Eerste uitslagen GOUD: al vroeg ouderdoms
Rust roest niet
Ve r l a g i n g I Q - g re n s r a a k t k w e t s b a re g ro e p
We eten te ongezond en bewegen te weinig - dat geldt ook voor de meeste ouderen met een verstandelijke handicap. De onderzoekers van GOUD, het eerste grootschalige onderzoek naar de gezondheid van die ouderen, hebben dat nu onomstotelijk aangetoond. Met de uitkomsten van hun onderzoek kunnen we de zorg voor verstandelijk gehandicapte ouderen verbeteren.
10
klachten bij verstandelijk gehandicapten
altijd even snel Ipse de Bruggen, collega-zorgor-
resultaten van het onderzoek
vastlegde en deed een groep mee
ganisaties Abrona en Amarant en
beter in te kunnen spelen op de
aan een speciaal beweegprogram-
de afdelingen bewegingsweten-
specifieke behoeften van de nog
ma. Ook kregen de begeleiders en
schappen van de universiteit van
altijd groeiende groep ouder
waar mogelijk de ouderen zelf
Groningen en geneeskunde voor
wordende cliënten.
vragenlijsten om in te vullen en een
verstandelijk gehandicapten van
voedingsdagboek om bij te
de universiteit van Rotterdam
1050 cliënten van 50 jaar en ouder,
houden. “We vroegen nogal wat”,
begonnen in 2009 met het
uit alle drie de organisaties,
beseft onderzoeker Marieke van
wetenschappelijke onderzoek
werkten mee aan het onderzoek.
Schijndel. “We zijn dan ook heel
GOUD: gezond ouder worden met
Ze werden gemeten en gewogen,
blij met alle medewerking die we
een verstandelijke beperking.
er werd gekeken naar hun bloed-
hebben gehad, van de testafne-
Onder leiding van hoogleraar
druk en botdichtheid en bij veel
mers, de begeleiders en de
Heleen Evenhuis keken en kijken
van hen namen de onderzoekers
ouderen zelf natuurlijk.”
zeven onderzoekers naar de
ook bloed af om het suiker-,
gezondheid van ouderen met een
eiwit- en cholesterolgehalte te
Zee van informatie
verstandelijke handicap. Het is de
bepalen. Verder werkten de
Alle vragen, metingen en tests
eerste keer dat deze doelgroep zo
ouderen mee aan fitheidstests,
leverden samen een enorme berg
uitvoerig wordt onderzocht. De
droegen ze een stappenteller en/of
gegevens op. Data die de vooraf
zorgorganisaties hopen met de
een meetapparaatje dat activiteit
gestelde onderzoeksvragen
Stemming, angst en cognitief functioneren
Belangrijkste conclusies:
Onderzoeker: Heidi Hermans, psycholoog
• verstandelijk gehandicapte ouderen hebben
Onderzocht: het vóórkomen van depressies en angststoornissen bij ouderen met een verstandelijke handicap Door: begeleiders, en waar mogelijk de ouderen zelf, vragen te stellen over stemming, gevoelens, gedrag en gedachten.
minder angststoornissen dan ouderen zonder verstandelijke handicap; • verstandelijk gehandicapte ouderen hebben meer depressies dan ouderen zonder verstandelijke handicap; • depressies onder ouderen met een verstandelijke
Want: “We vinden nog teveel ‘normaal’ in de verstande-
handicap treden vaker op bij ouderen die meer zorg
lijk gehandicaptenzorg. We accepteren dat mensen
nodig hebben/minder zelfstandig zijn en chronische
helemaal overstuur raken, omdat dat nu eenmaal bij ze
ziektes hebben;
hoort. Terwijl ze misschien wel een behandelbare angststoornis hebben die dat veroorzaakt!”
• depressies worden vaak niet als zodanig herkend door begeleiders en dus niet behandeld.
11
moesten beantwoorden, maar ook
tests te doen. De gegevens die we
veer een jaar nodig te hebben om
data die weer nieuwe vragen
al verzameld hebben, vormen een
hun onderzoek af te ronden. De
opriepen. GOUD zou, globaal
zee van informatie waar we nog
thema’s die pas later aan het
gezegd, kijken naar voeding,
jaren uit kunnen putten.”
onderzoek zijn toegevoegd, zitten
beweging, fitheid en stemming. In
nog in de beginfase.
de loop van het onderzoek
Het duurt natuurlijk wel even voor
kwamen daar nog twee thema’s
zoveel gegevens zijn verzameld,
Kennis vergroten
bij: slaap en kwetsbaarheid.
gesorteerd, verwerkt en geanaly-
Onderzoeker Heidi Hermans, die
Onderzoeker Ellen van Dijk, die
seerd. Twee van de zes onderzoe-
naar de stemmingen en angsten
onderzoek doet naar slaapproble-
ken zijn nu, na vier jaar, in de
van verstandelijk gehandicapte
men: “Voor nieuwe vragen hoeven
afrondende fase. Twee andere
ouderen keek, heeft haar onder-
we eigenlijk lang niet altijd nieuwe
onderzoekers denken nog onge-
zoek nagenoeg afgerond en kan al conclusies trekken. Zo zag zij dat bij verstandelijk gehandicapte ouderen beduidend minder angststoornissen
Lichamelijke activiteit en fitheid
voorkomen dan bij ouderen zónder
Onderzoeker: Thessa Hilgenkamp, bewegingswetenschapper
verstandelijke handicap. Heidi: “Dat
Onderzocht: de lichamelijke activiteit en fitheid van ouderen met een
vind ik niet vreemd, zeker niet voor
verstandelijke handicap
verstandelijk gehandicapten die in
Door: wandelsnelheid, knijpkracht en uithoudingsvermogen te meten,
een instelling wonen. Begeleiders
door de deelnemers een stappenteller te laten gebruiken, door met
doen hun best om bewoners niet in
praktische oefeningen te kijken naar coördinatie en motoriek.
een situatie te laten komen waarin
Want: “Bewegen is noodzaak, net als eten en drinken. We zeggen in de
ze angstig zijn. Als iemand bang is
verstandelijk gehandicaptenzorg veel te snel ‘Ach, ze zijn oud, laat ze maar.’
in een donker straatje, lopen ze een
Wij moeten ervoor zorgen dat deze mensen gezond blijven en daar hoort
volgende keer gewoon een andere
bewegen bij.”
route. Ouderen zonder handicap
Belangrijkste conclusies:
hebben die luxe niet altijd. Wat me
• Twee derde van de ouderen met een verstandelijke handicap haalt de
wel verbaasde is dat bij ouderen
Nederlandse norm voor dagelijkse minimale hoeveelheid beweging niet. • Ouderen zonder verstandelijke handicap hebben op hun 80e een
met een verstandelijke handicap depressie juist wel vaker voorkomt.
wandelsnelheid van 3,2 kilometer per uur. Ouderen met een verstande-
Depressies zijn vaak goed te
lijke handicap hebben die snelheid al op hun 50e. Ter vergelijking: de
behandelen, dus dat zou niet nodig
gemiddelde wandelsnelheid van de hele Nederlandse bevolking is tussen
hoeven zijn. Maar ze worden door
de 4 en 5 kilometer per uur. En hoe sneller je loopt, hoe langer je
begeleiders lang niet altijd als
gezond blijft.
zodanig herkend. Daar ligt een
• De knijpkracht van een verstandelijk gehandicapte oudere van 50 is te
mooie kans; als we de kennis die
vergelijken met die van een oudere zonder verstandelijke handicap
er op dat gebied is vergroten,
van 75.
kunnen we de depressieve ouderen
• Uithoudingsvermogen is bij verstandelijk gehandicapte ouderen moeilijk
beter helpen.”
te testen, de meeste deelnemers herkenden echte lichamelijke inspanning niet. Ze zijn niet gewend om zo intensief te bewegen dat ze ervan
Het vergroten van kennis is ook een
gaan transpireren en sneller gaan ademen.
geliefd onderwerp voor onderzoeker Luc Bastiaanse. Al is zijn onderzoek
12
Voeding en voedingstoestand Onderzoekers: Luc Bastiaanse, Arts voor Verstandelijk
eiwitgehalte in het bloed. Door middel van echo-onderzoek
Gehandicapten (AVG) en Channa de Winter, AVG
is er ook gekeken naar de botkwaliteit van de ouderen.
Onderzoeken: voeding en voedingstoestand van ouderen
Want: “Verstandelijk gehandicapte ouderen, of ze nu op
met een verstandelijke handicap en het vòòrkomen van
zichzelf wonen of in een instelling, eten vaak ongezond.
risicofactoren op hart- en vaatziekten.
Opmerkelijk is onder andere dat een deel van hen te weinig
Door: in voedingsdagboeken te laten bijhouden wat en
eiwitten binnenkrijgt. En eiwit heb je nodig om je spier-
hoeveel er gegeten en gedronken wordt. Daarnaast is van
massa in stand te houden. Zeker voor ouderen is dit van
de deelnemers de BMI (Body Mass Index, een rekenmaat
groot belang om bijvoorbeeld hun zelfstandigheid zolang
voor gewicht in verhouding tot de lengte) berekend en is
mogelijk te kunnen behouden.”
onder andere de bloeddruk gemeten. Ook is er door
Termijn: alle gegevens zijn verzameld; Luc en Channa hopen
bloedonderzoek gekeken naar cholesterol-, suiker- en
half 2013 helemaal klaar te zijn.
nog niet ‘af’, ook hij kan al zien dat
woningen vaak eten gemaakt dat
voor de voeding beter kunnen
er veel te winnen is in opleidingen.
teveel verkeerde vetten en teveel
voorlichten. Maar er moet meer
“Samen met collega onderzoeker
zouten bevat. Bijvoorbeeld omdat er
gebeuren. Channa heeft aange-
Channa de Winter doe ik onderzoek
vaak met pakjes en zakjes wordt
toond dat bijvoorbeeld obesitas,
naar voeding en voedingstoestand
gekookt. Cliënten en begeleiders
dus ernstig overgewicht, bij de
en de gevolgen van een slechte
denken dan wellicht dat ze gezond
onderzochte ouderen met een
voedingstoestand.” legt Luc uit.
eten omdat ze zelf een warme
verstandelijke handicap twee keer
“Ik heb gezien dat er lang niet altijd
maaltijd maken, maar dat hoeft dus
zoveel voorkomt als bij ouderen
gezond gegeten wordt. Met de
niet zo te zijn. We zouden de
zonder verstandelijke handicap.
allerbeste bedoelingen wordt in
mensen die verantwoordelijk zijn
Dat is een groot verschil.”
In beweging blijven Het onderzoek van Thessa Hilgen-
Slaap en slaapproblemen
kamp naar lichamelijke activiteit en
Onderzoeker: Ellen van Dijk, arts
fitheid is zelfs confronterend te
Onderzoekt: de slaap van ouderen met een verstandelijke handicap
noemen. “Ik hoop eind dit jaar mijn
Door: de verzamelde gegevens uit het onderzoek naar lichamelijke fitheid
resultaten te presenteren”, vertelt
en activiteit verder te analyseren. De deelnemers aan dat onderzoek
Thessa. “En ik denk dat die nog wel
hebben de zogeheten ‘actiwatch’ gedragen, een apparaatje dat meet
wat stof zullen doen opwaaien. Ik
hoeveel en wanneer iemand beweegt. Aan de gegevens van de actiwatch is
heb bijvoorbeeld gezien dat twee
ook te zien of iemand ‘echt’ slaapt of ’s nachts juist heel actief is
derde van de door mij onderzochte
Want: “Slaap heeft invloed op alles. Als je slecht slaapt voel je je slechter,
ouderen niet aan de Nederlandse
ben je minder actief de dag erna en als je lang slecht slaapt krijg je zelfs
norm voor beweging komt. En dat
gezondheidsklachten. Goed slapen is heel belangrijk.”
zijn de mensen die ik heb kunnen
Termijn: Ellen hoopt eind volgend jaar het grootste deel van de resultaten
testen, want ik heb gewerkt met
van dit deelonderzoek te presenteren.
stappentellers en die reageren alleen goed bij een bepaalde loopsnelheid.
13
oudere zonder verstandelijke
Kwetsbaarheid
handicap pas rond het 70e levens-
Onderzoeker: Josje Schoufour, voedingsdeskundige
jaar echt inzet. Natuurlijk zijn er veel
Onderzoekt: of de kwetsbaarheid van ouderen met een verstandelijke
individuele verschillen, en hangt het
handicap een goede voorspeller is voor een slechtere gezondheid op latere
ook samen met de soort handicap.
leeftijd
Ouderen met het syndroom van
Door: de verzamelde gegevens over fitheid, activiteit, slaap/waakritme,
Down bijvoorbeeld verouderen niet
voeding en stemming naast de gezondheidsdossiers van de deelnemende
alleen eerder, maar ook heel anders
ouderen te leggen en verbanden te zoeken. Ook gaat Josje de gegevens
dan ouderen zonder handicap.
vergelijken met die van ouderen zonder verstandelijke handicap
Maar dat ‘onze’ ouderen eerder oud
Want: “Dat ouderen met een verstandelijke handicap eerder oud zijn,
lijken, wordt in GOUD bevestigd.
wordt eigenlijk al jaren geaccepteerd als een voldongen feit. Maar als we kunnen aantonen waarom ze die ouderdomsklachten krijgen, kunnen we
Welke gevolgen dat heeft, gaat
er misschien wat aan doen.”
Josje Schoufour onderzoeken. Zij
Termijn: Josje hoopt over drie jaar haar proefschrift af te ronden.
kijkt met alle gegevens van GOUD in de hand naar de kwetsbaarheid van ouderen met een verstandelijke handicap. Kwetsbaarheid is een
Die loopsnelheid werd door veel
ouderen. Marieke: “Ik kan nu nog
begrip dat op verschillende
deelnemers aan GOUD niet eens
niet zeggen wat de gezondheidsef-
manieren wordt gebruikt. Josje kijkt
gehaald! Het zijn natuurlijk ouderen,
fecten zijn van een dergelijk
naar de opeenstapeling van grote
die bewegen langzamer. Dat geldt
programma. Maar ik hoor van de
en kleine gezondheidsproblemen bij
ook voor ouderen zonder verstande-
begeleiders dat veel ouderen het
de onderzoeksgroep. Dat kunnen
lijke handicap. Maar zelfs als je daar
programma missen en zelf komen
sociale, psychologische en lichame-
rekening mee houdt zijn het
vragen wanneer ze weer zoiets
lijke problemen zijn. “Normaal
opmerkelijke cijfers. Hoe dat komt?
mogen doen. Dat geldt natuurlijk
gesproken voorspelt een grotere
Het heeft volgens mij te maken met
niet voor allemaal, maar in het
kwetsbaarheid ook een slechtere
de kijk op bewegen. Willen we
algemeen hebben ze echt enthousi-
gezondheid op latere leeftijd. Bij
bewegen zien als een activiteit of als
ast gereageerd.”
ouderen zonder verstandelijke
een noodzakelijk onderdeel van een
14
beperking zien we dat ouderen die
goede verzorging? Is bewegen een
Oud met 50
kwetsbaarder zijn bijvoorbeeld ook
extraatje of hoort het er net als
Heel onwetenschappelijk samenge-
vaker chronische ziektes krijgen.
aankleden en tandenpoetsen
vat lijkt GOUD te gaan bevestigen
Maar bij deze doelgroep is dat nog
gewoon bij en moet je het verplich-
wat begeleiders van verstandelijk
nooit gemeten. Dat gaan wij nu
ten? Daar zou ik graag de discussie
gehandicapten al jaren in de praktijk
doen, aan de hand van de gegevens
over aangaan.”
merken: verstandelijk gehandicap-
die al in GOUD zijn verzameld en de
ten beginnen al vanaf hun 50e, en
gezondheidsdossiers van de
Het is niet dat de verstandelijk
soms nog eerder, ouderdomsklach-
deelnemers. Als blijkt dat ook bij
gehandicapte ouderen bewegen
ten te krijgen. Ze worden dan al
deze groep de kwetsbaarheid een
niet leuk vinden. Marieke van
minder fit, minder sterk en neer-
goede voorspeller is, kunnen we
Schijndel onderzocht de effecten
slachtiger en hun praktische
gezondheidsrisico’s in de toekomst
van een bewegingsprogramma
vaardigheden gaan achteruit. Terwijl
eerder herkennen. En er hopelijk
tijdens de dagbesteding van de
datzelfde proces bij de gemiddelde
ook iets aan doen.”
Gezondheidsbevorderend dagprogramma Onderzoeker: Marieke van Schijndel-Speet, gezondheidswetenschapper Onderzoekt: of ouderen met een lichte of matige
B o lVl raoae rgs ohuode?v e in N g ieebt r u i k pteren, e n ami cnacaeb e d r i j f r
verstandelijke beperking te motiveren zijn voor regelmatige activiteit op de dagbesteding zodanig dat de fitheid en de gezondheid van de deelnemers verbetert.
Door: een groep deelnemers aan het onderzoek GOUD een programma aan te bieden waarbij ze drie keer per
voorkómen!
week op een leuke maar wel wetenschappelijk onderbouwde manier aan beweging doen tijdens de dagbesteding. Deelnemers aan Mariekes onderzoek kregen ook
De GOUD-studie, in het hoofd van velen alweer vervangen
een educatief programma aangeboden waarin ze leren
door andere aandacht vragende kwesties en bezigheden.
over hun lichaam en het belang van bewegen. Marieke
Waarom investeren in zo’n grote studie? We leveren zorgvul-
onderzoekt ook een groep die niet aan het dagprogram-
dige, professionele, multidisciplinare zorg, wat valt er nog te
ma meedoet. Ze vergelijkt deze groep met deelnemers
verbeteren? Toch wilden de bestuurders van drie grote
aan het programma zodat ze de meerwaarde van het
zorgorganisaties weten of er geen verborgen gezondheidspro-
volgen van het programma kan laten zien. Marieke
blematiek was in de groeiende groep van oudere cliënten.
onderzoekt niet alleen de effecten van het programma
Waar ze meer aandacht aan zouden moeten besteden.
maar kijkt ook naar de uitvoerbaarheid ervan.
Dat betekende: een grote groep cliënten uitnodigen. Ze echt
Want: “Het hoeft echt geen topsport te zijn, bewegen
goed onderzoeken, niet alleen in dossiers kijken of woonbege-
kan op alle niveaus en alle manieren. En de meeste
leiders bevragen, zoals in de research tot nu toe gebeurde.
deelnemers vonden het hartstikke leuk.”
En: nieuwe diagnostiek gebruiken, die in huisartspraktijken en
Termijn: Alle gegevens zijn verzameld; Marieke denkt nog
ziekenhuizen ook niet standaard aanwezig is.
ruim een jaar nodig te hebben om haar onderzoek af te
We besloten om het onderzoek op te zetten vanuit het
ronden. Op dit moment worden ervaringen met het
perspectief van preventie: voeding, gewicht, beweging, fitheid,
programma verwerkt, zodat over een jaar ook andere
stemming en angst. En van daaruit ook naar beperking en
dagcentra het programma kunnen gaan gebruiken.
ziekte te kijken. De resultaten zijn verbluffend en ook internationaal nog niet in die mate gevonden. Ongunstige uitkomsten zijn voor een deel het gevolg van de beperkingen en aandoeningen die deze mensen hebben, soms al sinds vroeger. Daarnaast speelt duidelijk een ongezonde leefstijl een rol. Op beide gebieden valt winst te behalen. Maar dat is niet zomaar even hup te veranderen. Zeker niet met de tijdsdruk waar veel medewerkers tegenwoordig onder staan. Het GOUD consortium gaat daarom de handen ineenslaan en het jaar 2012 besteden om een goede aanpak voor te bereiden.
Hartelijke groeten vanuit Rotterdam Heleen Evenhuis
15