bovendien stegen de prijzen door een toenemende grondstoffenschaarste. Sinds 2000 zijn de prijzen van grondstoffen gemiddeld meer dan verdub-

1.1 Noodzaak is groot

beld, terwijl ze in de twintigste eeuw nog daalden. Dit levert steeds grotere

De noodzaak voor een transitie naar een circulaire economie is groot.

risico’s op voor bedrijven die afhankelijk zijn van (niet-hernieuwbare)

Deze komt volgens de raad voort uit: de grote afhankelijkheid van de

grondstoffen. Deze ontwikkelingen maken Europa kwetsbaar. De geïmpor-

import van grondstoffen (de fluctuerende prijzen, toenemende schaarste

teerde grondstoffen zijn vaak essentieel voor de Europese economische

en leveringsonzekerheid maken Nederland en Europa kwetsbaar), de nood-

activiteiten, bijvoorbeeld als grondstof voor elektronische apparatuur. Ook

zakelijke versterking van het verdienvermogen van Nederland, en de toe-

nu al blijkt dat grote investeringsbeslissingen zoals de verkoop van de licht-

nemende belasting van het milieu. Deze worden hieronder toegelicht.

divisie Osram (van Siemens), mede genomen worden op basis van grondstofoverwegingen (Quaedvlieg, 2015).

Ten eerste is de grondstofafhankelijkheid van Nederland en Europa groot. Nederland haalt 68% van zijn grondstoffen uit het buitenland. In 2010

Ten tweede is er een voortdurende noodzaak om het verdienvermogen

importeerde Nederland 161 miljard kilo aan grondstoffen. De indirecte

van Nederland op peil te houden en waar mogelijk te versterken. In de

afhankelijkheid van grondstoffen is nog groter. Als de grondstoffen voor

afgelopen jaren is economisch herstel zichtbaar (Ernst & Young, 2015; De

halffabricaten en eindproducten worden meegerekend, is de hoeveelheid

Nederlandsche Bank, 2014). Door de grote afhankelijkheid van grondstoffen

geïmporteerde grondstoffen drie keer zo groot (CBS, 2012). Ook Europa is

blijft de Nederlandse economie echter kwetsbaar voor fluctuerende grond-

voor grondstoffen afhankelijk van import. De Europese Commissie heeft

stofprijzen, schaarste en leveringsonzekerheid. Door kansen te benutten

CIRCULAIRE ECONOMIE | deel 2: analyse | Hoofdstuk 1

PRINT

57

(UNEP, 2011). De vraag naar consumentenproducten zal verder toenemen: volgens de UNEP (2011) is een verdrievoudiging van het mondiale materiaalgebruik in 2050 een reële verwachting ten opzichte van het basisjaar 2000. Dit betekent een hogere milieudruk. Bij het onttrekken van grondstoffen, het produceren, het consumeren en het verwerken van afval ontstaan emissies van schadelijke stoffen, worden ecosystemen aangetast en grote hoeveelheden water en (veelal fossiele) energie gebruikt. Daarnaast gaan veel materialen verloren, dat wil zeggen dat ze niet hergebruikt worden aan het eind van de eerste toepassing, maar gestort of verbrand. Dit zijn factoren die bijdragen aan het overschrijden van de planetaire grenzen: de grenzen die aangeven tot hoever het natuurlijke systeem op aarde kan worden belast zonder het structurele schade toe te brengen. Wereldwijd worden inmiddels vier van de negen planetaire grenzen overschreden, waaronder die van klimaatverandering en biodiversiteit (Steffen et al., 2015). Het Europees Milieuagentschap heeft en minder kwetsbaar te worden voor deze onzekerheden zou het verdien-

geconcludeerd dat er ambitieuzer te werk moet worden gegaan wil men

vermogen van Nederland versterkt kunnen worden. Slimmer omgaan

Europa’s visie voor 205013 kunnen realiseren (Europees Milieuagentschap,

met grondstoffen kan leiden tot kostenbesparing, innovatie en nieuwe

2015).

verdienkansen. Volgens de raad zou een transitie naar een circulaire economie op deze Ten derde zorgt de steeds grotere vraag naar grondstoffen voor een steeds

drie gebieden een verbetering kunnen betekenen. Dat wordt in paragraaf

hogere milieudruk. De groeiende wereldbevolking doet een steeds groter

1.3 nader toegelicht. Eerst komt de in dit advies gehanteerde definitie van

beroep op natuurlijke grondstoffen: in de loop van de twintigste eeuw is

circulaire economie aan bod.

de wereldbevolking 34 keer meer materialen gaan gebruiken, 27 keer meer mineralen, 12 keer meer fossiele brandstoffen en 3,6 maal meer biomassa


13 Doel Zevende Milieuactieprogramma: goed leven binnen de grenzen van de planeet (Europees Milieuagentschap, 2015).

PRINT

58

1.2 Definitie circulaire economie

worden hergebruikt, kunnen oude producten na een update of onderhoud

Het gedachtegoed van een circulaire economie heeft zich in de afgelopen

een nieuwe gebruiker krijgen en kunnen voor de productie van het hoesje

jaren ontwikkeld. In tegenstelling tot de huidige economie, die gebaseerd

biologische restmaterialen gebruikt worden. Ook kan een bedrijf eigenaar

is op het principe ‘take-make-waste’ (lineaire economie), gaat een circulaire economie uit van het niet nodeloos vernietigen van grondstoffen.

Figuur 2: Circulaire keten voor smartphone met hoesje

In de discussies over circulaire economie wordt dit uitgangspunt soms

(MVO Nederland / ShootMedia in Rli, 2013)

uitgelegd als het verminderen van afval door recycling, maar het gedachtegoed van circulaire economie gaat veel verder dan dat. Het gaat bijvoorbeeld óók om het verminderen van het gebruik van grondstoffen; om het zó ontwerpen van producten dat ze na gebruik eenvoudig uit elkaar te halen zijn en te hergebruiken (ecodesign); om het verlengen van de levensduur van producten via onderhoud en reparatie; om het gebruik van recyclaat in producten; om het terugwinnen van grondstoffen uit afvalstromen. In de rapporten van de Ellen MacArthur Foundation (2013) wordt dit brede perspectief van een circulaire economie benadrukt. Een circulaire economie wordt omschreven als “een economisch en industrieel systeem dat de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen en het herstellend vermogen van natuurlijke hulpbronnen als uitgangspunt neemt, waardevernietiging in het totale systeem minimaliseert en waardecreatie in iedere schakel van het systeem nastreeft”.14 De reikwijdte van het circulaire gedachtegoed kan duidelijk worden gemaakt aan de hand van een voorbeeld: de productie én het hergebruik van een smartphone. Zoals uit Figuur 2 valt af te lezen, kunnen door demontabel productontwerp later grondstoffen en componenten


14 Ellen Mac Arthur Foundation, vertaling in Bastein et al. (2013, p. 2).

PRINT

59

blijven van de grondstof in de keten, bijvoorbeeld door producten niet te

Kader 19. Negen niveaus van circulariteit (Cramer, 2014a)

verkopen maar te leasen (niet in de figuur weergegeven). Hiermee kan dat

1. Refuse: voorkomen van gebruik van grondstoffen

bedrijf bovendien kosten besparen doordat minder wordt uitgegeven aan

2. Reduce: verminderen van grondstoffen

‘nieuwe’ materialen of grondstoffen.

3. Re-use: product hergebruik (tweedehands, delen van producten) 4. Repair: onderhoud en reparatie

De definitie van de Ellen MacArthur Foundation, die door de raad wordt

5. Refurbish: product opknappen

onderschreven, is breed en geeft aan dat een circulaire economie inzet

6. Remanufacture: nieuwe producten maken van (onderdelen van)

op zowel economische waardecreatie (de economische waarde van

oude producten

materialen of producten wordt hoger), sociale waardecreatie (minimalisatie

7. Re-purpose: producthergebruik met ander doel

van sociale waardevernietiging in het totale systeem, zoals het voorkomen

8. Recycle: verwerking en hergebruik materialen

van ongezonde arbeidsomstandigheden bij grondstofwinning en her-

9. Recover: energieterugwinning uit materialen

gebruik) als waardecreatie op gebied van het milieu (herstellend vermogen van natuurlijke hulpbronnen). Een circulaire economie is dus een van de

De negen niveaus van circulariteit gaan over het zo hoogwaardig

instrumenten voor een duurzame samenleving.

mogelijk in de kringloop houden van grondstoffen. Het circulair ontwerpen van producten (ecodesign) is daarvoor een overkoepelende

In de literatuur over circulaire economie worden verschillende gradaties

strategie.

van circulariteit onderscheiden. Dat begint bij de hoogste trede van ‘refuse’ en eindigt bij de laagste trede van ‘recover’ (Cramer, 2014a). In Kader 19 zijn de verschillende gradaties weergegeven.

dus verder en omvat het meer niveaus. Figuur 3 geeft inzicht in het verschil tussen een lineaire economie, een kringloopeconomie (in de figuur wordt

De gradaties van circulariteit maken ook duidelijk dat ‘recycling’ (het

dit ‘keteneconomie met recycling’ genoemd) en een circulaire economie.

verwerken en hergebruiken van materialen) en ‘recover’ (het terugwinnen

De kringloopeconomie en een volledig circulaire economie onderscheiden

van energie uit materialen, bij verbranding van reststromen) slechts de

zich van elkaar doordat bij de kringloopeconomie nog wel sprake is van

twee laagste treden van circulariteit vormen. Terwijl recycling en recover de

input van grondstoffen en het produceren van restafval, terwijl bij een

kern vormen van een kringloopeconomie, gaat een circulaire economie

circulaire economie de ketens gesloten zijn. Bij een circulaire keten speelt


PRINT

60

overigens ook energie een rol. Hoe gekomen wordt tot een duurzaam

Allereerst liggen er volgens de raad kansen voor Europa op het gebied van

energiesysteem is onderwerp van een separaat Rli-advies, dat later dit

voorzieningszekerheid van grondstoffen. Momenteel is Europa nog sterk

jaar verschijnt.

afhankelijk van de import van grondstoffen (zie paragraaf 1.1 van dit hoofdstuk). In een circulaire economie kan dat anders zijn: grondstoffen worden langer in de economie gehouden, waardoor minder import van grond-

Figuur 3. Verschillen tussen lineaire, keten- en circulaire economie

stoffen nodig is. De voorzieningszekerheid neemt hierdoor toe: Europa kan

(Tweede Kamer, 2014)

door grondstoffenmanagement meer zelf in de hand houden en is minder

grondstoffen

KETENECONOMIE MET RECYCLING

recycling

productie

gebruik

n ucte od pr

n d stoffen

duurz am e

pro du

ie ct

g ro

CIRCULAIRE ECONOMIE

recyclin g

LINEAIRE ECONOMIE

Ten tweede liggen er kansen voor Europa op het gebied van werkgelegenheid. Het inzetten op het terugwinnen van grondstoffen uit producten om ze langer in de economie te houden, kan voor banengroei in Europa zorgen door de grotere vraag naar hergebruik, reparatie en terugwinning van

uik ge b r

ik

restafval restafval

afhankelijk van de politieke situatie in grondstofleverende landen.

duu

e rz a a m g

u br

grondstoffen. Vroeger zorgden vooral de loonkosten ervoor dat dit soort werkzaamheden naar lagelonenlanden verplaatst werden. Maar tegenwoordig worden de totale ketenkosten steeds belangrijker. Het gaat dan om energiekosten, transportkosten, benodigde technische vaardigheden,

1.3 Kansen nader uitgewerkt

levertijden en de impact op het milieu (Mc Kinsey, 2012). Dit is een van

Bij de transitie naar een circulaire economie liggen er op verschillende

de oorzaken waardoor steeds meer sprake is van nearsourcing: het door

schaalniveaus kansen.

een bedrijf strategisch plaatsen van bedrijfsmatige activiteiten dicht bij de locatie waar de eindproducten worden verkocht (Rli, 2013). Nearsourcing

1.3.1 Kansen voor Europa

brengt ook werkgelegenheid met zich mee. Een circulaire economie

Op Europese schaal biedt een circulaire economie volgens de raad kansen

betekent bovendien meer werkgelegenheid in de zogenoemde ‘eco-

op het gebied van voorzieningszekerheid van grondstoffen, werkgelegen-

industrie’: de heterogeen samengestelde industrie die goederen en

heid en milieu. Dat wordt hieronder toegelicht.

diensten produceert die de achteruitgang van het milieu tegengaan en


PRINT

61

natuurlijke hulpbronnen in stand houden.15 De eco-industrie is tussen 2000 en 2011 met ruim 50% gegroeid en is een van de bedrijfstakken die een gezonde omzet en werkgelegenheid heeft sinds de financiële crisis van 2008 (Europees Milieuagentschap, 2015). Naar verwachting zal de werkgelegenheidsgroei in een circulaire economie in bepaalde sectoren gepaard gaan met verdringing of verlies aan werkgelegenheid in andere sectoren, bijvoorbeeld in de productiesector door de langere levensduur van nieuwe producten. Per saldo wordt er desondanks in diverse rapporten rekening gehouden met werkgelegenheidsgroei (zie hiervoor Bijlage B; hierin wordt een overzicht gegeven van verscheidene rapporten die de mogelijke effecten van een circulaire economie op de werkgelegenheid nader hebben onderzocht). Tot slot liggen er in een circulaire economie kansen voor Europa op het gebied van het milieu. In 2013 werd in Europa per persoon gemiddeld 481 kg huishoudelijk afval geproduceerd. Daarvan werd 31% gestort, 26%

1.3.2 Nationale kansen

verbrand, 28% gerecycled en 15% gecomposteerd (Eurostat Newsrelease,

Ook op nationaal niveau biedt een transitie naar een circulaire economie

2015). Overigens zijn er tussen de lidstaten van de EU grote verschillen

kansen. Die liggen op dezelfde gebieden als die op Europees schaalniveau

aanwezig. Wanneer grondstoffen binnen Europa hergebruikt worden,

(voorzieningszekerheid, verdienvermogen en milieu), maar slaan op een

betekent dit dat er minder negatieve effecten op het milieu zullen optreden

andere manier neer.

door minder delving en winning (primair een effect dat buiten Europa optreedt), en minder milieueffecten bij productie (remanufacture en

Ten eerste liggen er op nationale schaal kansen voor het besparen van

refurbishment kosten minder grondstoffen dan productie van nieuwe

grondstoffen door ze langer in de economie te houden. Nederland heeft

producten), bij storten en bij verbranden (binnen Europa). 15 Voorbeelden zijn producten en diensten die lucht- of watervervuiling tegengaan, zonnepanelen, recycling.


PRINT

62

daarvoor een goede uitgangspositie: het heeft een lange traditie op het

verdienvermogen en milieu op nationaal niveau zullen uitwerken.

gebied van gescheiden inzameling en heeft Europees gezien een hoog recyclingpercentage en een laag stortpercentage (BiPRO, 2012). De

Met beleidsmaatregelen kan de nationale overheid proberen de vestigings-

Nederlandse afvalbranche was een van de eerste in Europa die de waarde

plaatsfactoren zo gunstig mogelijk te maken. Denk aan generieke maat-

zag van afval- en reststromen. Tegenwoordig ziet de branche zichzelf als

regelen, zoals fiscale maatregelen of investeringen in opleidingsniveau of

basis voor een circulaire economie (Vereniging Afvalbedrijven, 2014). De

ruimtelijke maatregelen zoals investeringen in infrastructuur. Daarnaast

Nederlandse burger is al lang gewend om afval te scheiden, zoals papier,

wordt bedrijvenbeleid gevoerd: via dit beleid streeft de nationale over-

textiel en glas. Maar ook aan de gescheiden inzameling van plastic verpak-

heid naar ondersteuning van specifieke sectoren in Nederland. In 2011

kingen en elektrische apparaten werken steeds meer burgers mee. Gezien

heeft het kabinet daarvoor negen topsectoren in Nederland benoemd:

deze inzamelingscultuur liggen er kansen voor het bereiken van (nog)

hightechsystemen en materialen, energie, creatieve industrie, logistiek,

hogere percentages gescheiden inzameling en mede daardoor voor meer

agro&food, tuinbouw en uitgangsmaterialen, life sciences & health, water

en mogelijk hoogwaardiger hergebruik.

en chemie (Tweede Kamer, 2011a). De vraag is echter of dit in een circulaire economie ook de sectoren zijn waarin Nederland zich het beste kan

Ten tweede: net als op Europees niveau liggen er ook op nationaal niveau

profileren. Het antwoord op die vraag zal mede afhangen van de oriën-

kansen op het gebied van het verdienvermogen. Deze kunnen echter

tatie van die sectoren. Zo zijn de ketens van hightechsystemen en life

per land anders neerslaan. Immers, terwijl een circulaire economie voor

sciences & health vooral mondiaal georiënteerd. De Nederlandse invloed

Europa als geheel een groei in de eco-industrie kan betekenen, hoeft niet

op zo’n keten is beperkt. Voor andere ketens geldt dat in mindere mate,

al die groei neer te slaan in Nederland. Simpel gezegd: voor knoopcel-

of geldt een gemengde oriëntatie (zowel mondiaal als regionaal, bijvoor-

batterijen zijn er nu enkele recyclingfabrieken in Europa - voor honderden

beeld bij agro&food). Deze gemengde oriëntatie biedt meer mogelijkheden

van die fabrieken zal er onvoldoende massa zijn. Het verzilveren van de

voor Nederlandse invloed op zo’n keten. In combinatie met de biobased

kansen op economisch gebied is een samenspel van enerzijds onder-

economy (een thema dat meerdere topsectoren doorsnijdt) maakt de

nemerschap (bedrijven die kiezen voor een bepaalde locatie), anderzijds de

agro&food sector een goede kans om voorloper te worden in een circulaire

unieke combinatie van vestigingsplaatsfactoren die elk land in Europa te

economie. Ook de sector ‘water’ is een relevante sector op weg naar een

bieden heeft. Dat samenspel bepaalt mede hoe een circulaire economie in

circulaire economie (De Bourbon de Parme et al., 2015). De vraag welke

een land vorm zal krijgen en hoe de voordelen van voorzieningszekerheid,

sectoren in Nederland de beste kansen hebben in een circulaire economie,


PRINT

63

al dan niet in samenhang met elkaar, is momenteel nog niet eenduidig

van de regio. Met de basistaken wordt bedoeld dat in een circulaire

beantwoord. Nieuw onderzoek dat op dit gebied in de maak is, kan daar-

economie altijd bepaalde basisvoorzieningen opgezet moeten worden.

voor nadere aanzetten geven (RACE thema 4, zie voetnoot 8, Deel 1).

In elke regio zal immers een aantal reguliere kringloopsluitingen plaats moeten vinden, zoals resterende huishoudelijk afvalstromen die gerecy-

Tot slot liggen er op nationaal niveau ook kansen op het gebied van milieu.

cled moeten worden. Decentrale overheden moeten daarnaast op zoek

Deze kansen liggen deels in de hierboven geschetste goede uitgangspositie

naar het specifieke voor de eigen regio. In elke regio zullen immers mate-

van Nederland op het gebied van gescheiden inzameling. Hogere gescheiden

riaalstromen anders zijn samengesteld en anders lopen. Als in een regio

inzamelingspercentages, meer en mogelijk hoogwaardiger hergebruik van

relatief omvangrijke productstromen voorkomen die te duur zijn om fysiek

materialen, en nog minder verbranding leiden immers tot een lagere milieu-

over langere afstanden te vervoeren, liggen er kansen voor het ontwikkelen

druk. Ook liggen er kansen bij de productie van goederen: door refurbish-

van een regionale recyclingindustrie. Als in een regio echter stromen voor-

ment en remanufacture treden immers minder milieueffecten op.

komen die diverser zijn samengesteld, maar die elk afzonderlijk te weinig massa bieden, dan liggen er juist kansen op het regionaal verzamelen

1.3.3 Regionale en lokale kansen

van deze deelstromen: het opbulken en voorsorteren van deelstromen

Net als op Europese en nationale schaal zijn er ook op regionale en lokale

tot grotere stromen, zodat deze verwerkt kunnen worden in de recycling-

schaal kansen voor een circulaire economie. Deze bestaan ook op dit

industrie. Lokaal gezien kunnen er ook kansen liggen in het uitwisselen van

niveau uit voorzieningszekerheid van grondstoffen, verdienvermogen

industriële reststromen en organische stromen. Dat hangt onder andere af

en milieu. Hoe deze kansen op dit niveau precies uitwerken, is afhanke-

van de al aanwezige bedrijvigheid in de verschillende gemeenten.

lijk van de lokale en regionale situatie. Om de lokale en regionale kansen te bepalen, moet elke regio daarom zicht krijgen op de eigen aanwezige

Juist op het regionale en lokale schaalniveau krijgt een circulaire economie

kwaliteiten. Afhankelijk daarvan en van de meest kansrijke ontwikkelings-

zijn beslag. Decentrale overheden kunnen aspecten van een circulaire

richtingen, kan een gemeente of regio keuzes maken over de gewenste

economie faciliteren en soms ook bewust sturen. Daarbij kunnen zij een

toekomstrichting.

mix van maatregelen kiezen die gericht is op de verschillende niveaus van circulariteit (Cramer, 2014a), beginnend bij het hoogste niveau van refuse

Daarbij zullen voor elke regio kansen voortvloeien uit enerzijds de ‘basis-

en eindigend bij het laagste niveau van recover (zie Kader 19). Voor al deze

taken’ op het gebied van circulariteit, anderzijds uit de specifieke kwaliteiten

niveaus van circulariteit zijn voorzieningen nodig. De aanzetten daarvoor


PRINT

64

zijn al in elke gemeente aanwezig of in ontwikkeling. Denk aan repairshops,

Figuur 4. Regionale circulaire strategieën (Le Moigne, 2015)

kringloopwinkels, en natuurlijk aan afvalstromen die nu al gerecycled worden, zoals papier, glas en kunststoffen. In diverse regio’s in Nederland

GRONDSTOFFENMANAGEMENT

worden momenteel al strategieën naar een circulaire toekomst uitgewerkt (bijvoorbeeld in de regio Rotterdam en de regio Amsterdam).

Industriële symbiose industriële ecologie

Hergebruik

Delende regio

In elke circulaire strategie wordt een mix gemaakt van de negen niveaus (de R’s), en worden regionaal en/of lokaal andere accenten gelegd en

Reparatie

andere combinaties gemaakt. Volgens de Franse consultant Le Moigne (2015) zijn er daarbij vier hoofdrichtingen te onderscheiden voor steden en

Zelfvoorzienende regio

Recycling

stedelijke regio’s: het inzetten op een regio zonder afval (vooral reduce en Afvalloze regio

recycle), het versterken van de deeleconomie (vooral re-use), het inzetten op zelfvoorzienendheid (alle niveaus) en het stimuleren van symbiose

Reduceren

tussen industriële reststromen16 (vooral re-use: van materialen, organische stoffen, water en hitte) (zie Figuur 4). 1. Regio zonder afval In deze strategie wordt zo min mogelijk afval gestort of verbrand door in

AFVALCATEGORIEËN Apparatuur

Materialen*

Organische stoffen**

Water

Hitte

* Inclusief plastic, glas, papier en karton, constructiematerialen ** Inclusief fosfaat De oorspronkelijke figuur van Le Moigne gaat uit van de stad in plaats van de regio.

te zetten op het verminderen en het recyclen van afval. Dat betekent aan de voorkant van de keten het vermijden van producten die niet of moeilijk

sociale en economisch interessante activiteiten plaatsvinden die een

gerecycled kunnen worden en aan het eind van de keten het zorgen voor

circulaire economie bevorderen. Door de werven leefbaar te maken, het

goede inzamelings- en verwerkingsmethoden. Naast milieustraten zullen

interessant te maken om er afval heen te brengen, om producten of

daartoe in gemeenten ook repair-, re- en upcyclingstations verschijnen.

diensten te delen, te repareren of producten te verkopen (Mårtensson,

Daar omheen kunnen bedrijvigheid en start-ups ontstaan. Steden als Parijs en Göteborg weten hun gemeentewerven zo op te zetten dat er volop


16 Zie voetnoot 4.

PRINT

65

2014). In Nederland zijn er diverse initiatieven die zich richten op een

betrokken die gehouden is onder de leden van het Stadspanel. Eind 2015

afvalloze stad (zie Kader 20).

hoopt de gemeente een nieuw afvalbeheerplan te kunnen vaststellen (FocusGroningen, 2015).

Kader 20. Gemeente Groningen op weg naar afvalloze stad De gemeente Groningen wil een afvalloze stad worden, die al zijn afval hergebruikt. Daartoe werkt zij aan een nieuw plan voor het inzamelen en

2. Regio van het delen

het scheiden van afval tot 2020, aansluitend op de duurzaamheidsdoelen

In deze strategie wordt ingezet op het zoveel mogelijk delen of herge-

uit het collegeprogramma. Momenteel wordt in Groningen 54% van

bruiken van producten of diensten (zoals Airbnb, Peerby, SnappCar, OV-fiets

het huishoudelijk afval gescheiden. De inwoners scheiden daarvan zelf

en marktplaats.nl). Naast dit private en particuliere delen bestaat ook de

thuis 39%. De overige 15% wordt gescheiden in de afvalscheidingfabriek

mogelijkheid dat overheden producten of diensten beschikbaar stellen

van het afvalverwerkingsbedrijf Attero. Dat percentage moet omhoog,

(zoals de witte fietsen in Nationaal Park de Hoge Veluwe). Seoel is een

volgens de gemeente.

voorbeeld van een stad die sterk inzet op het worden van een deelstad (zie

Burgemeester en wethouders hebben vijf varianten op papier gezet voor

Kader 21).

de inzameling en verwerking van het huishoudelijk afval tot 2020: 1. De huidige situatie handhaven;

Kader 21. Sharing City Seoel

2. Extra acties inzetten om het scheiden van afval te stimuleren;

Seoel heeft meer dan 10 miljoen inwoners. De stad ziet zich geconfron-

3. Uitbreiding van variant 2 door ook kunststof, PET-flessen en dranken-

teerd met een aantal forse problemen. Door de sterke industrialisatie

kartons bij de bron te scheiden; 4. Omgekeerd inzamelen: inzameling van herbruikbaar afval wordt voor

en hoge consumptievraag heeft 49% van de huishoudens schulden en wordt dagelijks 9.000 ton afval geproduceerd. Daarnaast vergrijst de stad

de bewoners makkelijker gemaakt en de inzameling van het restafval

sterk en is er veel eenzaamheid (zichtbaar in de toename van het aantal

moeilijker;

zelfdodingen en lage scores in geluksgevoel). 60% van de inwoners leeft

5. Diftar (gedifferentieerde tarieven): wie meer afval heeft, betaalt meer (betaling per huisvuilzak).

in flats en appartementencomplexen met wel 1000 tot 2000 bewoners. De stad heeft ook sterke punten: een goed internetnetwerk en metrosys-

Burgemeester en wethouders willen over de varianten in gesprek met

teem. Gebruikmakend van deze infrastructuur heeft de gemeente zich de

de gemeenteraad. Daarbij worden de uitkomsten van een enquête

volgende doelen gesteld: het verbinden van mensen door het aanbieden


PRINT

66

van sharing services, het herstellen van vertrouwen en gemeenschapsgevoel, het verminderen van afval en overconsumptie en het activeren van de lokale economie.

• Het delen van producten en diensten onderling, zonder geld te betalen; • Open data: 1.300 data zijn publiek opengesteld; • Bibliotheken voor boeken, gereedschappen en reparatie-

De gemeentelijke strategie berust op drie pijlers: verander verouderde

mogelijkheden;

wetgeving en systemen, steun initiatieven gericht op delen en moedig

• Wifi is opengesteld op markten, in parken en overheidskantoren;

burgers aan om te delen. De stad zorgt voor de infrastructuur (wetten,

• Fotobank openstellen: 250.000 foto’s zijn voor het publiek beschikbaar

instituties, social trust capital). Met andere woorden de stad plaveit de

(Johnson, 2014).

weg voor de deeleconomie. Het wordt gezien als een creatief publiekprivaat partnerschap. De sleutelactiviteiten zijn:

3. Zelfvoorzienende regio

• Het openstellen van publieke gebouwen, wanneer deze niet gebruikt

Bij de zelfvoorzienende regio wordt ervan uitgegaan dat alles wat

worden, voor activiteiten zoals vergaderingen; • Het selecteren van een aantal start-ups, die vergaderruimte, fondsen, training en advies krijgen; • Het oprichten van een sharehub, waar je alles kunt vinden wat er gedeeld kan worden in Seoel; • Het financieel ondersteunen van Airbnb-achtige activiteiten, kinderkledingruil, parkeerplaatsdelen, productendelen enzovoort;

gebruikt wordt, zelf geproduceerd, hergebruikt en gerecycled wordt. Al het benodigde water, energie of fosfaat wordt zelf geproduceerd, hergebruikt of gerecycled en wijken, steden of stedelijke regio’s zijn CO2 neutraal. Voorbeelden waar men dit nastreeft zijn De Ceuvel in Amsterdam, EVA-Lanxmeer in Culemborg en Iewan–Strowijk in Nijmegen. Waar de regio zonder afval zich beperkt tot het verminderen en het recyclen van afval, is de zelfvoorzienende regio breder en zet in op alle negen circulaire niveaus

• Start-up school, waar je kunt leren hoe deelactiviteiten op te zetten;

(refuse, reduce, re-use, repair, refurbish, remanufacture, re-purpose,

• Opstarten van een project waarin lege kamers bij ouderen gehuurd

recycle, recover). De nadruk in de zelfvoorzienende regio ligt op de biolo-

kunnen worden door jongeren om het huizentekort en de eenzaam-

gische keten. Ook zelfvoorzienend worden op het gebied van voedsel kan

heid van ouderen aan te pakken;

hiervan onderdeel uitmaken. De schaal waarop voedselketens gesloten

• Het oprichten van een jongerenclub die jongeren bij elkaar brengt

worden, kan variëren.17

en hen aanzet om hun toekomst te ontwerpen; • Het delen van auto’s;


17 Van Steekelenburg (2012) maakt onderscheid in een straal van 30 km (metropool), 100 km (regio) en 300 km (superregio). Afhankelijk van het inwonertal en grondgebruik in deze gebieden kunnen er verschillende kansen liggen voor afzet van landbouwproducten en het hergebruik van reststromen; twee thema’s waarvoor afstand een belangrijke factor is.

PRINT

67

4. Industriële symbiose Circulaire economie wordt bevorderd door het uitwisselen van reststromen. Wat voor de een afval is, kan voor de ander grondstof zijn. Net zoals in de natuur is het afval van het ene organisme, voedsel voor het andere. Bedrijven kunnen zo een ‘industrieel ecosysteem’ vormen. Een goed voorbeeld hiervan is Kalundborg in Denemarken (Figuur 5). In Kalundborg worden stoom, verscheidene grondstoffen (bijvoorbeeld zwavel), vliegas en slib uitgewisseld tussen bedrijven. In het systeem werken een olieraffinaderij, een gipsproducerend bedrijf, een farmaceutisch bedrijf, een viskwekerij, een kolengestookte elektriciteitscentrale en de gemeente samen. Figuur 5. Industriële symbiose in Kalundborg (Peck, 1996)

Varkenshouderij gist gas

Gipsplaatfabriek

Wegaanleg

slib gips

stoom

Olieraffinaderij zwavel

stoom

Bio installatie

afvalwarmte

gas

Elektriciteitscentrale

afvalwarmte (retour)

Gemeente Kalundborg

vergistingsslib

vluchtige assen afvalwarmte slib

Viskweek Zwavelzuurproducent

Lokale boeren

Betonfabriek


PRINT

68

2

Een circulair toekomstbeeld PRINT

69

Voor de transitie naar een circulaire economie is het van belang een beeld

2.2 Toekomstbeeld nodig voor transitiepad

te hebben van een circulaire toekomst (zie ook Rood & Hanemaaijer, 2014).

Ook de raad heeft zich gebogen over de vraag hoe de samenleving in een

Op dit moment ontbreekt een breed gedragen beeld daarvan. Hoe ziet de

circulaire economie eruit kan zien. Daarbij heeft de raad zich verschillende

samenleving eruit in een circulaire economie?

vragen gesteld, zoals: • Zal Europa voor zijn grondstoffen zoveel mogelijk onafhankelijk worden van de rest van de wereld, met gesloten ketens op Europees niveau?

2.1 Verschillende scenario’s en wensbeelden

Of zal het level playing field ook in een circulaire economie een leidend

In de afgelopen jaren hebben veel instanties pogingen ondernomen om

principe blijven en zullen de ketens zich eerder op mondiaal niveau

(delen van) circulaire toekomsten te verkennen, veelal met behulp van

sluiten?

scenario’s. Zo heeft het Kennisinstituut Duurzaam Verpakken (KIDV) vier

• Gaan producenten en consumenten in de toekomst een echte prijs

toekomstscenario’s voor plastic verpakkingen opgesteld, waarin een

(zie ook begrippenlijst) voor grondstoffen en producten betalen?

circulaire economie in meer of mindere mate vorm krijgt (KIDV, 2014).

Dat betekent onder meer betalen voor milieuvervuiling door productie,

De Britse organisatie Nesta (een charitatieve instelling op het gebied van

consumptie en verwerking of betalen voor ingrepen die milieu-

innovatie) heeft scenario’s ontwikkeld voor de ‘collaborative economy’

vervuiling tegengaan. Wat betekent het wel of niet hanteren van een

met verschillende schaalniveaus waarop een circulaire toekomst vorm kan

echte prijs voor het sluiten van ketens?

krijgen, van lokaal tot mondiaal (Nesta, 2014). Ook het Ministerie van IenM

• Wat wordt de betekenis van bezit? Gaan consumenten veel meer delen?

heeft een wensbeeld opgesteld, samen met de NVRD en de VNG (Ministerie

• Wat gaat innovatie betekenen voor een circulaire economie? Welke

van IenM, VNG & NVRD, 2014). Door de Sociaal-Economische Raad (SER) is Z.K.H. Prins Carlos de Bourbon de Parme gevraagd input te leveren voor een toekomstvisie op een circulaire economie voor Nederland. Deze input wordt begin 2016 verwacht.

producten kunnen door het Internet of Things vervangen worden? • Hoe wordt in de toekomst tegen arbeid aangekeken? Waar bestaat die arbeid uit? Hoeveel uren werkt de gemiddelde Nederlander dan nog? • Hoe mondig wordt de burger of consument? Wat wil de consument in de toekomst?


PRINT

70

De beantwoording van deze vragen is lastig. De onzekerheden, zeker op de lange termijn, zijn immers groot. Een scenariostudie zou behulpzaam kunnen zijn, maar het opstellen van scenario’s is een ingewikkelde en tijdrovende opgave. Dit valt buiten het bereik van dit adviestraject. Toch meent de raad dat het formuleren van een toekomstbeeld noodzakelijk is voor het bepalen van een transitiepad naar een circulaire toekomst. Om te weten welke stappen je moet zetten, moet je immers weten waar je naar toe wilt.18 Daarom heeft de raad wel een toekomstbeeld opgesteld; niet als scenario, maar als mogelijk beeld voor een circulaire economie. Dit beeld is een langetermijntoekomstbeeld (richtjaar 2050). Het kan beschouwd worden als een visie van de Rli op een circulaire economie. Bij het opstellen daarvan heeft de raad voortgebouwd op al bestaande toekomstscenario’s van andere organisaties, en de opbrengst uit een Rli-denksessie met experts over een circulaire toekomst bezien vanuit huishoudens (Expertmeeting, september 2014).

2.3 Rli’s toekomstbeeld voor een circulaire economie In 2050 is Europa zo goed als zelfvoorzienend op het gebied van grondstoffen. De al aanwezige grondstoffen blijven zo lang mogelijk in de keten. In de Nederlandse wet is verankerd dat reststromen en gebruikte producten en materialen als grondstof worden gezien: het woord ‘afval’ komt in de wet niet meer voor. Na gebruik worden materialen zoveel mogelijk herwonnen en gerecycled. Voor de consument is het helder wat van hem of


18 De techniek om vanuit een toekomstbeeld terug te redeneren naar maatregelen die nu genomen kunnen worden, heet ‘backcasting’. Het voordeel van deze methode boven forecasting (de toekomst voorspellen op basis van de huidige situatie) is dat voorkomen wordt dat alleen incrementele innovatiemaatregelen in beeld komen.

PRINT

71

haar wordt verwacht wanneer hij of zij producten of resten van producten

De circulaire economie is sociaal geaccepteerd. Consumenten weten welke

niet meer wil gebruiken. Een product heeft, ook na afdanking, waarde.

keuzes zij hebben bij de aanschaf en het gebruik van producten. Goede

Deze waarde is transparant, in de zin dat er voor gebruikte producten,

voorlichting helpt bij het maken van verantwoorde keuzes. Voor producten

componenten en grondstoffen goedlopende markten zijn, en dat de burger

wordt een echte prijs (true price) betaald. Daarbij komt dat de betekenis van

weet wat de waarde is van gebruikte producten en materialen. Markten

bezit fundamenteel anders is geworden: producten worden vaker als dienst

zijn zo ingericht dat het loont om recyclaat (secundaire grondstoffen) te

geconsumeerd. Het leasen of huren van producten, zoals wasmachines,

verkiezen boven primaire grondstoffen. Hierdoor kunnen ketens zich sluiten

is vanzelfsprekender geworden. Voor producten zijn niet langer enkel

en worden materialen telkens opnieuw gebruikt voor nieuwe producten.

functionaliteit en esthetiek van belang, maar vooral ook levensduur, multi-

Als gevolg daarvan hoeven er minder grondstoffen gedolven te worden

functionaliteit en de alternatieve aanwendbaarheid van componenten en

en is de milieudruk afgenomen. Grondstoffen die schadelijk zijn voor het

grondstoffen. Na gebruik gooien burgers zo min mogelijk weg, en als dat

ecosysteem blijven circuleren in de economie en komen niet in het milieu

wel gebeurt, gaat dat gescheiden. Als er verpakkingen om producten zitten,

terecht. Er is een groot aanbod aan hernieuwbare grondstoffen: grond-

dan zijn ze óf meermalig herbruikbaar óf biologisch afbreekbaar. Mensen

stoffen die gewonnen worden uit plantaardige materialen, en die vervol-

hebben makkelijke toegang tot eenduidige ‘afdankroutes’, ook voor deze

gens na gebruik herbruikbaar, recyclebaar en composteerbaar zijn.

verpakkingen. De lokale infrastructuur is hier volledig op ingericht.

Producten worden zo gemaakt dat ze veel langer meegaan. Ook tussen-

Door de ontwikkelde kennis, technieken en praktijken heeft Nederland zich

tijdse reparatie verlengt de levensduur. Producten worden pas tot de

ontwikkeld tot ‘circulaire hotspot’ van Europa. Dit betekent dat Nederland

Nederlandse markt toegelaten als ze na gebruik weer volledig uit elkaar

voorloper is op het gebied van nieuwe verwerkingswijzen, afvalscheidings-

te halen zijn en als de materialen of componenten te hergebruiken zijn.

technieken, onderwijs- en onderzoeksprogramma’s op het gebied van

Bedrijven hebben daarin bij het ontwerp van hun producten grote stappen

circulaire economie. Er is een gunstig investeringsklimaat voor innova-

gezet: er wordt bij het ontwerp veel meer rekening gehouden met

tieve bedrijven die nieuwe circulaire technieken of producten op de markt

reparatiemogelijkheden, hergebruik en recyclebaarheid. In hun jaar-

willen brengen. ‘Nederland als circulaire hotspot’ is zowel een kennis- en

verslagen leggen bedrijven verantwoording af over de gebruikte

innovatiehotspot, als een fysieke hub voor de verwerking en scheiding

grondstoffen.

van reststromen uit Europa (door benutting van logistieke kennis en infrastructuur). Door de ontwikkeling tot circulaire hotspot van Europa is


PRINT

72

de werkgelegenheid in Nederland sterk toegenomen, met meer arbeidsplaatsen die direct of indirect voortvloeien uit een circulaire economie.

2.4 Tot slot: een toekomstbeeld, niet hét toekomstbeeld Bovenstaande schets is nadrukkelijk een toekomstbeeld, een visie van de Rli, en staat los van de huidige ontwikkelingen. Dit beeld is omgeven door onzekerheden; of het toekomstbeeld zonder meer realiteit zal worden is niet vanzelfsprekend. In het toekomstbeeld heeft de raad allerlei keuzes gemaakt en veronderstellingen gedaan, bijvoorbeeld over het niveau waarop de ketens zich sluiten (in het toekomstbeeld is bijvoorbeeld gesteld dat Europa zelfvoorzienend is op het gebied van grondstoffen, dus gesloten ketens op Europees niveau en niet op mondiaal of regionaal niveau).


PRINT

73

3

Belemmeringen voor een circulaire economie PRINT

74

In dit hoofdstuk wordt een aantal belemmeringen voor een circulaire

3.1 Institutionele belemmeringen

economie besproken, belemmeringen die medebepalend zijn voor het al

Voor de transitie naar een circulaire economie in Nederland bestaan

dan niet tot volle wasdom komen van een circulaire economie. Naar deze

diverse institutionele belemmeringen. Dit zijn structurele belemmeringen

belemmeringen voor een circulaire economie is veel studie verricht. Met

die in de loop der jaren zijn gegroeid in praktijken, marktstructuren en

een literatuurstudie zijn de belangrijkste belemmeringen hieronder op een

systemen en die als geheel de lineaire economie in stand houden.

rij gezet. De inventarisatie is niet uitputtend; het gaat om belemmeringen die genoemd zijn in enkele belangrijke rapporten.19

Ongelijk speelveld Een belangrijke institutionele belemmering is dat er in Nederland een

De belemmeringen liggen op verschillende terreinen:

ongelijk speelveld is ontstaan voor bedrijven die willen starten of om-

1. Institutionele belemmeringen (bijvoorbeeld gevestigde belangen);

schakelen naar een circulaire economie. Het huidige economische systeem

2. Belemmeringen in weten regelgeving (bestaande weten regelgeving

is ingericht op een lineaire economie, wat lineaire bedrijven vaak voordelen

blokkeert soms innovatie); 3. Economische belemmeringen (onder andere nadruk op traditionele business modellen); 4. Maatschappelijke belemmeringen (bijvoorbeeld gebrek aan bewustzijn, gevoel van urgentie);

biedt ten opzichte van circulaire ondernemingen, op het gebied van bijvoorbeeld belastingen, mededingingsbeleid en andere fiscale kaders. Dit ongelijke speelveld vormt een belemmering voor het ontstaan of opschalen van circulaire initiatieven (Circle Economy & IMSA, 2013; OPAi & MVO Nederland, 2014).

5. Belemmeringen in kennis en innovatie (bijvoorbeeld technologische vernieuwing) (indeling op basis van Cramer, 2014a; Circle Economy & IMSA, 2013). In de praktijk overlapt de inhoud van de belemmeringen elkaar. Eenzelfde belemmering kan bijvoorbeeld zowel op het institutionele als het economische terrein liggen. Omwille van de helderheid zijn in onderstaande paragrafen belemmeringen echter slechts eenmaal genoemd.


19 Dit zijn het TNO-rapport ‘Kansen voor een circulaire economie’ (Bastein et al., 2013); het rapport ‘Unleashing the power of the circular economy’ (Circle Economy & IMSA, 2013); ‘Ondernemen in de circulaire economie’ (OPAi & MVO Nederland, 2014); ‘Reflectie op Van Afval Naar Grondstof (VANG)’ (Rood & Hanemaaijer, 2014); ‘Grondstoffenhonger duurzaam stillen’ (Rathenau Instituut, 2014). Ook is gebruik gemaakt van een literatuuroverzicht ‘Barriers & drivers towards a circular economy: literature review’ (Van Eijk, 2015).

PRINT

75

die economie. Het kunnen afvalverbrandingsinstallaties (AVI’s) zijn, maar bijvoorbeeld ook bedrijven die nu nog grotendeels afhankelijk zijn van schaars wordende of moeilijk te verkrijgen grondstoffen. Als zij niet tijdig de omslag naar een circulaire economie weten te maken, zouden zij de verliezers van die omslag kunnen zijn. De grote investeringen in bestaande AVI’s en de grote economische waarde daarvan kunnen de transitie naar een circulaire toekomst beperken (Bastein et al., 2013). Dat gevestigde belangen een belemmering kunnen zijn voor de transitie naar een circulaire economie wil overigens niet zeggen dat in de Nederlandse situatie lineaire bedrijven en AVI’s standaard innovatie tegenhouden. In tegendeel, de Nederlandse afvalsector bijvoorbeeld vertoont juist een grote dynamiek om op de veranderingen in te spelen. Zo zijn sommige bedrijven al bezig met een strategieaanpassing voor de lange termijn. Gevestigde belangen Een andere institutionele belemmering is de mogelijke weerstand tegen

Gerichtheid bedrijven op traditionele ketens of op de korte termijn

een circulaire economie bij ‘gevestigde belangen’. In zijn algemeenheid

Voor een circulaire toekomst is het nodig dat bedrijven elkaar vinden om

kunnen gevestigde belangen een belemmering vormen bij élke transitie20,

samen te gaan werken. Als bedrijven meer circulair willen werken, hebben

dus ook bij die naar een circulaire economie. Het bestaansrecht en econo-

ze immers vaak ook andere bedrijven nodig om de keten te sluiten, bijvoor-

misch rendement van partijen met dergelijke belangen is afhankelijk van

beeld een bedrijf dat het ‘afval’ van een ander bedrijf wil gaan gebruiken

de huidige gang van zaken, van het behoud van de status quo. In het geval

als grondstof. Diverse studies wijzen erop dat – uitzonderingen daargelaten

van de transitie naar een circulaire economie gaat het om bedrijven die hun

– partijen elkaar daarvoor momenteel nog onvoldoende weten te vinden

bedrijfsprocessen hebben ingericht volgens de principes van de lineaire economie en die daardoor belangen hebben bij het in stand blijven van


20 Zie ook het advies ‘Remmen los’ waarin de raad wijst op de remmende invloed van gevestigde belangen bij de transitie naar een duurzame energiehuishouding in Nederland (Rli, 2011).

PRINT

76

(Circle Economy & IMSA, 2013; Bastein et al., 2013; OPAi & MVO Nederland,

3.2 Belemmeringen in weten regelgeving

2014). Het is nodig om weet te hebben van elkaars bestaan en van elkaars

De huidige weten regelgeving is gericht op een lineaire economie.

belangen en bedrijfsstrategie en daar ontbreekt het vaak aan. TNO stelt dat

Daardoor kunnen sommige aspecten in (nationale en Europese) weten

brancheorganisaties vaak nog op traditionele ketens gericht zijn, wat het

regelgeving belemmerend werken voor een overgang naar een circulaire

zoeken naar circulaire alternatieven belemmert (Bastein et al., 2014). Een

economie. Enkele van die aspecten worden hieronder besproken, waarbij

andere institutionele belemmering in dit verband kan een kortetermijn-

de raad zich realiseert niet volledig te kunnen zijn. Overigens werken niet

focus bij aandeelhouders zijn. Als het kortetermijnbelang van aandeel-

altijd de regels zélf belemmerend, maar vooral de interpretatie ervan. Zo

houders domineert, komen bedrijven soms niet tot een circulaire strategie

wijzen Bastein et al. (2013) erop dat circulaire koplopers een gebrek aan

met bijbehorende langetermijninvesteringen (Circle Economy & IMSA,

ruimte voor vernieuwing ervaren door een risicomijdende interpretatie

2013).

van de regels door bevoegd gezag.

Bbp (bruto binnenlands product) te beperkte indicator van vooruitgang

Europees en nationaal mededingingsbeleid

Op dit moment wordt het succes van de economie afgemeten aan de

In een circulaire economie zullen bedrijven soms vergaand met elkaar

ontwikkeling van het bbp (de totale waarde van goederen en diensten

samenwerken, bijvoorbeeld bij het gebruiken van elkaars reststromen.

geproduceerd over bepaalde periode). Het bbp laat echter niet de werkelijke

Intensieve samenwerking binnen productketens kan echter gezien worden

vooruitgang of economische welvaart van een maatschappij zien. Het meet

als kartelvorming of als misbruik van dominante posities. Onder de

weliswaar economische groei, maar houdt geen rekening met de houdbaar-

geldende Nederlandse en Europese wetgeving, gericht op bescherming van

heid van die groei in ecologisch en sociaal opzicht. Zaken als uitputting,

consumentenbelangen, is een dergelijke intensieve samenwerking om die

vervuiling en sociale gevolgen worden niet in de berekening van het bbp

reden dan ook vaak niet toegestaan (Circle Economy & IMSA, 2013, p. 41).

meegenomen. Bovendien wordt een groot deel van vooruitgang door innovatie (belangrijk in een circulaire economie) niet gezien als econo-

Afval is volgens de wet geen grondstof

mische groei (Circle Economy & IMSA, 2013; Rabobank, 2014). Als econo-

Volgens de wet is afval geen product, geen grondstof. Dit is begrijpelijk

mische vooruitgang op deze manier wordt gemeten, geeft het slechts

vanuit het oogpunt van het beschermen van het milieu en van de volks-

inzicht in de korte termijn, vanuit een beperkt perspectief op welvaart.

gezondheid. Juridisch gezien echter maakt dit aspecten die juist in een

Het succes van een circulaire economie ondervindt hiervan hinder.

circulaire economie belangrijk worden, veel lastiger te organiseren,


PRINT

77

bijvoorbeeld rond inzameling, grensoverschrijdend vervoer (OPAi & MVO Nederland, 2014; Bastein et al., 2013). De wetgeving op dit gebied is overigens wel in beweging: volgens de Europese afvalwetgeving mogen lidstaten bijvoorbeeld op nationaal niveau criteria vaststellen (mits er geen Europese criteria gelden) waardoor een afvalstof onder voorwaarden de status van een grondstof kan krijgen. In Nederland is dat onlangs gedaan voor recyclinggranulaat van bouwen sloopafval. Relatief hoge belasting op arbeid In het huidige belastingstelsel wordt arbeid momenteel relatief zwaar belast, zwaarder dan grondstoffen en materialen. Diverse studies wijzen erop dat dit belemmerend werkt voor de transitie naar een circulaire economie (Circle Economy & IMSA, 2013, p. 41; Rathenau, 2014). Dit steunt juist de principes van de lineaire economie, en maakt bijvoorbeeld het

Financiële kaders

repareren of sorteren van ingezamelde restproducten vaak duur, en het

In zijn algemeenheid geldt dat de geldende financiële kaders nog gemaakt

aanschaffen van een geheel nieuw product relatief goedkoop. In een

zijn voor de lineaire economie. Zo houden de huidige koop- of huurregels

circulaire economie zou dit net andersom moeten zijn.

onvoldoende rekening met performance based contracting van producten (alles wordt afgeschreven tot een restwaarde nul, zonder rekening te

Juridische regels gericht op eigendom

houden met de waarde van de resterende materialen in het product).

Huidige juridische kaders zijn ontworpen voor de lineaire economie. Het

Ook accountingregels zijn opgesteld vanuit de principes van de lineaire

concept leasing, bijvoorbeeld, kent nog juridische onduidelijkheden over

economie (OPAi & MVO Nederland, 2014).

eigendom (OPAi & MVO Nederland, 2014). Wat gebeurt er bijvoorbeeld met een wasmachine als de gebruiker het leasebedrag niet meer kan

Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen (EVOA)

opbrengen? Of wat gebeurt er als het bedrijf failliet gaat, wie neemt dan

Deze verordening regelt het grensoverschrijdend transport van afvalstoffen:

het onderhoud van het apparaat over of voert het af na gebruik?

in, uit en binnen Europa. In de discussie over circulaire economie wordt


PRINT

78

deze richtlijn als een belemmering genoemd voor de internationale handel

Lage grondstofprijs van primaire grondstoffen

van waardevolle secundaire grondstoffen. Behalve de hoge administratie-

Lage grondstofprijzen van primaire grondstoffen maken het voor bedrijven

last voor bedrijven, die ervoor kan zorgen dat bedrijven stromen niet

niet snel lonend om te gaan werken met secundaire grondstoffen (recy-

aanbieden voor recycling, zijn er kritische geluiden over interpretatie-

claat materialen) of te zorgen voor een product dat (door het ontwerp) na

verschillen en handhaving van deze richtlijn in verschillende Europese

gebruik makkelijker te repareren, hergebruiken of uit elkaar te halen is.

landen. Die verschillen zorgen voor een ongelijk speelveld: Nederland

Zolang de prijs van gerecycled materiaal hoger is dan van primaire grond-

zou bijvoorbeeld strenger in de leer zijn. In een brief aan de Tweede Kamer

stoffen, kan dit een belemmering vormen voor een transitie naar een circu-

geeft de staatssecretaris van IenM aan dat Nederland als belangrijk door-

laire economie (Circle Economy & IMSA, 2013). Bij stijgende prijzen van

voerland van afvalstoffen negatieve gevolgen ervaart van onvoldoende hand-

primaire grondstoffen worden de economische verdienmogelijkheden van

having van de EVOA in andere lidstaten en door interpretatieverschillen

een circulaire bedrijfsvoering groter.

over afvalstoffen die genoemd zijn in de ‘groene lijst’, de lijst met een relatief lichter regime. Naast betere handhaving zet Nederland daarom in

Externe kosten zijn niet in de kosten meegerekend (true price)

op betere omgang met interpretatieverschillen (Tweede Kamer, 2013d) en

Bij een echte prijs (true price, zie de begrippenlijst) gaat het om het reëel

heeft een ‘steunpunt EVOA’ opgericht voor uitleg over handhaving en over

toerekenen van kosten aan materialen en producten, inclusief de sociale

beslissingen met betrekking tot EVOA (Tweede Kamer, 2015c).

en ecologische kosten. Externe kosten worden dan gemonetariseerd. Als niet-hernieuwbare grondstoffen een true price krijgen, dus als daarin ook de ecologische en sociale kosten worden verwerkt, zullen deze kosten naar

3.3 Economische belemmeringen

alle waarschijnlijkheid in alle stappen van de keten doorberekend worden.

Voor de transitie naar een circulaire economie zijn goede economische

Dan wordt het naar verwachting lonender voor bedrijven om circulair te

verdienmogelijkheden voor bedrijven essentieel. Is het rendabel om circu-

gaan werken. Dat externe kosten (milieu, sociaal) in het totaal van kosten

lair te werken? Op dit moment is dat nog niet altijd het geval: circulaire

nog niet meegerekend worden, kan als belemmering werken voor de tran-

initiatieven van bedrijven komen mede daardoor niet altijd van de grond.

sitie naar een circulaire economie (Circle Economy & IMSA, 2013; Rathenau

Mogelijke belemmeringen zijn:

Instituut, 2014).


PRINT

79

Beperkte toepassing van alternatieve bedrijfsmodellen

manier van aanbesteden aangepast moet worden (Rli, 2013; OPAi & MVO

Bedrijven die gaan werken volgens de principes van een circulaire

Nederland, 2014). Het Rijk probeert via de Green Deal Circulair Inkopen daar

economie, zullen naar verwachting behoefte hebben aan alternatieve

ervaringen mee op te doen.

bedrijfsmodellen met andere manieren van het inrichten van bedrijfsprocessen. Huidige bedrijfsmodellen zijn meestal gebaseerd op het

Toenemende complexiteit in bedrijfsprocessen

verkopen van producten. In alternatieve bedrijfsmodellen, gebaseerd op

Diverse studies wijzen op het feit dat het aanpassen van de bedrijfsvoering

circulariteit, gaat het vaak minder om eigendom van producten en meer

in de richting van circulariteit een complexe stap is, die mede van invloed

om het gebruik van diensten. Hergebruik, repair en recycling staan centraal.

kan zijn op de economische verdienmogelijkheden. Het managen van vele

De beperkte toepassing van nieuwe bedrijfsmodellen kan belemmerend

contracten bijvoorbeeld (zoals bij het leasen van diensten) is iets anders

werken voor een omslag naar een circulaire economie (Circle Economy &

dan het leveren van producten en vergt een andere bedrijfsvoering (OPAi &

IMSA, 2013).

MVO Nederland, 2014). Ook kunnen partijen in een verschillend tempo hun bedrijfsvoering aanpassen: een bedrijf dat circulair wil gaan werken kan af-

Omvangrijke investeringen vooraf

hankelijk zijn van andere (aanleverende) bedrijven en van het tempo waarin

Bedrijfsvoering volgens de principes van een circulaire economie kan op

deze circulair gaan werken. Dat maakt het complex. Ook inkopen volgens

korte termijn relatief veel investeringen vragen, terwijl de opbrengsten

de principes van circulaire economie kan voor een bedrijf lastig zijn: met

ervan pas op langere termijn zichtbaar worden. De omvangrijke inves-

andere risico’s, langere levensduur met langere contracten, meer inte-

teringen vooraf kunnen belemmerend werken in de transitie naar een

graal kijken naar de kosten van de levenscyclus bij de prijs (OPAi & MVO

circulaire economie (Circle Economy & IMSA, 2013). Het feit dat kosten en

Nederland, 2014; Bastein et al., 2013). De bestaande bedrijfsprocessen

baten momenteel vaak nog oneerlijk verdeeld zijn over de keten, draagt

en –cycli moeten ingesteld worden op circulaire principes: de meeste

hier aan bij. Bij retailers zijn de winstmarges bijvoorbeeld vele malen hoger

businessplannen gaan nu nog uit van drie tot vijf jaar met korte cycli

dan bij de vervoerders, door onder andere ongelijke macht bij spelers in

(fiscale jaren, kwartaalbudgetten), terwijl de cycli van een circulaire

materiaal- en productketens (Bastein et al., 2013). Daardoor heeft de ene

economie vaak langere termijnen betreffen (OPAi & MVO Nederland,

partij meer marge om circulaire (voor)investeringen te doen dan de andere.

2014). De verwachting is dat de hogere kosten voor management en

Bij aanbestedingsprocessen wordt door de opdrachtgever nog niet altijd

planning belemmerend kunnen werken voor de transitie naar een circulaire

rekening gehouden met de hoge voorinvesteringen. Dit betekent dat de

economie (Circle Economy & IMSA, 2013).


PRINT

80

3.4 Maatschappelijke belemmeringen In zijn algemeenheid geldt dat maatschappelijke acceptatie van het gedachtegoed van een circulaire economie als belangrijke voorwaarde geldt voor een transitie. Mogelijke maatschappelijke belemmeringen zijn: Gebrek aan bewustzijn, kennis en gevoel van urgentie Bij consumenten kan er sprake zijn van een gebrek aan bewustzijn of onvoldoende gevoel van urgentie voor een omslag naar een circulaire economie en naar circulair handelen (Circle Economy & IMSA, 2013; Bastein et al., 2013). Als consumenten zich niet bewust zijn van hun handelen zijn ze ook minder geneigd hun gedrag te veranderen (De Groot & Steg, 2010). Naarmate consumenten zich bewuster zijn van hun gedrag, is de omslag in het gedrag van mensen (Witte, 1992) en hun actiebereidheid groter (Kuhl, 1982). Consumenten kunnen het gevoel hebben dat de bijdrage van het individu aan duurzaamheid veel kleiner is dan die van het bedrijfsleven of de overheid en bovendien dient gemak de mens (Bastein et al., 2013; Rli, 2014a). Daarbij komt dat er niet altijd voldoende kennis is om de juiste keuzes te maken: er is soms onbekendheid met wat er gedaan moet worden (bijvoorbeeld bij afvalinzameling) of wat de waarde kan zijn (afval is iets dat mensen kwijt moeten, in plaats van iets dat ze moeten behouden als grondstof omdat het waarde heeft) (Bastein et al., 2013). Mensen zijn eerder geneigd circulair te handelen als ze denken dat anderen die voor hen belangrijk zijn, dat van hen verwachten (Harland et al., 1999). Daarnaast zijn mensen meer geneigd om circulair te handelen als ze zien dat anderen dat ook doen of hebben gedaan. Het omgekeerde geldt ook: als anderen


PRINT

81

het niet doen, zijn mensen eerder geneigd om het niet te doen (Keizer et al.,

3.5 Belemmeringen in kennis en innovatie

2011).

Voor de transitie naar een circulaire economie is kennisontwikkeling, kennisverspreiding en innovatie nodig. Als die onvoldoende zijn, kan dat

De waarde van eigendom

de transitie belemmeren.

Op dit moment zijn eigendom, materiële consumptie en de waarden die daaraan worden toegekend, diep ingebed in de maatschappij. Eigendom

In zijn algemeenheid geldt dat er op het gebied van een circulaire economie

maakt deel uit van het zelfbewustzijn van mensen. Eigendom is vaak

sprake is van een gefragmenteerde organisatie van kennisontwikkeling

statusgevoelig, en de modegevoeligheid van consumenten kan leiden tot

en van een weinig crosssectorale kennisontwikkeling. Aangezien

in circulair opzicht minder goede keuzes (Circle economy & IMSA, 2013;

circulaire economie juist relaties heeft met meerdere sectoren is een

OPAi & MVO Nederland, 2014; Bastein et al., 2013). Ook kan eigendom

dergelijke kennisorganisatie niet effectief. Structurele samenwerking op

geassocieerd worden met ‘het goede doen’ (en daarmee een goed gevoel

dit gebied tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden is niet gega-

opleveren), zoals bij het doorgeven van eigendom in een nalatenschap. De

randeerd, en daarmee is het de vraag hoe kennisontwikkeling kan worden

boodschap van een circulaire economie kan overkomen als ‘wat je hebt is

georganiseerd en hoe opgedane kennis goed naar de markt kan worden

slechts tijdelijk van jou’ (OPAi & MVO Nederland, 2014) en daarmee niet

gebracht (Bastein et al., 2013). Bij bedrijven is er behalve een gebrek aan

dezelfde waarden overdragen als bij eigendom nu het geval is. Daarbij

kennis, ook sprake van een slechte verspreiding van kennis. Een gebrek

komt dat het voor consumenten vaak moeilijker is om te denken in termen

aan vertrouwen tussen bedrijven en de vertrouwelijkheid van informatie

van functionaliteiten dan in termen van producten, en dat is juist nodig als

hinderen de uitwisseling van informatie en daarmee de transparantie

producten gehuurd of geleased worden (OPAi & MVO Nederland, 2014).

(Bastein et al., 2013; Circle Economy & IMSA, 2013; OPAi & MVO Nederland,

Hieraan gerelateerd is dat consumenten een voorkeur hebben voor ‘nieuw’

2014). De kennisontwikkeling op het gebied van circulair ontwerp en eco-

in plaats van ‘gebruikt, gerecycled, tweedehands’: nieuw is toch ‘het beste’.

design staat – ondanks de groeiende belangstelling en de sterke uitgangs-

Tweedehands producten worden vaak beschouwd als min of meer infe-

positie van Nederland op het gebied van design – nog in de kinder-

rieur. Overigens is dat niet voorbehouden aan consumenten: ook bedrijven

schoenen. Wat is het beste ontwerp, wanneer de hele keten in ogenschouw

kunnen een perceptie van inferioriteit bij tweedehands producten hebben

wordt genomen, inclusief de end-of-life fase (Bastein et al., 2013)?

(OPAi & MVO Nederland, 2014).

Bovendien ontbreekt momenteel een coherente aanpak van het onderwijs


PRINT

82

en van ontwikkeling van een aantal vaardigheden en competenties (Bastein et al., 2013). Toegespitst op technologie geldt dat de verwerking van recyclaat het bedrijfsleven nog telkens voor nieuwe uitdagingen stelt (USI, 2014). Er is een informatiestroom nodig die voor alle partijen betrouwbare informatie over materiaalsamenstelling en bijvoorbeeld toxiciteit bevat. Kennisontwikkeling op dit vlak blijft noodzakelijk voor een transitie naar een circulaire economie. Tot op heden blijken lineaire technologieën echter nog diep ingesleten (Circle Economy & IMSA, 2013).


PRINT

83

Bijlagen

A. Overzicht beleidsdoelen Beleidsnota/ afsprakenkader

Hoofddoelen

Betrokken partijen

Groene Groei (Tweede Kamer, 2013a)

• E nergie: naar een duurzame, betaalbare en EZ, IenM betrouwbare energievoorziening • Biobased economy: naar substitutie van fossiele door groene grondstoffen (biomassa) • Klimaat: naar een ambitieus (inter)nationaal klimaatbeleid • Afval: van afval naar grondstof • Bouw: naar een energiezuinige gebouwde omgeving • Voedsel: naar een duurzame landbouw en voedselvoorziening • Mobiliteit: naar duurzame wijzen van vervoer en transport • Water: duurzaam werken met water

Grondstoffennotitie • Aanbod van grondstoffen veiligstellen, vergroten en verduurzamen (Tweede Kamer, • Vraag naar grondstoffen beperken en waar 2011b en 2013c) mogelijk verduurzamen • Gebruik van grondstoffen efficiënter en duurzamer maken

PRINT

EZ

84

Beleidsnota/ afsprakenkader

Hoofddoelen

VANG (Tweede Kamer, 2014)

IenM • B elemmeringen weghalen bij circulair maken van productieprocessen en hergebruik van reststromen • Hoeveelheid materiaal die economie verlaat zichtbaar verminderen: van 10 miljoen ton naar 5 miljoen ton in 2022 • Beter scheiden van afval: 75% in 2020 en 100% in 2025, in 2020 100 kg afval/inwoner/jaar • Benutten van economische kansen van circulaire economie: Nederland in 2020 hotspot van circulaire economie

Landelijk Afvalbeheerplan (LAP) (Tweede Kamer, 2009)

• Stimuleren van preventie van afvalstoffen, zodanig dat het totaal afvalaanbod in 2015 niet groter mag zijn dan 68 Mton en in 2021 niet groter mag zijn dan 74 Mton • Verhogen van de nuttige toepassing van het totaal aan afvalstoffen van 83% in 2006 naar 95% in 2015. Van de 95% nuttige toepassing dient minimaal 83%-punt door recycling te worden gerealiseerd (in 2006 was dit 76%-punt) • Verhogen van de nuttige toepassing van het totaal aan huishoudelijk afval van 51% in 2006 naar 99% in 2015. Van de 99% nuttige toepassing dient minimaal 60%-punt door recycling te worden gerealiseerd (in 2006 was dit 47%-punt) • Verhogen van de nuttige toepassing van het totaal aan HDO-afval van 46% in 2006 naar 95% in 2015. Van de 95% nuttige toepassing dient minimaal 60%-punt door recycling te worden gerealiseerd (in 2006 was dit 48%-punt) • Minstens gelijk houden van het in 2006 in Nederland al behaalde percentage van 95% nuttige toepassing van bouwen sloopafval, ondanks de verwachte forse toename in de productie van deze afvalstroom in de komende jaren (van 23 Mton in 2006 naar 31 Mton in 2021) • Minstens gelijk houden van het in 2006 in Nederland al behaalde percentage van 90% nuttige toepassing van industrieel afval, ondanks de verwachte toename in de productie van deze afvalstroom van 16 Mton in 2006 naar 18 Mton in 2021. Van de 90% nuttige toepassing dient minimaal 85%-punt door recycling te worden gerealiseerd • Reduceren van storten van brandbaar restafval van 1,7 Mton in 2007 tot 0 Mton in 2012. Deze doelstelling is – op hele kleine hoeveelheden specifieke en lastige stromen na – gerealiseerd en dient de rest van de planperiode vastgehouden te worden • Reduceren (richtinggevende doelstelling) van 20% milieudruk in 2015 voor elk van de zeven prioritaire stromen die in het kader van het ketengericht afvalbeleid worden opgepakt • Optimaal benutten van de energie-inhoud van afval dat niet kan worden gerecycled • Beter benutten van de restwarmte van afvalverbranding • Realiseren van een gelijkwaardig Europees speelveld voor afvalbeheer • Vormgeven van de bijzondere verantwoordelijkheid van de overheid voor storten

CIRCULAIRE ECONOMIE | Bijlagen | A

Betrokken partijen

IenM

PRINT

85

• G ebruiken van het cradle-to-cradle (C2C) concept als inspiratiebron bij de zeven prioritaire stromen die in het kader van het ketengericht afvalbeleid worden opgepakt • Bijdragen aan de kabinetsambities voor ‘Groene Groei’ in het algemeen en het programma ‘Van Afval Naar Grondstof’ en het dichterbij brengen van een circulaire economie in het bijzonder. Dit betekent onder meer het stimuleren van: - zuinig omgaan met grondstoffen (resource efficiency) - slim ontwerpen van producten (ecodesign en substitutie van niet duurzame materialen) - voorwerpen langer en meermaals gebruiken (hergebruik en reparatie), en optimaal benutten van reststromen • • • • •

Klimaatbeleid (Tweede Kamer, 2013e)

• In EU verband pleiten voor 40% reductie van CO2 in 2030 ten opzichte van 1990

IenM

Uitvoeringsagenda Natuurlijk Kapitaal (Tweede Kamer, 2013b)

• • • •

EZ en IenM

Techniekpact (2013)

Afspraken om voldoende mensen in de techniek op te leiden en aan het werk te krijgen

Onderwijsinstellingen, werkgevers, werknemers, jongeren, topsectoren, regio’s en Rijk

Verdrag duurzaamheid in het onderwijs (Groene Generatie NL, 2014)

Verdrag dat vraagt om opname van duurzaamheid in het onderwijs

Jongerenorganisaties en politieke partijen

CIRCULAIRE ECONOMIE | Bijlagen | A

Besparing van het finale energieverbruik met gemiddeld 1,5% per jaar 100 petajoule aan energiebesparing in het finale energieverbruik van Nederland per 2020 Toename van het aandeel van hernieuwbare energieopwekking (nu ruim 4%) naar 14% in 2020 Verdere stijging van dit aandeel naar 16% in 2023 Tenminste 15.000 voltijdbanen, voor een belangrijk deel in de eerstkomende jaren te creëren

Veertig organisaties, waaronder werkgevers- en werknemersorganisaties, natuuren milieuorganisaties, maatschappelijke organisaties, financiële instellingen

Energieakkoord (SER, 2013)

Duurzaam produceren en consumeren: duurzame ketens Duurzame visserij en bescherming van mariene biodiversiteit Duurzame landbouw en bescherming van biodiversiteit Waarderen van natuurlijk kapitaal

PRINT

86

B. Overzicht rapporten over werkgelegenheidseffecten Er zijn verschillende rapporten verschenen over het mogelijke effect van een circulaire economie op de werkgelegenheid. In onderstaande tabel wordt voor een aantal van die rapporten weergegeven hoeveel werkgelegenheid zij in de toekomst verwachten als gevolg van een circulaire economie. Rapport

Reikwijdte

Methode

TNO (Bastein et al.), 2013

Metaal elektro-sector in Nederland

Nederland

Bruto groei werkgelegenheid

Netto groei werkgelegenheid

Groei in welke sectoren/R’s

Eerst is de toename in marktwaarde berekend. Vervolgens is op basis van het aandeel arbeid in de verschillende sectoren de toename in werkgelegenheid berekend.

Circulaire economie levert 10.583 banen op langere termijn21 op (cijfer is gecorrigeerd voor afname door minder verkoop nieuwe producten).

Reparatie, hergebruik, recycling.

Het rapport doet uitspraken over werkgelegenheid in heel Nederland op basis van één gedetailleerde case studie (extrapolatie). Schattingen zijn terughoudend gedaan.

54.000 banen op langere termijn (na 2020)

Vooral nijverheidssectoren22, maar ook dienstensector en landbouw. Indirecte baten van circulaire economie23 zijn onder andere: nieuwe impuls voor de maakindustrie en de recyclingbranche, innovatie in logistieke sector en ontwikkeling van nieuwe bedrijvigheid.

21 TNO hanteert 3 termijnen: korte termijn (0-3 jaar); middellange termijn (3-7 jaar); langere termijn (>7 jaar, na 2020). 22 Met ‘nijverheid’ wordt hier bedoeld: textiel- en kledingindustrie, hout- en papierindustrie, auto-industrie, grafische industrie, bouwmaterialenindustrie. 23 Het rapport noemt een aantal indirecte baten van circulaire economie waarvan de waarde in het rapport niet nader geanalyseerd is.

CIRCULAIRE ECONOMIE | Bijlagen | B

PRINT

87

Rapport

Reikwijdte

Methode

European Environmental Bureau, 2014

Europa

Drie scenario’s: 1. bescheiden 2. midden 3. ambitieus (meer dan 70% recycling en intensief hergebruik) Methode: extrapoleren trend huidige werkgelegenheid in recycling en hergebruik.24

WRAP & Green Alliance, 2015

Engeland

Doorredenerend26 vanuit huidige trends via drie scenario’s27: 1. geen nieuwe (circulaire) initiatieven 2. huidige trend zet zich voort 3. transformatie Het rapport gaat er van uit dat circulaire activiteiten arbeidsintensiever zijn dan de activiteiten die ze vervangen.


‘Bruto’ banengroei tot 203028: 1. 31.000 2. 205.000 3. 517.000



Netto groei banen25 tot 2025: scenario 1: 634.769 scenario 2: 713.525 scenario 3: 747.829

Meer recycling en meer/ intensief hergebruik (re-use).

‘Netto’ banengroei tot 2030 : 1. 10.000 2. 54.000 3. 102.000

Re-use, recycling29, repair & remanufacturing, servitisation (huren en leasing), biorefining.

24 Het rapport is gebaseerd op bestaande data en literatuur (onder andere Friends of the Earth Europe, 2010, voor cijfers werkgelegenheid recycling) en de input van stakeholders vanuit de industrie en NGO’s. Waar weinig data voorhanden waren, zijn aannames aan de conservatieve kant gebleven, en er is aangegeven waar geen data voorhanden waren. 25 Dit rapport spreekt van ‘additional jobs’, ‘net new jobs’. Of het gaat om werkelijke groei in werkgelegenheid en/of rekening is gehouden met verdringing van bestaande banen wordt niet verder uitgelegd; omdat gesproken wordt van ‘net new jobs’ is gekozen voor de kolom ‘netto groei werkgelegenheid’. 26 Gebaseerd op bestaande cijfers en literatuur aangevuld met o.a. inbreng van experts. Dit rapport gaat uit van conservatieve aannames. Het rapport geeft aan dat cijfers eerder illustratief zijn dan ‘definitive’. 27 Het verschil tussen de scenario’s zit in het verschil in recyclingpercentage (bij 1 blijft het zoals nu, dus 55%; scenario 2 is het 70%, scenario 3 85%), remanufacturing rate (1% - 20% - 50%), en bij re-use, servitisation en biorefining varieert het van lichte groei (scenario 1) tot belangrijke groei (scenario 3). 28 Dit rapport spreekt van ‘gross jobs growth’ (bruto banengroei), waarmee de groei in banen wordt bedoeld in ‘circulaire’ sectoren; en ‘net job creation’, waarmee de totale groei in werkgelegenheid en afname van werkloosheid wordt bedoeld, rekening houdend met verdringing van bestaande banen. 29 Het rapport spreekt van ‘closed-loop’ en ‘open-loop’ recycling. Met closed-loop recycling wordt bedoeld dat afval wordt gebruikt om nieuwe producten te maken zonder de kenmerken (inherent properties) van het materiaal te veranderen. Bijvoorbeeld het recyclen van PET flessen. Met ‘open-loop recycling’ wordt bedoeld ‘downcycling’.


PRINT

88

Rapport

Reikwijdte

Methode

EPEA Internationale Umweltforschung GmbH, 2014

Luxemburg

Club of Rome, 2015

Zweden



Ruwe schatting van de werkgelegenheidseffecten van toenemende circulariteit in Luxemburg voor een aantal sectoren (volgens het rapport sectoren “with high inherent connection/overlay with circular activities”). Gebaseerd op deskundigenoordeel over potentiële groei van deze sectoren door circulariteit.

Meer dan 2200 banen in drie jaar (tot 2017)30 als circulaire economie ‘versneld’31 kan worden.

Construction, automotive, manufacturing, financial, logistics, R&D, administrative sectors (vooral arbeidsintensieve industrie, maakindustrie en bouw). Als activiteiten worden onder andere genoemd: redesign, recycling, reverse logistics, reverse supply chain management, redistribution, repair.

Werkgelegenheidseffecten32

1. 20.000 banen, groei werkgelegenheid met 0,5% 2. 5.000 banen; 0,1%35 groei 3. 50.000 banen; 1-2% groei36 4. 100.000 banen; 2-3%; vermindering werkloosheid met kwart tot de helft

Reparatie, onderhoud, upgrading van producten en remanufacturing.

doorberekend33 voor vier strategieën voor verhoging van grondstofefficiëntie: 1. energie-efficiëntie verhogen met 25% 2. halvering gebruik fossiele brandstoffen 3. materiaal-efficiëntie34 4. alle drie de strategieën


30 Het rapport geeft aan dat het gaat om een ‘orde van grootte’. Het gaat erom dat circulaire economie een significante groei in werkgelegenheid kan bewerkstelligen. 31 Hier wordt in het rapport over gezegd: “For example, a precondition is that the Ministry as well as frontrunner companies and R&D institutes in Luxembourg adopt circularity as a development approach, and implement circularity education, training, supplier communities and other enabling tools in order to capture savings and realize added value.” 32 Hierbij zijn concrete doelen gesteld die gehaald zouden kunnen worden in 2030. 33 Cijfers zijn gebaseerd op een combinatie van het modelmatig manipuleren van supply chains (ten voordele van hernieuwbare en secundaire materialen) en tegelijkertijd anticiperend op een significant hoger niveau van grondstofefficiëntie in de economie. Het belangrijkste analyse middel is een Input/Output model voor de Zweedse economie, beheerd door het ‘Swedish Statistical Office’, dat rekening houdt met de onderlinge afhankelijkheden van verschillende branches van een nationale economie. 34 Door vergroten van welvaart, minimaliseren van afval en maximaliseren van hergebruik en recycling van materialen. Hierdoor toename van materiaalefficiëntie met 25%, helft van de ruwe/primaire grondstoffen wordt vervangen door secundaire/gerecyclede materialen, verdubbeling van de levensduur van long-lived consumentenproducten. 35 Voor strategie 1 en 2 is de groei deels tijdelijk (enkele decennia): gedurende de tijd dat de noodzakelijke investeringen in aanpassing van oude gebouwen en andere efficiëntieverbeteringen worden gedaan. 36 Dit zijn permanente banen door de gevolgen van de veranderingen in de verhouding tussen goederen en diensten in de economie.


PRINT

89

Literatuur

Agenda Stad (2014). Samenwerken aan de toekomst van stedelijk Nederland: factsheet Agenda Stad. Den Haag. AMEC Environment & Infrastructure & Bio Intelligence Service (2013). The opportunities to business of improving resource efficiency. Northwich Cheshire: AMEC Environment & Infrastructure UK Limited. Bastein, T., Rietveld, E. & Zyl, S. van (2014). Materialen in de Nederlandse economie: een beoordeling van de kwetsbaarheid. Delft: TNO. Bastein, T., Roelofs, E., Rietveld, E. & Hoogendoorn, A. (2013). Kansen voor de circulaire economie in Nederland. Delft: TNO. BiPRO (2012). Screening of waste management performance of EU member states. Brussels. BNR Radio (2015). Zakendoen met BNR: Euronext Amsterdam, Fonq en jeans van 13 april 2015. Geraadpleegd op 21 april 2015 via http://www.bnr.nl/radio/bnr-zakendoen-met/334616-1504/13-april-euronext-amsterdam-fonq-en-jeans Bourbon de Parme, C., Gersen, P., Braam, G., Jongerius, B. & Plas, A. van der (2015). Nederland als circulaire hotspot. Introductiedocument. Austerlitz & Amsterdam: INSID & Circle Economy. Bregman, R. (2015). Maak kennis met de grootste uitvinder aller tijden. De Correspondent, 25 februari 2015. Geraadpleegd op 16 maart 2015 via https://decorrespondent.nl/2496/Maak-kennis-met-de-grootsteuitvinderaller-tijden/95958720-53a49cbb Cambridge Econometrics & Bio Intelligence Service (2014). Study on modelling of the economic and environmental impacts of raw material consumption. Brussels: European Commission.

PRINT

90

Centraal Bureau voor de Statistiek (2012). Bulk van grondstoffen uit Europa.

De Nederlandsche Bank (2014). Economische Ontwikkelingen en

Geraadpleegd op 24 maart 2015, via http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/

Vooruitzichten, december 2014, nummer 8. Amsterdam.

themas/dossiers/eu/publicaties/archief/2012/2012-3726-wm.htm Circle Economy & IMSA (2013). Unleashing the power of the circular

Desso (2015). Als Cradle to Cradle-bedrijf gaan we verder dan wat de meeste mensen verstaan onder duurzaamheid. Geraadpleegd op

economy. Amsterdam.

29 april 2015 via http://www.desso.nl/c2c-corporate-responsibility/

Club of Rome (2015). The circular economy and benefits for society:

cradle-to-cradle/

Swedish case study shows jobs and climate as clear winners. Winterthur.

Eijk, F. van (2015). Barriers & drivers towards a circular economy: literature

Cramer, J. (2014a). Milieu. Elementaire Deeltjes: 16. Amsterdam:

review. Naarden: Acceleratio.

Amsterdam University Press B.V.

Ellen MacArthur Foundation (2013). Towards the circular economy: economic

Cramer, J. (2014b). Gemeentelijke aanpak van de circulaire stad. Utrecht:

and business rationale for an accelerated transition. Report 1. Cowes.

USI.

Ellen MacArthur Foundation & Granta Design (2015). Circularity indicators:

Cramer, J. (2015a). Green Deal Cirkelstad: voorwaarden voor een markt-

an approach to measuring circularity, project overview.

conforme aanpak. Utrecht: Utrecht Sustainability Institute, Ministerie van

EPEA Internationale Umweltforschung GmbH (2014). Luxembourg as a

Infrastructuur en Milieu & Cirkelstad. Cramer, J. (2015b). Moving towards a circular economy in the Netherlands: challenges and directions. In The HKIE Environmental Division Annual

knowledge capital and testing ground for the circular economy: national roadmap to positive impacts. Hamburg. Ernst & Young (2015). Eurozone: EY Eurozone forecast. Published in

Forum (Ed.), The Future Directions and Breakthroughs of Hong Kong’s

collaboration with Oxford Economics. March 2015. London.

Environmental Industry (p. 1-9). Hong Kong.

European Commission (2014). Report on critical raw materials for the EU:

De Groene Zaak, Natuur & Milieu, Greenpeace & Duurzame Energie Koepel (2015). Manifest: een toekomstbestendig belastingstelsel.

report of the ad hoc working group on defining critical raw materials. Brussels.

Delft University of Technology, Eindhoven University of Technology, University of Twente, TNO, Wageningen University & Research Centre & Stichting Technische Wetenschappen (2015). Agenda voor Nederland: inspired by technology. Delft.

CIRCULAIRE ECONOMIE | literatuur

PRINT

91

European Commission (2015a). Energy Union package: a framework strategy

Europese Commissie (2008). Het grondstoffeninitiatief – voorzien in onze

for a resilient energy union with a forward-looking climate change policy.

kritieke behoefte aan groei en werkgelegenheid in Europa. Mededeling

Communication from the commission to the European Parliament, the

van de Commissie aan het Europees Parlement en de Raad. COM(2008)

council, the European economic and social committee, the committee of

699 definitief, 4 november 2008. Brussel.

the regions and the European investment bank. 25.2.2015, COM (2015)

Europese Commissie (2011a). Efficiënt gebruik van hulpbronnen -

80 final. Brussels.

Vlaggenschipinitiatief in het kader van de Europa 2020-strategie.

European Commission (2015b). Roadmap Circular Economy Strategy.

Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad,

Brussels.

het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de

European Environmental Bureau (2014). Advancing resource efficiency in

Regio’s. COM(2011) 21 definitief, 26 januari 2011. Brussel.

Europe: indicators and waste policy scenarios to deliver a resource efficient and sustainable Europe. Brussels.

Europese Commissie (2011b). Grondstoffen en grondstoffenmarkten: uit da gingen en oplossingen. Mededeling van de Commissie aan het

European Environmental Bureau (2015). Circular Economy Package 2.0:

Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal

some ideas to complete the circle. Brussels.

Comité en het Comité van de Regio’s. COM(2011) 25 definitief, 2 februari

Europees Milieuagentschap (2015). Het milieu in Europa in 2015: toestand

2011. Brussel.

en verkenningen 2015- Samenvatting. Kopenhagen.

Europese Commissie (2011c). Stappenplan voor efficiënt hulpbronnen-

Europees Parlement & Raad van de Europese Unie (2006). Verordening

gebruik in Europa. Mededeling van de Commissie aan het Europees

(EG) nr. 1013/2006 van het Europees Parlement en de Raad van de

Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en

Europese Unie van 14 juni 2006 betreffende de overbrenging van afval-

het Comité van de Regio’s. COM(2011) 571 definitief, 20 september 2011.

stoffen. Publicatieblad van de Europese Unie 12 juli 2006, L 190.

Brussel.

Europees Parlement & Raad van de Europese Unie (2014). Richtlijn 2014/24/

Europese Commissie (2011d). ”Horizon 2020” – het kaderprogramma voor

EU van het Europees Parlement de Raad van 26 februari 2014 betreffende

onderzoek en innovatie (2014-2020). Mededeling van de Commissie aan

het plaatsen van overheidsopdrachten en tot intrekking van Richtlijn

het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal

2004/18/EG. Publicatieblad van de Europese Unie 28 maart 2014, L94/65.

Comité en het Comité van de Regio’s. COM(2011) 808 definitief, 30 november 2011. Brussel.


PRINT

92

Eurostat Newsrelease (2015). Environment in the EU: each person in the EU

Groene Generatie NL (2014). Verdrag Duurzaamheid in het Onderwijs.

generated 481 kg of municipal waste in 2013. 54/2015 - 26 March 2015.

Geraadpleegd op 2 februari 2015 via http://verdrag.groenegeneratie.

Faber, A. (2013). Noodzaak en kans voor groen industriebeleid in de

nl/#content-area

Nederlandse economie. Webpublicatie nr. 75. Den Haag: WRR.

Groot, J.I.M. de & Steg, L. (2010). Morality and nuclear energy: perceptions

FocusGroningen (2015). Hoe gaat Groningen op weg naar een afvalloze

of risks and benefits, personal norms, and willingness to take action

stad? Geraadpleegd op 17 maart 2015 via http://www.focusgroningen.nl/

related to nuclear energy. Risk Analysis, 30 (9), 1363-1373.

hoe-gaat-groningen-op-weg-naar-een-afvalloze-stad/?utm_source=www.

Harland, P., Staats, H. & Wilke, H.A. (1999). Explaining proenvironmental

hetnieuws.in&utm_medium=embed&utm_content=

intention and behavior by personal norms and the theory of planned

FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu & FOD

behavior. Journal of Applied Social Psychology, 29 (12), 2505-2528.

Economie, K.M.O., Middenstand en Energie (2014). België als voortrekker

Hoeven, D. van der (2010). Verbreden, verdiepen, opschalen: KSI tussen

van de circulaire economie: voor een efficiënt en duurzaam gebruik van

wetenschap en transitiepraktijk. Amsterdam: Deadalus.

de hulpbronnen, met de garantie op een versterking van het concur-

Janssen, T. & Kooijman, B. (2008). Essay|Markets, organisation & innovation

rentievermogen en een kwaliteitsvol leefmilieu. Brussel.

Decentrale overheden als launching customer?! Enschede: Universiteit

Food Valley Update (2015). Volop kansen voor reststroomverwerking. Geraadpleegd op 28 april 2015 via http://www.foodvalleyupdate.nl/ trends/volop-kansen-voor-reststroomverwerking/ Gemeente Amsterdam (2013). Denim industrie in beeld: eindrapport.

Twente. Johnson, C. (2014). Sharing City Seoul: a model for the world. Geraadpleegd op 27 februari 2015 via http://www.shareable.net/blog/ sharing-city-seoul-a-model-for-the-world

Amsterdam.

Keizer, K., Lindenberg, S. & Steg, L. (2011). The reversal effect of prohibition

Gemeente Rotterdam, IABR, Fabric, JCFO & TNO (2014). Stedelijk meta-

signs. Group processes & intergroup relations, 14 (5), 681-688.

bolisme: duurzame ontwikkeling van Rotterdam. Rotterdam.

KIDV (2014). Duurzaam Verpakken in 2040: mogelijkheden en kansen bij vier

Groene Brein (2015). KennisKaart Circulaire Economie. Digitale publi-

toekomstscenario’s. Den Haag.

catie geraadpleegd op 18 mei 2015 via http://cdn.hetgroenebrein.nl/

KiM (2014). Mobiliteitsbeeld 2014. Geraadpleegd op 17 maart 2015 via http://

wp-content/uploads/2015/02/KennisKaart-Circulaire-Economie-Het-

kimnet.nl/sites/kimnet.nl/subsites/mobiliteitsbeeld-2014/index.html

Groene-Brein-copy.pdf


PRINT

93

Kuhl, J. (1982). Action vs. state orientation as a mediator between

Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Vereniging Nederlandse

motivation and action. In W. Hacker, W. Volpert & Cranach, M. von

Gemeenten & NVRD (2014). Publiek kader huishoudelijk afval 2025.

(Eds.), Cognitive and motivational aspects of action: XXIInd inter-

Den Haag/Apeldoorn/Dalfsen.

national congress of psychology, Leipzig, GDR (p. 67-85). Amsterdam:

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2014). Wetenschapsvisie

North Holland Pub. Co.

2025: keuzes voor de toekomst. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

Le Moigne, R. (2015). Économie circulaire: quelles stratégies pour les villes? Geraadpleegd op 27 februari 2015 via https://www.futuribles.com/fr/base/ article/economie-circulaire-quelles-strategies-pour-les-vi/ Loorbach, D. (2007). Transition management: new mode of governance for sustainable development. PhD thesis. Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam. Mårtensson, P. (2014). ECO PARK: recyling parks and waste prevention: the

Wetenschap: Den Haag. MVO Nederland (2015). Nationale MVO Monitor 2015. Utrecht. Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (2014). Uitdagingen voor Nederlandse wetenschap en maatschappij. Den Haag. Nesta (2014). What will the UK collaborative economy look like in 2025? Geraadpleegd op 23 mei 2015 via http://www.nesta.org.uk/news/ collaborative-economy-2025

example of Kretsloppsparken Alelyckan. Geraadpleegd op 27 februari

OPAi & MVO Nederland (2014). Ondernemen in de circulaire economie.

2015 via http://ec.europa.eu/environment/archives/ecoinnovation2014/

Amsterdam / Utrecht.

1st_forum/presentations/day1/2-02-martensson.pdf

Parlement & Politiek (2015a). Ministerie van Economische Zaken (EZ).

Mazzucato, M. (2011). The Entrepreneurial State: ‘‘The state has not just

Geraadpleegd op 20 februari 2015 via http://www.parlement.com/id/

fixed markets, but actively created them…”. Demos: London.

vhnnmt7hvi77/ministerie_van_economische_zaken_ez

McKinsey (2012). Manufacturing the future: the next era of global growth

Parlement & Politiek (2015b). Ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa).

and innovation. New York.

Geraadpleegd op 23 april 2015 via http://www.parlement.com/id/

McKinsey (2013). Resource revolution: tracking global commodity markets.

vhnnmt7hvi75/ministerie_van_buitenlandse_zaken_buza

New York.

Parlement & Politiek (2015c). Ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM).

Ministerie van Economische Zaken (2015). Monitor Bedrijvenbeleid 2014.


Den Haag.


vij9h0vhqcpz/ministerie_van_infrastructuur_en_milieu

PRINT

94

Parlement & Politiek (2015d). Ministerie van Binnenlandse Zaken en

Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2014b). De toekomst van de

Koninkrijksrelaties. Geraadpleegd op 20 februari 2015 via http://www.

stad: de kracht van nieuwe verbindingen. Advies 04. Den Haag.

parlement.com/id/vhnnmt7hvi74/ministerie_van_binnenlandse_zaken_en

Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2015). Verkenning tech-

Parlement & Politiek (2015e). Ministerie van Financiën (MinFin).

nologische innovaties in de leefomgeving. Advies 01. Den Haag.


Rabobank (2014). Vooruitgang in de nieuwe economische realiteit: visie

vhnnmt7hvi78/ministerie_van_financien_minfin

op 2015. Utrecht.

Parlement & Politiek (2015f). Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

Rathenau Instituut (2014). Grondstoffenhonger duurzaam stillen: manage-

Wetenschap. Geraadpleegd op 23 april 2015 via http://www.parlement.

mentsamenvatting. Den Haag.

com/id/vhnnmt7hw7e3/ministerie_van_onderwijs_cultuur_en

Regeerakkoord (2012). Bruggen slaan: regeerakkoord VVD-PvdA. Den Haag.

Parlement & Politiek (2015g). Ministerie van Sociale Zaken en

Remmers, H. (2015). Quick scan Duurzaam inkopen bij provincies en

Werkgelegenheid. Geraadpleegd op 23 april 2015 via http://www.parle-

gemeenten. Den Haag: De Groene Zaak i.s.m. de natuuren milieufederaties.

ment.com/id/vhnnmt7hw7e4/ministerie_van_sociale_zaken_en Parry, I., Heine, D., Lis, E. & Li, S. (2014). Getting energy prices right: from principle to practice. Washington DC: International Monetary Fund.

Rijksoverheid.nl (2014). Keuzes in wetenschapsbeleid. Nieuwsbericht 25-11- 2014. Geraadpleegd op 20 maart 2015 via http://www.rijksoverheid.nl/ nieuws/2014/11/25/keuzes-in-wetenschapsbeleid.html

Peck, S. W. (1996). Industrial Ecosystem at Kalundborg, Denmark. Ottawa:

Rockström, J., Steffen, W., Noone, K., Persson, A. et al. (2009). Planetary

Environment and Policy Society (Royal Society of Canada).

Boundaries: exploring the safe operating space for humanity. Ecology

Quaedvlieg, W. (2015). Conclusions by Winand Quaedvlieg, VNO-NCW, of the VNO-NCW HCSS Economic Security and Raw Materials conference,

and Society, 14 (2): 32. Rood, T. & Hanemaaijer, A. (2014). Reflectie op Van Afval Naar Grondstof

Friday 30 January, 2015. Geraadpleegd op 24 februari 2015 via http://

(VANG). PBL-notitie. Den Haag: PBL.

www.slideshare.net/RMSPlatform/conclusions-by-winand-quaedvlieg

Royal Haskoning DHV (2014). Haalbaarheid Grondstoffenlabel: definitief

Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2013). Nederlandse logistiek

eindrapport. Nijmegen.

2040: designed to last. Advies 03. Den Haag.

Ruimtevolk (2015). Tien agendapunten voor de circulaire stad.

Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2014a). Doen en laten:

Geraadpleegd op 24 april 2015 via http://ruimtevolk.nl/2015/04/13/

effectiever milieubeleid door mensenkennis. Advies 02. Den Haag.


de-agenda-voor-de-circulaire-stad/

PRINT

95

Sociaal-Economische Raad (2013). Energieakkoord voor duurzame groei.

Tweede Kamer (2011b). Grondstoffenvoorzieningszekerheid. Brief van de

Den Haag.

ministers van Buitenlandse Zaken en van Economische Zaken,

Steekelenburg, M. van (2012). De toekomst van de stad is metropolitaan.

Landbouw en Innovatie en de staatssecretarissen van Infrastructuur en

In Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2012). Essays Toekomst

Milieu en van Buitenlandse Zaken aan de Tweede Kamer van 15 juli 2011.

van de stad (p. 64-69). Den Haag.

Vergaderjaar 2010-2011, 32852, nr. 1.

Steffen, W., Richardson, K., Rockström, J., Cornell, S. et al. (2015). Planetary

Tweede Kamer (2013a). Groene Groei: voor een sterke, duurzame

boundaries: guiding human development on a changing planet.

economie. Brief van de minister van Economische Zaken, mede namens

Structured abstract. Science. Doi: 10.1126/science.1259855. Techniekpact (2013). Nationaal Techniekpact 2020. Geraadpleegd op

de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, aan de Tweede Kamer van 28 maart 2013. Vergaderjaar 2012-2013, 33043, nr. 14.

2 februari 2015 via http://techniekpact.nl/nationaal-techniekpact-2020/

Tweede Kamer (2013b). Uitvoeringsagenda natuurlijk kapitaal: behoud en

The Ex’tax Project & Deloitte, EY, KPMG Meijburg & PwC (2014). New era,

duurzaam gebruik van biodiversiteit. Brief van de staatssecretarissen van

new plan: fiscal reforms for an inclusive, circular economy, case study the Netherlands. Austerlitz.

Economische Zaken en Infrastructuur en Milieu aan de Tweede Kamer van 22 juni 2013. Vergaderjaar 2012-2013, 26407, nr. 85.

True Price, EY, PwC & Deloitte (2014). The business case for true pricing:

Tweede Kamer (2013c). Grondstoffenvoorzieningszekerheid: voortgangs-

why you will benefit from measuring, monetizing and improving your

rapportage grondstoffennotitie. Brief van de minister van Economische

impact. Consultation draft. Amsterdam: True Price Foundation. Tweede Kamer (2009). Landelijk Afvalbeheerplan 2009-2021. Bijlage: Landelijk Afvalbeheerplan 2009-2021, naar een materiaalketenbeleid. Bij brief van de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu aan de Tweede Kamer van 27 november 2009. Vergaderjaar 20092010, 30872, nr. 49. Tweede Kamer (2011a). Naar de top: de hoofdlijnen van het nieuwe bedrijfs- levenbeleid. Brief van de minister van Economische Zaken, Landbouw en

Zaken aan de Tweede Kamer van 4 juli 2013. Vergaderjaar 2012-2013, 32852, nr. 15. Tweede Kamer (2013d). Milieuraad. Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu aan de Tweede Kamer van 26 september 2013. Vergaderjaar 2013-2014, 21501-08, nr. 477. Tweede Kamer (2013e). Klimaatagenda: weerbaar, welvarend en groen. Brief van de minister van Infrastructuur en Milieu aan de Tweede Kamer van 4 oktober 2013. Vergaderjaar 2013-2014, 32813, nr. 70.

Innovatie aan de Tweede Kamer van 4 februari 2011. Vergaderjaar 20102011, 32637, nr. 1.


PRINT

96

Tweede Kamer (2014). Invulling programma Van Afval Naar Grondstof. Brief

USI (2014). USI Circular Economy Lab 8: de waarde van plastic.

van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu aan de Tweede kamer

Geraadpleegd op 20 februari 2015 via http://usi-urban.wp.hum.uu.nl/

van 28 januari 2014. Vergaderjaar 2013-2014, 33043, nr. 28.

files/2015/01/Verslag-van-het-8e-USI-Circular-Economy-Lab-def.pdf

Tweede Kamer (2015a). Inhoudelijke voorbereidingen Nederlands

Van Houtum (2015). MVO in cijfers. Geraadpleegd op 29 april 2015 via http://

EU-voorzitterschap 2016. Brief van de Minister van Buitenlandse Zaken aan

www.vanhoutum.nl/mvo/297/mvo-in-cijfers.html

de Tweede Kamer van 28 januari 2015. Vergaderjaar 2014-2015, 34139, nr. 1.

Vaste commissie voor Infrastructuur en Milieu (2015). Verslag van een

Tweede Kamer (2015b). Warmtevisie. Brief van de minister van Economische

algemeen overleg over: Milieuraad 6 maart 2015, 150304. Den Haag.

Zaken aan de Tweede Kamer van 2 april 2015. Vergaderjaar 2014-2015,

Vastgoedjournaal (2015). Desso en ProRail sluiten deal over duurzame

30196, nr. 305.

nieuwbouw Utrecht. Geraadpleegd op 17 maart 2015

Tweede Kamer (2015c). Voortgangsrapportage Van Afval Naar Grondstof.

via http://www.vastgoedjournaal.nl/news/16859/57/

Bijlage 1: Van Afval Naar Grondstof, Voortgang van de acties per ope-

Desso-en-ProRail-sluiten-deal-over-duurzame-nieuwbouw-Utrecht/

rationele doelstelling. Bij brief van de staatssecretaris van Infrastructuur

Vereniging Afvalbedrijven (2014). Afvalbranche is basis van circulaire

en Milieu aan de Tweede Kamer van 15 april 2015. Vergaderjaar 2014-

economie. Geraadpleegd op 2 februari 2015 via http://www.vereniging-

2015, 33043, nr. 41.

afvalbedrijven.nl/nieuws/nieuwsbericht/afvalbranche-is-basis-van-circu-

Tweede Kamer (2015d). Kabinetsreactie op de beleidsdoorlichting van het Bedrijvenbeleid: begrotingsartikelen 12 en 13. Brief van de minister van Economische Zaken aan de Tweede Kamer van 13 mei 2014. Vergaderjaar

laire-economie/categorie/grondstoffen.html Vieuws (2015). Live panel debate. Geraadpleegd op 16 april 2015 via http://www.vieuws.eu/live-panel-debate-live-panel-debate-how-can-

2014-2015, 30991, nr. 23.

europe-capitalise-on-the-circular-economy/

UNEP (2011). Decoupling natural resource use and environmental impacts

WRAP & Green Alliance (2015). Opportunities to tackle Britain’s labour

from economic growth: a report of the working group on decoupling to

market challenges through growth in the circular economy. Londen:

the International Resource Panel. Nairobi: United Nations Environment Programme.

Banbury. Witte, K. (1992). Putting the fear back into fear appeals: the extended

United Nations (2014). Proposal for Sustainable Development Goals.

parallel process model. Communication Monographs, 59 (4), 329-349.

Geraadpleegd op 29 april 2015 via https://sustainabledevelopment.

un.org/sdgsproposal.html


PRINT

97

begrippenlijst Biobased economy Een economie waarin in plaats van fossiele grond-

Dematerialisatie Door digitalisering en door producten die meerdere

stoffen ‘groene’ (hernieuwbare) grondstoffen worden gebruikt.

functies verenigen (denk aan de smartphone die telefoon, wekker, MP3-

Biologische kringloop Het circulaire systeem kent twee kringlopen van

speler, camera, zaklamp, navigatiesysteem, rekenmachine, enzovoort

materialen: een technische en een biologische kringloop. Bij een bio-

vervangt) zijn er minder producten nodig.

logische kringloop vloeien reststoffen na gebruik veilig terug in de natuur.

Echte prijs De externe kosten worden meegerekend in de prijs van het

Zie ook technische kringloop.

product. Externe kosten ontstaan als iemands individuele acties het welzijn

Cascaderen Proces dat trapsgewijs of als het ware via de treden van een

van een andere actor beïnvloeden op een manier waarvoor niet betaald

ladder verloopt.

hoeft te worden in overeenkomst met bestaande definities van eigendom

Circulaire economie De circulaire economie is een economisch en indus-

in de maatschappij.

trieel systeem dat de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen en

Ecodesign Het zodanig ontwerpen van producten dat gestreefd wordt naar

het herstellend vermogen van natuurlijke hulpbronnen als uitgangspunt

beperking van de milieu-impact in alle schakels van de levenscyclus,

neemt, waardevernietiging in het totale systeem minimaliseert en waarde-

bijvoorbeeld doordat producten na gebruik eenvoudig uit elkaar te halen

creatie in iedere schakel van het systeem nastreeft.

en te hergebruiken zijn.

Circulaire hotspot Land dat of regio die voorloper is op het gebied van de

Eco-efficiëntie Het zoveel mogelijk voorkomen van gebruik van grond-

circulaire economie.

stoffen; per product zo min mogelijk grondstof gebruiken.

Circulaire hub Transitiepunt of fysiek knooppunt voor de circulaire economie.

Eco-effectiviteit Per eenheid grondstof een zo hoog mogelijke functio-

Collaborative economy Economie gebaseerd op het verbinden van mensen

naliteit creëren.

via digitale media waardoor er beter gebruik gemaakt wordt van producten,

Eco-industrie Heterogeen samengestelde industrie die goederen en

diensten en andere belangrijke zaken.

diensten produceert die de achteruitgang van het milieu tegengaan en

Cradle-to-cradle Duurzaamheidsconcept waarin afval niet langer als afval

natuurlijke hulpbronnen in stand houden.

gezien wordt, maar als grondstof voor nieuwe producten. De term is voor

Green Deal Samenwerking tussen de rijksoverheid en initiatiefnemers

het eerst uitgewerkt in het boek ‘Cradle to Cradle: Remaking the Way We

om duurzame initiatieven op gang te helpen. Het Rijk kan ondersteunen

Make Things’ uit 2002 van William McDonough en Michael Braungart.

door regeldruk te verminderen, zijn netwerk en inkoopkracht in te zetten of

CIRCULAIRE ECONOMIE | begrippenlijst

PRINT

98

kennis te delen. De uitvoering ligt bij de initiatiefnemer. Het rendabel zijn

desbetreffende product of dienst in te kopen.

en snelle resultaten zijn vereisten.

Level playing field Juridische ruimte waarbinnen economische actoren

Grondstofafhankelijkheid De mate waarin grondstoffen geïmporteerd

gelijk behandeld worden; ze hebben gelijke toegang tot markten en moeten

worden uit andere landen.

voldoen aan dezelfde regels.

Grondstofefficiëntie Zie eco-efficiëntie.

Logistiek De integrale planning, organisatie, besturing, afwikkeling en

Grondstoffenmanagement Het proces waarbij het beheer van grondstoffen

controle van materieel en goederen en de daaraan verbonden informatie-

centraal staat, in tegenstelling tot afvalmanagement waarbij het beheer van

voorziening, door de gehele keten — van grondstof tot eindproduct bij de

afval centraal staat.

gebruiker.

Grondstofzekerheid Het veilig stellen van de toevoer aan grondstoffen.

Lineaire economie Economie waarin nieuwe grondstoffen worden gedolven

Hernieuwbare grondstoffen Materialen die gebruikt worden voor productie

en omgezet worden in producten die aan het eind van hun levensduur

en die in principe niet op kunnen raken (zoals hout, landbouwgewassen,

worden vernietigd (‘take, make, waste’).

wol).

Lock-in Het verhinderen van een omschakeling in processen vanwege

Hulpbronnen Alle in de natuur aanwezige stoffen die van economisch nut

investeringen die nog niet zijn terugverdiend.

kunnen zijn en die onmisbaar zijn voor de levenskwaliteit van de mens.

Marktarticulatie Niet aanbodgericht maar vraaggericht (demand pull).

Industriële symbiose Rest- en bijproducten van het ene bedrijf worden

Marktfalen Het tekortschieten van de werking tussen vraag en aanbod.

gebruikt als grondstof voor het andere bedrijf.

Metabolisme van een gebied Het geheel van stromen, dat een gebied in-

Keten Het productieproces van goederen via grondstoffen, productie, half-

en uitgaat en ervoor zorgt dat het gebied kan blijven functioneren (naar

fabrikaten, productie, eindproducten, gebruikers.

analogie van het metabolisme van de mens), zoals afvalstromen, biomassa

Keteneconomie met recycling Kringloopeconomie.

en voedsel, water, bouwstromen.

Kritische materialen Dit zijn schaarse materialen, die essentieel zijn voor

Milieubelasting De mate waarin het milieu aangetast wordt door de

bepaalde industrietakken en waarvan de leveringszekerheid laag is

activiteiten van de mens.

Launching customer Grote vragende partij die door inkoopen aan-

Milieudruk De druk die de mens op het milieu legt door productie en

bestedingsbeleid bijdraagt aan het creëren van markten voor innovatieve

consumptie.

producten, diensten of processen. Daarmee vervult de partij een voor-

Natuurlijke hulpbronnen Zie hulpbronnen.

beeldfunctie voor andere partijen die zo worden aangespoord om het

Nearsourcing Het door een bedrijf strategisch plaatsen van bedrijfsmatige


PRINT

99

activiteiten dichtbij de locatie waar de eindproducten worden verkocht.

Topsectoren De negen topsectoren zijn: hightechsystemen en materialen,

Niet-hernieuwbare grondstoffen Materialen die eindig zijn, dus die in

energie, creatieve industrie, logistiek, agro&food, tuinbouw en uitgangsma-

beperkte hoeveelheid aanwezig zijn in en op de aarde. Bijvoorbeeld

terialen, life sciences & health, water en chemie. Deze topsectoren werden

aardolie, aardgas, metaalerts, steenkool.

door het kabinet-Rutte I als bepalend gezien voor de concurrentiepositie

Planetaire grenzen De grenzen waarbinnen de mensheid moet navigeren

van Nederland.

om duurzaam gebruik te kunnen maken van de hulpbronnen van de aarde.

Transitie Structureel veranderingsproces dat plaatsvindt over een langere

Primaire grondstoffen Ruwe grondstoffen; onbewerkte materialen (die nog

periode (één of twee generaties), complex is en waar diverse onzekerheden

niet eerder gebruikt, bewerkt of geconsumeerd zijn) die dienen als basis

mee gemoeid zijn.

voor de productie.

True price/true pricing Zie echte prijs.

Recyclaat Zie secundaire grondstoffen.

Upcyclen Het tegenovergestelde van downcyclen. Bij upcycling gaat de

Secundaire grondstoffen Herwonnen, herbruikbare grondstoffen; stoffen

kwaliteit bij recycling van het materiaal/product omhoog.

die gewonnen zijn uit eerder toegepaste grondstoffen.

Urban mining Het terugwinnen van grondstoffen uit producten, gebouwen

Supply chain Een keten van activiteiten die erop is gericht om een product

en afval.

of dienst van leverancier naar afnemer te brengen. Deze activiteiten

Voorzieningszekerheid Voorzieningszekerheid is de mate van zekerheid die

omvatten het transformeren van grondstoffen en componenten – eventueel

er is over de beschikbaarheid van grondstoffen nu en in de toekomst.

via tussenstappen – in een eindproduct dat wordt afgeleverd aan de eind-

Waardebehoud Van waardebehoud is sprake als een product na afdanking

gebruiker. In de praktijk bestaat een supply chain uit een aantal bedrijven

minstens zoveel waard is als daarvoor.

dat elkaar en uiteindelijk de consument belevert.

Waardecreatie Van waardecreatie is sprake als meer waarde gecreëerd

Stranded assets Gestrande activa.

wordt. Dit kan op drie vlakken: economisch, sociaal en op het gebied van

Technische kringloop Het circulaire systeem kent twee kringlopen van

milieu.

materialen: een technische en een biologische kringloop. Bij een technische

Waardevernietiging Van waardevernietiging is sprake als er waarde

kringloop zijn product(onderdelen) zo ontworpen en vermarkt dat deze op

verdwijnt na afdanking van een product.

kwalitatief hoogwaardig niveau opnieuw gebruikt kunnen worden. Hierdoor blijft de economische waarde zoveel mogelijk behouden. Zie ook biologische kringloop.


PRINT

100

tOTSTANDKOMING ADVIES Samenstelling van de raadscommissie en het projectteam

Geraadpleegde deskundigen en instanties Expertmeeting 18 september 2014

Raadscommissie

Hendrik Bijker, manager Deelnemerszaken & Projecten Wecycle

Guido Braam, directeur Circle Economy (tot juli 2015)/medeoprichter

Hans Brak, bestuursvoorzitter Vereniging Herwinning Textiel

Powered by Meaning

Lukas Hoex, manager Sustainability Business Support DSM

Jacqueline Cramer, directeur Utrecht Sustainability Institute

Marleen Kaptein, oprichter Stichting EVA-Lanxmeer

Marjolein Demmers, Rli (voorzitter raadscommissie tot januari 2015)

Antje Kingma, initiatiefnemer Duurzaam Hoonhorst

Marike van Lier Lels, Rli (voorzitter raadscommissie vanaf januari 2015)

Hester Klein Lankhorst, directeur Kennisinstituut Duurzaam Verpakken

Fokko Wientjes, director Corporate Sustainability & Public Private

Peter Koppert, manager innovatie en duurzaamheid MODINT

Partnerships DSM

Ellen Mensink, oprichter Creative City Lab Robert Metzke, senior director Group Strategy & Alliances Philips

Extern deskundige

Maartje Romme, bestuurslid Wetering Verbetering

Dick Hoogendoorn, directeur Vereniging Afvalbedrijven Geraadpleegde personen Projectteam

Florian Bekkers, partner/adviseur strategie, leiderschap en programma-

Linda van Asselt, projectassistent vanaf half februari 2015

Tessa Beentjes, stagiaire, van april tot november 2014

Aucke Bergsma, beleid en projecten Omrin

Dominique Blom, projectmedewerker vanaf april 2014

Monique Blokpoel, CEO REMO, The Recycle Movement

Nicole van Buren, projectleider

Irene ten Dam, programmamanager groene economie Economic

Lianne van Duinen, projectmedewerker vanaf juli 2014

Board Utrecht

Willeke Eikmans, projectassistent tot januari 2015

Frank Dietz, hoofd afdeling duurzame ontwikkeling Planbureau voor

Alexander Woestenburg, projectmedewerker tot juli 2014

de Leefomgeving

CIRCULAIRE ECONOMIE | totstandkoming advies

management Vide Advies

PRINT

101

Piet van Dijk, manager inzameling & hergebruik Afvalenergiebedrijf

Ellen Verhoef, beleidsmedewerker Vereniging Afvalbedrijven

Otto Friebel, manager Public Affairs Van Gansewinkel Groep

Marc de Wit, senior project manager Circle Economy

Maarten Goorhuis, senior beleidsadviseur Koninklijke Vereniging voor Afval- en Reinigingsmanagement

Geraadpleegde personen ministeries

Ilse van der Grift, senior beleidsmedewerker Koninklijke Vereniging voor

Guus van den Berghe, adviseur/expert afvalbeheer Rijkswaterstaat

Afval- en Reinigingsmanagement

Roel Bol, speciale vertegenwoordiger groene groei Ministerie van

Mieke Groot, beleidsontwikkelaar Provincie Overijssel

Economische Zaken

Aldert Hanemaaijer, senior beleidsonderzoeker groene economie en

Mariska de Bruijne, senior beleidsmedewerker Ministerie van Financiën

duurzame ontwikkeling Planbureau voor de Leefomgeving

René van der Ent, directeur kennis en verkenningen WWI Ministerie van

Wouter Hogervorst, wetenschappelijk medewerker Centraal Planbureau

Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Douwe Jan Joustra, partner, OPAi oneplanetarchitecture institute

Evelyn Jansen, senior adviseur biobased economy Ministerie van

Menno Koopmans, communicatieadviseur Omrin

Economische Zaken

Mark Leemans, manager beleid en communicatie NV ROVA Holding

Loek Knijff, senior beleidsmedewerker Ministerie Infrastructuur en Milieu

Coert Peters, manager bestuurlijke en juridische zaken NV ROVA Holding

Chris Kuijpers, directeur-generaal milieu en internationaal Ministerie van

Jaap Pranger, directeur operationele en commerciële zaken Afval-

Infrastructuur en Milieu

energiebedrijf Amsterdam

Jeroen Maas, senior beleidsmedewerker Ministerie van Binnenlandse

Shyaam Ramkumar, circular developer/project manager Circle Economy

Zaken en Koninkrijksrelaties

Han van Rijssen, directiesecretaris Vereniging Afvalbedrijven

Tjeerd Meester, beleidsmedewerker Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Michel Schuurman, senior programmamanager MVO Nederland

Wytske van der Mei, afdelingshoofd Cluster C, directie Duurzaamheid

Florens Slob, directeur Business development & public affairs Van

Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Gansewinkel Group/algemeen directeur Circularity Centre

Hans Meijer, coördinerend beleidsmedewerker, coördinator taakveld

Samuel Stollman, beleidsadviseur Koninklijke Vereniging voor Afval- en

stoffen Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Reinigingsmanagement

Ianthe Nieuwenhuis, beleidsmedewerker Ministerie van Infrastructuur

Marloes Tap, programma manager, De Groene Zaak

en Milieu


PRINT

102

Jan Nieuwenhuis, directeur groene groei en biobased economy Ministerie

Anette Timmer, directeur Corporate Communications and Corporate Social

van Economische Zaken

Responsibility Desso

Matthéüs van de Pol, secretaris Nederlandse grondstoffenstrategie/

Dirk Uyttendaele, adviseur Minaraad

beleidsmedewerker duurzaam ondernemen Ministerie van Economische

Egbert Vennik, president-directeur Van Scherpenzeel

Zaken Marc Pruijn, beleidsmedewerker Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Herman Wijffels, hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering Universiteit van Utrecht

Kees Rade, directeur klimaat, water, voedselveiligheid, energie en natuurlijke hulpbronnen Ministerie van Buitenlandse Zaken Jasper van Rooijen, beleidsmedewerker Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Sjors Rozemeijer, secretaris topteam logistiek Ministerie van Economische Zaken Koen de Snoo, directeur duurzaamheid Ministerie van Infrastructuur en Milieu Kees Veerman, beleidsmedewerker Ministerie van Infrastructuur en Milieu Evert Jan Visser, beleidsadviseur Ministerie van Economische Zaken Addie Weenk, programma coördinator Rijkswaterstaat Lindsey Wuisan, beleidsmedewerker Ministerie van Infrastructuur en Milieu Reviewers Roger Beuting, algemeen directeur Van Scherpenzeel Ank Bijleveld-Schouten, commissaris van de Koning van de provincie Overijssel Rudi Daelmans, manager Corporate Social Responsibility Desso Jan van der Meer, adviseur Over Morgen


PRINT

103

OVERZICHT PUBLICATIES 2015 Stelselherziening omgevingsrecht. Mei 2015 (Rli 2015/03)

Doen en laten: effectiever milieubeleid door mensenkennis. Maart 2014 (Rli 2014/02)

Verkenning Technologische Innovaties in de leefomgeving. Januari 2015 (Rli 2015/01)

Langer zelfstandig, een gedeelde opgave van wonen, zorg en welzijn. Januari 2014 (Rli 2014/01)

2014 Vrijkomend rijksvastgoed: over maatschappelijke doelen en geld.

2013

December 2014 (Rli 2014/07)

Duurzame keuzes bij de toepassing van het Europees landbouwbeleid in Nederland. Oktober 2013 (Rli 2013/06)

Risico’s gewaardeerd: naar een transparant en adaptief risicobeleid. Juni 2014 (Rli 2014/06)

Sturen op samenhang: governance in de metropolitane regio Schiphol/ Amsterdam. September 2013 (Rli 2013/05)

Milieuschade verhalen: advies financiële zekerheidstelling milieuschade Brzo- en IPPC4-bedrijven. Juni 2014 (Rli 2014/05)

Veiligheid bij Brzo-bedrijven: verantwoordelijkheid en daadkracht. Juni 2013 (Rli 2013/04)

De toekomst van de stad: de kracht van nieuwe verbindingen. April 2014 (Rli 2014/04)

Nederlandse logistiek 2040: designed to last. Juni 2013 (Rli 2013/03)

Kwaliteit zonder groei, over de toekomst van de leefomgeving. April 2014

Onbeperkt houdbaar: naar een robuust natuurbeleid. Mei 2013 (Rli 2013/02)

(Rli 2104/03)

CIRCULAIRE ECONOMIE | overzicht publicaties

PRINT

104

Ruimte voor duurzame landbouw. Maart 2013 (Rli 2013/01) 2012 Keep Moving: towards sustainable mobility. Edited by Bert van Wee. Oktober 2012 (Rli/EEAC)

CIRCULAIRE ECONOMIE | overzicht publicaties

PRINT

105

Colofon

Grafisch ontwerp 2D3D Design

Tekstredactie Catherine Gudde, Paradigma Producties

Publicatie Rli 2015/03 Juni 2015

Fotoverantwoording Shutterstock: cover, pagina 10, 17, 19, 30, 39, 40, 42,

Vertaling

52, 53, 56, 58, 62, 69, 71, 74, 76, 78, 81

Dit advies is vertaald in het Engels

Istock: pagina 6, 12, 13, 16

en te downloaden via www.rli.nl.

Corbis Images: pagina 45

Dean Harte, Bangkok, Thailand

Hollandse Hoogte, Peter Hilz: pagina 48, 51 ISBN 978-90-77323-00-7 NUR 740

CIRCULAIRE ECONOMIE | colofon

PRINT

106

VAN WENS NAAR UITVOERING JUNI 2015

Recommend Documents