Koen Van der Bracht
Vakgroep middeleeuwse geschiedenis Universiteit Gent
Marginaal gedrag in de laatmiddeleeuwse kleine en middelgrote stad: prostitutie en zelfmoord in de Denderstreek tijdens de Bourgondische periode (1385 – 1515).
Promotor: Prof. dr. Marc Boone
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het behalen van de graad Master in de Geschiedenis. Academiejaar 2008-2009
2
Voorwoord
Ik hoop met dit werk, in alle bescheidenheid en bewust van mogelijke tekortkomingen, een nuttige bijdrage te hebben geleverd aan de historiografie. Het tot stand komen van deze verhandeling heb ik ook te danken aan een groot aantal personen die ik hier even zou willen bedanken. In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar prof. dr. Marc Boone. Het was een eer om begeleid te worden door iemand met een dergelijke staat van dienst. Mede dankzij zijn expertise kwam deze masterproef tot stand. Verder wil ik ook drs. Hannes Lowagie en drs. Guy Dupont bedanken voor hun waardevolle tips, alsook Lieve Arnouts, archivarisdiensthoofd van het stadsarchief Aalst. Ook de andere professoren en assistenten die mij gevormd hebben tijdens mijn opleiding geschiedenis wil ik bedanken. Een speciaal dankwoord gaat uit naar Geert Keymeulen en dra. Ilse De Vos. Deze laatste wil ik vooral danken voor het wetenschappelijke advies en het voorzien van de nodige literatuur als 'liaison' aan de Katholieke Universiteit Leuven. Geert Keymeulen wil ik graag bedanken voor het taaladvies, voor deze verhandeling en doorheen de hele opleiding. Zonder zijn onvolprezen hulp zag deze verhandeling, net als alle andere opdrachten die ik heb afgewerkt gedurende de opleiding, er heel wat minder fraai uit. Verder verdienen ook mijn ouders dank voor de financiële en morele steun. Ze hebben mij alle kansen gegeven om een universitaire studie tot een goed einde te brengen. Tenslotte gaat mijn dank uit naar de personen die mij naast de opleiding van de nodige steun en ontspanning hebben voorzien. Uiteraard denk ik daarbij in de eerste plaats aan Lies. Als mijn steun en toeverlaat reikt haar invloed veel verder dan louter deze verhandeling of de opleiding. Voor het voorzien in ontspanning denk ik verder vooral aan Pieter-Jan en Gijs. Gezien het gevaar om iemand te vergeten wil ik uiteindelijk iedereen bedanken die iets voor mij betekend heeft gedurende de opleiding of daarbuiten. Bedankt iedereen!
Gent, 12 mei 2009
3
Inhoudsopgave Voorwoord.........................................................................................................3 Lijst van gebruikte afkortingen................................................................................6 Lijst van afbeeldingen en tabellen.............................................................................7 Inleiding............................................................................................................8 Bronnen...........................................................................................................14 1 Het stedelijke netwerk langs de Dender.................................................................19 1.1.1 Demografie........................................................................................................19 1.1.2 Economie...........................................................................................................21
2 Maatschappij en marginaal gedrag.......................................................................24 2.1 Inleiding.................................................................................................24 2.2 De Kerk..................................................................................................24 2.2.1 Prostitutie...........................................................................................................24 2.2.2 Zelfmoord..........................................................................................................25
2.3 Prostitutie in de laatmiddeleeuwse maatschappij................................................27 2.3.1 De Prostituee.....................................................................................................27 2.3.2 De klant.............................................................................................................32 2.3.3 Bordelen en badstoven: prostitutie in de praktijk..............................................35
2.4 Zelfmoord in de laatmiddeleeuwse maatschappij.................................................36 2.4.1 De moraal ten opzichte van zelfmoord..............................................................36 2.4.2 Zelfmoord in de praktijk....................................................................................38
3 Overheidsbeleid: normatieve bronnen....................................................................40 3.1 Inleiding.................................................................................................40 3.2 Prostitutie...............................................................................................40 3.2.1 Corte instructie in materie criminele.................................................................40 3.2.2 Gewoonterecht..................................................................................................43
3.3 Zelfmoord...............................................................................................46 3.3.1 Filips Wielant......................................................................................................46 3.3.2 Gewoonterecht..................................................................................................47
4 Overheidsbeleid: de praktijk...............................................................................50 4.1 Inleiding.................................................................................................50 4.2 De baljuwsrekeningen.................................................................................50 4.2.1 Bereik.................................................................................................................50 4.2.2 De compositie....................................................................................................52
4.3 Prostitutie...............................................................................................53 4.3.1 Maulvais hostels: de fiscalisering van de bordelen...........................................53
4
4.3.2 Openbare orde...................................................................................................57
4.4 Zelfmoord...............................................................................................60 4.4.1 Meedogenloze geldhonger.................................................................................60 4.4.2 De executie........................................................................................................66 4.4.3 De confiscatie....................................................................................................67
5 Prostitutie in de praktijk...................................................................................70 5.1 Inleiding.................................................................................................70 5.2 Bordeelhouders.........................................................................................71 5.2.1 De cijfers............................................................................................................71 5.2.2 Kwantitatieve analyse........................................................................................73 5.2.3 Kwalitatieve analyse..........................................................................................80
5.3 De prostituee............................................................................................83 5.4 De klant..................................................................................................87 5.5 Prostitutie op het platteland.........................................................................88 6 Zelfmoord in de praktijk...................................................................................91 6.1 Inleiding.................................................................................................91 6.2 Het zelfmoordcijfer....................................................................................91 6.3 De methode.............................................................................................97 6.4 De dader................................................................................................101 6.4.1 Geslacht...........................................................................................................101 6.4.2 Burgerlijke stand..............................................................................................103 6.4.3 Sociale status...................................................................................................105
7 Ruimtelijke spreiding van de prostitutie...............................................................110 8 Marginale status?..........................................................................................116 8.1 Inleiding................................................................................................116 8.2 Prostitutie.............................................................................................116 8.3 Zelfmoord..............................................................................................122 Besluit...........................................................................................................127 Bibliografie.....................................................................................................130 Bronnen.....................................................................................................130 Onuitgegeven bronnen..............................................................................................130 Inventarissen.............................................................................................................131 Uitgegeven Bronnen..................................................................................................132 Werkinstrumenten.....................................................................................................133
Literatuur...................................................................................................135
5
Lijst van gebruikte afkortingen
ARA RAG RAR SAA SAG RK RVV Lb. s. d. par. Vl.
Algemeen Rijksarchief Brussel Rijksarchief Gent Rijksarchief Ronse Stadsarchief Aalst Fonds oud archief stad Geraardsbergen (in het RAR) Fonds Rekenkamers Archief van de Raad van Vlaanderen libra (ponden) solidi (schellingen) denarii (penningen parisis Vlaams
6
Lijst van afbeeldingen en tabellen Tabel 1: Bevolkingscijfers 1469...................................................................................20 Tabel 2: Totaal aantal individuele zaken en verdeling over de vier steden...................................71 Tabel 3: Aantal personen per stad en per geslacht in absolute en relatieve cijfers.........................74 Tabel 4: Vijfjaarlijkse gemiddeldes van het aantal composities per stad....................................78 Tabel 5: Aantal zelfmoorden, verdeling per stad en totaal.....................................................91 Tabel 6: Zelfmoordcijfer per stad per duizend inwoners.......................................................92 Tabel 7: Aantal zelfmoorden per seizoen.........................................................................96 Tabel 8: Gebruikte methode, absolute en relatieve cijfers, per geslacht en totalen........................97 Tabel 9: Cijfers per geslacht, absoluut en relatief.............................................................101 Tabel 10: Burgerlijke stand per geslacht, relatieve en absolute cijfers.....................................104 Tabel 11: Compositiesommen, in relatieve en absolute cijfers..............................................108 Figuur 1: Ruimtelijke spreiding van de badstoven te Aalst..................................................114 Figuur 2: Ruimtelijke spreiding van de badstoven te Dendermonde.......................................115
7
Inleiding1 Met dit werk verrichten we onderzoek naar marginaal gedrag tijdens de Bourgondische periode (1385 tot 1515) in de Vlaamse steden langs de Dender. Concreet richten we onze aandacht op prostitutie enerzijds en zelfmoord anderzijds. Deze twee vormen van marginaal gedrag waren van uiteenlopende aard en dat laat ons toe om na te gaan hoe de overheid hierop trachtte vat te krijgen, in hun verscheidenheid. We hebben daarbij aandacht voor de moraal die er bestond ten opzichte van deze gedragingen, de greep die de instanties er probeerden op te krijgen, zowel in theorie als in de praktijk, en ook voor de mensen achter het marginaal gedrag zelf. In een laatste deel werpen we ons licht op het debat omtrent de marginaliteit van deze gedragingen waarbij we ons afvragen of beide gedragingen als marginaal werden beschouwd tijdens de late middeleeuwen. Onder historici bestaat geen eensgezindheid over een definitie van marginaal gedrag, noch in het algemeen, noch in het bijzonder voor de (late) middeleeuwen. Het is niet onze bedoeling om hier een definitie van marginaliteit te geven. We verrichten hier onderzoek naar fenomenen die, naar algemeen aangenomen wordt, in de marge van de maatschappij plaatsvonden. Of de prostituees enerzijds en de zelfmoordenaars anderzijds effectief als marginalen kunnen worden beschouwd, of de prostituee met andere woorden aan de rand van de samenleving leefde en de zelfmoord een marginaliserende functie had, gaan we zoals gezegd na in het laatste deel van deze verhandeling. Alvorens met het onderzoek van start te gaan is het van belang een korte stand van zaken te schetsen van het reeds gevoerde onderzoek. Het onderzoek naar marginaal gedrag in het algemeen en prostitutie en zelfmoord in het bijzonder vertoont lange tijd een leemte voor onze gewesten. Slechts de laatste twee decennia brengen hier verandering in. Voor heel Europa ligt de nadruk zoals steeds op de grote steden. Deze studie poogt dan ook prostitutie en zelfmoord in de kleine steden van het Vlaamse stedelijke netwerk in kaart te brengen. Een van de eerste auteurs die een publicatie wijdt aan marginaliteit in de middeleeuwen is de Pool Bronislaw Geremek. In zijn onderzoek naar marginale groepen en hun sociale integratie in het Parijs van de late middeleeuwen heeft hij daarbij ook oog voor prostitutie.2 Het is de eerste studie van wat later zal gaan voortleven als de Randgruppenforschung, een onderdeel van de sociale geschiedenis. Graus zal deze
1
2
De literatuurstudie is vooral gebaseerd op Dupont (G.), Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten: prostitutie in Brugge tijdens de Bourgondische periode (1385-1515), Brugge, Van De Wiele, 1996, 243 p. en Lowagie (H.), Par desperacion. Zelfmoord in het graafschap Vlaanderen tijdens de Bourgondische periode (13851500). Een sociologische aanpak, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2007, 2 dln. (Promotor: M. Boone). Geremek (B.), Les marginaux parisiens: aux XIVe et XVe siècles, Parijs, Flammarion, 1976, 353 p.
8
Forschung zelfs uitroepen tot een aparte discipline.3 De laatste syntheses van deze discipline voor de late middeleeuwen worden gepubliceerd door de Duitser Bernd-Ulrich Hergemöller.4 Een aanvulling voor het aspect prostitutie in de Franse hoofdstad is het artikel van Anne Terroine uit 1978.5 In tegenstelling tot de sociologisch opgevatte studie van Geremek ligt de nadruk bij Terroine op de fiscalisering van de prostitutie en de controle van de overheid door middel van een stedelijke functionaris. Haar aanpak, op zoek naar de controle van de overheid op het gebeuren, wordt gevolgd in verscheidene publicaties voor het zuiden van Europa. Voor de Noord-Italiaanse stadstaten Firenze en Venetië zijn dit de artikels van respectievelijk Richard Trexler en Elisabeth Pavan.6 Het beleid van de stedelijke overheden in de stadstaten van Noord-Italië bestond erin de prostitutie niet enkel te gedogen maar om het fenomeen zelfs actief te gebruiken in hun beleid. Volgens Trexler werd prostitutie in Firenze gebruikt als wapen om de mannelijke homoseksualiteit tegen te gaan. Men dacht door middel van prostitutie de mannen te kunnen overtuigen van het 'normale' seksuele verkeer tussen man en vrouw, met als hoofddoel een stijging van het aantal geboorten te bewerkstelligen. Rocke tracht dit beeld door middel van recent onderzoek echter te ontkrachten.7 In Venetië werd prostitutie dan weer gebruikt om de uitstraling van het commerciële succes van de handelsmetropool en het succes van de macht van de staat te verhogen. Meer en meer komt de aandacht ook te liggen bij de seksualiteit en de criminalisering van als niet-toegestane vormen van seksualiteit bestempelde praktijken. Zo is er de studie van Guido Ruggiero met de onthullende titel The boundaries of Eros. S ex crime and sexuality in Renaissance Venice.8 Het is vooral Ruth Mazo Karras die de piste van de seksualiteit bewandeld heeft in een aantal recente publicaties.9 Haar laatste boek is getiteld S exuality in medieval Europe. Doing unto others en verraadt meteen haar stelling: seksualiteit werd in de middeleeuwen gezien als iets wat men een ander aandoet. Waar 3
4 5 6 7 8 9
Dupont (G.), “'Des filles de legiere vie.' De draaglijke lichtheid van het bestaan als prostituee in het laatmiddeleeuwse Brugge”, in: Carlier (M.) (ed.), Hart en marge in de laat-middeleeuwse stedelijke maatschappij, Leuven, Garant, 1997, pp. 93-104. Graus (F.), “Randgruppen der städtischen Gesellschaft im Spätmittelalter”, in: Zeitschrift für Historische Forschung, 4, 1981, p. 385-437. Hergemöller (B.U.), Randgruppen der spätmittelalterlichen Gesellschaft. Ein Hand- und Studienbuch, Warendorf, Fahlbusch, 1990 (nieuwe uitgave 2001), XVII + 465 p. Terroine (A.), “Le roi des Ribauds de l'Hôtel du Roi et les prostituées parisiennes”, in: Revue d'Histoire de Droit français et étranger, LVI, 1978, pp. 253-267. Trexler (R.C.), “La prostitution florentine au XVe siècle: patronages et clientèles”, in: Annales E S C , XXXVI, 1981, 6, pp. 983-1015. Pavan (E.), “Police des moeurs, société et politique à Venise à la fin du Moyen Age”, in: Revue historique, CCLXIV, 1980, pp. 241-288. Rocke (M.), Forbidden friendships: homosexuality and male culture in renaissance Florence, Oxford, Oxford University Press, 1996, p. 28-32. Ruggiero (G.), The boundaries of Eros. S ex crime and sexuality in Renaissance Venice, New York, Oxford University Press, 1985, VIII + 223 p. Karras (R.M.), “The regulation of Brothels in later medieval England”, in: Bennett (J.M.) e.a. (eds.), Sisters and Workers in the Middle Ages, Chicago, University of Chicago Press, 1989, pp. 100-134. Karras (R.M.), “Prostitution in medieval Europe”, in: Bullough (V.L.) en Brundage (J.) (eds.), Handbook of medieval sexuality, New York, Garland, 1996, pp. 243-260. Karras (R.M.), “Sexuality in the middle ages”, in: Linehan (P.) en Nelson (J.) (eds.), The medieval world, Londen, Routledge, 2001, pp. 279-293. Karras (R.M.), S exuality in medieval Europe. Doing unto others. Londen, Routledge, 2005, VIII + 200 p.
9
seksualiteit vandaag een handeling is tussen twee personen, werd dit in de middeleeuwen beschouwd als een handeling van één actieve persoon. Prostitutie vat ze dan ook op in deze termen. In haar genderstudies op het vlak van seksualiteit heeft ze ook uitgebreid aandacht voor prostitutie. Ze behandelt daarbij vooral de Engelse ruimte.10 De Zuid-Franse ruimte wordt voor het eerst bestudeerd door Otis in 1985. 11 Het werk vormt, samen met de reeds genoemde studies, de basis vormen voor het in 1988 verschenen werk van Rossiaud onder de titel La prostitution médiévale.12 Hoewel het boek een zeer gedegen studie van de prostitutie blijkt te zijn, is het in geen geval een overzicht van dé middeleeuwse prostitutie. Het is in feite een publicatie van de bevindingen van zijn onderzoek in een aantal Zuid-Franse steden, gecombineerd met de inzichten van de reeds genoemde studies. Het beeld dat we krijgen door het boek van Rossiaud is dat van de geïnstitutionaliseerde prostitutie die gangbaar was in de mediterrane ruimte, maar in het noordwesten van Europa niet voorkwam. De steden uit de mediterrane wereld kenden een door de stad gerund bordeel. De stedelijke overheid trachtte hiermee de prostitutie te reguleren. Om dezelfde reden trad de overheid soms op tegen concurrentie. Het feit dat deze stadsbordelen in sommige delen van Europa niet voorkwamen, in het bijzonder het noordwesten van Europa niet, had een belangrijke invloed op de prostitutie aldaar. Een boek dat pretendeert de middeleeuwse prostitutie als onderwerp te hebben kan zich niet enkel toespitsen op een vorm van prostitutie die slechts in bepaalde delen van Europa voorkwam. Bovendien is het een voorbeeld van een studie die de stelling van Karras , die wij onderschrijven, bewijst, namelijk dat het onderzoek de clandestiene prostitutie negeerde, hoewel die ongetwijfeld veel groter in omvang moet zijn geweest. De door de overheid gecontroleerde bordelen leveren immers vaak het meeste bronnenmateriaal op waardoor vooral deze vormen worden onderzocht. Onderzoek met enkel aandacht voor de geïnstitutionaliseerde vorm kan nooit dé middeleeuwse prostitutie in beeld brengen, indien dat überhaupt mogelijk zou zijn. De jaren '90 van de vorige eeuw kennen een inhaalbeweging voor de gebieden die nog niet of niet voldoende bestudeerd zijn. In 1992 verschijnt het toonaangevende boek van Peter Schuster met als titel Das Frauenhaus.13 Hoewel zijn bronnenonderzoek vernieuwend is, ligt de focus toch op het stadsbordeel, zoals in het onderzoek naar de prostitutie in het zuiden van Europa.
10 11 12 13
Karras (R.M.), Common women: prostitution and sexuality in medieval England, New York, Oxford University Press, 1996, IX + 221 p. Otis (L.L.), Prostitution in medieval society: the history of an urban institution in Languedoc, Chicago, University of Chicago Press, 1985, XVII + 240 p. Rossiaud (J.), Medieval prostitution, Oxford, Blackwell, 1995, IX + 213 p. (Vertaling door Cochrane (L.G.) van La Prostituzione nel Medioevo). Schuster (P.), Das Frauenhaus. Städtische Bordelle in Deutschland, 1350 bis 1600, Paderborn, Ferdinand Schöningh, 1992, 238 p.
10
Vooral
de
Zuidelijke
Nederlanden
blijven
lang
een
zwarte
vlek
op
de
onderzoekskaart. Afgezien van enkele kleinere studies of onderdelen van publicaties bestaat er tot het midden van de jaren '90 geen degelijk onderzoek voor onze gewesten.14 Hier komt verandering in dankzij de licentiaatsverhandeling van Guy Dupont over prostitutie tijdens de Bourgondische periode in Brugge.15 Zijn onderzoek toont een ander gezicht van de prostitutie dan tot dan toe gekend. In Brugge bestond er geen stadsbordeel maar oefende de overheid wel degelijk controle uit. Het is de stelling van Dupont, in navolging van Terroine, dat die controle werd gerealiseerd door de fiscalisering van de vrije prostitutie. Het contrast met het eerdere onderzoek kan niet groter: de nadruk ligt op de clandestiene, 'onzichtbare' prostitutie in plaats van op de geïnstitutionaliseerde vorm. De auteur
weigert
echter
de
prostitutie
in
Brugge
te
beschouwen
als
niet-
geïnstitutionaliseerd, waarbij hij de fiscalisering van het vrije initiatief beschouwt als een institutionalisering. De schepenen en de schout oefenden net als in het zuiden van Europa controle uit, zij het op een indirecte manier. Guy Dupont ziet hierin een NoordwestEuropees model dat contrasteert met het zuiden van Europa en de door Peter Schuster onderzochte steden in het huidige Duitsland.16 Dit wordt echter ontkracht door onderzoek van Ruth Mazo Karras waaruit blijkt dat ook in Engeland dergelijke legale, door de stad uitgebate instituties bestonden.17 Eerder dan een tweedeling tussen het noorden en het zuiden van Europa met een contrasterend beleid moeten we besluiten dat doorheen heel Europa de stad haar controle uitoefende op de prostitutie, hetzij direct door de uitbating van een stadsbordeel, hetzij indirect door een fiscalisering van de vrije prostitutie. Geen van beide modellen kunnen we exclusief koppelen aan een bepaald deel van Europa maar voor wat onze gewesten betreft blijkt enkel het laatste model van toepassing. In het onderzoek naar zelfmoord is veel vroeger uitgebreid gepubliceerd dan in het geval van prostitutie. Het is reeds Emile Durkheim die in 1897 de trend heeft gezet door zijn sociologische studie van het fenomeen. In zijn Le S uicide. Etude de S ociologie is hij een van de eerste onderzoekers die zelfmoord bekijkt als een maatschappelijk verschijnsel en het zo uit het taboe haalt waarbij zelfdoding werd geassocieerd met psychologische aandoeningen.18 Het meest recente en exhaustieve werk is ongetwijfeld de trilogie van Alexander Murray.19 Hannes Lowagie verdeelt de overige literatuur verder in drie 14 15 16 17 18 19
Zie bijvoorbeeld het hoofdstuk over prostitutie in Vanhemelryck (J.), De criminaliteit in de ammanie van Brussel van de late middeleeuwen tot het einde van het ancien regime (1404-1789), Brussel, Paleis der Academiën, 1981, 445 p. Dupont (G.), Maagdenverleidsters , hoeren en spekulanten: prostitutie in Brugge tijdens de Bourgondische periode, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1995, 2 dln. (Promotor: M. Boone). Uitgegeven: Brugge, Van de Wiele, 1996, 244 p. Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 14-15. Karras (R.M.), Common women: prostitution and sexuality in medieval England, New York, Oxford University Press, 1996, IX + 221 p. Durkheim (E.), Le suicide. Etude de sociologie, Parijs, PUF, 1986, 463 p. Murray (A.), Suicide in the middle ages, Oxford, Oxford University Press, 1998-(laatste deel nog te verschijnen), 3 dln.
11
stromingen.20 De eerste stroming bekijkt zelfmoord rechtshistorisch, denken we hierbij aan de werken van De L'arbre en Vandekerckhove.21 De tweede stroming is deze die de moraal en het denken ten opzichte van zelfmoord bestudeert. De belangrijkste auteurs zijn Bourquelot en Bayet.22 Ten slotte zijn er de werken vanuit literatuurhistorisch standpunt. Een sociaal-economische aanpak wordt helaas slechts zeer weinig gevolgd. We kunnen vooral verwijzen naar het artikel van Jean-Claude Schmitt in het Annales-tijdschrift.23 Voor
onze
gebieden
komt
de
eerste
exhaustieve
studie
er
met
de
licentiaatsverhandeling van Hannes Lowagie. De ondertitel van zijn verhandeling verraadt meteen het gezichtspunt dat hij hanteert: Een sociologische aanpak. Hoewel het werk een uitstekende sociologische studie van het fenomeen zelfmoord in de Bourgondische periode is, beslaat het onderzoeksgebied niet het graafschap Vlaanderen zoals de titel pretendeert. Enkel Brugge en bij uitbreiding het Brugse Vrije worden onderzocht. We kunnen bijgevolg besluiten dat het onderzoek naar beide uitingen van marginaal gedrag een gelijkaardige trend vertonen. Indien het thema al op aandacht kan rekenen, dan blijven de Zuidelijke Nederlanden in het algemeen en het graafschap Vlaanderen in het bijzonder, lang achterwege. De laatste twee decennia brengen hierin verandering dankzij twee licentiaatsverhandelingen die de situatie in Brugge bestuderen. Hoewel Brugge een heel belangrijke plaats had in het graafschap, in het bijzonder tijdens de Bourgondische periode, kunnen we Brugge en het Vrije onmogelijk als een pars pro toto voor het graafschap beschouwen. Brugge had als handelsmetropool een unieke plaats binnen de Europese economie en bijgevolg ook in het graafschap Vlaanderen in het bijzonder. Naast de vaak genoemde drie grote steden, Brugge, Ieper en Gent, bestond er in Vlaanderen een dicht netwerk van 50 kleine of middelgrote steden met minder dan 10000 inwoners.24 Wil men een beeld krijgen van marginale fenomenen in het graafschap, dan mag het onderzoek deze steden niet links laten liggen. Daarom wil deze verhandeling de situatie schetsen in het netwerk van Vlaamse steden langs de Dender. We bekijken prostitutie en zelfmoord in de steden Dendermonde, Aalst, Ninove en Geraardsbergen tijdens de Bourgondische periode. Deze vier steden zijn een uitstekende sample om een 20 21
22
23 24
Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 7-8. De L'arbre (A.), “De la confiscation des biens des suicides”, in: Bulletin de la commission royale pour la publication des anciennes lois et ordonnances, Brussel, IX, 1913, pp. 392-399 en X, 1920, pp. 9-44. Vandekerckhove (L.), Van straffen gesproken: de bestraffing van zelfmoord in het oude Europa, Tielt, Lannoo, 1985, 176 p. Vandekerckhove (L.), “Strafrecht en zelfdoding in het oude avondland”, in: Spiegel Historiael, XXXIII, 1998, 3, pp. 83-87. Bourquelot (F.), “Recherches sur les opinions et la législation en matière de mort volontaire pendant le moyen age. Xe, XIe, XIIe, XIIIe siècles”, in: Bibliothèque de l'école de Chartes (Paris), IV, 1842, pp. 242266 en IV, 1843, pp. 456-475. Bayet (A.), Le suicide et la morale, Parijs, Libraire Felix Alcan, 1922, 809 p. Schmitt (J.C.), “Le suicide au moyen age”, in: Annales, Economies, S ociétés, Civilisations, XXXI, 1976, 1, pp. 3-29. Boone (M.), Prevenier (W.) en Sosson (J.-P.), “Le réseau urbain en Flandre (XIIIe-XIXe siècles): composantes et dynamique”, in: Le réseau urbain en Belgique dans une perspective historique (1350-1850). Une approche statistique et dynamique. Actes dus 15e colloque international Spa, 4-6 sept. 1990, Brussel, 1992. (Crédit communal, coll. Histoire in-8°, n° 86), pp. 157-200.
12
beeld te vormen van deze marginale gedragingen buiten de drie mastodonten in het graafschap. De vier steden, onderling sterk verschillend in grootte, gelegen langs de handelsas die de Dender vormde en in een sterke interactie met de steden uit het hertogdom Brabant, laten een case-study toe van marginaal gedrag binnen een specifiek netwerk van kleine en middelgrote steden. De opbouw van deze verhandeling bestaat uit verschillende delen. Belangrijk is in het achterhoofd te houden dat we willen nagaan hoe deze kleine en middelgrote steden zich verhouden ten opzichte van de rest van het graafschap Vlaanderen en bij uitbreiding heel Europa. We willen de aandacht vestigen op marginaal gedrag in deze steden, aangezien dit onderwerp weinig onderzoek heeft gekend. In een eerste deel schetsen we kort een demografisch en economisch beeld van de steden die we onderzoeken. Het lijkt ons onmogelijk om een inzicht te krijgen in prostitutie en zelfmoord in een bepaalde regio zonder een notie te hebben van de demografische en economische verhoudingen en conjunctuur van deze regio. Vervolgens bekijken we de moraal die er bestond ten opzichte van beide marginale gedragingen. De nadruk ligt uiteraard op het Vlaanderen tijdens de Bourgondische periode, zonder echter andere invloeden zoals de Kerk en het Romeinse recht te negeren. Alvorens over te schakelen naar de praktijkbronnen werpen we een licht op de normatieve bronnen. Wat schreven de verschillende wetteksten voor? Wat vertelt dit over de houding van de overheid? Nadien confronteren we deze wetteksten met de praktijk. Hoe gingen de functionarissen om met de wetteksten in de praktijk? Pasten ze de teksten strenger of milder toe? Om welke reden deden ze dit? In een laatste deel bekijken we tenslotte de verschillende actoren in het veld. Wie gaat over tot welke vorm van marginaal gedrag? Zijn er redenen of trends te achterhalen waarom ze dit doen?
13
Bronnen Alvorens we deze verschillende hoofdstukken beginnen staan we even stil bij het gebruikte bronnenmateriaal en hoe we daar moeten mee omgaan. De geschiedenis verschilt van andere wetenschappelijke disciplines in dat opzicht dat ze afhankelijk is van het beschikbare bronnenmateriaal en dat er geen nieuwe materie kan worden gecreëerd. Het is dan ook van zeer groot belang een inzicht te krijgen in hoe, waarom en door wie de bronnen tot stand zijn gekomen. Het materiaal dat we bestuderen is een product van het verleden en we moeten ons realiseren dat bepaalde keuzes belangrijk zijn geweest in het tot stand komen van dit materiaal. Deze keuzes hebben immers een invloed op onze resultaten. De
belangrijkste
bronnen
uit
de
praktijk
voor
dit
onderzoek
zijn
de
baljuwsrekeningen. De baljuw was als het ware de plaatsvervanger van de graaf in een bepaalde stad en moest in zijn naam toezien op de rechtspraak en de ordehandhaving in die stad en de omringende dorpen. Hij had dus zowel politionele als juridische taken. Als rekenplichtig ambtenaar moest hij driemaal per jaar (de eerste zondag na zes januari, drie mei en veertien september) zijn rekening voorleggen aan de rekenkamer te Rijsel. Daarbij moest hij verantwoording afleggen over de inkomsten en uitgaven tijdens de periode van de rekening in verband met de uitoefening van zijn ambt.25 Zowel bij de uitgaven als bij de inkomsten komen vermeldingen voor die belangrijk zijn voor ons onderzoek. Bij de inkomsten gaan we zowel op zoek naar composities26, aangegaan door de baljuw enerzijds en de veroordeelde bordeelhouder anderzijds, of de baljuw enerzijds en de nabestaanden van de zelfmoordenaar27 anderzijds, als naar inkomsten van de confiscatie van goederen van zelfmoordenaars. De uitgaven zijn vooral belangrijk in het onderzoek naar de zelfmoord en de terechtstelling van het lichaam van de zelfmoordenaar. Het is belangrijk in het achterhoofd te houden dat we afhankelijk zijn van fiscale documenten en geen juridische. Het juridische aspect was van ondergeschikt belang voor de rekenkamer te Rijsel: de baljuwsrekeningen waren louter een controle van de financiële aspecten van de rechtspraak. De rekenkamer was immers belast met de financiële administratie van het graafschap en had op zich geen juridische taken. Enkel zaken die relevant waren voor dit financiële beheer werden opgenomen. Wanneer we bijvoorbeeld op zoek zijn naar verbanningen, uitgesproken door de baljuw, dan is het niet aangewezen om daarvoor de baljuwsrekeningen door te nemen. Een verbanning leverde immers niet rechtstreeks geld op en evenmin kostte het de baljuw geld. Dergelijke nul-operaties werden niet genoteerd 25 26 27
Voor het ambt van de baljuw op zich: Van Rompaey (J.), Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de boergondische periode, Brussel, Paleis der Academiën, 1967, 701 p. Voor de theorie in verband met de composities cfr. infra. Om de leesbaarheid te verhogen en moeilijke constructies achterwege te laten opteren we voor het gebruik van de mannelijke vorm. De lezer moet bij het lezen van de mannelijke vorm echter ook de vrouwelijke in het achterhoofd houden.
14
in de rekeningen. Enkel juridische zaken met een financiële impact vonden met andere woorden hun ingang in de rekeningen. Om dezelfde reden zijn de geregistreerde zaken eerder bondig geregistreerd. De rekenkamer te Rijsel had geen interesse in de motieven van waarom een vrouw in de prostitutie verzeild was geraakt, hoe lang ze haar beroep al uitoefende, wat haar leeftijd was, enz. Wat relevant was voor de rekenkamer, waren enkel de zaken die hun invloed hadden op de inkomsten of uitgaven. Lag de compositie lager omwille van de armoede van een prostituee of juist hoger door het feit dat de nabestaanden van de zelfmoordenaar een hoog bedrag wilden betalen om het lijk van hun geliefde te laten begraven? De baljuw legde verantwoording af over de geïnde som of uitgegeven sommen, niet over de omstandigheden die tot die uitgaven of inkomsten hadden geleid. Het is belangrijk in het onderzoek om na te gaan of en op welke manier bepaalde acties in de baljuwsrekeningen kunnen voorkomen. Om corruptie tegen te gaan kreeg de baljuw een vaste wedde. Hij werd, in tegenstelling tot vroegere praktijken, dus niet vergoed op basis van een percentage van de geïnde boetes. De vaste wedde die hij ontving, zorgde ervoor dat hij niet te ijverig te werk ging om toch maar genoeg inkomsten te verwerven en was een maatregel die zo ook de bevolking beschermde tegen deze ijver. De praktijk leert echter dat zowel de ijver van de baljuw als corruptie een grote invloed hebben gehad op de rekeningen. Sommige baljuws waren, aangezien ze toch een vaste wedde kregen, minder geneigd om misdaden op te sporen. Anderen waren dan weer te ijverig uit geldhonger, wat kon neigen naar corruptie. Zo kon het geïnde bedrag veel hoger liggen dan wat de baljuw in zijn rekening noteerde. Volgens Van Rompaey was dit te wijten aan het feit dat de lonen waren vastgelegd en dat de munt behoorlijk zakte in waarde waardoor de baljuws over minder welvaart konden beschikken. Het leidde graaf Filips de Goede (1396-1467) ertoe om in 1457 een grootscheeps onderzoek naar de verduisteringen te laten instellen.28 De baljuwsrekeningen zijn bewaard in het Algemeen Rijksarchief in Brussel.29 Door het inrichten door Filips de Stoute van de 'Rekenkamer van Vlaanderen' te Rijsel in 1386 zijn de rekeningen vanaf dat jaar systematisch bewaard. Als eindpunt hebben we gekozen voor het einde van de Bourgondische heerschappij, 1515. Voor de vier steden die we bestuderen waren er drie baljuws bevoegd: de baljuw van Dendermonde, de baljuw van Ninove, Haaltert en Herlinkhove en de baljuw van Aalst en Geraardsbergen. Na de baljuwsrekeningen volgden de zogenaamde 'Acquits de Lille', bewijsstukken die aan de rekeningen werden vastgemaakt als bewijs van de inkomsten en uitgaven van de baljuw en die in de 19de eeuw werden los geknipt. Deze korte vermeldingen kunnen extra informatie opleveren, vooral in het geval van zelfmoord. Ze zijn echter zeer 28 29
Van Rompaey (J.), Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen, p. 167. Bautier (R.H.), Sornay (J.) en Muret (F.), Les sources de l'histoire économique et sociale du Moyen Age. Les états de la maison de Bourgogne, vol. I: Archives des principautés territoriales, tome II: Les principautés du Nord, Parijs, CNRS, 1984, XIII + 782 p.
15
omvangrijk en slecht geïnventariseerd en daarom moeilijk volledig door te nemen. Enkele systematische steekproeven leverden helaas niets op. Naast de baljuw werd een nieuw ambt gecreëerd door Filips de Goede: de algemeen-ontvanger van buitengewone inkomsten in Vlaanderen. Het behoorde tot de bevoegdheid van deze functionaris om ook zelfmoorden te registreren.30 Voor het gebied dat wij bestuderen is slechts een rekening bewaard die zich in het Algemeen Rijksarchief in Brussel bevindt. Het gaat om de rekening van Olivier Bonnore van 28 juli 1446 tot 28 juli 1448.31 Voor onze steden werden echter geen zelfmoorden vermeld. In een rekening van de baljuw van Ninove van 7 mei tot 17 september 1403 werd twee keer een vermelding gemaakt van erven die werden verkocht door de Watergraaf Loys Salart. In die rekening, eveneens bewaard in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, hebben we de verkoop inderdaad teruggevonden.32 Vervolgens hebben we onze aandacht toegespitst op het zoeken naar extra informatie over de vermeldingen van zelfmoord. Via het inventaris van het oud archief van de stad Geraardsbergen, vandaag bewaard in het Rijksarchief te Ronse, beschikken we over een sententie van de Raad van Vlaanderen uit 1411. 33 We zijn nadien op zoek gegaan naar vermeldingen van deze zaak in het archief van de Raad van Vlaanderen. Een andere zaak waarin vermelding werd gemaakt van een proces voor de Raad van Vlaanderen, tijdens de periode 1454-1456, had na een zoektocht van meer dan twee weken helaas niets opgeleverd. We besloten die zoektocht dan ook tijdig te staken. Voor het eerste proces konden we ons beperken tot de reeks 'Acten en Sententiën', voor het tweede hebben we zowel gezocht in de 'Acten en Sententiën' als in de 'Sententies en Appointementen Interlocutoire'.34 De costuymen van de stad Ninove kennen nog geen moderne uitgave. Het Rijksarchief te Beveren beschikt echter over een gedrukte versie uit 1664. 35 Bij deze druk zijn overigens enkele handgeschreven uittreksels gevoegd met betrekking op de accijnzen van de stad. Noch voor, prostitutie noch zelfmoord leverden de gedrukte costuymen informatie op. Voor Aalst werden verder nog de stedelijke voorgeboden doorgenomen. De voorgeboden werden genoteerd op het einde van de schepenboeken, de zogenaamde 30 31 32 33 34 35
Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 21. Een andere rekening die volgens het inventaris van Gachard bewaard is, is helaas verdwenen. Het gaat om de rekening met archiefnummer 3155. Deze rekening volgde chronologisch op de rekening van Olivier Bonnore. ARA, RK, Nr. 8189. Voor de betekenis van 'erven' en het erfrecht in onze gewesten: cfr. infra. Van Werveke (L.M.), Inventaris van het archief der stad Geeraardsbergen onder het oud regime, Tongeren, Michiels, 1935, 158 p. Buntinx (J.), Inventaris van het archief van de Raad van Vlaanderen, Brussel, Rijksarchief Gent, V. 1, 262 p. RAB, Fonds oud archief van de stad Ninove, nr. 2.
16
'wettelijke passeringen' uit het stadsarchief te Aalst. Deze zijn bewaard vanaf 1400. De 'wettelijke passeringen' bevatten verder nog informatie over vrijwillige rechtspraak. Het kan hier gaan om verkopen, schuldbekentenissen, afsluiting van contracten. Occasioneel werden daarbij bordelen of prostituees vermeld. Vooral de categorie 'rechts vermetene' is van belang, aangezien daarin verhuringen werden opgetekend. Verder beschikken we over verwijzingen naar bordelen uit een licentiaatsverhandeling over de toponymie van Aalst.36 Tenslotte
werden
ook
de
ferieboeken
doorgenomen.
Deze
bevatten
zaken
van
strafrechterlijke aard. De periode 1480 tot 1504 werd reeds doorgenomen door Lieve De Mecheleer zodat we ons konden beperken tot het enige boek dat nog bewaard is voor onze periode en door haar nog niet is onderzocht: de jaren 1514 en 1515.37 Vervolgens zijn er de renteboeken van de caritatieve en religieuze instellingen te Aalst. Voor onze periode beschikken we over zes renteboeken van de Heilige Geestarmentafel, drie van het begijnhof van Sint-Katarina en twee van de Lazarij. Deze bevatten de erfrenten van de instellingen. Enkele van die erfrenten berustten op badstoven uit de stad. In de renteboeken werd de eigenaar van de eigendom waarop de erfrente berustte genoteerd, alsook de plaatsaanduiding, door de eigendommen aan beide zijden van de eigendom met erfrente te benoemen. Deze boeken waren in essentie statische documenten: alle erfrenten op een bepaald moment werden opgeschreven. Indien wijzigingen plaatsvonden werden deze echter ook opgetekend. De renteboeken van de Heilige Geest-tafel werden gemaakt met intervallen van 20 tot 45 jaar. Het spreekt voor zich dat de eigenaars konden veranderen tijdens deze periode. In dat geval werd de nieuwe eigenaar gewoon boven de oorspronkelijke naam geschreven. Afhankelijk van het al dan niet wisselen van de eigendom werden er in sommige renteboeken tot drie nieuwe namen genoteerd. Het feit dat het hier om opeenvolgende eigenaars gaat blijkt uit het feit dat elke naam in een ander, jonger, handschrift is geschreven. De renteboeken stellen ons in staat om enkele badstoven precies te situeren en bovendien de verschillende eigenaars te volgen doorheen de hele periode die we bespreken. Gezien de verschillende renteboeken die bewaard zijn, kunnen we ook nagaan hoe vaak deze badstoven van eigenaar wisselden. Vooral de renteboeken van de Heilige Geest-tafel zijn van groot belang aangezien hier twee badstoven genoteerd werden die we doorheen de hele periode kunnen volgen.
36
37
Haers-Van Der Meulen (A.), Toponymie van Aalst tot het einde der 15 de eeuw, Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven), 1961, s.p. (Promotor: s.n.). S.N. Toponymie van Aalst in de middeleeuwen. S.l. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), s.d., 120 + 73 p. (Promotor: s.n.). De Mecheleer (L.), Conflictbeslechtingen te Aalst in de Late Middeleeuwen (1480-1504): een sociaal-juridische benadering., Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1989, XXXII + 309 p. (Promotor: W. Prevenier).
17
Daarnaast bekijken we ook zuiver kerkelijke bronnen, aangezien de invloed van de Kerk op zowel prostitutie als zelfmoord niet gering was. De Kerk was de vormgever van het discours dat de wereldlijke overheid nadien heeft overgenomen om als basis voor het beleid te dienen. De kerkelijke bronnen zijn niet zozeer belangrijk voor dit discours, dat werd immers al voor de late middeleeuwen gevormd, maar ze oefenden wel nog steeds grote invloed uit op die vlakken die tot de morele kern van de Kerk behoorden zoals bijvoorbeeld de seksuele moraal en het overlijden. In het bijzonder bekijken we de uitgegeven registers van sententiën van de officialiteit, de kerkelijke rechtbank, van het bisdom dat bevoegd was voor onze gebieden, in casu het bisdom Kamerijk. De kerkelijke overheid was vooral bevoegd voor de eigen functionarissen, maar de bevoegdheid beperkte zich niet tot hen. In principe had de bisschoppelijke rechtbank gezag over alle katholieken die tot het bisdom behoorden. In de late middeleeuwen was de macht van de Kerk over de gewone gelovigen echter danig gekrompen, waardoor ze zich vooral toespitste op die zaken waar de Kerk zich als enige instantie in wenste te vestigen en verdedigen, zoals bijvoorbeeld het huwelijk. Voor het overige legden ze zich ook toe op de rechtspraak
over
de
eigen
functionarissen.
Voor
ons
onderzoek
zijn
vooral
de
veroordelingen van geestelijken voor prostitutie en zelfmoord van belang. De bewaarde en uitgegeven registers beperken zich voor de periode die we bestuderen tot de periode tussen 1438 en 1453.38 Tenslotte zijn er de kaarten die we gebruikt hebben om een kaart van het middeleeuwse Aalst en Dendermonde te schetsen. Als basis gebruikten we daarvoor de kabinetskaart van Ferraris (1771-1778)39 waarop we het stratenpatroon van de kaarten van Sanderus (1641-1644)40 hebben aangebracht. De projectie die Sanderus heeft gebruikt is immers onbruikbaar voor het tekenen van een topografische kaart. Voor het aanbrengen van de badstoven hebben we gebruik gemaakt van de reeds genoemde bronnen, in het bijzonder de renteboeken.
38 39 40
Van Melkebeek (M.) en Vleeschouwers (C.), Registres de sentences de l'officialité de Cambrai (1438-1453), Brussel, Ministerie van Justitie, 1998, 2 dln. Ferraris (J.), Kabinetskaarten van de Oostenrijkse Nederlanden opgenomen op initiatief van Graaf de Ferraris, Brussel, Pro Civitate, 1965-1976, 1060 kaartbladen. Online raadpleegbaar via http://geoweb.ugent.be/. Sanderus (A.), Flandria illustrata, sive Descriptio comitatus istius per totum terrarum orbem celeberrimi, III tomis absoluta, Amsterdam, Joan en Cornelis Bleau, 1641-1644, 2 dln.
18
1
Het stedelijke netwerk langs de Dender Wanneer we in het volgende hoofdstuk de aspecten van de middeleeuwse
samenleving bespreken die invloed uitoefenden op prostitutie en zelfmoord, komen daarbij ook economische en demografische factoren aan bod. Het toont aan dat een korte inleiding in de demografie en economie van de Denderstreek tijdens de Bourgondische periode onmisbaar is voor het begrijpen van beide fenomenen. Zoals reeds vermeld ligt de nadruk in het onderzoek naar de stad tijdens de late middeleeuwen in het graafschap Vlaanderen voornamelijk op de 'drie groten', namelijk Brugge, Gent en Ieper. Het is de verdienste geweest van vooral Peter Stabel dat hij de leemte voor de kleinere steden heeft opgevuld. Hij verrichtte onderzoek naar de kleine steden in het zogenaamde Gentse kwartier, het ruime gebied rondom de grootstad Gent. 41 De studie van de 14de tot 16de eeuw die Stabel heeft bestudeerd, toont aan dat de kleine en secundaire steden, in tijden van desurbanisatie en van economische verschuivingen, soepel op de veranderende omstandigheden hebben gereageerd. De steden hadden een lange traditie van polyvalentie, waarbij ze een exportgerichte industriële infrastructuur combineerden met de verzorgende functie voor het hinterland. De steden die dit patroon het best hanteerden bleken de succesformule in handen te hebben. In een periode waarbij de bevolkingscijfers van de grote steden daalden, er een ruralisatie van de industrie plaatsvond en Antwerpen de plaats van Brugge innam, hebben vooral de grotere industriesteden en de kasselrijhoofdplaatsen het voortouw genomen.42 Onderzoek naar de steden langs de Dender in deze periode moet dan ook oog hebben voor de economische en demografische ontwikkelingen, het spanningsveld tussen regionale, interregionale en internationale economie en de afhankelijkheidsrelatie ten opzichte van de grote steden met in de eerste plaats Gent en in de tweede plaats Brugge, later Antwerpen dat Brugge verdrong op het internationale toneel. Het lijdt geen twijfel dat onderzoek naar marginaal gedrag ook aandacht moet hebben voor de economische en demografische situatie in de onderzochte steden. Zoals we zullen zien in het volgende hoofdstuk zijn zowel demografische als economische factoren van bijzonder groot belang voor wat betreft prostitutie en zelfmoord. 1.1.1 Demografie Walter Prevenier geeft een overzicht van de bevolkingscijfers van het graafschap Vlaanderen in de 14de en 15de eeuw, ook voor de kleine steden. In 1338 werd een schatting 41
42
Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen. Bevolkingsdynamiek en economische functies van de kleine en secundaire stedelijke centra in het Gentse kwartier (14de-16 de eeuw), Brussel, Paleis der Academiën, 1995, 320 p. en Stabel (P.), Dwarfs among giants: the Flemish urban networks in the Late Middle Ages, Leuven, Garant, 1997, XVII + 287 p. Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 281.
19
van de bevolkingsaantallen van de steden Aalst, Dendermonde en Geraardsbergen opgesteld om de staat van de verdediging tegen een eventuele aanval vanuit Brabant te controleren. De functionarissen van de graaf presenteren de volgende cijfers: in Aalst ongeveer 3600 personen, in Geraardsbergen ongeveer 4500 en in Dendermonde tenslotte ongeveer 9000.43 Aangezien deze cijfers dateren van voor de grote pestepidemie van het midden
van
de
14de
eeuw
zijn
deze
cijfers
slechts
een
indicatie
van
de
grootteverhoudingen in de regio die we bestuderen. Bij het denombrement van 1469 werden de vier steden niet geteld en dus kunnen we ons enkel baseren op de extrapolaties die door Prevenier worden gemaakt aan de hand van de transportlijsten van 1408 en 1517. Dat geeft de volgende bevolkingscijfers: Tabel 1: Bevolkingscijfers 146944 S tad Aalst Dendermonde Geraardsbergen Ninove
Inwoners 3962 5062 3817 1930
Een gedetailleerde bespreking van de demografie en de interne en externe demografische factoren is voor de vier steden niet mogelijk voor de Bourgondische periode, aangezien we niet over het nodige bronnenmateriaal beschikken. Voor Geraardsbergen heeft Peter Stabel aan de hand van cijnsregisters wel de stedelijke immigratie kunnen reconstrueren. Zijn studie toont aan hoe belangrijk de stedelijke immigratie was voor de kleine steden uit het kwartier van Gent. Deze factor zal ook zijn invloed gehad hebben op het marginaal gedrag in deze steden. Van de 568 familienamen die in 1374 werden geteld, op een totaal van 951 cijnshouders, bleven er in 1395 nog 345 aanwezig. Op dat moment zijn reeds 216 nieuwe patroniemen in de stad opgedoken, wat een percentage van 38,5% van het totale namenbestand inhoudt. In 1417 waren nog 246 van de oorspronkelijke familienamen aanwezig en in 1441 slechts 52. In 1417 was het aantal nieuwe namen gedaald tot 193 en in 1441 tot 138. Na 1417 verdubbelde het ritme van verdwijning: 4 op 5 familienamen kwamen niet meer voor. Gepaard met deze verdwijning gaat een stijging van het aantal cijnshouders per familienaam. Twee factoren liggen wellicht aan de basis van deze omwenteling: de pestepidemie van 1438 die in Geraardsbergen hard heeft toegeslagen en de achteruitgang van de lakennijverheid 43 44
Prevenier (W.), “La démographie des villes du comté de Flandre aux XIVe et XVe siècles: état de la question. Essai d'interpretation”, in: Revue du Nord, LXV, 1983, 257, pp. 255-275. Bron: Prevenier (W.), “La démographie des villes du comté de Flandre aux XIVe et XVe siècles”, p. 263264. Zie voor Ninove ook Teugels (S.), Bevolkingsevolutie in de regio Ninove tijdens het Ancien Régime, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2007, 2 dln. (promotor: I. Devos) waar het cijfer voor Ninove wordt bevestigd. Sofie Teugels bekomt een bevolkingscijfer van 1700 in 1395, 1550 in 1408 en 2230 in 1572.
20
waardoor de stad moest terugplooien op haar verzorgende functie. Deze cijfers tonen in elk geval het sterke bevolkingsverloop aan in een kleine stad met een sterke exportnijverheid.45 Dit bevolkingsverloop is niet onbelangrijk in het onderzoek naar marginaal gedrag. De kleine en secundaire steden voelden op hun beurt ook de aantrekkingskracht van de grote steden. In de 15de eeuw migreerden 116 inwoners van Dendermonde naar Brugge om daar poorter te worden. Een eeuw later was Antwerpen de grootste aantrekkingspool met 76 Dendermondenaren.46 Een dergelijke mensenstroom heeft ongetwijfeld ook zijn invloed uitgeoefend op het marginaal gedrag. Ook wat prostitutie betreft kan de stad een verzorgende functie hebben ten opzichte van het platteland. De stad zal zowel ten opzichte van de prostituee als van de klant een aantrekkingskracht uitgeoefend hebben. Hetzelfde zal ongetwijfeld plaatsgevonden hebben op een hoger niveau: voor de prostituee betekenden de grotere steden met meer inwoners en een groter aantal buitenlandse handelaars een grotere markt terwijl voor de klanten het aanbod er groter zal geweest zijn. De rechtstreekse band die Stabel ziet tussen economisch succes en bevolkingsomvang wijst op het belang van de migratiestromen aangezien wordt aangeomen dat steden de facto demografisch deficitair zijn.47 We kunnen er op die manier dan ook van uit gaan dat de markt van vraag en aanbod met betrekking tot prostitutie op eenzelfde manier afhankelijk is van de economie en migratie. 1.1.2 Economie De dichtheid van het stedelijke landschap in Vlaanderen is schatplichtig aan de belangrijke textielnijverheid. De steden vormen een schakel in een network gateway-model.48 Centraal staat de gateway-stad waar de producten uit een hinterland worden gewisseld tegen goederen die niet of niet voldoende voor handen zijn in het systeem. Steden in dit netwerkmodel hebben zowel een regionaal-verzorgende als een extra-regionale functie. De kleinere steden romen het agrarisch surplus binnen een regio af en functioneren als verzamelpunt
van
goederenstromen
naar
de
grotere
centra.
Het
zijn
regionale
verdeelpunten, waar goederen en diensten voor een hinterland worden aangeboden maar ook andere goederen en diensten vanuit dat hinterland worden samengebracht. De grote steden zijn de knooppunten in dit netwerk en zij zijn daarbij voornamelijk extra-regionaal georiënteerd.49
45 46 47 48 49
Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 30-31. Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 51-53. Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 81. Hohenberg (P.) en Lees (L.), The making of urban Europe 1000-1950, Cambridge, Harvard University Press, 1985, p. 63-65. Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 87-88.
21
Dendermonde, dat reeds aan het begin van de 14de eeuw een respectabele positie had in het handelsnetwerk van de lakennijverheid verscheen samen met Geraardsbergen naar het midden van de 14de eeuw op verschillende Duitse markten. De kleinere steden weten zich hoe langer hoe meer te profileren naast de grote steden. Tijdens de 15de eeuw verscheen ook Aalst als nieuwkomer op het toneel en zelfs de zeer kleine stad Ninove. Aalsterse lakens werden in 1469 gesignaleerd in Talinn, Riga en Pernau maar ook in Rusland en op de mediterrane markten. De aantallen waren echter aan de lage kant. Het past niet in het kader van ons onderzoek om een uiteenzetting op te nemen over de lakenindustrie op zich, wat ons interesseert is de economische conjunctuur onder invloed van die industrie, aangezien deze – zoals gezegd – een grote invloed had op het marginaal gedrag in het algemeen en op prostitutie in het bijzonder.50 Algemeen kunnen we zeggen dat de Gentse opstand aan het begin van de Bourgondische periode schadelijk was voor de lakennijverheid. In Dendermonde kwam het herstel reeds aan het einde van de 14de eeuw. Vanaf 1410 ging de conjunctuur opnieuw wat naar beneden met het dieptepunt rond 1428. In het midden van de 15de eeuw trad er opnieuw herstel op. De bloeitijd kwam er vóór de opstand tegen Filips de Goede. Het derde kwart van de 15de eeuw was stabiel. In de laatste regeringsjaren van Karel de Stoute zette de daling zich opnieuw in. Door de nabijheid van de Brabantse markt, bleef de Dendermondse lakenindustrie gespaard van de troebelen tijdens de heerschappij van Maximiliaan van Oostenrijk. Na de eeuwwisseling zette het verval zich echter definitief in. In Aalst begon de Bourgondische periode met zware moeilijkheden voor de lakennijverheid. Het herstel begon vanaf 1405 en manifesteerde zich voluit vanaf 1414. Een nieuwe terugval vond plaats rond 1430. Aan het einde van de jaren 1430 kondigde het herstel
zich
aan.
De
“Gavere”-opstand
van
Gent
had
slechts
gedurende
twee
opeenvolgende jaren een terugval tot gevolg. Het hoogtepunt was te merken rond 1482. Op het einde van de 15de eeuw stortte de industrie spectaculair in. Waar Dendermonde kon overschakelen op de Brabantse markt, mislukte de conversie in Aalst. In de kleinere stad Ninove herstelde de industrie zich op het einde van de 14de eeuw van de voorgaande troebelen. Een kleine inzinking aan het begin van de 15 de eeuw werd gevolgd door een opleving gedurende de rest van de eerste helft van de eeuw. De dalende conjunctuur begon tijdens het derde kwart van de 15de eeuw. Ninove had erg te lijden onder de opstand van Gent tegen Filips de Goede en die klap kwam de stad nooit meer te boven. Aan het einde van de 15de eeuw kon de accijns niet meer verpacht worden, aangezien er geen textielnijverheid meer was. Een beperkte heropleving was wel te merken tijdens het eerste kwart van de 16de eeuw.
50
Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 95-96.
22
In Geraardsbergen herstelde de sector zich snel: in 1403 was het herstel reeds volledig. Achteruitgang kwam er vanaf 1424. De zware crisis begon vanaf het midden van de eeuw. De opstand tegen Maximiliaan betekende dan ook de doodsteek voor de lokale lakennijverheid te Geraardsbergen.51 Een overzicht van de economie kan natuurlijk niet voorbijgaan aan de verzorgende sectoren van de stad. Cijfers voor Oudenaarde wijzen uit dat een kwart van de werknemers actief waren in de exportnijverheden. In de Dendersteden, waar de economie veel meer afgestemd was op de regionale functie zal dit aandeel nog groter geweest zijn.52 Exacte cijfers ontbreken echter voor onze steden.
51 52
Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen, p. 156-164. Stabel (P.), De kleine stad in Vlaanderen., p. 251-252.
23
2 2.1
Maatschappij en marginaal gedrag Inleiding Alvorens we onze toevlucht zoeken tot het bronnenmateriaal, is het belangrijk
even stil te staan bij enkele aspecten van de middeleeuwse maatschappij die hun invloed hadden op de twee vormen van marginaal gedrag die wij bespreken. Eerst bekijken we welk standpunt de Kerk aannam ten opzichte van beide gedragingen. Nadien werpen we ons licht op een aantal zaken die eigen waren aan de middeleeuwse samenleving die cruciaal zijn voor het begrijpen van beide fenomenen. 2.2
De Kerk Doorheen de middeleeuwen was de invloed van de Kerk steeds aanwezig in alle
aspecten van het dagelijkse leven, zij het in stelselmatig afnemende mate. Tot in de late middeleeuwen was de beïnvloeding op de moraal, maar ook op de wereldlijke wetgeving bijzonder groot, getuige daarvan de wetteksten van Filips Wielant, waarover later meer. Voor een goed begrip van de middeleeuwse moraal én wetgeving moet men dus ook de aandacht vestigen op hoe de Kerk inzake beide gedragingen heeft gereageerd. 53 Vooral het morele aspect is belangrijk voor ons onderzoek aangezien de Kerk zich in de late middeleeuwen eerder afzijdig hield op het vlak van wetgeving en bestraffing maar op het vlak van de moraal nog een groot gezag genoot. 2.2.1 Prostitutie De middeleeuwse kerkjuristen hadden verschillende definities van prostitutie naargelang de bril waardoor men het fenomeen bekeek. Had men het morele probleem voor ogen, dan spitste de definitie zich toe op de seksuele losbandigheid, bekeek men de zaken door een juridische en politionele bril dan lag de nadruk op een beroep dat gevaarlijk was voor de openbare orde. De definitie van Hieronymus (ca. 324-420) legde de nadruk op de losbandigheid: een prostituee is iemand die voor de lust van velen beschikbaar is. Deze definitie werd later overgenomen door Gratianus in zijn Decretum (1140) en zo werd de losbandigheid het kader waarbinnen de kerkjuristen prostitutie zagen.54 Door de commentaarschrijvers werd later een vergelijking gemaakt met honden: net als honden copuleert een prostituee onverschillig en zonder onderscheid.55 De glossen die deze commentaarschrijvers toevoegden aan het Decretum van Gratianus zouden later deel gaan uitmaken van de standaard uitgave aan de universiteiten en op die manier verspreidde dit 53 54 55
Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 19. Friedberg (E.), Corpus Iuris Canonici, Graz, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1959, vol. 1, kol. 129: D. 34 c 16: “Vidua est, cuius maritus mortuus est. Eiecta, que a marito uiuente proicitur. Meretrix, que multorum libidini patet.” Brundage (J.A.), “Prostitution in the medieval canon law”, in: Journal of women in culture and society, 1, 1976, 4, p. 827.
24
discours zich.
Het onderscheid met concubines werd gemaakt door op het stabiele
karakter van de seksuele relatie van de concubine te wijzen, in contrast met de prostituees. Concubinage was een informele vorm van huwelijk, in die zin dat naast seksueel verlangen er ook sprake was van een zekere affectie. Ondanks het feit dat men prostitutie moreel verwerpelijk vond, heerste er binnen de kerk een ambigue houding ten opzichte van het fenomeen. Beïnvloed door het Romeinse Recht zag men het als een manier om erger seksueel kwaad tegen te gaan.56 Moreel gezien gaf de Kerk het fenomeen prostitutie een plaats in de middeleeuwse maatschappij, waar ze de prostituee als persoon misprezen.57 De meeste auteurs citeren ten onrechte teksten van Augustinus (354-450) en Thomas van Aquino (1225-1274) om hun betoog te staven maar Augustinus schrijft dit argument toe aan zijn leerling Trygetius en het gedachtegoed van Thomas blijkt van de hand van Tolomeo van Lucca (ca. 1227-ca. 1327) zijn, die een vervolg schreef op De regimine principum van Thomas van Aquino waarin hij Trygetius fout overnam.58 In elk geval was de opvatting van Trygetius dat een afschaffing van prostitutie enkel zou leiden tot een ontwrichting van de sociale en seksuele orde. Seksualiteit was nu eenmaal onderdeel van een natuurlijke wet volgens de middeleeuwse denkers. Prostitutie tolereren als een uitweg voor deze natuurlijke drang die de man voelde, was noodzakelijk om erger te voorkomen.59 Bovenaan de lijst met kwaad dat moest verhinderd worden stond het 'onuitspreekbare' sodomie of homoseksualiteit, zoals dit ook door Tolomeo werd geëxpliciteerd.60 2.2.2 Zelfmoord Zoals bij prostitutie, zat de Kerk opgezadeld met de erfenis van de klassieke oudheid met haar tolerante moraal ten opzichte van zelfmoord. Nochtans was de houding van de Romeinen niet eenduidig tolerant te noemen. Wanneer een veroordeelde, een slaaf of een soldaat zelfmoord pleegde dan werd dit gezien als een vorm van misdaad en werd er tegen opgetreden. In het geval van de slaaf is het de bezitsrelatie die hem er moet van weerhouden om zelfmoord te plegen, in de andere gevallen werd zelfmoord beschouwd als een laffe daad, uit schrik voor de terechtstelling of voor de verschrikkingen van de oorlog.
56 57 58 59 60
Brundage (J.A.), “Prostitution in the medieval canon law”, p. 825-830. Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 20-22. Kelly (H.A.), “Bishop, prioress, and bawd in the stews of southwark”, in: Speculum: a journal of medieval studies, 75, 2000, 2, p. 342-343. De opvatting over seksualiteit was uitermate geslachtsgebonden: seksueel verlangen was een natuurlijk verschijnsel voor wat betreft de man, bij de vrouw was het een gevaarlijk aspect van de vrouw. Zie: Brundage (J.A.), “Prostitution in the medieval canon law”, p. 831-832. Brundage (J.A.), “Prostitution in the medieval canon law”, p. 830-831. Voor wat betreft sodomie en de connotatie als een 'onuitspreekbare' zonde: Boone (M.), “Le tres fort, vilain et detestable criesme et pechié de zodomie: Homosexualité et répression à Bruges pendant la période bourguignonne (fin 14 e – début 16e siècle)”, in: Soly (H.) en Vermeir (R.) (eds.), Beleid en bestuur in de oude Nederlanden. Liber amicorum Prof. Dr. M. Baelde, Gent, RUG, 1993, pp. 1-17.
25
Uitzonderingen waren gevallen van ziekte, waanzin, eer, enz. We kunnen dus eerder spreken van een dubbele moraal dan van een uniform tolerante houding.61 De kerkvaders veroordeelden de zelfmoord vanuit het gebod 'Gij zult niet doden'. Augustinus schreef in zijn De Civitate Dei dat niemand het recht had iemand te doden, zelfs zichzelf niet.62 Van bestraffing was echter nog geen sprake. De eerste bestraffingen waren enkel van toepassing op de lagere klassen. Zo werden op het concilie van Arles (452) enkel de zelfmoorden van de 'famuli', de slaven en de onderkant van de maatschappij, veroordeeld. Aan hen werd de begrafenis met hymnen en gezangen verboden. Men verbood hen dat omwille van het feit dat men in de eerste plaats onrecht deed aan de eigen heer. Pas aan het einde van de zesde eeuw verschenen de eerste eenduidig strenge teksten,
afkomstig
van
de
concilies
van
Braga
(561)
en
Auxerre
(578).
Alle
zelfmoordenaars werden veroordeeld, zonder onderscheid naar klasse en zonder verzachtende omstandigheden. Aangezien de Kerk in principe enkel over spirituele strijdmiddelen beschikte, werd aan de zelfmoordenaars de begrafenis met hymnen ontzegd.63 De macht van de Kerk was echter indirect zeer groot, zij beheerste immers het morele discours. Het discours dat ze voerden was dat van de desperatio. Als onderdeel van de christelijke gemeenschap, het Corpus Christi, vertrouwde je op de redding door de Goddelijke Voorzienigheid. Het was als het ware het centrale principe van de christelijke godsdienst: het geloof in één God die aan iedere rechtgeaarde christen de verlossing zal schenken. Desperatio is het verliezen van de hoop in deze redding. Dat was uiteraard een verwerpelijke zonde want het stond gelijk aan het verliezen van het geloof in God. Zelfmoordenaars plaatsten zichzelf als het ware buiten het christelijke geloof. De desperatio werd dan ook vaak gezien als een verlokking van de duivel. In bredere zin werd het begrip gebruikt om elke vorm te beschrijven van het zich afkeren van God en het zich richten naar een afgod of de duivel.64 Zoals we zullen zien, is dit discours van bijzonder groot belang voor het begrijpen van zelfmoord tijdens de late middeleeuwen. Het is de verklaring van de strenge bestraffing die de zelfmoordenaars en hun nabestaanden te wachten stond. Hoewel deze bestraffing door de wereldlijke overheid werd uitgevoerd, nam die overheid het kerkelijke discours integraal over als verantwoording voor de strenge strafmaat.
61 62 63 64
Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 52-53. Augustinus, De Civitate Dei, Boek I, XVII: “Ac per hoc et quae se occiderunt, ne quicquam huius modi paterentur, quis humanus affectus eis nolit ignosci?”. Zie: [http://www.acnice.fr/philo/textes/Augustin-DeCivitateDei/Augustin-DeCivitateDei.htm] Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 54-56. Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 69-72.
26
2.3
Prostitutie in de laatmiddeleeuwse maatschappij
2.3.1 De Prostituee De termen die in de late middeleeuwen werden gebruikt om prostituees aan te duiden waren in het Nederlands en het Frans gelijklopend. In het Nederlands denken we aan “hoer”, “lichte vrouwen”, “gemene vrouwen”, “vrouwen van het leven”. In het Frans is dit “putain”, “femmes de légère vie”, “femmes communes”, “femmes de vie”. Deze benamingen vinden we ook terug in de bronnen van de Dendersteden. Welke personen gingen er schuil achter deze benamingen? Het is onmogelijk om een volledig overzicht te geven van de beweegredenen van de laatmiddeleeuwse prostituee of om er een prosopografie van op te stellen. Een veelheid van redenen en een zeer diverse afkomst waren wellicht het geval. We willen met deze uiteenzetting enkel een beeld schetsen van de voornaamste oorzaken en invloeden die belangrijk waren tijdens de periode die we bespreken. Het spreekt voor zich dat bepaalde aspecten van de prostitutie tijdsgebonden zijn. Armoede was wellicht één van de voornaamste redenen om in de wereld van de prostitutie te stappen. Een eerste categorie van vrouwen waren de alleenstaande. Het huwelijk was de sociale norm in de laatmiddeleeuwse maatschappij. In het Westen van Europa lag de huwelijksleeftijd relatief hoog, in combinatie met een hoog aantal ongehuwden. Dit is het zogenaamde European marriage pattern zoals dat het eerst door Hajnal is gepubliceerd.65 Het stond in contrast met het Oosten van Europa met een lage huwelijksleeftijd en een laag percentage ongehuwden. Ook in Italië wordt er een ander huwelijkspatroon onderscheiden. Daar lag de huwelijksleeftijd hoog voor mannen en laag voor vrouwen.66 Vrouwen die niet beschikten over een vermogen wanneer ze de gemiddelde huwelijksleeftijd hadden bereikt, rond de 25-jarige leeftijd, hadden wellicht moeilijkheden om een geschikte partner te vinden. Ook al was er in Noord-Europa geen sprake van een bruidsschat, indien de vrouw niet over een vermogen beschikte om in te brengen in de gemeenschap van goederen of de familie had geen patrimonium, waar de man later het vruchtgebruik kon van genieten, dan zakte de huwelijkswaarde van een vrouw aanzienlijk.67 Zonder de steun van een man had zij het vaak moeilijk in de 65 66 67
Hajnal (J.), “European marriage patterns in perspective”, in: Eversley (D.E.C.) en Glass (D.V.) (eds.), Population in history, Chicago, Aldine, 1965, pp. 101-143. Herlihy (D.) en Klapisch-Zuber (C.), Tuscans and their families: a study of the Florentine catasto of 1427, New Haven, Yale University Press, 1985, p. 80-81. In Zuid-Europa was er wel een zogenaamde bruidsschat. Het verschil lag hem in het erfrecht: in onze gewesten was er een egalitair erfrecht: mannen en vrouwen hadden recht op een gelijk deel van de erfenis, met uitzondering van lenen, die volledig naar de oudste zoon ging. In Zuid-Europa hadden vrouwen geen recht op een deel van de erfenis. Dat hield in dat bij een huwelijk de man een eigen vermogen inbracht, waar hij hetzij meteen, hetzij bij overlijden van zijn ouders kon over beschikken. De vrouw bracht geen erfenis in. Om aan deze ongelijkheid tegemoet te komen gaf men de vrouw een bruidsschat mee bij een huwelijk. Zie: Danneel (M.), Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent. Leuven, Garant, 1995, p. 169-170 en de verwijzingen aldaar.
27
laatmiddeleeuwse, patriarchale maatschappij. Waar prostitutie voor ongetrouwde mannen een seksuele uitlaatklep was als vervanging van het huwelijk, was het voor alleenstaande vrouwen een financiële steun ter vervanging van het huwelijk.68 Uiteraard werd niet iedere alleenstaande vrouw een prostituee, maar het is wel tekenend dat in het zestiende-eeuwse Engeland “singlewoman” een synoniem werd voor de meisjes van plezier. We moeten echter voorzichtig zijn met veralgemeningen, het associeren van alleenstaande vrouwen met prostituees had wellicht een stigmatiserende effect zoals dat later ook zou gebeuren met de veroordeling van alleenstaande vrouwen als heksen.69 In de economische organisatie van de middeleeuwen was er bovendien weinig plaats voor de vrouw. Alleenstaande vrouwen waren dan ook aangewezen op de onderkant van de arbeidsmarkt. De toegang tot de gilden was beperkt voor vrouwen, maar er waren wel enkele typische sectoren waar vrouwen aan de slag konden. In het laatmiddeleeuwse Vlaanderen bood de textielnijverheid wel enigszins kansen. Bij verschillende schakels uit het productieproces van het Vlaamse laken kwamen laagtechnologische bewerkingen kijken, die geschikt waren voor ongeschoolde vrouwen die dat bovendien thuis konden doen en dat konden combineren met huishoudelijk werk. Denken we daarbij vooral aan bijvoorbeeld het spinnen, een werk dat traditioneel door vrouwen werd uitgevoerd. Getuige hiervan het putting-out systeem waarbij het werk later werd uitbesteed aan het platteland waar het een welkome aanvulling was bij het inkomen uit de landbouw. Tijdens de late middeleeuwen was de Vlaamse lakenindustrie echter aan het wegkwijnen en had men dan ook te maken met een overaanbod aan vrouwelijke arbeidskrachten. Beatrijs, het hoofdpersonage uit de gelijknamige legende van omstreeks 1374, kloeg dat ze niet in haar levensonderhoud kon voorzien door te werken in de textielnijverheid: Die tijt wort inden lande diere Van spisen, van wine ende van biere Ende van al datmen eten mochte. […] Al constic enen roc spinnen In mochter niet met winnen In tween weken een broot70 Beatrijs, die door haar partner in de steek gelaten werd met twee kinderen, ziet maar één uitweg om voor haar en haar kinderen de kost te verdienen: Bidt vore mi ende mine .ij. ionghere, 68 69 70
Karras (R.M.), Common women: prostitution and sexuality in medieval England. Oxford, Oxford University Press, 1996, p. 48. Karras (R.M), Common women, p. 52. Lulofs (E.), Beatrijs, Leiden, Martinus Nijfhoff, 1983 (zesde druk, eerste druk: 1963), p. 47-48, v. 419420 en 445-447. Online raadpleegbaar via www.dbnl.org.
28
Dat wi niet en sterven van honghere. Wat salic doen, elendech wijf! Ic moet biede ziele ende lijf Bevlecken met sondeghen daden […] Ic moet gaen dorden noet Buten der stat op tfelt ende winnen met minen lichame ghelt, Daer ic met mach copen spise.71 Als Ghemene wijf ging zij vervolgens door het leven.72 Een niet onbelangrijk percentage van de alleenstaande vrouwen waren de weduwen. Hoewel deze tijdens hun huwelijk een zeker vermogen konden opbouwen en na het overlijden van hun echtgenoot haer sellefs wijf werden, zullen heel wat vrouwen ook niet langer in staat geweest zijn zichzelf en hun gezin te onderhouden.73 Door het wegvallen van de man, het economisch actieve lid van het gezin, kon de levensstandaard van het gezin dusdanig zakken waardoor weduwen waren aangewezen op de prostitutie om het gezin te blijven onderhouden. Het is pas op het moment dat Beatrijs haar partner verloor dat ze in de financiële moeilijkheden terechtkomt, iets wat ook menig weduwe in de late middeleeuwen zal ervaren hebben. Afgezien van de alleenstaande vrouwen zijn er ook heel wat voorbeelden van gehuwde vrouwen die zich prostitueren. Dat gebeurde vaak onder dwang van de echtgenoot maar dat was uiteraard niet de enige reden. Jan de Weert, een dichter uit de 14de eeuw, schreef in zijn Nieuwe Doctrinael of S pieghel van S onden, bij de hoofdzonde Traagheid over mannen die te lui zijn om in het onderhoud van het gezin te voorzien. Ook voor die vrouwen is er maar één uitweg volgens Jan de Weert: de prostitutie.74 We moeten de vooringenomenheid van Jan de Weert echter ontmaskeren. Met zijn werk trachtte hij de lezers een spiegel van de realiteit voor te houden waarbij hij deze realiteit probeerde in te kaderen in een schema van zonden. Het was wellicht niet de luiheid van de echtgenoot waardoor hij niet in het levensonderhoud kon voorzien maar de economische toestand van het koppel. Jan de Weert heeft het over gehuwde koppels die in armoede leven en hun toevlucht zoeken tot de prostitutie om rond te komen. Zijn opvatting van de lagere klassen van de maatschappij als waren zij te lui om te werken en dat zij daarom arm waren vond wellicht meer ingang bij de elite waarvoor het werk van de Weert bedoeld was dan de naakte waarheid: de armoede waarin zelfs getrouwde vrouwen konden leven die daarbij de 71 72 73 74
Lulofs (E.), Beatrijs, p. 48-49, v. 439-443 en 448-451. Lulofs (E.), Beatrijs, p. 49, v. 457. Gilissen (J.), “Le statut de la femme dans l'ancien droit belge”, in: Recueils de la S ociété Jean Bodin. XII (La femme), 1962, 2, pp. 255-321. de Weert (J.), Nieuwe doctrinael of spieghel van sonden, uitgegeven door Jacobs (J.H.), Jan de Weert's nieuwe doctrinael of spieghel van sonden, 's-Gravenhage, Nijhoff, 1915, p. 230-231, v. 964-983. Online raadpleegbaar via www.dbnl.org.
29
prostitutie als de enige uitweg zagen. De lakennijverheid die aan het einde van de 15 de eeuw instortte in de Dendersteden had wellicht een verarming tot gevolg van de huishoudens die actief waren in deze industrie. Ook voor hen was de prostitutie een noodzakelijke aanvulling op het inkomen. Ook hier moeten we wijzen op wellicht een zeer divers spectrum van oorzaken en redenen voor het belanden in de prostitutie. Getrouwde vrouwen konden als prostituee werken onder dwang van hun echtgenoot, op vrijwillige basis uit armoede of omwille van andere redenen. In sommige gevallen bleek achteraf dat de echtgenoot er helemaal niets mee te maken had en niet op de hoogte was van het prostitueren van zijn echtgenote.75 De laatste categorie zijn de vrouwen uit het buitenland. Als outsiders binnen de stad hadden ze het wellicht moeilijk om zich in te schrijven in het stedelijk sociaal en economisch weefsel. Vrouwen uit het buitenland die geen familie hadden, hadden het des te moeilijker om een partner te vinden, afgezien van het feit dat ze als vreemdelingen werden ervaren door de stedelingen. Het ontbreken van een vermogen droeg zoals gezegd hiertoe bij.76 Rossiaud heeft voor Dijon een beeld kunnen schetsen van waaruit de prostituees in het milieu verzeild zijn geraakt. Tweederden van de prostituees was afkomstig uit de stad of de onmiddellijke omgeving ervan. De meesten hadden er ook een vaste verblijfplaats, voor slechts 15% was Dijon een tussenstop. Het was vooral het gebrek aan familie dat ervoor had gezorgd dat ze in de prostitutie belandden, waarbij zowat iedereen rond de leeftijd van zeventien jaar was begonnen. Een derde van de prostituees begon echter voor ze vijftien jaar oud waren. De helft was in de prostitutie beland als een gevolg van geweld, onder andere vrouwen die een minderwaardige status hadden overgehouden aan een groepsverkrachting. Ongeveer een kwart van de vrouwen was erin beland door toedoen van hun familie en slechts 15% van alle prostituees deed dit uit vrije wil. Het is vooral in de stadsbordelen dat er veel buitenlandse prostituees te vinden waren. Ze waren meestal afkomstig uit het door oorlogen geteisterde noorden en werkten vaak een 'Tour de France' af alvorens zich ergens definitief te vestigen.77 Guy Dupont heeft voor Brugge een beeld kunnen schetsen van de herkomst van de prostituees. Daaruit blijkt dat de meeste vrouwen afkomstig waren van het platteland of de kleinere steden: maar liefst 70%. De interstedelijke migratie was echter groot. De voornaamste handelspartners van Brugge namen daarbij het grootste percentage voor hun rekening. Gent, Keulen en Brussel waren verantwoordelijk voor 13% van de immigranten. Uit de volgende concentrische cirkel die
75 76 77
Karras (R.M.), Common women, p. 56. Karras (R.M.), Common women, p. 56. Rossiaud (J.), Medieval prostitution. p. 32-34.
30
onder andere de Frans-Vlaamse en Brabantse steden Dowaai, Rijsel, Sint-Omaars, Antwerpen, Leuven en Mechelen doorsneed kwamen nog eens 8% van de prostituees.78 Er
bestonden
hoofdzakelijk
twee
uitwegen
uit
de
prostitutie
voor
laatmiddeleeuwse prostituees. Deze waren noodzakelijk aangezien het voor een vrouw moeilijk was om als alleenstaande rond te komen. Wilde zij uit de prostitutie stappen dan moest zij een manier ter beschikking hebben om dit probleem te verhelpen. De eerste was een huwelijk, de sociale norm voor elke vrouw. Afgezien van het feit dat prostituees een lage sociale status kenden en niet als de meest aangewezen partner werden ervaren gezien het zondige seksuele verleden, was er het feit dat de vrouw haar maagdelijkheid had verloren. Dit was in normale huwelijksonderhandelingen een belangrijk punt. In Dijon was het huwelijk de meest gebruikte uitweg uit de prostitutie. Doorheen hun carrière hadden de prostituees kennis gemaakt met heel wat mannen en onder hen ook gezagsdragers, zowel wereldlijke als geestelijke. Een arbeidsplaats vinden was in dat geval vrij eenvoudig, vaak als dienster. Dat lag anders bij een huwelijk, daar was zoals gezegd het financiële aspect een belangrijk punt. Vaak werd dit probleem overbrugd waarbij de prostituees profiteerden van de liefdadigheid van de omgeving. Zelfs het stadsbestuur bleef daarin niet achterwege met steun. Er zijn verschillende voorbeelden waarbij de stad hulp verleende aan de prostituees om een goed huwelijk te regelen.79 Een huwelijk voor prostituees werd overigens ook bevorderd door de Kerk. Paus Innocentius III (1198-1216) trachtte het huwelijk met prostituees aan te moedigen door te betogen dat het een godsvruchtig werk was, dat ook gold als verlossing van de zonden voor de echtgenoot. 80 De Kerk had daarbij maar één doel: de vrouwelijke seksualiteit kanaliseren in een huwelijk met als einddoel de procreatie. De tweede uitweg was de intrede in een klooster. Deze kloosters waren vaak genoemd naar Maria Magdalena, de zondige prostituee uit het Oude Testament. Sommige steden hadden een klooster dat vooral gericht was op het onderbrengen van prostituees met pensioen. Ex-prostituees kenden een streng regime en leefden samen met 'volwaardige' nonnen, waarbij ze een soort van ondergeschikte rol kregen als zondige vrouwen,
die
zich
bekeerden,
naast
echte
religieuze
vrouwen.
Ondanks
deze
minderwaardige status bleek het een volwaardige uitweg uit de prostitutie. De prostituees namen het traditionele model van vrouwelijke spiritualiteit op waardoor ze werden gerespecteerd en waardoor een sociale assimilatie plaatsvond.81
78 79 80 81
Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 133. Rossiaud (J.), Medieval prostitution. p. 36-37. Brundage (J.A.), Law, sex, and Christion society in medieval Europe, Chicago, University of Chicago press, 1987, p. 395-396. Rollo-Koster (J.), “From prostitutes to Brides of Christ: the Avignonese Repenties in the late middle ages”, in: The journal of medieval and early modern studies. 32, 2002, 1, p. 127-132.
31
2.3.2 De klant Zoals gezegd was prostitutie voor de laatmiddeleeuwse man een seksuele uitlaatklep voor ongehuwden, althans volgens het discours dat door de Kerk werd gevoerd. Het lijdt natuurlijk geen twijfel dat gehuwde mannen ook bordelen bezochten, maar het is belangrijk daarbij in het achterhoofd te houden dat het gedoogbeleid dat bestond ten opzichte van prostitutie gericht was op de ongehuwde mannen. De Kerk, en in navolging de wereldlijke overheid, verbood seksuele betrekkingen buiten het huwelijk in om het even welke vorm. Het is dus belangrijk na te gaan waaruit deze doelgroep bestond waarvoor prostitutie wel was toegelaten volgens het kerkelijke en nadien wereldlijke gezag. Quasi dezelfde sociale belemmeringen die voor de vrouw golden, waren er ook voor de man. De man die geen economische zekerheid had of niet over een vermogen beschikte om in te brengen bij een huwelijk, was vaak aangewezen op prostituees om aan zijn seksuele behoeften tegemoet te komen. Bovendien zaten er een aanzienlijk aantal jaren tussen het seksueel actief worden van de man en de normale huwelijksleeftijd. Zoals reeds gezegd werd prostitutie door de Kerk gedoogd om er voor te zorgen dat mannen bij prostituees hun seksuele wensen konden vervullen zodat ze zich niet zouden keren tegen de eerbare vrouwen, namelijk de dochters, vrouwen en weduwen van de andere stedelingen. Daarnaast wilde de Kerk ook verhinderen dat de mannen zich zouden wenden tot hetzelfde geslacht om hun seksuele wensen te vervullen en zo de onuitspreekbare misdaad sodomie begingen. Rossiaud brengt een andere oorzaak aan het licht dan de financiële factor waarom jonge mannen niet konden huwen. Hij baseert zich op cijfers uit Dijon. Vergelijkbaar onderzoek of cijfermateriaal bestaat niet voor de Zuidelijke Nederlanden, maar volgens de auteur komen ze wel grotendeels overeen met de situatie in Reims, terwijl het verschil met Toscane wel groot is, met een hoge huwelijksleeftijd voor mannen en een lage voor vrouwen. De auteur gebruikt getuigenissen bij criminele onderzoeken en zijn onderzoek spitst zich toe op de huwelijksleeftijd van gehuwde koppels en het verschil dat daartussen bestond. Daaruit blijkt dat in 85,5% van de huwelijken de man ouder is dan zijn echtgenote. Het gemiddelde leeftijdsverschil is 7,9 jaar maar dit geeft een vertekend beeld: wanneer we enkel de mannen onder de 30 jaar bekijken dan bedraagt het leeftijdsverschil slechts 4,2 jaar. Bij mannen vanaf 30 jaar stijgt het verschil tot zes jaar en mannen vanaf 40 of 50 zijn gemiddeld elf jaar ouder dan hun echtgenotes. Dit zijn de effecten van tweede of derde huwelijken, waarbij deze leeftijdsverschillen normaal zijn. Het problematische voor de jonge mannen wordt duidelijk wanneer we de cijfers van dichtbij bekijken. Bij mannen die 30 zijn of ouder hebben maar liefst 30% een vrouw die acht tot zestien jaar jonger is dan zij en bij mannen vanaf 40 of 50 hebben 15% 32
echtgenotes die 20 tot 34 jaar jonger zijn dan zij. Dit heeft belangrijke gevolgen voor de 'huwelijksmarkt' waarop de jongen mannen een echtgenote moeten zoeken. Bijna een derde van de huwbare vrouwen werden opgeëist door mannen die ouder waren en die bijgevolg een zekere welvaart hadden verworven. De jonge mannen konden op hun beurt echter niet terugvallen op de oudere vrouwen aangezien de cijfers aantonen dat een leeftijdsinversie zich maar zelden voordoet, laat staan dat de verschillen groot zijn bij een dergelijke inversie. We willen uiteraard niet de indruk wekken dat er een tekort was aan huwbare vrouwen maar de jonge mannen zullen in elk geval een sterke concurrentie gevoeld hebben van oudere mannen die voor de vrouwen vaak aantrekkelijker waren, gezien het feit dat ze zich reeds gevestigd hadden en een zeker kapitaal verworven hadden. De jongere mannen die minder geluk hadden, hetzij financiëel hetzij om om het even welke andere reden, zullen door deze concurrentie moeilijk een geschikte partner hebben gevonden en bijgevolg zal deze groep zijn seksuele behoefte moeilijk kunnen bevredigen hebben. Hiervoor waren zij dus aangewezen op de prostitutie.82 Het gedoogbeleid, dat werd uitgetekend door de meer gegoeden uit de maatschappij, een sociale groep die we grosso modo kunnen gelijkstellen met de concurrentie van de jonge mannen op de huwelijksmarkt namelijk een groep uit de toplaag van de maatschappij die naast een zekere welvaart ook de politieke macht in handen had, kan dus inderdaad uit een bezorgdheid omwille van de dochters, echtgenotes of weduwen uit hun sociale klasse zijn uitgetekend. Dat deze vrees niet ongegrond was blijkt ook uit het onderzoek van Rossiaud naar groepsverkrachtingen, uitgevoerd door deze groep van ongehuwde jonge mannen.83 Om het hoofd te kunnen bieden aan de spanningen die bestonden tussen de hogere en de lagere klassen omwille van deze ongelijke strijd op de huwelijksmarkt ging de leidende, gegoede, klasse in sommige steden de prostitutie niet enkel gedogen maar zelfs in eigen handen nemen. Uiteraard lieten ze het niet na om ook zelf van deze instellingen te genieten. We willen allerminst de indruk wekken dat de bordelen enkel werd bezocht door jonge, ongetrouwde mannen, alleen dat dit wel het discours was achter het gedoogbeleid. Dat blijkt ook uit de discoursanalyse van zowel Rossiaud als Dupont. In Brugge werd Gillekin du Bois uitgenodigd om te gaan jouer aux estuves […] comme jeunes gens font communement.84 In Zuid-Frankrijk werd het zelfs gelijkgesteld met sporten en ook daar werd de link gelegd met jonge mannen, die gewoon zijn van te gaan sporten. Dat ze dit doen is overigens onvermijdelijk want de natuur beweegt hen daartoe. Het ligt als het ware in de natuur van de jonge mannen om te gaan sporten in de bordelen en badstoven. 85 Het toont mooi de twee delen van het discours van de overheid: enerzijds de prostitutie wordt gedoogd als 82 83 84 85
Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 15-18. Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 11-14. Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 121. Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 38-39.
33
een seksuele uitlaatklep voor jonge mannen aangezien zij anders een gevaar betekenen voor de openbare orde en anderzijds het feit dat deze mannen door de natuur gedwongen worden tot deze seksuele handelingen.
Dat het bezoek niet beperkt bleef tot deze jonge ongetrouwde mannen, lijdt geen twijfel. Zo maakte de clerus in Dijon maar liefst 20% uit van het totale clientèle. 86 Door de maatschappij werd dit aan de clerus toegestaan om vrijwel dezelfde reden als reeds geschetst: zolang prostitutie wordt gedoogd voor die groep zijn de 'goede' vrouwen veilig.87 Voor de clerus kende het discours met andere woorden een uitbreiding. In de middeleeuwen was de norm het huwelijk en iedereen die daar niet aan voldeed, vormde een bedreiging voor de seksuele integriteit van de maatschappij. Om dit op te vangen werd prostitutie gedoogd als een manier om erger kwaad te voorkomen. Het ontbreekt ons aan vergelijkbare demografische gegevens voor onze gebieden. We beschikken echter wel over andere demografische gegevens uit het onderzoek van Erik Thoen omtrent de demografie in de kasselrij Oudenaarde. Hij ging daarbij onder meer na of er op een gegeven moment een overwicht viel te noteren voor wat betreft een bepaald geslacht. Op lange termijn kon hij dit niet aantonen. Er waren wel enkele kortere termijnbewegingen te noteren. Zo was er in de periode van 1380 tot 1420 een groot overschot aan mannen. Het mannenoverschot bedroeg tijdens die periode 20 tot 30%. Als een gevolg daarvan nam het aantal tweede huwelijken voor weduwen toe tijdens die periode.88 Hoewel het zoals gezegd geen constante trend was doorheen de periode die we bespreken, constateren we wel dat demografische factoren en schommelingen hun invloed hadden op zowel de aanbod- als de vraagzijde. Bij een overschot aan vrouwen zullen de vrouwen die het minst gegoed zijn de meeste problemen gehad hebben om zich een economisch en sociaal belangrijke positie te verwerven. Bij een overschot aan mannen trad er op de huwelijksmarkt een schaarste op. Jonge mannen voelden de concurrentie van de meer gegoeden die de kans hadden gekregen om zich sociaal en economisch te wortelen. Bij wijze van seksuele uitlaatklep zijn die mannen aangewezen op de prostitutie. Op zich is de verklaring niet uitsluitend te zoeken in de mannelijke vraag naar prostitutie. Een overschot aan ongehuwde mannen leidt enkel tot prostitutie in een cultuur die mannelijke seksualiteit privilegieert. Het is enkel in een patriarchale samenleving dat 86 87
88
Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 41-42. We kunnen hier verwijzen naar het lopende onderzoek van Hendrik Callewier aan de Katholieke Universiteit Leuven, campus Kortrijk, naar de Brugse geestelijkheid van de 15 de eeuw. Callewier (H.), Sunt omnes libidinosi? De seksuele driften van de seculiere geestelijkheid in het 15 de-eeuwse Brugge, Leuven (onuitgegeven lezing Mediëvistendag, 31 oktober 2008.). Thoen (E.), Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late middeleeuwen en het begin van de moderne tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de-eerste helft 16 de eeuw), Leuven, Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1988, dl. 1, p. 101-103.
34
vrouwen tot prostituees verworden om aan een vraag te voldoen, hetzij door geweld, hetzij door het feit dat er geen andere alternatieven bestonden voor bepaalde groepen onder de vrouwen.89 Het discours van een natuurlijke seksualiteit was dan ook exclusief mannelijk. Voor de vrouw was dit discours niet van toepassing en werd de seksualiteit zelfs als gevaarlijk beschouwd. 2.3.3 Bordelen en badstoven: prostitutie in de praktijk Eigen aan het karakter van de beperkte of niet-geïnstitutionaliseerde vorm van prostitutie die vooral gangbaar was in het noorden van Europa was de occasionele prostitutie. Zoals gezegd is deze vorm op zich niet verschillend van die in het zuiden van Europa maar door de aanwezigheid van de officiële bordelen heeft het onderzoek zich vooral met deze laatste beziggehouden. De slechte economische omstandigheden voor vrouwen betekende niet dat ze full-time prostituee werden. Heel wat prostitutie vond wellicht plaats als een manier om het budget aan te vullen. Dit had ook gevolgen voor de locatie en manier waarop de prostitutie plaatsvond. Niet alle prostitutie vond met andere woorden plaats in zogenaamde bordelen of badstoven maar eerder in normale huizen achter gewone deuren. In de lakenindustrie, zoals gezegd een sector waar veel vrouwen in werkten, was de aantrekkingskracht van de prostitutie wellicht het grootst. Zoals Beatrijs aangaf waren de inkomsten niet voldoende en dus konden de textielarbeiders dit aanvullen met prostitutie. Dat de prostitutie vooral in deze sector moet worden gezocht blijkt wanneer we de keuren van de Aalsterse wevers en volders op naslaan. In tegenstelling tot andere ambachten bevatten deze bepalingen om pooiers bij het ambacht tegen te gaan. We komen hier nog op terug wanneer we de normatieve bronnen bespreken. In elk geval toont het wel aan dat dit een mogelijkheid moet geweest zijn. Meesters uit die ambachten konden vrouwen tewerkstellen als arbeiders en als aanvulling daarbij laten werken als prostituee. Los daarvan waren er ook de prostituees die een lange carrière kenden. Zij oefenden hun beroep uit in bordelen of in zogenaamde badstoven. In de steden met een stadsbordeel waren het vooral de vrouwen die in de stadsbordelen dienden die een lange carrière kenden. In onze gebieden, waar deze stadsbordelen zoals gezegd niet voorkwamen,
waren
het
vooral
de
badstoven
die
de
meer
stabiele
prostitutie
vertegenwoordigden. De badstoven, oorspronkelijk bedoeld om de hygiëne in de stad te bevorderen in de strijd tegen lepra, waren sinds het begin van de 14 de eeuw reeds hun oorspronkelijke functie verloren. Door hun lange voorgeschiedenis kenden ze echter een stabiele plaats in het stedelijke weefsel. Badstoven waren in feite verkapte bordelen 89
Karras (R.M.), Common women: prostitution and sexuality in medieval England, New York, Oxford University Press, 1996, p. 7.
35
geworden. In badstoven ging men niet langer voor de hygiëne, men kon er samen met een stovevrouw een bad nemen, iets eten en zich nadien terugtrekken in een van de kamers. Bij de term badstoven moeten we echter aan een breed spectrum denken: er waren badstoven die enkel toegankelijk waren voor één van beide geslachten, er waren gemengde badstoven en dan waren er nog de badstoven die enkel en alleen bordelen waren. Zo zijn er voorbeelden gekend waarbij de inboedel van een badstoof geen enkel element had dat verwees naar een mogelijkheid tot baden.90 In de periode die wij bespreken kunnen we er van uitgaan dat de stoven dienst deden als bordeel. Deze bordelen die doorheen de middeleeuwen hun plaats hadden verworven in de stad vertegenwoordigden de meer stabiele prostitutie. 2.4
Zelfmoord in de laatmiddeleeuwse maatschappij
2.4.1 De moraal ten opzichte van zelfmoord Het discours van de desperatio werd door de wereldlijke overheid volledig overgenomen. Wanneer we er het woordgebruik op naslaan dan zien we dat de reden voor de zelfmoord steeds dezelfde is: desperacion (desperatie). Het feit dat de zelfmoord is gebeurd op aangeven van de duivel komt ook voor, als toevoeging. De verleiding van de duivel zou dan de aanleiding geweest zijn voor de desperatio. Uiteraard schuilt achter dit woordgebruik een motief: enkel door het aanduiden van de zelfmoord met desperatio kan men overgaan op een bestraffing. De zonde is de desperatie en wat er heeft geleid tot die situatie, is voor de overheid van geen belang aangezien het de zelfmoord als een vorm van desperatie is die wordt bestraft. Het toont in elk geval aan op welke manier de overheid het discours van de Kerk heeft overgenomen om tot bestraffing over te gaan. De als door de Kerk verwerpelijk geprofileerde toestand, wordt door de overheid bestraft. Deze overheid had daar immers haar voordelen bij want door het als een zeer zware misdaad te profileren kon men de bezittingen van de zelfmoordenaar confisqueren en ook zwaardere composities91 opleggen. Zoals hieronder nog wordt besproken, is het immers niet de zelfdoding op zich die gestraft wordt, wel de desperatio. In de middeleeuwen werd de maatschappij, en de stad in het bijzonder, opgevat als een corporatief geheel. In navolging van Aristoteles zag men de gemeenschap als een lichaam. De verschillende onderdelen ervan waren op elkaar ingesteld en van elkaar afhankelijk. Het gemeenschappelijke belang primeerde, niet het individuele.92 In dat opzicht werd de zelfmoord niet veroordeeld vanuit de persoon zelf maar vanuit het standpunt van de maatschappij. De zelfmoordenaar had op zich ook een plaats in de 90 91 92
Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 6. Cfr. infra. Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 60.
36
laatmiddeleeuwse maatschappij en door de zelfmoord berokkende hij zichzelf geen kwaad maar in de eerste plaats de samenleving. Volgens Aristoteles was het dan ook de staat die onrecht werd aangedaan. En aldus moest de bestraffing ook uitgaan van de staat.93 Thomas van Aquino ging in tegen deze gedachte. Zelfmoord is een zonde, zowel ten opzichte van zichzelf als ten opzichte van God en de maatschappij.94 Hij maakte op die manier eigenlijk een synthese van de opvattingen van de Kerk en de opvattingen van Aristoteles. Philippe Aries bekijkt de moraal ten opzichte van zelfmoord vanuit het beeld dat men had in de middeleeuwen over de dood. Hij onderscheidt drie verschillen ten opzichte van onze hedendaagse opvatting. Ten eerste was er het zielenheil. Iedereen was bezig met de fundamentele vraag of hun ziel gered zou worden. Dit was het basisprincipe van de katholieke godsdienst: de redding van de ziel door God. Ten tweede was er de dood als sociaal gebeuren. Het werd gezien als een openbaar ritueel waar familie en vrienden bij aanwezig waren. Ten derde was er het 'goede sterven'. Men moest er met andere woorden alles aan doen om zich in de best mogelijke toestand over te leveren aan God. Het spreekt voor zich dat aan deze voorwaarden bij een zelfmoord niet werd voldaan. De redding van de ziel was uiteraard uitgesloten gezien de strenge veroordeling door de Kerk: de zelfmoordenaar had door de desperatie immers blijk gegeven van een verlies van het geloof in deze redding. Ook het sociale aspect van het overlijden werd doorbroken. Men pleegde de zelfmoord, gezien het illegale karakter ervan, alleen en onttrokken aan het zicht. Bovendien werd de zelfmoordenaar niet in de beste omstandigheden overgeleverd aan God door het gewelddadige karakter van de dood, waarover later meer. We kunnen dus besluiten dat een zelfmoordenaar allesbehalve 'goed sterft'.95 Een populair verhaalthema was in de middeleeuwen wel de zelfmoord omwille van de liefde, vaak gebaseerd op tradities uit de oudheid zoals 'Pyramus en Thisbe'. 96 Albrecht Classen bestudeerde zogenaamde 'dauwliederen' uit de 15de en de 16de eeuw. Hij leidt er uit af dat er een mentaliteitswijziging plaatsvond aan het einde van de middeleeuwen wegens het afbrokkelen van de macht en de invloed van de Kerk. Daardoor steeg de interesse in emoties en gevoelens als een literair thema. De theologische verwerping van
93 94
95 96
Aristoteles, Ethica Nicomachea, Budel, Damon, 2005, p. 186. (Vertaling door Hupperts (C.)). Aquinas (T.), Summa Theologica, secunda secundae partis, vraag 64, punt 5, weerlegging van punt 1: “Ad primum ergo dicendum quod homicidium est peccatum non solum quia contrariatur iustitiae, sed etiam quia contrariatur caritati quam habere debet aliquis ad seipsum. Et ex hac parte occisio sui ipsius est peccatum per comparationem ad seipsum. Per comparationem autem ad communitatem et ad Deum, habet rationem peccati etiam per oppositionem ad iustitiam”: [http://www.corpusthomisticum.org/]. Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 62-64. Ovidius, eerste eeuw voor Christus.
37
zelfmoord werd door die interesse ondermijnd. In de hoge middeleeuwen kwam zelfmoord volgens Classen niet voor als literair thema, gezien de strenge moraal uit die periode.97 Het probleem is echter ingewikkelder dan dat. Albert Bayet zag een dubbele moraal ten opzichte van zelfmoord, die zijn ontstaan kende bij de Romeinen. Hij gaat echter te ver wanneer hij de hele evolutie ziet als een tweestrijd tussen een strenge volkse moraal en een tolerante elitaire moraal. De link met het civilisatieproces van Norbert Elias wordt vaak getrokken.98 De geestelijke en wereldlijke elite trachtten hun strenge moraal over te brengen op het volk. Op de lange termijn hebben ze hierin echter gefaald. Het was net de moraal van de gegoede middenklasse die uiteindelijk de overhand heeft gehaald. Onder invloed van de Verlichting, het medicaliseringsproces, de rationalisering en de moderne communicatiemiddelen ontwikkelden zij gedurende de 18de en 19de eeuw een eigen burgerlijke moraal, los van die van de elite.99 We moeten er natuurlijk rekening mee houden dat een moraal nooit eenduidig is, noch voor een bepaalde sociale klasse, noch voor de hele maatschappij. In plaats van onderzoek te doen naar dé moraal lijkt het ons beter na te gaan wat de verschillende moralen waren en in welke sociale klasse en in welke periode deze populair waren. Naast onderzoek naar de aanwezigheid van zelfmoord in de verhaalcultuur lijkt het ons ook een interessante piste om het bezit van dergelijke werken na te gaan.100 Op die manier kan men nagaan of er een verschil bestond in moraal tussen de elite enerzijds en de burgerij anderzijds. 2.4.2 Zelfmoord in de praktijk In de middeleeuwen bestonden er enkel gewelddadige en pijnlijke manieren om zichzelf van het leven te beroven. De meest voorkomende methoden om zelfmoord te plegen waren ophanging, verdrinking en messteek. Schmitt en Kühnel merken nog een andere methode op: de dood door een val. Lowagie heeft voor deze methode echter geen enkel voorbeeld gevonden voor wat betreft Brugge en haar omgeving. 101 Zelfmoord door vergiftiging kwam als dusdanig niet voor in de bronnen. Wellicht lag dit aan het feit dat het moeilijk was om een dood door vergiftiging als zelfmoord te herkennen. Bij gebrek aan uiterlijke kenmerken was het voor de middeleeuwse chirurgijnen immers bijzonder moeilijk om een vergiftigingsdood als een zelfmoord te identificeren.102 Bij de andere methoden is 97
Classen (A.), “Desperate lovers, suicidal and murderous: early modern dawn songs and ballads”, in: Neuphilologische Mitteilungen: bulletin de la société néophilologique de Helsinki. Bulletin of the modern language society of Helsinki, C, 1999, 2, p. 220-221. 98 Elias (N.), Het civilisatieproces. S ociogenetische en psychogenetische onderzoekingen, Amsterdam, Boom, 2001, 848 p. (Oorspronkelijke titel: 'Uber den Prozess der Zivilisation: soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen', 1939). 99 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 51-79. 100 We verwijzen naar de masterproef van Nico Dumalin die een dergelijk onderzoek uitvoert naar het boekenbezit in verband met sodomie. 101 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 169. 102 Lowagie beweert dat Vanhemelryck het afwezig blijven van vergiftiging in de rechtsbronnen verklaart door het feit dat er een gebrek was aan kennis omtrent vergiftiging bij de mogelijke daders maar dit klopt niet: het niet voorkomen in de bronnen wordt verklaard door het feit dat net de opsporing niet
38
de doodsoorzaak dan wel eenvoudig vast te stellen, het onderscheid tussen een zelfmoord en een moord is niet altijd eenvoudig. Sommige zelfmoorden zullen nooit als dusdanig geregistreerd zijn terwijl sommige moorden wellicht wel werden geregistreerd als een zelfmoord. Het verdoezelen van een moord door middel van het in scène zetten van een zelfmoord zal ongetwijfeld ook plaatsgevonden hebben. Ook mislukte zelfmoordpogingen vinden we slechts zeer sporadisch terug in de bronnen, al zal dit een niet onbelangrijk fenomeen geweest zijn. Halbwachs gaat zelfs zover om te zeggen dat er per 164 zelfmoordpogingen slechts 100 slaagden.103 We moeten dit cijfer wellicht niet strikt toepassen maar het lijdt geen twijfel dat er heel wat meer mislukte pogingen hebben plaatsgevonden dan dat er tot ons zijn gekomen via de bronnen. Gezien het discours van het bronnenmateriaal is er weinig informatie over de zelfmoord of over de persoon achter die zelfmoord te achterhalen. Voor de baljuw was de reden om tot zelfmoord over te gaan immers duidelijk: de desperatio was de oorzaak. Wat ons echter interesseert is net de oorzaak van die desperatio. Is de zelfmoord gepleegd wegens een uitzichtloze financiele situatie, een liefdeskwestie of een andere reden? We zullen het nooit te weten komen via de baljuwsrekeningen aangezien de baljuw zoals gezegd het kerkelijke discours heeft overgenomen. Uitzonderingen zijn wel de zaken waar verzachtende omstandigheden voor gelden, waar we in het hoofdstuk in verband met de normatieve bronnen verder op in gaan. In dat geval werd er wel vermeld om welke reden de baljuw voor een bepaalde zelfmoord milder was. Ook biografische gegevens ontbreken zoals gezegd in de baljuwsrekeningen.
mogelijk was door een gebrekkige kennis van gerechtelijke geneeskunde en giffen. Zie Vanhemelryck (J.), De criminaliteit in de ammanie van Brussel van de late middeleeuwen tot het einde van het ancien regime (1404-1789), Brussel, Paleis der Academiën, 1981, p. 119-120. 103 Halbwachs (M.), Les causes du suicide, Parijs, Alcan, 1930, p. 43.
39
3 3.1
Overheidsbeleid: normatieve bronnen Inleiding In dit hoofdstuk en het volgende bekijken we op welke manier de overheid een
greep trachtte te krijgen op prostitutie en zelfmoord. Eerst komen de normatieve bronnen aan bod waarna we de praktijk bekijken. Om een goed overzicht te krijgen van het beleid dat de overheid voerde is een inzicht in het normatieve kader waarbinnen de stedelijke en grafelijke ambtenaren opereerden noodzakelijk. Over het algemeen kunnen we spreken van twee soorten rechtsbronnen met betrekking tot prostitutie en zelfmoord in de door ons bestudeerde gebieden. Ten eerste zijn er de rechtsteksten van Filips Wielant. Deze kunnen beschouwd worden als meer overkoepelende rechtsregels. Ze zijn immers niet direct op de door ons bestudeerde steden van toepassing maar vormen een globaal inzicht in de rechtsgang in het graafschap Vlaanderen en de Raad van Vlaanderen in het bijzonder. Ten tweede is er het gewoonterecht van de respectievelijke steden. Hoewel deze zogenaamde costuymen pas na de periode die we hier bespreken zijn gehomologeerd, kunnen we beschouwen deze als de neerslag van het vigerende recht tijdens de Bourgondische periode. Naast deze costuymen waren er ook de ordonnanties die door de stedelijke overheid werden uitgevaardigd, de zogenaamde stedelijke voorgeboden. Dit gewoonterecht heeft op zijn beurt een sterke invloed uitgeoefend op de teksten van Filips Wielant, naast ook het Kerkelijk en het Romeins recht. 3.2
Prostitutie
3.2.1 Corte instructie in materie criminele Filips Wielant (1441-1520) was als jurist onder meer actief bij de Raad van Vlaanderen, het Parlement van Mechelen en de Grote Raad van Mechelen. Zijn lange carrière als jurist bij verschillende instanties en als vertrouweling aan het Bourgondische hof droegen bij tot de kennis van het recht in Vlaanderen. Zijn opleiding tot jurist zorgde dan weer voor een kruisbestuiving vanuit het Kerkelijk en Romeins recht. 104 Hiervan getuigen de verschillende verwijzingen die hij maakt naar enerzijds het gewoonterecht van de stad Gent en anderzijds meer algemeen naar canonieke en Romeinse regels en hun invloed op het wereldlijke recht. Het werk dat voor ons onderwerp van belang is, is zijn 'Corte instructie in materie criminele'105, waarvan de eerste redactie dateert uit 1510. Dat boek 104 Monballyu (J.), Filips Wielant: verzameld werk I. Corte instructie in materie criminele, Brussel, Paleis der Academiën, 1995, p. 7-20. 105 Wielant (F.), Corte instructie in materie criminele, uitgegeven door Monballyu (J.), Brussel, Paleis der Academiën, 1995, 303 p. Voluit: Corte instructie in materie criminele omme de jonghe practisienen die de hoven ende justicien van Vlaenderen hantieren ende frequenteren willen. In de vakliteratuur wordt er vaak naar verwezen als de Practijcke criminele.
40
schreef hij als opvolger van zijn 'Corte instructie in civiele zaken'. Wielant wou “praktijk”handboeken creëren die bedoeld waren voor beginnende juristen aan verschillende hoven in Vlaanderen en de Raad van Vlaanderen in het bijzonder. Zijn 'Corte instructie in materie criminele' is met andere woorden een rechtsbron die niet in het bijzonder verwijst naar de door ons besproken gebieden maar eerder een soort overkoepelend handboek is met betrekking tot de rechtsregels die van toepassing zijn voor het graafschap Vlaanderen.106 Prostitutie komt als criminele handeling niet voor in de Corte Instructie. We vinden als dusdanig geen enkele verwijzing naar een bestraffing van prostitutie op zich. Waar we wel informatie over terugvinden is enerzijds de juridische status van de prostituee en anderzijds de bestraffing van pooiers. De juridische status van de prostituee wordt duidelijk wanneer we het artikel in verband met verkrachting bekijken. 107 Iemand die een vrouw verkrachtte werd terechtgesteld met het zwaard en zijn bezittingen werden verbeurd verklaard. Dit was echter niet het geval wanneer het slachtoffer een zogenaamd lichte wyfs was. In dat geval kreeg de dader geen straf aangezien de prostituees niet het recht hadden om iemand de daad te weigeren, op voorwaarde dat die persoon in staat was geslachtsgemeenschap te hebben. Wat betreft seksuele misdrijven bestond de prostituee juridisch gezien niet en was er met andere woorden een straffeloosheid voor het verkrachten van een prostituee aangezien dit niet als misdrijf werd geformuleerd. Deze juridisch minderwaardige status hield echter op wanneer de prostituees een ander juridisch statuut kregen zoals na een huwelijk of een intrede in een religieuze instelling, wanneer ze met andere woorden besloten eerbaerlic te levene.108 Daarmee waren prostituees niet enkel ondergeschikt aan de zogenaamde eerbaere vrauwen, ze waren dat ook ten opzichte van concubines, voor wie de beperking die prostituees kenden, niet gold.109 De invloed van het Kerkelijk recht is hier zeer goed voelbaar: concubinage werd eerder beschouwd als een informeel huwelijk waardoor de vrouw juridische bescherming kreeg tegen verkrachting. De prostituee werd door de Kerk als persoon misprezen en kon deze bescherming dan ook niet genieten. Zoals reeds vermeld werd prostitutie an sich niet bestraft volgens het handboek van Filips Wielant. Anders lag dat met putiers. Een putier was volgens Wielant iemand die openbaar inkomsten verwierf uit het zondig leven van lichte vrouwen. Het begrip valt echter niet gelijk te stellen met ons hedendaagse begrip pooier. Een putier moest immers 106 Monballyu (J.), Corte instructie in materie criminele, p. 39-48. Deze boeken fungeerden volgens sommige auteurs als handboeken in een opleiding voor juristen bij de Raad van Vlaanderen. 107 Wielant (F.), Corte instructie in materie criminele, p. 223-224, art. 97. Tenzij anders aangegeven baseren we ons op de tweede redactie, die door Monballyu gedateerd wordt in 1515 of 1516, aangezien deze uitgebreider is dan de eerste. 108 Voor een dergelijk 'penitenten'-klooster in Avignon zie: Rollo-Koster (J.), “From prostitutes to Brides of Christ: the Avignonese Repenties in the late middle ages”, in: The journal of medieval and early modern studies, 32, 2002, 1, pp. 109-144. 109 Wielant (F.), Corte instructie in materie criminele, p. 223, art. 97.
41
voldoen aan drie voorwaarden: de persoon zette de vrouw ertoe aan zich te prostitueren110, hij verkreeg inkomsten als gevolg van het zondig leven van vrouwen en hij had haar tot subject gemaakt door een belofte, eed of een ander verbond. Het verschil lag hem enerzijds in het feit dat enkel die personen werden bestraft die vrouwen in de prostitutie hebben gebracht, al dan niet met gebruik van geweld, en anderzijds in het feit dat er sprake moet zijn van een verbintenis tussen putier en prostituee. Deze bestraffing was met andere woorden gericht tegen die personen die een of meerdere vrouwen er toe aanzetten zich te prostitueren en waarbij er sprake was van een afhankelijkheidsrelatie op basis van onderwerping ten opzichte van de putier. Het doet eerder denken aan de hedendaagse vorm van mensenhandel dan aan het iets neutraler begrip pooier. In elk geval is het duidelijk dat enkel de onderlaag van de pooiers werden aangepakt: zij die de vrouwen in de prostitutie brachten en deze onderdrukten om voor hen inkomsten te verwerven. De straf voor deze exploitatie was dan ook niet mals: de daders werden terechtgesteld met de galg.111 Deze strenge definitie van en straf voor putiers is niet in overeenstemming met de bronnen uit de praktijk of met andere rechtsteksten. Zo lezen we in de instructie die Wielant schreef voor de stad Haarlem dat een putier een man is die leeft van vrouwen in een bordeel. Bij deze ruimere definitie hoort ook een lichtere straf: een verbanning van drie jaar.112 We moeten de term putier dan ook ruimer interpreteren dan door de definitie van Wielant in zijn 'Corte instructie in materie criminele'. Dat blijkt ook uit de praktijk waar behoorlijk wat veroordelingen van putiers te vinden zijn waar bovendien de straf veel lager ligt, meestal één tot drie jaar verbanning, op andere plaatsen maximaal tien jaar. Algemeen kunnen we dus stellen dat met putier of putierschap een persoon werd bedoeld die inkomsten verwerft van prostituees die voor hem of haar werkt. De prostitutie was met andere woorden als dusdanig niet strafbaar maar wel de exploitatie ervan. Indien er een vorm van uitbuiting kwam kijken bij deze exploitatie dan waren de straffen behoorlijk zwaar en kon dit eventueel zelfs tot de ophanging leiden. De vrouwen hebben echter wel een juridisch ondergeschikte status waarbij ze onmogelijk slachtoffer konden worden van seksueel geweld. Waar deze ondergeschikte status sterk in 110 Hierin verschilde de eerste redactie sterk ten opzichte van de tweede. In de eerste redactie stond te lezen: '[…] dat hy de vrauwen ontist hebbe by fortse of by indicie ende bedrieghen […]', waar bij de tweede enkel '[…] dat hy de vrauwe daertoe brocht heeft […]' stond. Hoewel de eerste redactie bestraffing enkel toeliett in geval van ontvoering met geweld of op 'verleiding' onder valse voorwendselen werd in het tweede geval iedereen bestraft die een vrouw er toe aanzette zichzelf te prostitueren (op voorwaarde dat de persoon ook aan de andere twee voorwaarden voldeed). Waar het echter om ging was dat de putier enkel diegene was die de vrouw er toe bewogen had om zich te prostitueren. Zie respectievelijk Wielant (F.), Corte instructie in materie criminele, p. 90, art. 63 en p. 220, art. 92. 111 Wielant (F.), Corte instructie in materie criminele, p. 220, art. 92. 112 Wielant (F.), Instructie gegeven der stede van Haarlem, uitgegeven door Fruin (J.A.), Amsterdam, Johannes Müller, 1874, p. 143-144. (Overdruk uit: Nieuwe Bijdragen voor Rechtsgeleerdheid en Wetgeving, Nieuwe Reeks, deel I en II, 1873-1874).
42
contrast staat met de juridische bescherming van de seksualiteit van 'eerbare vrouwen' konden de prostituees wel rekenen op bescherming voor wat betreft uitbuiting door een pooier. Ook hier was de invloed van de Kerk indirect voelbaar: prostitutie als sociaal instituut werd gedoogd, maar de seksuele losbandigheid van de prostituee werd afgekeurd, waardoor ze geen recht had op juridische bescherming. 3.2.2 Gewoonterecht In de gehomologeerde costuymen is geen enkele vermelding van prostitutie terug te vinden. Voor Aalst beschikken we echter wel over een ordonnantie van de schepenen uit 1415 over de rechtsgang en de zogenaamde oestkuer. Deze oestkuer, ook wel jaerkuer genoemd maar beter bekend onder de naam vrije waarheid of doorgaande waarheid, vond plaats na de oogst, rond 1 oktober. Gedurende één week hielden de schepenen zitting waarbij elke dag een ander deel van de stad aan de beurt kwam. Elke persoon die 15 jaar of ouder was, was verplicht op de aangewezen dag van zijn stadsdeel te verschijnen voor de schepenen, op straffe van 20 schellingen parisis. Van de schepenen kreeg hij of zij vervolgens een vragenlijst voorgeschoteld waarin onder andere werd gevraagd Wie berucht es van putierscepe en Wie quade herberghe ghehouden heeft. Nadien onderzochten de schepenen de bevindingen en maakten ze hun rapport over aan de baljuw. Over een strafmaat werd niets vermeld. Er werd wel een onderscheid gemaakt ten opzichte van een aantal lichte misdrijven die werden genoteerd in de rubriek Cleene boeten.113 In het Boeck met den Haire, een verzameling van rechtsregels die geldig waren binnen de stad van Aalst, lezen we dat putiers tien jaar verbannen werden uit Vlaanderen. Op de meeste andere misdrijven die vermeld werden in de vragenlijst van de 'vrije waarheid' stond een verbanning van drie jaar.114 De baljuw had het recht om de verbanningen buiten de stad en het schependom Aalst kwijt te schelden, voor of na het vonnis. Andere bannen, uit het graafschap Vlaanderen bijvoorbeeld, kon de baljuw niet kwijtschelden.115 Putiers konden met andere woorden niet bij de baljuw terecht voor een compositie waar de andere bannelingen, die niet uit het graafschap zijn verbannen, dat wel kunnen. Willen putiers gratie ontvangen dan kunnen ze daarvoor enkel terecht bij de graaf zelf.116
113 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost (Alost et Grammont), Brussel, Gobbaerts, 1878, p. 225-228. (Coutumes des Pays et Comté de Flandre. Quartier de Gand, 3.). Zie ook LimburgStirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 378-388. Henri van Juxhem, de stadsklerk die het Boek met den haire heeft opgesteld, verklaarde hier dat de vragen die worden gesteld reeds genoeg bekend zijn. Voor de 'waarheden' in het land van Aalst: Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 166-174. 114 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 450. 115 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 378-388. 116 Volgens Wielant kwam het verlenen van gratie, het zogenaamde remitie-recht enkel toe aan de graaf en niet aan om het even welke andere ambtenaar. Zie ook: Boone (M.), “Want remitteren is princelijck. Vorstelijk genaderecht en sociale realiteiten in de Bourgonische periode”, in: Stockmans (L.) en Vandermeersch (P.) (eds.), Liber amicorum Achiel De Vos, Evergem, Gemeentebestuur Evergem, 1989, pp. 53-59.
43
Tijdens deze 'waarheden' konden de stedelingen elkaar 'vrij' beschuldigen van de verschillende misdrijven waarover ze werden ondervraagd in de vragenlijst. Deze 'waarheden' waren een ideale manier om de burgers elkaar zwart te laten maken en te beschuldigen van de misdrijven waar naar gepeild werd. Twee getuigenissen tegen iemand golden als bewijs. Op die manier kwamen de schepenen en de baljuw misdrijven op het spoor die het afgelopen jaar hadden plaatsgevonden maar die onbestraft waren gebleven, omdat ze hen niet ter ore waren gekomen of omdat er geen klager was.117 Voor wat betreft het opsporen van prostitutie waren deze waarheden ongetwijfeld van primordiaal belang. Deze door de schepenen en de baljuw als misdaad beschouwde praktijk verschilde ten opzichte van een aantal andere criminele daden in het feit dat er in normale omstandigheden geen sprake was van een slachtoffer. Bijgevolg ontbrak het de instanties vaak aan klagers om tot een veroordeling te kunnen overgaan. Afgezien van een aantal bordelen die duidelijk zichtbaar waren, want vaak ook gegroepeerd in een bepaald stadsdeel, waren er heel wat verdoken bordelen verspreid doorheen de stad. De 'vrije waarheden' waren dan ook het ideale middel voor de schepenen en de baljuw om deze, hetzij onbekende, hetzij niet-aangeklaagde, misdrijven aan het licht te laten komen. Dit kon enkel indien er personen werden gevonden die bereid waren om bordelen aan te klagen. In het geval van overlast voor de buurt of burenruzie was dit de perfecte gelegenheid voor de buurtbewoners om af te rekenen met de oorzaak van de overlast gedurende het afgelopen jaar. De bestraffing vond via de regelgeving van het stadsbestuur ook zijn ingang in de regelgeving van de ambachten. Zo zal een putier volgens de keure van de wolwevers uit 1404 20 schellingen parisis betalen aan het ambacht en moet hij zijn praktijken afzweren. Werd hij nadien nogmaals veroordeeld, dan werd hij één jaar uit het ambacht gezet.118 Wat de volders betreft werden er geen personen toegelaten die beschuldigd werden van putierscepe.119 Zoals gezegd is het opvallend dat net in deze ambachten regels bestonden om het putierscap aan banden te leggen. Een associatie met de lakennijverheid, zoals door Karras vastgesteld in het Engeland van de 16de eeuw, lijkt dus ook voor het oostelijke deel van het graafschap Vlaanderen toepasbaar. De verzuchting van Beatrijs dat ze in de lakennijverheid haar brood niet kon verdienen en haar toevlucht moest zoeken tot de prostitutie kon veel navolging gekend hebben in het graafschap tijdens de late middeleeuwen waar de nijverheid een sterke daling kende. Ambachtslieden die hun 117 Van Caenegem (R.C.), Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XI e tot de XIVe eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1956, p. 35-50. 118 Broeckaert (J.) en De Potter (F.), Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. 7e reeks: Geschiedenis der stad Aalst, deel 2, Gent, Annoot-Braeckman, 1873, p. 417-418. Bij de hernieuwing van de keure in 1480 werd dezelfde regel bevestigd. Zie: Broeckaert (J.) en De Potter (F.), Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, p. 437. 119 Broeckaert (J.) en De Potter (F.), Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen., p. 455. De eerste keure dateerde van 1420 en deze werd in 1464 bevestigd.
44
inkomen jaar na jaar zagen krimpen kunnen de vrouwen in hun dienst hebben aangezet om zich in de prostitutie te begeven zodat ook zij hun vermogen konden behouden. In Aalst werden er ook regels uitgevaardigd met betrekking tot de praktijk van de badstoven. Volgens de reeds vermelde ordonnantie van de schepenen uit 1415 zijn gemengde badstoven enkel toegelaten op zaterdag. Indien deze regel werd geschonden dan moesten de stovevrouwen vijf schellingen parisis betalen aan de schepenen.120 Een van de stedelijke voorgeboden uit 1423 verfijnde de regelgeving. Stedelijke voorgeboden waren verordeningen van de schepenen die kracht van wet hadden binnen het schependom. Ze werden afgekondigd voor het leenhof 'Ten Stene' in Aalst en werden genoteerd op het einde van de schepenboeken van dat jaar. De stoven mochten de ene dag enkel vrouwen toelaten en de andere enkel mannen. Zoals reeds gezegd zijn enkel op de zaterdagen zowel mannen als vrouwen welkom. De boete op overtredingen werd verdubbeld tot tien schellingen en deze keer moesten zowel de stovevrouwen als de bezoekers deze boete betalen. De veroordeelde stoof was ook verplicht om maandag te beginnen met een 'vrouwendag'. Het feit dat deze voorbode slechts acht jaar na de vorige ordonnantie werd uitgevaardigd en dat de straffen niet enkel verdubbeld werden maar dat nu ook de bezoeker van de stoof strafbaar werd gesteld, wijst er wellicht op dat de eerste ordonnantie door de uitbaters van de stoven niet werden gevolgd. De vermelding dat men de boete alsoo dickent ende menichwaerfven als men dade de contrarie moest betalen versterkt het beeld dat men de bepalingen niet nakwam. Door het verhogen van de boete, die in feite vier keer zo hoog lag aangezien ze door twee personen moest worden betaald, verhoogden de schepenen de inkomsten voor de stadskas en door het feit dat nu ook de bezoekers deze som moesten neertellen trachtte het stadsbestuur de verantwoordelijkheid bij uitbater en bezoeker te leggen.121 Het
gewoonterecht
van
de
andere
steden,
Geraardsbergen,
Ninove
en
Dendermonde, bevatte geen regels in verband met prostitutie.122 In tegenstelling tot in andere steden en streken van Europa zijn er voor onze streken geen discriminerende maatregelen gekend zoals het dragen van merktekens of kenmerkende kledij of een beperking van de bewegingsvrijheid in de stad hetzij bij dag, hetzij bij nacht.123 Aangezien de schepenboeken, met daarin de stedelijke voorgeboden, 120 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 231. 121 Broeckaert (J.) en De Potter (F.), Geschiedenis van de stad Aalst, deel 1, p. 318. 122 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes de la Ville de Termonde, Brussel, Goemaere, 1896, LI + 460 p. (Coutumes des Pays et Comté de Flandre. Quartier de Gand, 6). De coutumes van de stad Ninove zijn nog niet uitgegeven. In het oud archief van de stad is wel een druk uit 1664 bewaard samen met enkele uittreksels uit het previligieboek met betrekking op de accijnzen. De costuymen zijn zeer bondig en behandelen enkel de meest elementaire zaken. Ook over zelfmoord is er met andere woorden geen vermelding. Zie: RAB, Oud archief van de stad Ninove, Nr. 2. 123 Zie bijvoorbeeld Rossiaud (J.), Medieval Prostitution, p. 55-71.
45
slechts bewaard zijn vanaf het jaar 1400, bestaat de kans echter dat een deel van de stedelijke regelgeving verloren gegaan is voor ons. De politiek van de overheid ten opzichte van de stedelijke prostitutie was volgens de normatieve bronnen tweeledig. Enerzijds waren er de badstoven. Oorspronkelijk noodzakelijk voor de hygiëne binnen de stad om lepra en andere ziekten tegen te gaan, waren deze badstoven verworden tot verdoken bordelen. Het stadsbestuur was zich bewust van deze praktijken maar het paste niet in haar strategie om deze uit te roeien. Algemeen werd prostitutie beschouwd als een noodzakelijk kwaad en in dat opzicht vonden de schepenen het verstandiger om een gedoogbeleid te voeren binnen een door de stedelijke overheid georganiseerd kader, dan om de hele praktijk te verbieden waardoor de prostitutie finaal aan de controle van de stad ontsnapte. Anderzijds waren er de bordelen. Afgezien van een aantal door de schepenen gekende bordelen vond een groot deel van de prostitutie plaats in gewone huizen waarvan de beoefenaars discreter waren en aldus aan het oog van de stedelijke overheid ontsnapten. Om ook hier de controle over te krijgen, konden ze enkel de hulp inroepen van de stedelingen. Tijdens openbare zittingen werden jaarlijks vrijuit beschuldigingen geuit. Frustraties omwille van overlast en rivaliteit mondden uit in het beschimpen van elkaar waardoor ook deze minder zichtbare vorm van prostitutie aan de schepenen bekend werd en op die manier controleerbaar werd. Er bestond met andere woorden een dubbel circuit: enerzijds de toegelaten maar wel gereguleerde badstoven en anderzijds de illegale bordelen die wel door de overheid werden opgespoord. 3.3
Zelfmoord
3.3.1 Filips Wielant De rechtsregels in verband met zelfmoord vinden we bij Wielant onder artikel 89: Van hemzelven te doodene. Het is belangrijk om vast te stellen dat de zelfmoord op zich niet als het strafbaar feit werd aanzien maar het feit dat dit gedaan is uit disperacien van te verliesene lyf, eere, goed, of [omme] anderen quaden propooste. Het lichaam van iemand die zelfmoord heeft gepleegd werd enkel terechtgesteld wanneer de zelfmoordenaar dit gedaan heeft in disperacien. Pleegde iemand zelfmoord wegens ziekte of bij gebrek aan zinnen, dan zal het lichaam geen straf te beurt vallen. Zo werd iemand die zichzelf verminkte uit disperacien bestraft alsof hij een andere persoon heeft verwond. Dat deze bepaling in hetzelfde artikel als de zelfmoord werd genoteerd, wijst er nogmaals op dat het strafbare element niet de zelfmoord op zich is, maar de zelfmoord als gevolg van de ultieme wanhoop, het verlies van het geloof in de redding door God.
46
Wat hield deze straf nu in? Filips Wielant gaf zelf een antwoord op de vraag waarom de zelfmoordenaar een (zware) straf te beurt viel: de enormite van de crime. In tegenstelling tot het geval was bij moord werd volgens de middeleeuwse opvatting niet enkel het lichaam maar ook de ziel gedood. Aangezien de zelfmoordenaar zijn ziel gedood heeft werd hem het recht ontzegd om in gewijde grond te worden begraven. Indien de zelfmoord thuis plaatsvond dan mag het lichaam niet langs de deur het huis verlaten aangezien het door de oneer van de zelfmoord niet waardig is om, zoals het de eerbare personen wel is toegestaan, de fysieke en spirituele ruimte van het huis buiten te treden. Men zal onder de drempel van het huis een gat maken om het lijk doorgang te verlenen. Vervolgens zal het lijk door de straten gesleept worden waarna het als een moordenaar publiekelijk zal worden opgehangen aan een spriet en dit ten spectacle van elcken. Als moordenaar werden zijn bezittingen ook geconfisqueerd. Opdat het lichaam niet zou worden weggehaald door de vrienden en magen om vervolgens te begraven, wordt het iedereen verboden om het lichaam aan te raken.124 Joost de Damhoudere, die de teksten van Filips Wielant plagieerde bracht in zijn tekst een aanpassing aan in verband met de confiscatie. Hij hield er rekening mee dat sommige steden een vrijstelling van confiscatie hadden verkregen. Hij verwees onder andere naar Brugge waar de poorters vrijgesteld waren van confiscatie maar voegde er aan toe dat er nog andere steden zijn waar dit het geval was.125 3.3.2 Gewoonterecht In het gewoonterecht van de vier steden werd niets vermeld in verband met zelfmoord. Zoals we gezien hebben bij het werk van Filips Wielant was de straf tweeledig: een publieke executie voor het lijk van de zelfmoordenaar en de confiscatie van zijn goederen. Wat betreft de confiscatie zijn er echter twee zaken waar we rekening moeten mee houden: ten eerste verkregen sommige steden een vrijstelling van confiscatie en ten tweede was er het erfrecht dat zijn invloed had op welke goederen er in aanmerking kwamen voor confiscatie. De inwoners van Aalst kregen van Jan zonder Vrees (1371-1419) in 1414 vrijstelling van confiscatie, op voorwaarde van een financiële compensatie die door het stadsbestuur moest worden voorzien. Ongeacht de misdaad, of het om een crimineel delict gaat dan wel om desperacion, de inwoners werden vrijgesteld van confiscatie van lenen en erven.126 In Dendermonde was het langer wachten op een dergelijk privilege. De schepenen van deze stad verkregen slechts in 1477 van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk een vrijstelling van confiscatie. Alle poorters en poorteressen 124 Wielant (F.), Corte instructie in materie criminele, p. 214-215, art. 89. 125 De Damhouder (J.), Practycke ende handbouck in criminele zaeken, verchiert met zommeghe schoone figuren ende beilde ter materie dienende, uitgegeven door Dauwe (J.) en Monballyu (J.), Roeselare, Den Wijngaert, 1981, p. 144. 126 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 217-221.
47
waren sinds 14 maart 1477 vrijgesteld van confiscatie, tenzij in het geval van een samenzwering.127 De inwoners van Ninove en Geraardsbergen konden niet genieten van een dergelijk privilege.128 Wat er in het graafschap Vlaanderen juist geconfisqueerd werd na een zelfmoord kunnen we onder meer afleiden uit een vonnis van de Raad van Vlaanderen uit 1450 waarin Lodewijk van Belle, de heer van Oudenem een confiscatie die hij had uitgevoerd verdedigde:
achtervolghende den wetten, costumen ende usaigen van desen lande van Vlaenderen ghemeenlic gheuseert ende onderhouden van zo ouden ende langhen tyde dat gheene memorie van menschen en ghedochte ter contrarien zulc wesende, dat zo wanneer eenich persoon, zij man of wijf, hem zelven ter doot brynct ende despireirt, achter hem latende eenich goet, het zy leen, erve oft catheilen, dat hy ten daghe van zyre despiratie besat ene hem toebehoorde, gheleghen binnen desen vors lande, al goet van zulc eenen persoon was ende es gheconfisquert ende verbuert jeghen elken heere, zonderlinghe hoghe justitie hebbende, onder wien tzelve goet ligghende oft rustende es.129 Het spreekt voor zich dat de baljuw enkel die goederen kon confisqueren waarvan de zelfmoordenaar op het moment van de zelfmoord effectief eigenaar was. Een ongehuwde zelfmoordenaar was uiteraard de enige eigenaar van zijn bezittingen. In geval van een huwelijk lag de situatie enigszins anders. Het eenvoudigste huwelijksstelsel was te vinden in de steden Aalst en Geraardsbergen. Ninove volgde dezelfde regeling aangezien de stad afhankelijk was van Geraardsbergen, comme leur chief lieu.130 In deze steden bestond er een universele gemeenschap van goederen, zowel roerende als onroerende goederen, ongeacht hun afkomst.131 Een gehuwde had dus in principe recht op de helft van het totaal van de bezittingen van het echtpaar. Dit hield in dat de baljuw in de genoemde steden, in geval van een huwelijk, recht had op de helft van de bezittingen van het echtpaar. In Dendermonde was de situatie complexer. De stad was, althans wat het erfrecht betreft, afhankelijk van het gewoonterecht van Gent. Voor we ons toespitsen op het vigerende erfrecht aldaar is het belangrijk het onderscheid met onze huidige opvatting over roerende en onroerende goederen duidelijk te maken. In het oostelijke deel van het graafschap Vlaanderen bestond er een eerste onderscheid tussen erven (heritages, hereditas) 127 Limburg-Stirum (Th.) de. Coutumes de la Ville de Termonde. Brussel, Goemaere, 1896, p. 302-312. 128 RAB, Oud archief van de stad Ninove, Nr. 2 en Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost. 129 Gilliodts-Van Severen (L.), Coutume de la ville de Bruges, deel 2, pp. 8-18. Zie Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 87. 130 ARA, RK, Nr. 13549, f. 260 r°. 131 Godding (Ph.), Le droit privé, p. 273-274, zie ook Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 110-125.
48
en cateylen (cateux, catalla). Het eerste komt grosso mode overeen met onze onroerende goederen met het belangrijke verschil dat in het oosten van het graafschap huizen en gebouwen geen onroerende maar roerende goederen waren. Het verschil ligt in het belang van de onroerende goederen voor het familiale patrimonium. Deze waardering van onroerende goederen lag ook aan de basis van een andere onderverdeling, binnen de onroerende goederen: die tussen propres, acquêts en conquêts. De propres waren onroerende goederen die een persoon had verkregen via een erfenis. De acquêts waren de andere onroerende goederen, het gaat met andere woorden om onroerende goederen die iemand in bezit heeft gekregen op een andere manier dan een erfenis. Het onderscheid met conquêts was het feit dat deze laatste term enkel betrekking heeft op bezitsverwerving van een gehuwd koppel in tegenstelling tot de acquêts, die van een rechtspersoon persoonlijk waren. Voor het oosten van het graafschap was het verschil echter van een gering belang en beide termen werden dan ook door elkaar gebruikt. 132 Hoe ging de verdeling van de goederen nu in zijn werk? Algemeen gold er gemeenschap van goederen voor wat betreft de roerende goederen en de acquêts en conquêts. De langstlevende had bovendien recht op het vruchtgebruik van de helft van de onroerende goederen, zowel propres als acquêts. Voor de confiscatie van de goederen van de zelfmoordenaar hield dit dus het volgende in: de graaf had in Dendermonde, in geval van een huwelijk, recht op de helft van de roerende goederen, alsook op de helft van de acquêts en conquêts en het volle recht op de propres, de onroerende goederen die de zelfmoordenaar via erfenis had verkregen. Voor de andere steden gold een volledige gemeenschap en dit betekende dat de baljuw, in naam van de graaf, slechts recht had op de helft van alle goederen, roerende en onroerende, zowel acquêts als propres. De bestraffing van zelfmoordenaars vond enkel plaats indien er sprake was van desperatio, een wanhoop in de redding door God. De bestraffing bestond uit twee delen. Ten eerste de terechtstelling van het lichaam: dat werd door de straten gesleept en publiekelijk opgehangen zodat iedereen de schande kon waarnemen. Ten tweede was er de confiscatie van de bezittingen van de zelfmoordenaar. Hiervan waren de inwoners van Aalst echter, sinds 1414, vrijgesteld. Wat er geconfisqueerd mag worden is afhankelijk van de eigendom die de zelfmoordenaar daadwerkelijk in eigendom had. In Aalst, Ninove en Geraardsbergen ging het om de helft van alle goederen in geval van huwelijk, in Dendermonde om de helft van de roerende goederen en de acquêts, en de volledige propres. Indien de zelfmoordenaar niet gehuwd had dan had de baljuw uiteraard recht op zijn volledige eigendom.
132 Godding (Ph.), Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle, Brussel, Koninklijke Academie van België, 1987, p. 142-143 en p. 148-149.
49
4 4.1
Overheidsbeleid: de praktijk Inleiding In dit hoofdstuk concentreren we ons op de praktijk: hoe gingen de grafelijke en
stedelijke ambtenaren in de praktijk om met prostitutie en zelfmoord? Pasten ze de regels strikt toe? Kunnen we een consistent overheidsbeleid vaststellen en indien dat het geval is, hoe zag dat eruit? Een goed begrip van de normatieve bronnen mocht daarbij niet ontbreken omdat dit het kader is waarbinnen de baljuw en de stad actief waren. Indien ze de regels strikt toepasten of er integendeel los mee omsprongen dan zegt dat iets over het beleid en dat zegt op zijn beurt iets over de plaats van de fenomenen prostitutie en zelfmoord in de middeleeuwse maatschappij. 4.2
De baljuwsrekeningen
4.2.1 Bereik Zoals reeds gezegd zijn de hoofdbronnen voor het onderzoek naar de praktijk van het overheidsbeleid van zowel prostitutie als zelfmoord de baljuwsrekeningen. Deze werden volledig doorgenomen voor de periode van 1386 tot 1515 voor de steden Dendermonde, Aalst, Ninove en Geraardsbergen.133 De baljuw noteerde er in verschillende rubrieken de inkomsten en uitgaven verbonden aan zijn ambt. De bevoegdheden en geografische omschrijvingen verschilden echter van stad tot stad. Ten eerste is er de rekening van de baljuw van Aalst die eveneens bevoegd was voor Geraardsbergen. 134 Ten tweede is er de baljuw die bevoegd is voor Dendermonde en ten derde de baljuw van Ninove, Haaltert en Herlinckhove.135 Afgezien van de stad zelf was de baljuw vaak nog bevoegd voor heel wat omliggende dorpen, dorpen die de dag van vandaag vaak deelgemeente van die stad zijn, met uitzondering van de baljuw van Aalst en Geraardsbergen die bevoegd was over een veel groter gebied. Bij Ninove is het voorbeeld duidelijk: buiten de stad Ninove zijn er nog enkele dorpen rond Ninove zelf, bijvoorbeeld Herlinckhove en Okegem, maar ook Haaltert, de huidige deelgemeenten van Groot133 ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365. 134 Dit was historisch gegroeid. Om een machtspositie te verwerven kocht graaf Boudewijn VI een allodium van Gerald waaruit later Geraardsbergen (Geraldi-montium) ontstond. Oorspronkelijk was het de bedoeling om van daaruit het 'graafschap Aalst' te verdedigen en besturen. Om de aantrekkingskracht te vergroten kreeg de stad bijzondere vrijheden. Toen Aalst een steeds belangrijkere plaats in het graafschap kreeg bleef Geraardsbergen naast Aalst bestaan als hoofdplaats. Zie: Cherretté (M.), Historische ontwikkeling van de instellingen in het Land van Aalst tijdens middeleeuwen en moderne tijden, inzonderheid het landscollege, Gent, Verhandelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent (XVII), 1992, 132 p. 135 Herlinckhove was volgens de kaart van Jacques Horembault uit 1596 van het Land van Aalst een gehucht tussen de hedendaagse stad Ninove en de deelgemeente Outer. Zie: Cock (M.), “De oudste meesterkaart van het “Land van Aalst”, in: Het Land van Aalst, 40, 1988, pp. 235-246. Van De Perre (D.), “De twee horenbaultkaarten (1596 en 1612) en de Sanderuskaart (1644) van het Land van Aalst: onderlinge afhankelijkheid”, in: 42, 1990, pp. 13-25. De kaart is bewaard in de Bibliothèque Nationale te Parijs maar een scan ervan is online raadpleegbaar via de website http://www.landvanaalst.tk.
50
Haaltert en zelfs Aaigem.136 In het geval van de rekening van het Aalst en Geraardsbergen zijn de dorpen nog talrijker: in die rekening werden ook de inkomsten en uitgaven van de dorpen van het Land van Aalst genoteerd, een van de grotere administratieve indelingen van het graafschap Vlaanderen. Voor ons onderzoek willen we ons beperken tot de steden zelf en niet tot de vele dorpen. We hebben met andere woorden enkel onderzoek verricht naar prostitutie en zelfmoord binnen het schependom van de vier steden. Enkel voor de rekening van de baljuw van Ninove hebben we een uitzondering gemaakt. Aangezien de dorpen in de omgeving vrij goed gedocumenteerd zijn in de baljuwsrekening en de baljuw er vaak actiever was in de dorpen dan de andere genoemde baljuws in de dorpen onder hun bevoegdheid, beschikken we voor deze plaatsen over bruikbare informatie. Deze informatie gebruiken we voor een studie van de prostitutie op het platteland, op het einde van het volgende hoofdstuk. Met uitzondering van dat onderdeel hebben we ons beperkt tot het bronnenmateriaal uit de vier steden zelf. Hoezeer de situatie kan verschillen van plaats tot plaats blijkt wanneer we de situatie in Ninove en Geraardsbergen bekijken. Ninove is goed gedocumenteerd tot het midden van de 15de eeuw. Ten tijde van de opstand van Gent tegen graaf Filips de Goede werd het baljuwsambt namelijk verpacht, samen met de inkomsten van de domeinen in Ninove en Haaltert. Dit gebeurde vanaf 1453.137 Het systeem van verpachting hield in dat de pachter een vaste som betaalde om het ambt gedurende een bepaalde periode te bekleden. De inkomsten die hij verwierf uit zijn ambt waren vervolgens voor eigen rekening. Het systeem was voor de graaf voordelig omdat hij ten tijde van de opstand nood had aan een grote hoeveelheid liquide middelen, zonder dat hij moest wachten op de afrekening drie keer per jaar. Op termijn zou hij er misschien minder geld aan overhouden, ten tijde van oorlog had hij nood aan grote sommen geld. Ook voor de pachter was het voordelig: hij kon op termijn winst maken door meer te innen dan de pachtsom. Om toch enige controle te hebben opdat de pachter geen buitensporig hoge bedragen zou eisen van de bevolking, bleef de ambtenaar wel rekenplichtig. Het gevolg hiervan was dat de grafelijke ambtenaar minder aandacht besteedde aan de inkomsten uit de rechtspraak en meer aan de andere inkomsten aangezien deze meer opbrachten. Voor Ninove beschikken we, wat prostitutie betreft, dus slechts over bruikbare gegevens voor de eerste helft van de Bourgondische periode. Voor de inkomsten en uitgaven voor zelfmoord is de situatie enigszins anders aangezien hier ook confiscaties kwamen bij kijken en die confiscaties brachten vaak veel op, waardoor deze voor de baljuw wel interessant waren en dus wel
136 Aaigem is vandaag een deelgemeente van Erpe-Mere. Bij de deelgemeenten van Haaltert kwam Kerksken slechts sporadisch voor, Denderhoutem en Heldergem werden systematisch vermeld. Zie: ARA, RK, Nrs. 14288-14303. 137 ARA, RK, Nr. 14291, f. 1 r° en Gachard (M.), Inventaires des archives de la Belgique, précédé d'une notice historique sur ces anciennes institutions, Brussel, Hayez, 1845, deel 2, p. 403.
51
geïnd werden.138 We komen hier later nog op terug. Voor wat betreft Geraardsbergen is er een andere oorzaak voor het gebrek aan gegevens. Zoals zal blijken komt prostitutie op zich vrijwel enkel voor in één bepaalde post van de rekening. Deze post ontbreekt echter in het gedeelte van de rekening waar de inkomsten van Geraardsbergen werden genoteerd. Slechts aan het einde van de 15de eeuw dook deze post even op om nadien weer te verdwijnen. Voor de hele periode beschikken we in Geraardsbergen dan ook slechts over één veroordeling die rechtstreeks verband houdt met prostitutie. 4.2.2 De compositie Aangezien verbanningen enkel in de baljuwsrekeningen voorkomen wanneer ze gevolgd werden door een compositie, is het nodig even stil te staan bij wat een compositie juist was. De compositie was een soort van overeenkomst tussen de baljuw en de pleger van het misdrijf.139 Door het betalen van een bepaald bedrag werd de misdadiger niet langer vervolgd of bestraft. Voor de misdadigers was dit aantrekkelijker dan het normale verloop van de rechtsgang. In het geval van prostitutie kon de beschuldigde of veroordeelde de verbanning vermijden door een som te betalen, in het geval van zelfmoord konden de nabestaanden de confiscatie en de terechtstelling van het lijk afkopen alsook een begraving in gewijde grond bekomen, indien zij dat wensten. De uiteindelijke macht lag bij de baljuw: hij kon bepalen in welke gevallen hij composeerde en alleen hij bepaalde de som. Toch was de baljuw afhankelijk van een aantal factoren, die uiteindelijk eveneens hun invloed hadden op de som. Misschien wel het belangrijkste was de bereidheid van de tegenpartij om een bepaalde som te betalen. Indien zij geen geld wilden neertellen dan kon de baljuw evenmin composeren: het ging om een overeenkomst uit vrije wil. Daarnaast was er bijvoorbeeld de bewijslast. Indien de baljuw twijfels had bij de bewijslast dan kon hij composeren voor de procedure ten einde was. Op die manier kon hij voorkomen dat de beklaagde eventueel zou vrijgesproken worden. Vervolgens was er ook de (eventuele) straf waar men rekening moet mee houden. Zo lag de compositie veel hoger bij zelfmoord dan bij prostitutie: daar kwam immers niet enkel de grote schande van de daad bij te kijken, bovendien konden de goederen geconfisqueerd worden, wat ook kon doorwegen op de uiteindelijke som. De belangrijkste motivatie om over te gaan tot de compositie was namelijk niets anders dan de geldhonger van de baljuw, gestimuleerd door de Rekenkamer te Rijsel. Zo antwoordde de Rekenkamer op een vraag van de baljuw van Diksmuide over hoeveel de baljuw moest vragen ter compositie bij een zelfmoord: alzo vele as hij zoude conen gecrighen.140 138 De rekeningen zijn geïnventariseerd als baljuwsrekeningen. Hoewel de ambtenaar ook de taken van de baljuw overnam werd hij vanaf de verpachting meestal aangeduid als Kastelein. 139 Van Rompaey (J.), “Het compositierecht in Vlaanderen van de veertiende tot de achttiende eeuw”, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, XXIX, 1961, p. 43. 140 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 105.
52
Een verbanning was financieel niet interessant en dus kon de baljuw maar beter composeren om de kas te vullen. Indien hij niet zeker was dat hij tot een veroordeling zou komen dan kon hij maar beter aan de beklaagde, of de familie van de zelfmoordenaar, een compositie voorstellen en het bedrag iets lager dan gewoonlijk leggen. Indien iemand vermogend genoeg was en bereid was om de terechtstelling van een lijk van een zelfmoordenaar af te kopen dan ging de baljuw daar maar al te graag op in, aangezien hij op die manier de uitgaven van de terechtstelling kon omzetten in een niet onaanzienlijke inkomst. 4.3
Prostitutie
4.3.1 Maulvais hostels : de fiscalisering van de bordelen In hoeverre komt de praktijk op het terrein nu overeen met de regels die in de normatieve bronnen worden beschreven? Ter recapitulatie: volgens de normatieve bronnen werden enkel putiers en quaede herberghe bestraft. Ze werden opgespoord via de zogenaamde 'vrije waarheid'. Buiten deze procedure waren er geen straffen vastgelegd op prostitutie. De straf op beide misdrijven is de verbanning. We kunnen de precieze duur niet rechtstreeks afleiden maar uit andere bronnen leiden we af dat de straf voor putiers een verbanning van tien jaar uit het graafschap Vlaanderen bedroeg. Aangezien we ons baseren op de baljuwsrekeningen is het belangrijk te onthouden dat de baljuw het recht had een compositie te sluiten voor verbanningen uit het schependom, niet voor verbanningen uit het graafschap. Normaal gezien kunnen we dus geen putiers aantreffen in de baljuwsrekeningen. We moeten er echter bij opmerken dat dit de situatie was te Aalst, aangezien deze stad het beste is gedocumenteerd. We moeten ook nagaan in hoeverre we dit als representatief kunnen beschouwen voor de overige steden. Verbanningen op zich komen niet voor in de rekeningen aangezien ze financieel gezien onbestaand waren, zowel wat inkomsten als wat uitgaven betreft. Het enige waar we ons dus kunnen op baseren zijn de zogenaamde composities. Het beeld van de praktijk komt grotendeels overeen met wat we hebben afgeleid uit de normatieve bronnen. In de baljuwsrekeningen vinden we enkel composities terug voor veroordelingen van quaede herberghe. In Aalst en Dendermonde is er een speciale post in de rekening 'la france verité', in Ninove werden de composities bijgehouden in de rubriek 'diverses aventures' maar werd er wel telkens bij vermeld dat de veroordeling was uitgesproken tijdens de 'france verité'. De uitzondering is Geraardsbergen waar zoals gezegd geen dergelijke rubriek aanwezig is. Er is slechts één vermelding van een veroordeling maar deze is wel opmerkelijk: deze werd blijkbaar niet uitgesproken tijdens de waarheid en evenmin werd de beklaagde verbannen. Nerten van den Damme liep een
53
boete op van zes ponden parisis voor het houden van een 'mais hostel'.141 De verschillende benamingen die worden gegeven aan de bordelen verschillen hier en daar maar zijn in principe steeds synoniemen: mais/maulvais hostel, deshonneste hostel, remoureus hostel, indecent hostel. In enkele gevallen werden verzwarende omstandigheden toegevoegd. Een van de meest voorkomende is het feit dat er ook getrouwde mannen het bordeel bezochten. Andere vaak genoemde omstandigheden is dat er dikwijls onrusten waren die de buurt verstoorden, dat de prostitutie zowel 's nachts als overdag plaatsvond, enz. Zoals gezegd beschikken we via de baljuwsrekeningen enkel over composities van verbanningen en niet over informatie over de verbanningen op zich. De baljuw kon zelf beslissen in welke zaak hij een compositie afsloot en in welke niet. Het totale aantal uitgesproken verbanningen lag dus hoger dan het aantal composities dat tot ons is gekomen via de baljuwsrekeningen. We kunnen echter stellen dat in het geval van prostitutie de compositie eerder regel was dan uitzondering. Daarvoor hebben we twee argumenten. Ten eerste zijn er sporadisch enkele lijsten met ballingen toegevoegd aan de baljuwsrekeningen. Bij die ballingen zien we geen enkele keer een verbanning omwille van prostitutie. De andere misdrijven die worden opgesomd in de vragenlijst van de 'vrije waarheid' komen daar echter wel voor. Ten tweede lijkt de overheid allerminst vastbesloten om de prostitutie uit te roeien. Voor de vier steden zijn er ons immers 118 composities omwille van het houden van bordelen gekend. Bovendien zijn er recidivisten, veroordeelden die meer dan één keer voorkomen. Aechte Wouters werd in Aalst een eerste keer veroordeeld in 1424. Gezien het om een arme vrouw ging composeerde de baljuw voor 40 schellingen parisis.142 Het jaar nadien werd Aechte opnieuw veroordeeld tot dezelfde straf en ook de compositie bleef dezelfde. 143 Joris Staep, een eerste keer veroordeeld in 1459 betaalde toen een compositie van drie ponden, een jaar later kwam hij weg met slechts twee ponden.144 Lijsbet Lippens, die zelfs een 'zware' verbanning145 van drie jaar uit het Land van Aalst kreeg, betaalde in 1467 acht ponden om een jaar later amper zes ponden te betalen. Margriete Pints betaalde de eerste keer drie ponden in 1474, de tweede keer zes ponden in 1475 en de derde keer in 1478 drie ponden en zes
141 ARA, RK, Nr. 13552, f. 137 v°: “De Nerten van den Damme lequel fu jugié en l'amende de VI Lb. p. de avoir tenu mais hostel.” 142 ARA, RK, Nr. 13550, f. 95 v°: “De Aechte Wouters qui fu pourtraité condempné par lad(ite) verité de tenier mauvais hostel par nuit et par jour dont la pugnation soit le ban comme dess(usdit) [un an hors de la ville]. De ce receu par composi(tion) veu que c' est une povre femme: XL s.” Alle bedragen zijn uitgedrukt in 'Parisis', tenzij anders aangegeven. 143 ARA, RK, Nr. 13550, f. 112 v°: “De Aechte Wouters qui par ladite verité fu pourtraité et condempné de tenir mauvais hostel dont la pugnacion soit le ban comme dess(usdit). Receu par composi(tion) veu son povre estat et a le priere de bonnes gens: XL s.” 144 ARA, RK, Nr. 13553, f. 65 r°: “De Joris Staep le qel fu banni ung an hors leschevinage d' Alost sur ung oel davoir tenu mais hostel. Repardonné ledit ban pour III Lb.” en ARA, RK, Nr. 13553, f. 98 r°: “Item Joris Staep banni par la loy d' Alost ung an hors l' eschevinage d' Alost que d' avoir tenu mais hostel. Repardonné ledit ban pour II Lb.” 145 Cfr. infra
54
schellingen.146 Ook in Dendermonde kwamen dergelijke recidivisten voor. Bertelle de Cupere werd een eerste keer verbannen voor één jaar in 1469 en een tweede keer in 1474. De eerste keer betaalde ze acht ponden en het feit dat ze nadien gewoon hervalt blijkt geen probleem voor de baljuw: hij liet composeren voor minder dan de helft, 72 schellingen.147 Dit gezegd zijnde kunnen we niet meteen van een repressief beleid spreken. Recidivisten werden niet zwaarder gestraft maar kregen gewoon opnieuw een zelfde verbanning. Na die zelfde verbanning uitgesproken te hebben was de baljuw bovendien blijkbaar niet erg geneigd om af te zien van een compositie: hij inde vaak een lager bedrag dan na de eerste verbanning. In
Dendermonde
veroordelingen
kwamen,
voor van pooiers
habreyscepe genoemd.
148
in
tegenstelling
tot
de
andere
en koppelaarsters, respectievelijk
steden,
wel
putierscepe
en
De straf was dezelfde als voor het houden van een bordeel. Zoals
reeds gezegd moeten we bij het begrip putier, en blijkbaar ook bij habrey in de vrouwelijke vorm, al komt dit niet voor in de bewaard gebleven normatieve bronnen, een veelheid van betekenissen denken. Die kunnen gaan van een persoon die prostituees te werk stelde onder dwang en met geweld tot het afromen van een percentage van de inkomsten van de prostituees in ruil voor eventueel huisvesting en andere diensten. De lichte straf, die in contrast staat met de tienjarige verbanning en waarbij de dader bovendien nog in aanmerking kwam voor compositie, wijst er op dat het wellicht om een lichte vorm gaat. Zelfs de badstoven, een over het algemeen goed geïnstitutionaliseerde vorm van prostitutie en één die zijn plaats kende in het stedelijke weefsel, bleken niet vrij van vervolging. In Ninove werd de uitbaatster van een badstoof in 1440 veroordeeld wegens het houden van een bordeel. De uitbaatster kreeg dezelfde veroordeling en ook de compositiesom lag in de lijn van de andere composities.149 Het gaat hier echter om een uitzondering, nergens anders werden badstoven of uitbaters ervan door de baljuw vervolgd. Hoewel we over geen gegevens over de omstandigheden van de veroordeling beschikken, kunnen we er van uitgaan dat het hier gaat om het veroordelen van de 146 ARA, RK, Nr. 13554, f. 31 r°: “De Margriete Pints la quelle pour avoir tenu deshonneste hostelerie fu aussi banni ung an. Repardonné ledit ban pour III Lb.', ARA, RK, Nr. 13554, f. 41 v°: “De Margriete Pints accusée d'avoir tenu deshonneste hostelerie et avecq ce noyseuse et rioteuse en son voisinaige qui seroit le ban de trois ans se par loy fust jugié ce que nou repardonne ledit ban pour VI Lb.” en ARA, RK, 13554, f. 125 v°: “De Griete Pints laquelle estoit soupec(on)née d'avoir tenu deshonneste hostellerye que seroit le ban d'un an. Le bailli pour le milleur le composa pour III Lb. X s.”. 147 ARA, RK, Nr. 14363, f. 4 v°: “De Berthelin le Cupe(re) chargié d'avoir tenu mauvais logis et soustenu femmes dissolues” en ARA, RK, Nr. 14363, f. 54 r°: “Bertelle de Cupe(re) lequel avoit este banny ung an sur ung membre pour avoir soustenu femmes dissolues”. 148 Zie bijvoorbeeld: ARA, RK, Nr. 14356, f. 228 v°: “De Pieter vande Vessemen li quelz fu pourtraiz en ladite francque verité d'estre houlier c'est a dire en flamenc van putierscepe” en ARA, RK, Nr. 14358, f. 47 v°: “De Lijskin tGrushers laquelle fu pourtraiz en la francque verité et banni ung an hors la dite ville sur ung membre et lui donnant titele van habreyscepe”. 149 ARA, RK, 14290, f. 191 r°: “De Margriete, tenans les estuves audit lieu de Nieneve fu callaingiée et mise a loy d'avoir tenu mauvais hostel et jugié d'en bannir ung an hors l'eschevinage dudit lieu de Nieneve”.
55
uitwassen van de prostitutie. Indien de uitbaatster zich niet hield aan de stedelijke regels, waar we helaas niet over beschikken, dan kon de baljuw haar maar beter veroordelen als bordeelhoudster waardoor hij haar tot compositie kon dwingen en een geldsom kon innen.150 Kunnen we, gezien de permissieve politiek die de overheid voerde, spreken van een fiscalisering van de prostitutie zoals dat ook in andere steden reeds bleek? De gemiddelde geïnde compositiesom lag net onder de 4 Lb. par. De variaties waren echter groot. De bovengrens lag op 21 Lb. 12 s. par. en de ondergrens op 1 Lb. 12 s. par. We moeten de verzachtende omstandigheden die de baljuw noteerde echter met een korrel zout nemen. Het waren eerder administratieve formaliteiten dan dat ze de reële situatie weerspiegelen. Anders dan het geval was bij zelfmoord zien we hier de compositiesom vaak zakken tot 40 s. par., of lager, in combinatie met de vermelding dat de som werd afgezwakt veu son (tres) povre estat.151 Wanneer we dit afzetten ten opzichte van het dagloon van een metselaar uit Geraardsbergen, dat 6 gr. Vlaams ofwel 72 d. par. bedroeg, dan zien we dat deze gemiddelde som iets meer dan 6 daglonen van een metselaar bedroeg (40 s. par.= 480 d. par.).152 We kunnen ons baseren op de cijfers van Guy Dupont en Peter Schuster dat een bordeelbezoek ongeveer een half dagloon van een geschoold ambachtsman bedroeg.153 Indien we er van uit gaan dat een prostituee deze som minstens één keer per dag inde dan kunnen we concluderen dat de boete hoogstens een maandloon van een prostituee bedroeg. Gemiddeld kunnen we dus spreken van ongeveer een 10% van het totale inkomen per jaar dat werd geïnd door de baljuw. Het feit dat verschillende van de veroordeelde bordeelhouders blijkbaar niet in staat waren om deze sommen te betalen toont aan dat deze fiscalisering een niet onaanzienlijke impact had op de financiën van de bordeelhouders. De vele variaties die de som kende is wellicht te wijten aan het feit dat de baljuw steeds probeerde zoveel mogelijk uit de brand te slepen. Zoals we nog zullen zien bij het overheidsbeleid op het vlak van zelfmoord werd dit beleid aangemoedigd door de rekenkamer. Indien een bordeelhouder welvarender was of hij of zij had meer prostituees in dienst dan andere dan werd de som opgetrokken. Omgekeerd werd de som afgezwakt indien de bordeelhouders niet vermogend genoeg waren om de gemiddelde som van 4 Lb. par. te betalen. In verhouding tot de andere inkomsten die de baljuw verwierf, waren deze 150 Vergelijk Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 55-56 waar gedurende een korte periode ook uitbaters van badstoven werden beboet. Ze kregen daarbij dezelfde boete als de bordeelhouders en de boete verwijst naar een bestaande regelgeving van de stad die evenmin bewaard is. 151 Zie bijvoorbeeld ARA, RK, Nr. 13549, f. 207 v°. De voorbeelden zijn legio. 152 Scholliers (E.), “Lonen in steden en dorpen van Oost-Vlaanderen (XVe-XVIIe eeuw)”, in: Verlinden (C.) et al. (eds.), Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, Deel II: XIVeXIXe eeuw, A. Vlaanderen, Brugge, De Tempel, 1965, p. 531. 153 Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 126.
56
inkomsten echter weinig beduidend. Het feit dat deze in totaal niet zo belangrijk waren toont nogmaals aan hoe zeer de baljuw bereid was om een compositie af te sluiten met de bordeeluitbaters. De baljuw liet de boete zakken in verhouding tot de welvaart van de veroordeelde om toch maar te kunnen composeren. Wanneer we in het achterhoofd houden dat de baljuw van Aalst en Geraardsbergen een jaarwedde had van 120 Lb. par. dan wordt het meteen duidelijk dat composities van rond de 4 Lb. par., waarvan er hoogstens enkele per jaar plaatsvonden voor wat bordeeluitbaters betreft, onbeduidend zijn voor de kas van de baljuw. De vergelijking met de wedde van de baljuw is niet irrelevant: de baljuw betaalde zichzelf uit door zijn loon af te houden van zijn eigen kas. Zijn wedde werd dan ook bij elke rekening netjes genoteerd bij de uitgaven.154 4.3.2 Openbare orde Nochtans had de overheid alle middelen in handen om deze bordelen uit de stad te weren. Men kon er voor opteren om geen compositie toe te staan. Men kon eventueel ook een zware verbanning aan de uitbaters opleggen. Zo bestond er immers een verbanning van drie jaar uit de stad Aalst voor personen die de openbare orde verstoorden. Deze uitspraak werd echter ook gebruikt bij bordeeluitbaters zoals reeds bleek uit het geval Lijsbet Lippens. Zij kreeg een zware verbanning van drie jaar uit het Land van Aalst ten opzichte van de normale termijn van één jaar en de normale omschrijving van het schependom Aalst in plaats van de kasselrij. Te Aalst dook deze straf een eerste keer op in het jaar 1460.155 Ze zou vervolgens blijven bestaan, naast de gebruikelijke verbanning van één jaar. Dit kan wijzen op een strengere bestraffing van overheidswege maar zoals in het geval van Lijsbet is aangetoond, werd ook deze bestraffing vlot gecomposeerd, zelfs bij herhaling. Uit het woordgebruik op zich en de vermeldingen van wat we verzwarende omstandigheden kunnen noemen, kunnen we geen duidelijk verschil met andere zaken opmaken. De baljuw van Ninove was vaak minder spaarzaam met informatie omtrent de verschillende zaken. Ook hij sprak soms verbanningen uit van drie jaar uit, in zijn geval verbanningen uit de heerlijkheid van Ninove. De redenen voor deze zwaardere bestraffing zijn divers. In tegenstelling tot in Aalst en Dendermonde sprak hij zelfs een zwaardere verbanning uit voor een recidive.156 Uit de overige zaken blijkt dat de baljuw vooral de uitwassen wou aanpakken en dan vooral die gevallen waar de zogenaamde bonnes gens last van hadden. De gevallen waar er meer informatie beschikbaar is, liegen er niet om: estre rioteux, desho(n)neuré les enfans des bonnes
154 Van Rompaey (J.), Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen, p. 165. 155 ARA, RK, Nr. 13553, f. 97 v°: “Item Cormille Merghaert et sa femme banni chacun trois ans hors le pays d' Alost que d' avoir tenu mais hostel aiant herbergié gens mariés avec autres gens”. 156 ARA, RK, Nr. 14288, f. 152 r°: “Bette sKetelbuters fu jugié de bannir III ans hors de la seignorie de Nie(ne)ve pour ce que ault(re) fois avoit esté bannie de tenir malvez hostel de fe(m)mes mariés et d'aultres”.
57
gens, d'avoir tenu maulvais et indecent hostel de gens mariez et des enffans […] des bonnes gens , enz.157 Gaat het hier om een strenger beleid? Het lijkt aannemelijk wanneer we twee composities vermelden uit 1481. Twee weduwen werden in dat jaar vermeld in de baljuwsrekening van Aalst en Geraardsbergen, niet omwille van een deshonneste hostel maar omwille van het leiden van een deshonneste vie, omdat ze leven van het plaisir entre homme et femme. In het eerste geval werd geen termijn van verbanning genoteerd, in het tweede geval ging het om een verbanning van drie jaar uit het Land van Aalst.158 Verder zijn er geen veroordelingen voor de prostitutie op zich.159 Het kan wijzen op een aanzet tot een strengere aanpak. Het lijkt ons echter waarschijnlijker dat het slechts om een strenger beleid gaat om de uitwassen van de prostitutie af te straffen. Gezien het feit dat de zware verbanning in Ninove werd gebruikt tegen vooral ordeverstoringen en de parallel met de straf die zoals we weten stond op het verstoren van de openbare orde, lijkt dit het doel te zijn van deze zwaardere straffen. Gezien het feit dat de baljuwsrekeningen geen informatie geven over de omstandigheden van de veroordeling is het onmogelijk om hierover een definitieve uitspraak te doen. Als verzwarende omstandigheid werd er immers vaak gewezen op het feit dat er heel wat overlast was voor de omgeving. Zeker wanneer dat in een zogenaamde 'goede buurt' was, kwamen daar klachten van de buurtbewoners van zoals blijkt uit de getuigenverhoren na de vechtpartij waarbij de prostituee Maeyen Staeyen betrokken was (cfr. infra).160 De baljuw moest dan ook verschillende keren optreden tegen vechtpartijen en diefstallen waar prostituees of stoofuitbaters bij betrokken waren.161 Uit het beperkte aantal vermeldingen kunnen we geen conclusies trekken over een langere termijn maar een verhoging van de druk op de openbare orde kan de oorzaak geweest zijn van een scherper toezicht op de prostitutie. Dat de verklaring van de zwaardere verbanning van drie jaar in deze verstoring van de openbare orde ligt wordt duidelijk wanneer we de veroordelingen van Trude 157 ARA, RK, Nr. 14290, f. 85 v°: “De Aliisse Sweenders et sa fille lesquels en la francq(ue) verité tenue a Nieneve ou mois de March l'an mil IIIIc XXVIII furent pourtrais et accuséz d'estre rioteux et rebelles en leur voisinage et semblablement d'avoir tenu indecent hostel”, ARA, RK, f. 105 r°: “De Elizabeth Stevemins laquelle en la dite franque verité fu poutraité et accusée d'avoir tenu indecent hostel et d'avoir deceu et desho(n)neuré les enfans des bonn(es) gens et pour ce jugié a ba(n)nir trois ans hors la dicte ville et seignour(ie) de Nieneve” en ARA, RK, 14290, f. 3 r°: “De Aquete Frans laquelle en la francque verité tenue a Nieneve ou mois de march darr(ain) passé fu jugié a ba(n)nir trois ans hors la ville et seignoir(ie) de Nie(ne)ve d'avoir tenu maulvais et indecent hostel de gens mariez et des enffans et messaiges des bonn(es) gens”. 158 ARA, RK, Nr. 13554, f. 158 r°: “De Jacquemine, vesve Jeromme Morin, la quelle estoit soupeconnée d'avoir esté et mené deshonneste vie pourquoy il en vient de plaisir entre homme et femme quie seroit le ban” en ARA, RK, 13554, f. 158 r°: “De Janne […] la quelle pour avoir esté pareillement de deshonneste soie parquoy en vient des plaisir entre homme et femme fut bannie III ans hors du pays d'Alost.”. 159 Er zijn wel meerdere vermeldingen van deshonneste vie maar het gaat hier zowel om mannen als om vrouwen. Bovendien lijken we uit verschillende zaken te kunnen afleiden dat het hier gaat om verschillende vormen van seksuele losbandigheid zoals concubinage en niet noodzakelijk prostitutie. 160 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 860, f. 67 v°-f. 68 r°. 161 Zie bijvoorbeeld ARA, RK, Nr. 13551, f. 23 r°.
58
Lanchals bekijken. Zij werd in 1414 een jaar verbannen uit Ninove voor het houden van een bordeel, een straf die de baljuw uiteraard composeerde, gezien haar armoede, voor slechts 40 s. par.162 Twee jaar later werd ze nogmaals verbannen maar deze keer drie jaar omdat ze spanningen veroorzaakte in haar buurt.163 Het houden van een bordeel komt deze keer niet voor in de uitspraak. Uit het gewoonterecht van Aalst blijkt inderdaad dat er op het verstoren van de openbare orde een verbanning van drie jaar stond. 164 Het was wellicht vooral deze overlast waarmee de omwonenden worstelden en die ze aanklaagden bij de 'vrije waarheden', en niet zozeer de prostitutie op zich, laat staan het houden van een 'quade herberghe'. Het feit dat deze zwaardere straffen pas in de tweede helft van de vijftiende eeuw naar voor komen, schetst een vertekend beeld aangezien we enkel die verbanningen over drie jaar kunnen identificeren waar het houden van een bordeel ook effectief werd vermeld. Alle andere verbanningen van drie jaar kunnen we niet identificeren als het verstoren van de openbare orde vanwege een bordeel. Het toont in elk geval dat de omwonenden de overlast van de bordelen ook daadwerkelijk aanklaagden tijdens de 'vrije waarheden'. Een repressiever beleid aan het einde van de vijftiende eeuw, een fenomeen dat Guy Dupont met een fin de siècle-gevoel heeft betiteld aangezien in Brugge werd opgetreden tegen de immoraliteit van bepaalde vormen van prostitutie, kan ook hier het geval geweest zijn.165 Niets wijst er echter op dat dit effectief het geval was. Nergens wordt er expliciet verwezen naar een strengere aanpak met betrekking tot de immoraliteit van bepaalde vormen van prostitutie. We kunnen bijvoorbeeld verwijzen naar de moeder uit Haaltert die werd veroordeeld als uitbater van een bordeel waarin haar twee dochters werkzaam waren. Noch uit het discours van de baljuw, noch uit de afhandeling van de zaak blijkt een strengere aanpak of een veroordeling van deze als immoreel beschouwde vorm van prostitutie.166 Zonder extra informatie over de omstandigheden van de veroordeling is het echter moeilijk om hierover uitspraak te doen.
162 ARA, RK, Nr. 14289, f. 205 r°: “De Trude Lanchals la quelle fu pourtraite et accusée en la darr(ain) francque verité tenue audit lieu de Nieneve de tenir malvais hostel et pour ce jugié a bannir ung an hors de la seignorie de Nieneve quitié ledit ban a la priere de bonn(es) gens veu que elle est povre femme pour XL s.”. 163 ARA, RK, Nr. 14289, f. 214 v°: “De Trude Lanchals laquelle fu pourtraite et accusée en la dite
francq verité de faire tenseries en sa voysinage et pour ce jugié a bannir III ans hors de la dite seignourie pour ce que aultrefois elle ait esté bannie ung an le laissa composer pour ce qu'elle est tres povre femme et que a paines elle n'a de quoy vivre pour XXXIII s.”.
164 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 450. 165 Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 70-80. 166 ARA, RK, Nr. 14288, f. 113 r°: “Bette sGrut(er)s fu ba(n)nie un an hors de la terre de Haelt(er)t de tenir malvais hostel de ses deux filles qui sont folles fenies. Pais dudit ban pour ce qu'elle est tres povre fe(m)me et que la cause et title de son ban fu pour ses filles qu'elle herbergoit pour: XLVIII s.”
59
4.4
Zelfmoord
4.4.1 Meedogenloze geldhonger In de baljuwsrekeningen kunnen we op drie verschillende plaatsen informatie vinden over zelfmoord. De eerste vorm waaronder de zelfmoord voorkomt in de rekeningen is net als bij andere misdaden de compositie. De nabestaanden konden immers een compositie afsluiten met de baljuw om zo de terechtstelling van het lijk te voorkomen en eventueel toestemming te krijgen om het lijk te begraven. Deze composities vinden we het meest terug in de categorie diverses aventures. De twee andere vormen waaronder het voorkomt
zijn
eigen
aan
de
in
de
laatmiddeleeuwse
samenleving
als
misdaad
geformuleerde zelfdoding. Zoals gezegd bestond de straf uit twee delen: enerzijds de confiscatie van de goederen van de zelfmoordenaar en anderzijds de terechtstelling van het lichaam. De confiscatie gold niet voor iedereen: de inwoners van Aalst waren vrijgesteld van confiscatie. De poorters van Dendermonde waren dit ook, maar slechts vanaf 1477. Bovendien beschikken we over geen enkele zaak die dateerde van na het verkrijgen van dit privilege. De confiscatie werd uiteraard bij de inkomsten gerekend en meestal ingeschreven in een aparte post confiscations, de terechtstelling van het lichaam bracht kosten met zich mee die, vaak in zekere mate gedetailleerd, werden beschreven bij de uitgaven van de baljuw. Ten opzichte van prostitutie zijn de financiële belangen bij zelfmoord veel groter. Dat hangt voornamelijk samen met de confiscatie, waar de privileges dat niet verhinderden. Het confisqueren van de goederen kon behoorlijk wat opbrengen voor de baljuw, uiteraard afhankelijk van de welvaart van de zelfmoordenaar. Bovendien kon de baljuw trachten de nabestaanden een compositie op te dringen. In dat geval was het devies van de rekenkamer zoals gezegd: alzo vele as hij zoude conen gecrighen. Hoeveel dat bedroeg was afhankelijk van een aantal factoren. Het belangrijkste was natuurlijk de welvaart van de nabestaanden. Hij kon slechts zoveel eisen als binnen de mogelijkheden van de nabestaanden lag, aangezien een compositie een onderlinge overeenkomst inhield. Ten tweede was de baljuw afhankelijk van in hoeverre de nabestaanden bereid waren grof geld op tafel te leggen om zo een groter deel van de terechtstelling af te kopen. Men kon er voor opteren om slechts de duur van de terechtstelling in te korten. Na de sleping van het lichaam bleef het immers enkele dagen en nachten openbaar hangen zodat iedereen de
schande
kon
vernemen.
Meer
vermogende
nabestaanden
konden
echter
de
terechtstelling in zijn geheel afkopen. Een laatste mogelijkheid was de compositie om de zelfmoordenaar alsnog te mogen begraven in gewijde grond. Het spreekt voor zich dat het bedrag hoger lag, naarmate de nabestaanden bereid waren om een groter deel van de bestraffing af te kopen.
60
Wanneer Johan Stratinc in 1428 zichzelf had verdronken in de grachten van de stad dan waren de nabestaanden er als de kippen bij om de baljuw duidelijk te maken dat de inwoners van Aalst het privilege van 1414 van Jan zonder Vrees genieten en aldus vrij zijn van confiscatie. De baljuw, die door dat privilege behoorlijk wat inkomsten misliep, zag af van de terechtstelling en stond de familie en vrienden toe het lichaam te begraven. Hierdoor kon hij alsnog inkomsten verzamelen: de vrienden en magen betaalden maar liefst 84 ponden voor deze compositie.167 Wanneer Katerine Martins zich ophing dan betaalden haar vrienden zelfs 100 ponden om haar lichaam te mogen begraven. 168 Adriaen van Asterbeke, die zichzelf de keel oversneed in 1463, kreeg postuum de steun van de schepenen van Geraardsbergen, aangezien hij jarenlang dienaar was geweest van de stad. Zij kwamen hun trouwe dienaar een laatste keer steunen door zijn zaak te bepleiten bij de baljuw. Deze ging ermee akkoord om het lichaam niet terecht te stellen en hij stond ook de begraving toe. Hij zag ook af van de confiscatie. Op dat moment kwam het echte motief van de baljuw naar boven. Van de roerende goederen die hij had geconfisqueerd kon hij amper de schulden betalen die Adriaen had opgebouwd. Om zichzelf de moeite te besparen probeerde hij vervolgens het maximale eruit te halen: hij schold de terechtstelling kwijt en hij liet de geconfisqueerde goederen terugkopen door de nabestaanden. Gezien de schulden waren zij uiteraard niet in staat veel te betalen, het leverde de baljuw 60 ponden op.169 We kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat de baljuw meer begaan was met het feit dat hij enkel schulden kon confisqueren dan met het feit dat het om een ex-dienaar van de stad ging. Na de zelfmoord van Johan Losscart, die zich in Aalst in een waterput had gegooid, was de baljuw zo nobel om af te zien van de terechtstelling. Hij deed dat uit medelijden met de kleine kinderen die de zelfmoordenaar achterlaat en gezien het feit dat deze altijd een goede burger was geweest en dat de zelfmoord een gevolg is van een faulte de sens. Aangezien zijn vrienden vroegen om af te zien van de terechtstelling liet hij het lijk begraven pour l'onneur de ses amis et parens. Die 167 ARA, RK, Nr. 13550, f. 187 v°: “De Gille Willems dit de Raffelghem et Symon Meestrejans, comme parens et amis de feu Jehan Stratinc qui par desesperacion estoit party de son lit et lui laissié cheir es fossez de la ville ou il fu trouvé mort et noyé aux quelz parens apres ce qu'ilz avoient fait app(ar)oir au bailli que les bourgois a bourgesses demorans et alant de vie a trespas en lad(it)e ville sont franc en confiscation de biens tant de conspiracion comme autrement de quelque fait ou delict quilz commettent par vertu de certeins previleges nouvellement et du temps de feu de noble memoire le duc Jehan, derain trespassé, cui dieux pardonist, acquisés par les eschevins, manans et habitans dalost. Fu accordé de lever et enterrer ledit noyé sens en feire justice comme en tel cas eust appartenu moyennant quilz payerent dudit ottroye et licence au proufit de monsieur veu la faculté des biens de lui de mouvez et qu'il n'avoit nulz enfans ne prochains amis de linage la somme de VII Lb. g. qui valent IIIIxx IIII Lb.”. 168 ARA, RK, Nr. 13552, f. 22 v°: “De Katerine Martins, femme de feu maistre Adriaen le Mets, laquelle se pend par desperacion prins en grace par ce que le bailli accordoit aux amis dicelle terre pour l'enfoiier et aussi par ladvis de mess. des comptes comme appartient par leur cedule pour C Lb.”. 169 ARA, RK, Nr. 13553, f. 196 v°: “De Adriaen van Asterbeke lequel par desperacion coupa liniersives la gorge et pour quoy ledit bailli ou nom de mons. mist main a ses biens meubles et cathelz et avoit […] de faire pendre le corps en une forcque mais a la priiere des eschevins de Gramont et autres bonnes gens veu que ledit Adriaen avoit esté longtemps serviteur de la ville et alors c'estoit le bailli sentant aussi quil devoit beaucoup de debtes qu'il eust soulx paier desdis cathelz fist consentement pour l'onneur de la ville de laissie faire ledit corps enterré et laissa rachatter lesdit meubles et cathels avecq la charge de debtes tout ensemble pour la somme de LX Lb.”.
61
vrienden moesten, ondanks de vele verzachtende omstandigheden met 320 Lb. par. over de brug komen.170 Tot wat de baljuws in staat waren, blijkt pas wanneer een gegoede inwoner van Ninove zich in de Dender wierp. Helaas voor de nabestaanden van Roeland van Compostelle, die in 1416 schepen was geweest van Ninove, hadden de schepenen van Ninove geen vrijstelling van confiscatie gekocht van de graaf.171 Gezien de schande die het zou betekenen voor de schepenbank van Ninove wanneer een oud-schepen publiekelijk zou terechtgesteld worden, mocht de weduwe de terechtstelling afkopen voor 168 ponden, die ze in twee termijnen mocht betalen, de eerste in januari 1419, de tweede in mei van datzelfde jaar.172 De confiscatie werd eveneens uitgesteld tot in mei.173 Gezien het erfrecht in deze gebieden had de baljuw slechts recht op de helft van de roerende goederen van Roeland. De tegoeden die Roeland nog had, samen met de roerende goederen van zijn verblijfplaats, brachten voor de baljuw 192 ponden op. Ook hier stond hij de betaling toe in twee termijnen, de eerste in mei, de tweede in september.174 De weduwe, die intussen reeds 360 ponden had betaald om de schande te vermijden en om de helft van de gemeenschappelijke eigendom die ze had met haar echtgenoot, waaronder het huis dat ze bewoonde, niet in vreemde handen te zien overgaan, was stilaan in een financiële nachtmerrie beland. Alsof dat nog niet genoeg was, wilde de baljuw vervolgens een kwart 170 ARA, RK, Nr. 13557, f. 2 r°: “De Jehan Losscart lequel par desperation et par temptation de l'ennemy s'estoit noyé en ung puis d'eauwe par quoy le bailly avoit droit et puissance de mettre le corps a justice mais aiant regard, consideration et pitié sur l'advenue du cas et sur les petiz enfans demourez apres lui aussi qu'il avoit esté tout son tomps ung bon preudho(m)me et ho(m)me de bien. Et mesmement que les amis [f. 2 v°] de lui requisrent grace en lieu de regeur de justice, considerant aussi que icellui cas estoit advenu par faulte de sens. Il leur laissa ledit corps fonir en terre pour l'onneur de ses amis et parens en prenant au prouffit de mons(igneu)r la so(m)me de IIIc XX Lb.”. 171 Vangassen (H.), Geschiedenis van Ninove, Ninove, De Toren, v. 1, 1949, p. 614. 172 ARA, RK, Nr. 14289, f. 253 r°: “De la vesve et hoirs de feu Rolland de Compostelle lequel par maise desespaure se noya et prynst sa vie parquoy ledit bailli […] avoir fait justiciier le corps par telle justice que ad ce appartient pais pour tant que ledit Rolland en son vivant fu eschevin de la ville de Nieneve et que la loy d'icelle ville en eust en blamé et vituperé le bailli a la tres instante pryere desdiz eschevins pour bonne prestacion par luy faite pour la dius d'iceulx eschevins affin que ne luy portast […] aucuns pour advenir a la confiscacion des biens demourez apres luy fist composicion et cessa de faire faire le dite justice pour et parmy le pris et somme de IIIIxx couronnes d'or a payer la moitye a ce pr(ese)nt compte et l'autre moitye au compte de may aprez ens(ieven)t pour ce ycy pour ce p(rese)nt compte XL couronnes que valen IIIIxx IIII Lb.”. Zie ARA, RK, Nr. 14289, f. 256 v° voor het tweede deel van de betaling. 173 ARA, RK, Nr. 14289, f. 253 r°: In margine: “Item de la confiscacion des biens dudit biens dudit
feu Rolland seracompte au compte ens(uivant) et aultrement pour confiscacion d'aultre biens neant.”
174 ARA, RK, Nr. 14289, f. 256 v°: “De la vesve et hoirs dudit feu Rolland de Compostelle pour certaines debtes a luy deues montans a la somme de seze livres de groz peu plus ou mains desquelles monseigneur doit avoir et lever la moitié ass(avoir) huit livres de groz mais pour tant que icelles debtes n'a encore esté receu que environ la moitié et que les personnes qui les doivent de pluis(ieur)s parties ont long terme et jour de paier parquoy on ne les peut encore exsecuter. Receu pour la moitié de la part de monseigneur XLVIII Lb.”. ARA, RK, Nr. 14289, f. 257 r°: “Item de la dite vesve et hoirs dudit feu Rolland pour la moitié des meubles et catelz de l'ospice d'icellui Rolland confisquiez envers mondit seigneur lesquelz en prince des eschevins de la ville de Nieneve par certaines personnes commis par leur serment a prisier telz biens et de semblable condicion furent taxez et prisiez a la somme de huit livres de groz pour la part de monseigneur dont la dite vesve avoit et a obtenu jour a paier les quatre livres de groz a ce present compte et aultres quatre livre au compte de septembre ens(uivent). Pour ce ycy pour ce compte IIII livres de groz qui valent XLVIII Lb.”. Voor het tweede deel van de betalingen zie ARA, RK, Nr. 14289, f. 267 v°.
62
van een huis confisqueren, aangezien Roeland slechts de helft van het huis in eigendom had, alsook een bunder en 36 roeden grond, iets meer dan 1,3 hectaren, in Denderhoutem.175 Het kwart van een huis kocht de weduwe zelf terug en ze kreeg, door tussenkomst van de schepenen, uitstel van betaling tot de volgende rekening pour les tres grans charges quelle a a soustenir tant pour la solucion des payemens devant declairé comme en pluis(ieur)s aultres maine(men)s. Het medelijden dat de baljuw op aangeven van de schepenen ten toon spreidde, viel echter licht uit. Op de grond in Denderhoutem had de weduwe immers een erfrente, maar die wou de baljuw haar weigeren om die te noteren in de eigen rekening.176 Het kwam uiteindelijk tot een proces voor de schepenbank van Ninove waarop de weduwe haar gelijk kreeg. De laatste inning, van de verkoop van de grond en van het kwart van het genoemde huis, gebeurde in november ter waarde van respectievelijk 60 en 36 ponden.177 Toen Elysabeth, de zus van de zelfmoordenaar, een achterstallige schuld kwam opeisen bij de weduwe van Roeland betaalde deze de helft van die schuld en verwees ze haar schoonzus naar de baljuw, die immers de helft van de bezittingen had geconfisqueerd. Volledig in de lijn van zijn beleid weigerde die de helft van de schuld te betalen. Elysabeth spande een proces aan voor de schepenbank die, gezien de complexiteit van het hele dossier, zich geen uitweg wisten en haar doorverwezen naar de schepenen van Geraardsbergen. Die schepenen verwezen haar op hun beurt door naar de schepenbank van Gent die uiteindelijk in het nadeel van de baljuw vonnist. De baljuw betaalde dan ook 98 ponden en twee schellingen.178 De baljuw van Aalst en 175 1 bunder kwam overeen met 400 roeden, waarmee de totale oppervlakte op 436 roeden komt. Een roede kwam overeen met 0,00307456 wat de totale oppervlakte op 1,34050816 brengt. Zie Vandewalle (P.), Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg, Gent, Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1984, p. 61. 176 ARA, RK, Nr. 14289, f. 257 r°: “Item si est yssu a mondit seigneur le quart de la maison (pour ce qu'il navoit que la moitié en ladite maison) la le dit feu Rolland souloit demourez le quel par lesdiz jurez fu taxe et prisié a la somme de trois livres de groz et ainsi est vendu a la dite vesve dont pour les tres grans charges quelle a asoustenir tant pour la solucion des payemens devant declairé comme en pluis(ieur)s aultres maine(men)s le dit bailli a la priiere des eschevins de Nieneve et aussi par consideracion de ce que dit est luy a consenty jour de paier au compte de janvier proch(ain) venant et pour ce n'en est ycy compté […] Item et pareillement est yssu a mondit seigneur ung bonnier de de terre XXXVI verge moins gissans en la paroche de Tenrehouthem auquel la dite vesve maintient avoir sa viaige que le dit bailli luy veult niier. Et pour tant que question en doit advenir par loy ycelles terres ne sont encores vendues et pour ce d'icelles n'est ycy compté.”. 177 ARA, RK, Nr. 14289, f. 271 r°: “Ainssi de la vesve de feu Rolland de Compostelle pour le quart de la maison la ledit feu Rolland souloit demourez lequel entre les aultres biens dont ledit bailli a rendu compte fu confisquié par la desperacion d'icelluy Rolland lequel quart de maison fu vendu a la dite vesve comme il appartient pour le compte precedent trois livres de groz qui valent XXXVI Lb. Item et pareillement est yssu a mondit seigneur par la desperacion du dit Rolland ung bonnier de terre XXXVI verges monis gissant en la paroche de Tenrehouthem auquel la dite vesve a obtenu par loy sa vyage et au sourplus est ledit bonnier de terre vendu au prouffit de monseigneur pour trois criz de moustier faiz en l'eglise de Houthem [Denderhoutem] et est demouré par la tondeille comme au plus offrant a Adriaen de Ghinderachter pour la somme de cinq livres de gros qui valent LX Lb.”. Zie ook ARA, RK, Nr. 14289, f. 267 r° en 267 v°. 178 ARA, RK, Nr. 14289, f. 273 r°: “Assavoir comme feu Rolland de Compostella par maise desperance se noya pourquoy ledit bailli a eu et leve comme confisquiez tous ses biens estans es metes de ses offices dont il a rendu compte ainsi qu'il appartient et que par yceulx comptes il peut apparoir. Et il soit ainsi que ledit fu Rolland en son vivant se obliga sur tous ses biens et moru obligiez envers demois(elle) Elysabeth [f. 273 v°] de Compostelle sa seur en la somme de cent couronnes d'or comme il est apparu par certaine obligation soubz son seel et aussi soubz le seel de prevost de l'abbié de Nieneve que la dite demois(elle) Elysabeth en eut pardevers elle. Par la quelle obligacion
63
Geraardsbergen, die intussen mee op de kar was gesprongen omwille van een erfrente die de zelfmoordenaar had te Geraardsbergen, was ook gebonden door dit vonnis en zag zijn inkomsten dalen aangezien hij een deel ervan moest uitbetalen aan schulden. Hij hield uiteindelijk slechts zes ponden over aan het hele voorval.179 Wanneer we de eindbalans opmaken dan zien we dat de baljuw van Ninove aan deze zaak 357 ponden en 18 schellingen heeft overgehouden. We kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat de baljuw in deze, en in de vorige zaken die we hier kort hebben geschetst, een meedogenloze en onverzadigbare geldhonger had. Zelfs de zogenaamde verzachtende omstandigheden, zoals bijvoorbeeld ziekte, lijken maar een excuus om een compositie te kunnen opleggen aan de nabestaanden, om op die manier uitgaven te kunnen omzetten in inkomsten, zoals al bleek uit de vorige voorbeelden waarbij een resem verzachtende omstandigheden van de tafel werden geveegd door de baljuw, voor een compositie van 320 ponden. De erfgenamen van Pieter Bonaert, die zelfmoord pleegde uit ziekte, betaalden slechts twaalf ponden om af te zien van de terechtstelling. Dat de baljuw niet volledig vergevingsgezind was blijkt echter uit het feit dat de bezittingen toch werden geconfisqueerd.180 De lage compositiesom was misschien eerder te wijten aan de lage welvaart van de nabestaanden dan aan een oprechte kwijtschelding: net als anderen moesten ze betalen om af te zien van de terechtstelling en net als bij andere zelfmoorden werden de bezittingen van de zelfmoordenaar geconfisqueerd. De baljuw die door een zelfmoord een perfect middel in handen had om zijn rekeningen serieus te spijzen, kende weinig genade. Indien iemand zelfmoord pleegde uit ziekte dan betekende dit voor de baljuw enkel een verantwoording om een compositie op te leggen. In zijn functie moest hij immers een keuze maken. Hij kon kiezen voor het publiekelijk terechtstellen om zo een afschrikkingseffect te creëren voor de hele stad, of hij elle est venue demander sa dite debte dont la vesve dudit Rolland se deffendi de payer plus que la mpoitié d'icelle pour ce que elle n'a obtenu que la moitié des biens. Et pour tant que ledit bailli ou nom de monseigneur se opposa de payer aucune debte de tels ou semblables biens ainsi confisquiez s'en est mené certaine com(po)sition de plait avant la loy de Nieneve. Et tant oye la relacion dudit bailli a cause de son office et la deffence de la dite demois(elle) Elysabeth en fu procédé que les eschevins de la dite ville de Nieneve jugerent qu'ilz non estoient si saiges pour donner jugement qu'il non prinrent leur chief aux eschevins de la ville de Gra(n)tmont et pareillement ceulx de Gra(n)tmont n'en feurent si saiges qu'ilz n'en comprinrent leur chief. Assi par devant les eschevins de la ville de Gand lesquelz donnerent en jugement que tous les biens dudit feu Rolland payeroyent debte et que les frais et despens fais pour la poursieute dudit plait ilz payeroient a moitié. Par virtu duquel jugement il a convenu audit bailli payer debte selonc quantité de biens qu'il eut levé comme confisquiez dont la part et portion monta a la somme de XXXIII couronnes d'or et pour la moitié des frais et despens faiz pour ledit plait XXIIII escus de Flandre montant ensemble IIIIxx XVIII Lb. II s.”. 179 ARA, RK, Nr. 13549, f. 260 r°. 180 ARA, RK, Nr. 14362, f. 93 v°: “Item receu des hoirs de ung nommé Pieter Bonaert lequel fu ung povre homme maladieux de la malade Saint Jehan ou Saint Cornelle le quel quant la maladie ly prinst chey en ung euwe ou il noya et pour avont donné consent auxdit hoirs de feu leurs volenté du corps receu ou prouffiit de mondit seigneur XII Lb.”.
64
kon een compositie toestaan om op die manier zijn kas te spijzen. Dat laatste kunnen we beschouwen als een dubbel voordeel voor de baljuw: de uitgaven voor de terechtstelling vielen weg en werden vervangen door de inkomsten van de compositie. Bij het nemen van een beslissing moest de baljuw een afweging maken tussen de voordelen van de compositie en die van de terechtstelling. Vooral het financiële aspect was daarbij van belang. Vaak hing het af van de economisch-sociale achtergrond van de zelfmoordenaar en zijn nabestaanden. Indien de zelfmoordenaar tot de stedelijke sociale toplaag behoorde dan waren deze vaak bereid om extra diep in de buidel te tasten om zich de schande die aan de terechtstelling verbonden was te besparen. Bovendien hadden zij ook het vermogen om dat te doen. Bij de lagere sociale klassen was de situatie voor de baljuw financieel minder interessant. Wilden de nabestaanden er alsnog goed van afkomen dan waren ze afhankelijk van de goodwill van de baljuw, die eventueel kon beïnvloed worden door bijvoorbeeld ziekte van de dader. Uiteraard willen we in geen geval de indruk wekken dat het gaat om een tweedeling waarbij de meer welstellenden konden rekenen op een compositie en vice versa. Zoals gezegd lag de eindbeslissing van de compositie steeds bij de baljuw die er ook voor opteren kon om een sociaal belangrijk persoon publiekelijk terecht te stellen, omdat de impact van een dergelijke terechtstelling op het moreel van de stedelingen uiteraard veel groter was. Het is ons enkel te doen om het blootleggen van de motivatie achter de beslissingen van de baljuw en de afweging die gespeeld moet hebben bij een zelfdoding. Niet enkel de sociaal-economische toestand hebben op zijn beslissing een invloed gehad, ook heel wat andere factoren speelden hierin mee. Het beleid is misschien nog het best te illustreren aan de hand van het voorbeeld van de baljuw van Aalst. Slechts in één zaak had hij het recht om een confiscatie uit te voeren aangezien de zelfmoordenaar buiten de poorten van Aalst woonde.181 Hij leek het gebrek aan confiscaties te willen compenseren toen hij de bezittingen van Johan Ebins uit Haaltert in beslag trachtte te nemen. Een compositie afsluiten voor de terechtstelling had dan niet veel zin: de inkomsten uit een confiscatie lagen vaak veel hoger dan de kosten voor een terechtstelling. Hij kon dan maar beter opteren voor het afschrikkingseffect die een publieke terechtstelling teweeg bracht bij de inwoners van Aalst. Daarmee ging hij echter zijn boekje te buiten: deze bezittingen vielen onder de jurisdictie van de baljuw van Ninove.182 Hij deinsde er ook niet voor terug om bezittingen te confisqueren waarop de graaf geen recht had. De weduwe van Martin de Cupere, die zich in 1410 in Geraardsbergen in de Dender had geworpen, bracht de baljuw een chirograaf met een huwelijkscontract waaruit bleek dat bepaalde bezittingen haar moesten toekomen in plaats van Martin en die dus bijgevolg niet mochten geconfisqueerd worden.183 De baljuw 181 ARA, RK, Nr. 13554, f. 192 v°: “woendende buten der poorten van Aelst”. 182 ARA, RK, Nr. 13547, f. 25 r° en ARA, RK, Nr. 14288, f. 196 r°. 183 ARA, RK, Nr. 13548, f. 54 v°.
65
had hier geen oren naar en dat konden de schepenen van Geraardsbergen niet aanvaarden. De baljuw weigerde immers een chirograaf te erkennen die door de schepenbank was bevestigd en dus twijfelde hij aan hun bevoegdheid. Het kwam tot een proces voor de Raad van Vlaanderen waar de procureur-generaal zich achter de baljuw schaarde, maar de schepenen toch gelijk kregen. De baljuw moest de bezittingen teruggeven of op zijn minst een gelijke waarde terugbezorgen. 184 Van de overige vier zaken waar geen confiscatie mogelijk was, ging de baljuw slechts één keer over tot terechtstelling. In de drie andere zaken zag hij af van executie om zijn kas te spijzen. In Aalst was dat immers de enige manier om toch inkomsten te halen uit een zelfmoord. In de andere steden is het beeld helemaal anders: indien daar geen compositie werd afgesloten, kon de baljuw alsnog overgaan tot de confiscatie.
4.4.2 De executie Hoe ging deze terechtstelling nu in zijn werk? Indien de baljuw na een zelfmoord besliste om het lijk terecht te stellen dan moest er een slede gemaakt worden waarop het lijk werd gelegd. Twee paarden werden gehuurd om het lijk te slepen en touwen werden gekocht voor de sleping van het lijk en voor de ophanging nadien. Na de sleping werd het lijk opgehangen aan een vork of een staak. Vaak werden enkele personen betaald om het lichaam te bewaken, zowel overdag als 's nachts affin que riens ne touchast. Het lijk bleef vervolgens enkele dagen hangen, variërend van drie tot zes dagen. 185 Het gevaar bestond immers dat iemand van de vrienden of familie het lijk heimelijk zou weghalen om het vervolgens te begraven. De executie van het lichaam werd uitgevoerd door de beul van Gent of Brussel. Bij de kosten was vooral het salaris van de beul de uitschieter. Het loon voor een dergelijke terechtstelling bedroeg doorgaans twaalf ponden Parisis. De terechtstelling vond zoals gezegd plaats op een publieke plaats, juist opdat iedereen de schande zou zien en om een afschrikkingseffect te creëren. Het lijk van Johan Deftinc werd getrokken vanuit Aalst au lieu a ce ordonné.186 Waar dit was is ons niet geheel duidelijk. In Aalst en in andere steden werd deze plaats wel eens aangeduid met de benaming la justice, de executieplaats met andere woorden.187 Het feit dat het lijk uit Aalst getrokken werd kan er op wijzen dat de ophanging buiten de stadsmuren plaatsvond. Wellicht deed men dit uit hygiënische overwegingen. In elk geval vond de executie ook daadwerkelijk plaats daar waar de ophanging was gebeurd en niet waar de zelfmoordenaar verbleef of vandaan
184 RAR, SAG, Nr. 324. en RAG, RVV, Nr. 2339, f. 329 r°-f. 329 v°. 185 ARA, RK, Nr. 13549, f. 214 v°: “Item pour deux compaing(ants) qui garderent le corps dudit despere lespace de VI jours entiers tout par nuit que par jour affin que nullui ny touchast”, f. 224 r°: “Pour deux compaignons qui garderent le corps dudit despiré de IIII jours tant par nuit que jour affin que riens ne le approchast despendirent”, f. 243 r°: “Pour deux compaignons quie garderent le corps dedit despiré pour III jours et III nuiz affin que riens ne touchast despendirent et paié”. 186 ARA, RK, Nr. 13549, f. 243 v°. 187 ARA, RK, Nr. 14357, f. 162 r°, Nr. 13547, f. 25 r°, Nr. 14362, f. 139 v°.
66
kwam. Voor de inwoner van Sluis die zich in Dendermonde van het leven beroofde lijkt dit evident. Het is al minder evident voor de Haaltertnaar die zich in Aalst verhing.188 Om een volledig overzicht te krijgen van het beleid van de baljuw lijkt het ons nuttig om na te gaan in hoeveel gevallen de baljuw nu werkelijk overging tot het executeren van het lijk. Van de achttien gerapporteerde zelfmoorden werden slechts zeven lijken effectief ook terechtgesteld. Zoals gezegd lijkt deze milde aanpak van de baljuw niet meteen toe te schrijven aan een medelijden vanwege hem of een laks beleid. Het enige waar die baljuw interesse bleek in te hebben, was geld. Wie geld kon neertellen had de kans om deze straf af te kopen en enkel door diep in de buidel te tasten toonde de baljuw 'medelijden'.
4.4.3 De confiscatie Tenslotte bekijken we nog het, volgens Filips Wielant, tweede deel van de bestraffing: de confiscatie. We hebben reeds uiteengezet waar de baljuw in naam van de graaf recht op had. In hoeverre stemt dit nu overeen met de praktijk? Door het privilege van Aalst en de vele composities zijn het aantal confiscaties beperkt. Het ontbreekt ons helaas aan zaken uit Aalst van vóór het privilege van 1414. De meeste informatie krijgen we uiteraard uit de zaak van Roeland van Compostella, zowel uit de rekeningen van Ninove als uit die van de baljuw van Aalst en Geraardsbergen. Zowel roerende als onroerende goederen werden geconfisqueerd.189 Dit in tegenstelling tot wat het onderzoek van Hannes Lowagie aan het licht bracht: in het Brugse werden enkel de roerende goederen door de baljuw geconfisqueerd, de onroerende werden geconfisqueerd door de algemeen-ontvanger van Vlaanderen.190 Wellicht gaat het om een uitzondering zoals ook Lowagie er één opmerkte. In andere gevallen uit het Land van Aalst blijkt dat andere ambtenaren instonden voor de confiscatie van de onroerende goederen, zoals bijvoorbeeld de Watergraaf.191 Roeland van Compostella was gehuwd en dus zien we het erfrechtstelsel in de praktijk. Niet alle roerende goederen van het koppel werden geconfisqueerd maar slechts de helft.192 Over de grond uit Denderhoutem was de baljuw van Ninove karig met informatie. De bunder en 36 roeden waar hij vermelding van maakt, werden volledig verkocht aan Adriaen van Ghinderachter voor 60 ponden.193 We kunnen hieruit echter moeilijk concluderen dat de baljuw de onroerende goederen volledig confisqueerde. De baljuw kan van bij de eerste vermelding rekening gehouden hebben met het feit dat hij 188 ARA, RK, Nr. 14357, f. 162 r°, Nr. 13547, f. 25 r°. 189 Zie bijvoorbeeld ARA, RK, Nr. 13549, f. 260 r°: “pourquoy tous ses biens estoient fourfaiz et confisquiez envers mons.”, ARA, RK, Nr. 13552, f. 137 v°: “pour quoy tous ses biens estoient confisquez a mon tres redoubté Sire et prince”, ARA, RK, Nr. 14291, f. 40 r°, “de trois journels d'eritages que ledit feu avoit en son vivant”. 190 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 87. 191 Vgl. ARA, RK, Nr. 13548, f. 7 v°-f. 8 r° en ARA, RK, Nr. 8189, f. 9 v°. 192 ARA, RK, Nr. 14289, f. 273 r°: “se obliga sur tous ses biens [...] dont la vesve dudit Rolland se deffendi de payer plus que la moitié d'icelle pour ce que elle n'a obtenu que la moitié des biens.”. Cfr. supra. 193 ARA, RK, Nr. 14289, f. 253 r°.
67
slechts de helft in rekening mocht brengen en bovendien kan het proces voor de schepenen van Ninove er voor iets tussen zitten. Vaak beperkte de confiscatie zich ook tot de roerende goederen aangezien de zelfmoordenaar enkel roerende in bezit had.194 In het beleid van de grafelijke ambtenarij om zoveel mogelijk winst te halen uit de zelfmoorden, speelde de rekenkamer een belangrijke actieve rol, zoals al bleek uit het advies omtrent composities in geval van een zelfmoord. Hetzelfde kan gezegd worden over de confiscaties. De rekenkamer was het administratieve kruispunt van het graafschap Vlaanderen. Alle informatie kwam er samen en veel ervan werd bewaard. De mobiele inwoners van het graafschap werden zoals gezegd terechtgesteld op de plaats waar het lijk werd gevonden, meestal dus de plaats waar ze de daad stelden. Dat hoefde niet noodzakelijk de woonplaats te zijn van de zelfmoordenaars. Bij het indienen van de rekeningen ging de rekenkamer na of er soms nog bezittingen geconfisqueerd konden worden van zelfmoordenaars of andere ter dood veroordeelden. De actieve tussenkomst van de rekenkamer was misschien niet zozeer nodig om de bezittingen van Johan Ebins te confisqueren die zich verhing in Aalst maar een inwoner was van Haaltert, dat ressorteerde onder de baljuw van Ninove.195 Directe communicatie was misschien ook mogelijk tussen de baljuw van Ninove en die van Brussel toen Johan van Dordrecht, een schilder uit het land van Rotselaer196, zich in Brussel verhing. De baljuw van Ninove confisqueerde dan ook de erven.197 Het werd al heel wat minder evident bij de dood van Laurens Bastin in Dendermonde. Als inwoner van Sluis, in het verre noordwesten van het graafschap, moesten zijn bezittingen geconfisqueerd worden door de baljuw van Sluis. Bij het indienen van de rekening van de baljuw van Dendermonde op 19 september 1418 werd door de rekenkamer in de marge genoteerd dat de baljuw van Sluis deze goederen moest confisqueren en in rekening brengen. Iets later werd er aan toegevoegd dat de confiscatie had plaatsgevonden en dat het werd genoteerd in de rekening van de baljuw van Sluis in januari 1419.198 Wat het overheidsbeleid met het oog op zelfmoord betreft kunnen we dan ook besluiten dat de baljuw vooral uit was op financieel voordeel, gestimuleerd door de rekenkamer in Rijsel, die niet enkel de baljuws aanspoorde om er alles uit te halen wat mogelijk was, maar ook zelf actief als spilfiguur optrad in het netwerk van de grafelijke 194 ARA, RK, Nr. 14290, f. 213 v°-f. 214 v°: “tous ses biens meubles et tout son avoir comme confisquiez a mons. si trouva ledit bailli plusieurs meubles et chatheulx lesquels furent vendu aux plus offrans”. 195 ARA, RK, Nr. 13547, f. 25 r° en Nr. 14288, f. 196 r°. De baljuw van Aalst wou de bezittingen zelf confisqueren maar de baljuw van Ninove kon dit verhinderen door een vonnis van de raad van Vlaanderen. 196 Een heerlijkheid, direct ten noorden van Ninove. 197 ARA, RK, Nr. 14291, f. 40 r°. 198 ARA, RK, Nr. 14357, f. 157 r°: in margine: “Soit respondu par la bailli de lescluse des biens qui avoit ledit Laurens audit lescluse. Ledit bailli de lescluse a repondu desdits biens en son compte de janvier M CCCC XVIII. [1419 n. st.]”.
68
financiële
administratie.
Toch
moet
men
rekening
houden
met
de
effectieve
terechtstellingen als afschrikkingseffect voor de stedelingen. De baljuw moest daarbij steeds een afweging maken tussen het financiële voordeel en het voordeel van de terechtstelling als manifestatie van de macht van de grafelijke ambtenarij enerzijds en van de afschrikking van een van de zwaarste misdaden die men zich in de late middeleeuwen kon voorstellen anderzijds: het zich onttrekken aan het corporatieve geheel van de stad en de gemeenschap. De zogenaamde verzachtende omstandigheden, zoals ziekte, spelen enkel een rol als verantwoording voor een compositie waarbij het enkel holle woorden lijken, het is slechts relevant binnen het verborgen financiële discours van de baljuw en rekenkamer.
69
5 5.1
Prostitutie in de praktijk Inleiding Naast de greep die de overheid trachtte te krijgen op prostitutie zijn we ook
geïnteresseerd in hoe deze prostitutie er in de praktijk uitzag. Onze aandacht gaat vooral uit naar wie de personen achter de prostitutie waren. We bekijken zowel de bordeelhouders, de prostituees als de klanten. Zoals reeds vermeld bespreken we ook kort de prostitutie op het platteland, in vergelijking met de resultaten van het onderzoek naar de prostitutie in de stad. Het bronnenmateriaal dat we voor dit hoofdstuk gebruiken is divers. We maken zowel gebruik van de baljuwsrekeningen als van het andere besproken bronnenmateriaal: vooral de schepenboeken van de stad Aalst en de renteboeken. Het gebruik van dit diverse bronnenmateriaal stelt ons in staat om, voor wat de bordeelhouders betreft, zowel een kwantitatieve analyse te maken, aan de hand van de seriële gegevens van de baljuwsrekeningen, als een kwalitatieve analyse, aan de hand van de baljuwsrekeningen en de andere genoemde bronnen. Door deze tweeledige aanpak kunnen we de verschillende facetten van de prostitutie in de praktijk blootleggen. Dankzij de baljuwsrekeningen beschikken we over seriële gegevens. Enkele kanttekeningen
moeten
we
echter
aanbrengen
bij
het
gebruik
van
deze
baljuwsrekeningen. De bronmethodologische problemen hebben we hoger reeds uitvoerig uiteen gezet. Daarnaast zijn er de specifieke opmerkingen eigen aan de baljuwsrekeningen van Ninove en van Geraardsbergen. Zoals reeds gezegd hebben we voor Geraardsbergen slechts één compositie voor het uitbaten van een bordeel kunnen terugvinden. Voor Ninove beschikken we wel over een doorlopende reeks gegevens maar deze stopt rond het midden van de 15de eeuw. De seriële gegevens vertonen voor beide steden met andere woorden afwijkingen. Tenslotte beschikken we nog over enkele gegevens over badstoven, die afkomstig zijn uit andere bronnen dan de baljuwsrekeningen. Voor sommige badstoven zijn dit seriële gegevens, voor andere niet. Bovendien is niet elke stad even goed gedocumenteerd wat betreft badstoven. Afgezien van het feit dat we dus geen seriële gegevens hebben voor dit aspect van de prostitutie, althans niet voor elke stad afzonderlijk,
schuilt
er
ook
een
fundamenteel
verschil
tussen
enerzijds
de
baljuwsrekeningen, waar we de composities voor bordeelhouders terugvinden, en anderzijds de renteboeken, waarin de badstoven vermeld worden. Deze bronnen zijn verschillend in oorsprong en doel en daarom kunnen we de gegevens helaas niet combineren. De gegevens over de badstoven zijn uiteraard wel bruikbaar voor een kwalitatieve analyse. Voor de studie van badstoven en een inleiding op de bronnen die we daarvoor hanteren verwijzen we dan ook naar dat hoofdstuk. In het kader van het beleid dat door de baljuw en de stad werden gevoerd spreekt het voor zich dat we vooral
70
informatie hebben over bordeeluitbaters en niet zozeer over de prostituees of hun klanten zelf. Een kwantitatieve analyse kunnen we met andere woorden enkel toepassen op de gegevens in verband met de bordeelhouders. Voor informatie in verband met de prostituees of hun klanten moeten we ons baseren op enkele vermeldingen in de baljuwsrekeningen of op secundaire informatie. Dit zijn vooral de schepenboeken en renteboeken van caritatieve en religieuze instellingen uit Aalst.199
5.2
Bordeelhouders
5.2.1 De cijfers In
totaal
beschikken
we
over
118
individuele
vermeldingen
in
de
baljuwsrekeningen. Deze zijn allemaal in de rekeningen terechtgekomen als een gevolg van de 'vrije waarheden'. Een overzicht is te vinden in tabel 2. Tabel 2: Totaal aantal individuele zaken en verdeling over de vier steden200 S tad Aalst Dendermonde Geraardsbergen Ninove Totaal
Aantal zaken 65 19 1 33 118
Zoals gezegd is er voor Geraardsbergen slechts één zaak gekend en dit is te wijten aan de eigenheid van de baljuwsrekeningen voor de stad Geraardsbergen. Het cijfer dat we hebben bekomen is dus louter een weerspiegeling van een gebrek aan informatie en op basis ervan kunnen we met andere woorden geen uitspraken doen over het kwantitatieve karakter van de prostitutie in Geraardsbergen. In de kwantitatieve analyse kunnen we deze stad dan ook buiten beschouwing laten. Wat verder opvalt is het verschil in aantal tussen de verschillende steden, zeker in relatie tot hun grootte. Dendermonde had in 1469 een kwart meer inwoners dan Aalst en toch heeft de stad tijdens de Bourgondische periode meer dan tweederden minder individuele zaken gekend. Over Ninove kan het omgekeerde dan weer gesteld worden. Met ongeveer de helft van het aantal inwoners van Aalst haalt Ninove 33 zaken, ongeveer de helft van het aantal van Aalst. Op het eerste gezicht komt dit vrij goed overeen maar deze cijfers komen maar overeen met de eerste helft van de Bourgondische periode. De laatste vermelding voor Ninove dateert uit 1440 en op dat moment zijn er voor Aalst slechts 14 zaken bekend.
199 Cfr. supra et infra. 200 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365.
71
Het lijkt ons echter waarschijnlijk dat de prostitutie afhankelijk was van de grootte van de stad. Er waren uiteraard andere beïnvloedende factoren, zo zal de prostitutie omvangrijker zijn in handelscentra met veel buitenlandse handelaren dan elders, maar de doorslaggevende factor is toch de demografische aangezien deze zowel de vraag- als de aanbodzijde vertegenwoordigt. Er was een grotere markt in die steden tengevolge van die grotere vraag en dat grotere aanbod. Aangezien het aantal vermeldingen hier geen verband mee houdt kunnen we slechts één conclusie trekken: het bronnenmateriaal is slechts een onvolledige weerspiegeling van de prostitutie zoals die in de praktijk plaatsvond. We hebben er reeds op gewezen op welke manier de vermeldingen tot ons zijn gekomen. Heel wat factoren hebben hun invloed gehad op dit proces. Fraude was er één van maar deze kunnen we als constante factor doorheen de hele periode wellicht uitsluiten. De wetgevende situatie was een ander aspect. Denken we bijvoorbeeld aan Aalst en Dendermonde. In Aalst kon de baljuw een putier niet composeren, in Dendermonde kwamen ze dan weer wel voor in de baljuwsrekeningen. Aangezien we uit Geraardsbergen slechts één vermelding hebben teruggevonden, gaan we er van uit dat ook dat een gevolg is van een verschil in bevoegdheid ten opzichte van de andere steden. Het verschil in bevoegdheid te Aalst en te Dendermonde ten opzichte van putiers toont aan hoezeer deze bevoegdheid
het bronnenmateriaal heeft beïnvloed. Dit was
wellicht
het meest
beïnvloedende en bovendien meest constante aspect van het bronnenmateriaal dat tot deze niet-representatieve cijfers heeft geleid. Aangezien we enkel de stedelijke ordonnanties uit Aalst kennen, kunnen we geen uitspraak doen over de regelgeving in andere steden. Welke regels specifiek tot deze niet-representatieve gegevens hebben geleid is dus niet duidelijk. Tenslotte was er het selectieproces. Elke bordeeluitbater kon opgenomen worden in de bronnen, maar doorliep een lange reeks van handelingen voor dat effectief het geval was. Op elk niveau trad er een selectie op en waren er heel wat factoren die hun invloed uitoefenden op een eventuele notatie in de baljuwsrekeningen. Ten eerste kwamen enkel zij in aanmerking die in de 'vrije waarheden' genoemd werden door de omgeving. Zowel 'positieve' als 'negatieve' bordeelhouders, met andere woorden zowel zij die het effectief waren als zij die het niet waren, werden hier genoemd. Een slechte verstandhouding met de buurt kon hierbij de oorzaak zijn van een beschuldiging van een bepaalde persoon terwijl een eventuele goede verstandhouding dit kon voorkomen. In de tweede fase kwamen de schepenen aan bod die aan een eventuele beschuldiging al dan niet gevolg gaven. Een eventueel conflict met de baljuw kon ook op dit vlak roet in het eten gooien: de schepenen moesten de bevindingen immers overmaken aan de baljuw. Vanaf de derde fase was vervolgens de baljuw verantwoordelijk voor de afhandeling van de zaak. Bij deze laatste stap gebeurde de laatste selectie in verschillende stappen. De baljuw moest niet enkel beslissen om de beschuldigden verder te vervolgen, bij een eventuele verbanning had hij bovendien de keuze om de veroordeling 72
al dan niet te composeren. De laatste selectie was tenslotte de notitie ervan in de baljuwsrekeningen, beïnvloed door allerlei factoren als bijvoorbeeld fraude. Men moet bij de interpretatie van de cijfers dan ook rekening houden met het proces dat de bordeelhouder heeft doorlopen voor die in de bronnen is opgenomen. Bovendien was de 'vrije waarheid', afgezien van het feit dat het een primitieve procedure was, een instabiele zaak. Algemeen gezien leed de controle van de baljuw en de stedelijke overheid op de openbare orde en de uitvoering van juridische en politionele zaken tijdens woelige periodes. Voor de 'vrije waarheid' was dit zeker zo. In tijden van politieke en militaire onrust werden de 'waarheden' gewoon niet gehouden. Ook nadien is er in de baljuwsrekeningen een bepaalde afkoelingsperiode te bemerken waarin men vooral voorrang gaf aan het afhandelen van zaken met een rechtstreekse invloed op de openbare orde en oude zaken die tijdens de periodes van onrust niet waren afgehandeld. Over de 'vrije waarheid' schreef de baljuw dan ook in zijn rekening van januari 1493: “De la france verite d'Alost que l'en est acoustumé de tenir en la ville d'Alost es temps de paix”.201 Wat dit inhoudt voor onze cijfers is duidelijk wanneer we de periodes met politieke onrust isoleren. Wanneer we de opstand tegen Maximiliaan van Oostenrijk even in beschouwing nemen dan zien we dat in Aalst de laatste vermelding dateert van 1486. Vanaf 1493 beschikken we opnieuw over cijfers. Ook de opstand van Gent tegen graaf Filips de Goede zorgde voor een interval. Van de laatste vermelding in 1446 gaat het in een ruk naar 1457. De precieze omvang berekenen aan de hand van deze cijfers is bijgevolg onmogelijk. De omvang zal veel
hoger
gelegen
baljuwsrekeningen.
202
hebben
dan
het
aantal
waarover
we
beschikken
via
de
Op de invloed van de politieke crises komen we later nog terug
wanneer we de prostitutie op de lange termijn bekijken. In elk geval lijkt het ons dat de fluctuaties ten tijde van die crises niet het gevolg waren van een reële fluctuatie in de praktijk van de prostitutie maar wel een fluctuatie die eigen is aan de baljuwsrekeningen als bron voor het onderzoek naar deze prostitutie. 5.2.2 Kwantitatieve analyse Het totale aantal 'records' komt niet overeen met het totale aantal individuen. Zo werden er soms echtparen samen veroordeeld en samen vermeld in geval van een compositie, maar er waren ook de individuen die verschillende keren voorkwamen in de rekeningen. In totaal kunnen we 119 individuen onderscheiden. Tabel 3 geeft een overzicht van het aantal individuen per stad alsook de absolute en relatieve cijfers per geslacht. Zoals reeds vermeld laten we Geraardsbergen buiten beschouwing aangezien we voor deze stad slechts één enkel geval kennen, wat te weinig is voor een kwantitatieve analyse. 201 ARA, RK, Nr. 13554, f. 312 v°. 202 Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 81-82.
73
Tabel 3: Aantal personen per stad en per geslacht in absolute en relatieve cijfers203 S tad Aalst Dendermonde Ninove Totaal
Aantal M annen 28 9 14 51
Procent M annen 44,44 47,37 37,84 42,86
Aantal Vrouwen 35 10 23 68
Procent Vrouwen 55,56 52,63 62,16 57,14
Aantal personen 63 19 37 119
Hoewel prostitutie een vrouwelijk beroep was, was het overwicht van de vrouwen in het aantal bordeelhouders slechts beperkt. Wanneer we Ninove buiten beschouwing laten dan was de verhouding qua geslacht zelfs ongeveer gelijk met slechts een klein overwicht van de vrouwen. In Ninove was het overwicht echter groot: maar liefst tweederden van de veroordeelden waren vrouwen. Dit weegt uiteraard door op het totaal waar 57% vrouwen waren en 43% mannen. Het aantal mannen die actief waren in de prostitutie lag dus vrij hoog wanneer we rekening houden met het feit dat alle 'werknemers' vrouwen waren. We moeten wel enig voorbehoud aantekenen bij het cijfer. De man werd als voogd van zijn vrouw, of eventueel andere vrouwen die onder zijn voogdij stonden, vaak verantwoordelijk gehouden voor wat deze vrouwen uitvoerden. Dit mogen we echter ook niet overroepen, het aandeel getrouwde vrouwen die in persoon werden veroordeeld, was uiteraard niet gering. Het grootste deel van het aantal mannen was dus effectief betrokken in de prostitutie en dit om allerlei redenen. Afgezien van de 'gewone' putiers kunnen we een heel divers beeld schetsen van de verschillende mannen die deelnamen aan de prostitutie. Vaak gebeurde dit als aanvulling op of als neveneffect van hun 'gewone' beroep. Zo komt er meer dan eens een herberg of taverne voor in de bronnen, waarbij er naast het verkopen van bier of wijn ook liefde werd verkocht. Verder zijn er ook de mannen die optraden als houder van een bordeel waarin hun echtgenote actief was, al dan niet gedwongen. Bij het doornemen van de composities passeren deze redenen voor het actief zijn in de prostitutie de revue. Het participeren van getrouwde vrouwen aan de prostitutie, vaak in samenspraak met hun echtgenoot, moeten we – zoals gezegd – wellicht dan ook begrijpen in het kader van een financieel tekort door de economisch onzekere en onleefbare situatie van een aantal stedelijke huishoudens. We komen hier in de kwalitatieve analyse nog uitgebreid op terug. In het kader van het beeld dat we geschetst hebben van de man als economisch actieve persoon en de vrouw als economisch afhankelijke van een man, is het bovendien niet verwonderlijk dat deze mannen een belangrijk deel van het aantal veroordeelden uitmaakten. Zoals gezegd bevatten de baljuwsrekeningen bijzonder weinig biografische gegevens. Ook de burgerlijke staat van de veroordeelden is zeer moeilijk te achterhalen. Soms werden deze echter wel vermeld. Zo werden getrouwde koppels vaak samen 203 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365.
74
veroordeeld. Daarnaast kwam de huwelijkse staat vooral naar voor bij de vrouw, aangezien die ook een juridische implicatie had. Zoals gezegd had een vrouw slechts beperkte juridische capaciteiten en was ze voor economische en juridische zaken vaak afhankelijk van een man die haar voogd was. Dit kon haar echtgenoot zijn maar ook haar ouders indien zij minderjarig en ongehuwd was, of de dichtste familie indien zij minderjarig, ongehuwd en wees was. Deze biografische informatie werd echter niet systematisch gegeven. Uit het feit dat bij geen van de vrouwelijke bordeeluitbaters uit Dendermonde een burgerlijke staat werd aangegeven concluderen dat het enkel alleenstaande vrouwen waren is dan ook niet verantwoord. Over de vrouwen waarvan we geen burgerlijke staat hebben, doen we dus best geen uitspraak. Een deel van deze vrouwen zal ongetwijfeld alleenstaand geweest zijn, maar we kunnen op basis van de baljuwsrekeningen niet achterhalen hoe groot dit deel juist was. We kunnen wel een uitspraak doen over de vrouwen waar we wel over die gegevens beschikken. Net als het bij totale cijfer moeten we hierbij dus de opmerking maken dat deze cijfers minima zijn en absoluut niet het volledige aantal of de volledige verhouding weergeven. Vooral Aalst is goed gedocumenteerd wat betreft de burgerlijke staat. We zullen Aalst dan ook gebruiken als case-study. Van de 35 veroordeelde vrouwen uit Aalst waren er 12 getrouwd en 4 weduwen. Over de overige 19 vrouwen is geen informatie bekend. Afgezien van het feit dat die 19 vrouwen niet met zekerheid allen alleenstaand waren blijkt uit deze cijfers toch dat er een groot aantal gehuwden actief waren in het vak. Uiteraard moeten we er rekening mee houden dat het hier om bordeeluitbaters gaat. Het gaat hier niet om wat we de lagere klasse van de prostitutie kunnen beschouwen, waar bijvoorbeeld de vrouwen toe behoren die zichzelf prostitueren uit armoede, maar eerder de toplaag. Het uitbaten van een bordeel vereiste een zekere input van kapitaal voor het kopen of huren van een huis of ruimte waar de prostituee(s) zich konden terugtrekken. Hoewel deze vorm van prostitutie wellicht plaatsvond in gewone huiskamers spreekt het voor zich dat een zekere infrastructuur benodigd was. Ongetwijfeld zal een niet onbelangrijk deel van het aantal veroordeelde vrouwen zelf prostituee zijn, of op zijn minst geweest zijn. Onderzoek heeft immers uitgewezen dat het houden van een bordeel min of meer een laatste stap in de carrière van een prostituee was. Nadat ze eerst zelf als prostituee gewerkt had en genoeg kapitaal had vergaard om voor zichzelf te kunnen werken kon ze in eigen dienst als prostituee werken of andere prostituees onder haar hoede nemen om voor haar te werken.204 Het feit dat er een relatief groot aantal getrouwde vrouwen actief was als uitbater van een bordeel kan te maken hebben met een huwelijk als uitweg uit de prostitutie. Het is onmogelijk om te achterhalen of dat het geval was bij de veroordeelde vrouwen uit de baljuwsrekeningen maar de mogelijkheid bestaat dat voor gehuwde prostituees de 204 Rossiaud (J.), Medieval Prostitution, p. 30-31.
75
eenvoudigste manier om geld binnen te brengen opnieuw in de prostitutie stappen was. Men moest niet langer werken als prostituee aangezien men de steun kreeg van een man, waardoor men ook een zeker vermogen had waarmee men een bordeel kon uitbaten. Aangezien de prostitutie steeds het 'beroep' was geweest van de echtgenote was de lokroep van de prostitutie wellicht zeer groot als aanvullend inkomen maar nu niet langer als prostituee maar als ondernemer. Zoals gezegd kunnen we aan de hand van deze gegevens geen sluitende uitspraak doen over deze hypothese maar ze lijkt ons aannemelijk. Wellicht moeten we ook hier een divers beeld aanvaarden waarbij prostituees via een huwelijk uit de prostitutie konden stappen, er tijdens hun huwelijk waren ingestapt of na een huwelijk gewoon werkzaam bleven als prostituee. Anders dan bij zelfmoord beschikken we voor wat betreft prostitutie enkel over de compositiesommen voor het reconstrueren van de welvaart van de veroordeelden. De gemiddelde som lag net onder de 4 Lb. par. De variaties waren echter groot. De bovengrens lag op 21 Lb. 12 s. par. en de ondergrens op 1 Lb. 12 s. par. Zoals gezegd moeten we de verzachtende omstandigheden die de baljuw noteerde met een korrel zout nemen. Anders dan het geval was bij zelfmoord zien we hier de compositiesom vaak zakken tot 40 s. par., of nog lager, in combinatie met de vermelding dat de som wordt afgezwakt veu son (tres) povre estat.205 Dit lijkt de politiek van de baljuw te bevestigen: de verbanning werd in de norm altijd gecomposeerd en indien de veroordeelden de som niet konden betalen dan liet men het bedrag zakken naargelang het vermogen van de veroordeelde. We mogen dit argument echter niet al te serieus nemen. Met 55 vermeldingen is het met voorsprong het meest genoteerde argument voor composities. In verschillende gevallen waar dit argument vermeld werd, kwam de compositiesom toch hoger uit dan het gemiddelde van 4 Lb. par. We moeten er rekening mee houden dat dit slechts een administratieve formaliteit was waarbij de baljuw vaak een reden wou opgeven waarom een bepaalde straf werd gecomposeerd. Of deze reden strookte met de waarheid was op zich niet belangrijk voor de rekenkamer en was bovendien moeilijk te achterhalen. Het feit dat de som in bepaalde gevallen wel zakte, onderstreept de politiek van de overheid die we geschetst hebben. In vergelijking met de composities die de baljuw toestond aan de nabestaanden van zelfmoordenaars kwam dit argument echter veel vaker voor. Aangezien de compositie vaak werd afgezwakt tot slechts zes daglonen van een geschoolde metselaar uit Geraardsbergen lijkt het ons aannemelijk dat een groot deel van de personen die actief waren in de prostitutie tot de onderlaag van de stedelijke samenleving behoorden. Wegens het ontbreken van biografische gegevens kunnen we echter geen sluitende uitspraken doen over het vermogen van de bordeeluitbaters. 205 Zie bijvoorbeeld ARA, RK, Nr. 13549, f. 207 v°. De voorbeelden zijn legio.
76
Tenslotte bekijken we de prostitutie op de lange termijn. We zetten daarvoor de vijfjaarlijkse gemiddeldes van het aantal composities in de baljuwsrekeningen van Aalst, Dendermonde en Ninove ten opzichte van elkaar af. Tabel 4 geeft een overzicht van de vijfjaarlijkse gemiddeldes van het aantal composities per stad.
77
1390 1393 1396 1399 1402 1405 1408 1411 1414 1417 1420 1423 1426 1429 1432 1435 1438 1441 1444 1447 1450 1453 1456 1459 1462 1465 1468 1471 1474 1477 1480 1483 1486 1489 1492 1495 1498 1501 1504 1507 1510
Tabel 4: Vijfjaarlijkse gemiddeldes van het aantal composities per stad
2
1,5
1 Aalst Dendermonde Ninove
0,5
0
Het valt meteen op dat er een grote overeenkomst is tussen de verschillende steden. Aan het einde van de 14de eeuw kennen Ninove en Dendermonde een eerste piek, voor Aalst begint de reeks gegevens pas later. Het eerste decennium van de 15de eeuw manifesteert zich een piek voor de drie steden samen. Na een korte daling is het verloop wat grilliger met een hoogtepunt rond het midden van de jaren '30 van de 15de eeuw. Nadien volgt een volledige terugval. Aalst herneemt kort aan het begin van de jaren '40. Voor Ninove ontbreken de gegevens vanaf dat moment maar er lijkt zich tot juist voor deze breuk een gelijkaardige stijging te manifesteren. Een nieuwe crisis komt er rond het midden van de 15de eeuw waarna Aalst en Dendermonde hernemen vanaf het einde van de jaren '50. Pieken zijn er rond 1460 en 1475. De composities vallen volledig stil rond 1488. Aalst herneemt vanaf het midden van de jaren '90 om nadien een vrij regelmatig verloop te kennen tot het einde van de periode die we bespreken. De lezer met enige kennis van de geschiedenis van de Bourgondische periode heeft het wellicht al opgemerkt: het mechanisme waarmee de illegale bordelen werden opgespoord, de vrije waarheden, was sterk afhankelijk van de politiek-militaire situatie. De eerste globale terugval vond plaats rond 1436, de start van de Brugse opstand tegen graaf Filips de Goede. Na deze opstand hernamen de composities opnieuw aan het einde van de jaren '40. Een nieuwe terugval kwam er met de opstand van Gent tegen de graaf, vanaf 1450. Na de opstand hernam de reeks weer. Hetzelfde kan gezegd worden over het hoogtepunt van de opstand tegen Maximiliaan van Oostenrijk in het graafschap, dat zich situeerde rond 1488-1492. Een daling viel reeds te signaleren vanaf het begin van de opstand, na het overlijden van Maria van Bourgondië in 1482. We wezen reeds op het feit dat de vrije waarheden niet werden gehouden tijdens politiek onrustige periodes. Dat blijkt nu ook duidelijk uit de reeks composities. We gaan er van uit dat de dalingen ten gevolge van politieke problemen in het graafschap geen gevolg zijn van een effectieve daling van de
prostitutie
in
de
betreffende
steden
maar
eerder
een
gevolg
van
de
controlemechanismen van de baljuw en het stadsbestuur. Een rechtstreeks verband tussen beiden is echter wel mogelijk bij economische fluctuaties. Hoe kunnen we vervolgens de fluctuaties tijdens de politiek relatief rustige periodes verklaren? Zoals gezegd had de economie een grote invloed op de prostitutie. Kwamen deze overeen met de bewegingen in de lokale economie zoals we die reeds geschetst hebben? We moeten er echter meteen bij opmerken dat de economische golfbewegingen op korte en middellange termijn ook beïnvloed werden door de politieke situatie en politieke crises.
79
Wanneer we de economische conjunctuur vergelijken met de composities dan zien we behoorlijk wat overeenkomsten. Zoals gezegd herstelden Ninove en Dendermonde zich reeds aan het einde van de 14de eeuw. Op dat moment hernemen ook de composities. Voor Aalst kwam het herstel later, aan het begin van de 15de eeuw. Dit vertraagde herstel valt ook af te lezen uit de composities. Een eerste hoogtepunt kwam er voor Ninove en Dendermonde vóór 1410, waarna een terugval volgde. Aalst is voor de rest van de periode het beste gedocumenteerd, gezien de stad de meeste composities en tevens de langste reeks gegevens voor haar rekening neemt. De lakennijverheid kende een terugval rond 1430 waarbij het herstel zich aankondigde op het einde van de jaren '30. De impact van de opstand van Gent tegen Maximiliaan bleef beperkt tot enkele jaren, wat ook overeenkomt met de composities. Het hoogtepunt van de lakennijverheid lag rond het begin van de jaren '80. We kunnen besluiten dat er een verband bestond tussen de prostitutie en de economische conjunctuur van de stad. Ook Guy Dupont constateert dat de prostitutie toenam in perioden van economische expansie en afnam tijdens perioden van economische contractie. De expansie zorgde voor een demografische groei waarmee zowel de vraag als het aanbod steeg. De hoogconjunctuur zorgde bovendien voor een verhoogde koopkracht waardoor meer mannen in staat waren om zich een bezoek aan een prostituee te kunnen veroorloven.206 5.2.3 Kwalitatieve analyse Wie zijn nu de mannen en vrouwen achter deze bordelen? Voor deze analyse bespreken we niet enkel de informatie uit de baljuwsrekeningen maar bekijken we ook de schepenboeken en renteboeken die bewaard zijn in het stadsarchief te Aalst. Daar vinden we immers informatie over badstoven, een niet te verwaarlozen onderdeel van de prostitutie. Dat deze een belangrijke plaats innamen in de totale omvang van de prostitutie blijkt uit een dispuut voor de schepenbank van Aalst omtrent een huurcontract van de zogenaamde 'Nederstove'.207 Vranck de Loddere, eigenaar van de genoemde badstoof, had de helft van de stoof verhuurd aan Pertseval Cools. Door het slechte onderhoud van de eigenaar was het gebouw waarin de stoof zich bevond ingestort. Gezien het feit dat Pertseval volgens het huurcontract acht bedden ter beschikking moest hebben legden de schepenen de eigenaar een dwangsom van 6 gr. Vl. per week op totdat de huurder weer kan beschikken over de acht bedden waarvan sprake was in het huurcontract.208 De 'Nederstove' had met andere woorden een capaciteit van 16 bedden. 206 Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 92. 207 Cfr. infra. 208 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1180, f. 125 v°: “vanden ghescille gheweest tussen Vrancken den Lodder over een zijde ende P(er)tsevalen Cools over ander ter causen vander hueringhe ende voorwaerde vander nederste stove ende naer de informatie die de vorn. drie persone hier af ghehoort ende bevonden hebben so es wel bevonden dat zichtent den invallen vanden huusen vanden vors. stove de vors. P(er)tsevale nauwe beseten ende ghebruuc ghehad heeft vande heelft vande vors. stove mids dat hij hadde moeten darven overlegghen van acht bedden van
80
Het is moeilijk om na te gaan hoe representatief dat aantal is. De stoof is bekeken tussen andere badstoven wellicht niet uitzonderlijk groot. Dat is ze wellicht wel vergeleken met de 'gewone' bordelen die voorkomen in de baljuwsrekeningen. In die bordelen moet de organisatie zeer kleinschalig geweest zijn. Sommige bordelen werden uitgebaat door gehuwde koppels waarbij de man de uitbater was en de vrouw de prostituee, in dan weer een
andere
zaak
was
zowel
de
moeder
als
haar
dochter
prostituee
in
hun
'familiebordeel'.209 Dergelijke kleinschalige bordelen werden wellicht uitgebaat in gewone huizen, zonder dat daarvoor extra accomodatie werd aangebracht. De 'vrije waarheden' waren voor de baljuw dan ook de enige manier om deze, letterlijk, huizen van ontucht op te sporen. Hetzelfde vonnis van de schepenen zegt bovendien ook iets over de eigenaar van de badstoven en over de manier van uitbaten van deze inrichtingen. De eigenaar was niet gelijk aan de uitbater van de badstoof. Volgens het contract werd de helft van de stoof verhuurd. Of de andere helft in eigen beheer werd uitgebaat is niet helemaal duidelijk maar gezien het feit dat de huurder van het andere deel zich niet bij de eis van Pertseval Cools voegde gaan we er van uit dat dit het geval is. Gezien de omvang van het gebouw was dit uiteraard slechts weggelegd voor personen die een zeker kapitaal voorhanden hadden. De stoof werd in 1428 verkocht voor een bedrag van 28 Lb. gr. Vl. 210 Omgerekend naar het loon van een metser te Geraardsbergen, dat schommelde rond de 6 gr. Vl., betekende dit 4,6 jaarlonen. Omgerekend bedroeg de prijs 336 ponden Parisis waarmee het ook boven de waarde lag van de helft van de eigendommen van het echtpaar de Compostella.211 Had het feit dat er een groter kapitaal nodig was om deze grote badstoven te kopen ook zijn weerslag op de eigenaars? Kunnen we met andere woorden een verschil aantonen met de bordeelhouders die in de baljuwsrekeningen voorkomen? De nood aan kapitaal had in elk geval zijn invloed op de geslachtsverhouding van de eigenaars van de
kerssavonde toot st. Jansmesse voor tghebrect ende onghebruuc vande welken de vorn. drie goede manne gheoordineert hebben dat de vors. Vranc toelegghen of afslaan zal den vorn. P(er)tsevale zesse gro. de wecke ende van st. Jansmesse voort an toot dat tvors. Ghebrec gherepareert ende in behoorliken state ghelevert zal wesen XII g. de weke aldus gheordonneert ende uutghegheven de XXXste in ougst present Eggremondt en andre”. 209 ARA, RK, Nr. 13555, f. 59 v°: “De Gilles de Feyvere et sa fe(m)me accusez en ladite verité de mener et tenir vie et conversation desloyale et deshonneste et de hanter sa fe(m)me autres ho(m)mes tant mariez que autres et icy par composition a requeste d'aucuns”, ARA, RK, Nr. 14290, f. 85 v°: “De Aliisse Sweenders et sa fille lesquels en la francq(ue) verité tenue a Nieneve ou mois de March l'an mil IIIIc XXVIII […] d'avoir tenu indecent hostel”. Zie ook ARA, RK, Nr. 14288, f. 113 r° voor een voorbeeld uit Haaltert waar een moeder werd veroordeeld voor het uitbaten van een bordeel met haar twee dochters als prostituees. 210 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1137, f. 20 v°: “Kenliic zij allen lieden dat Zoete van Landuit, Wouters wijf van Leede heeft ghecocht jeghen Jonfr. Lijsbetten van Beerinhen haer stove met huisen ende met erve ende allen haeren toehoirten ghestaen ende gheleghen taelst in de Stoefstrate die wijlen Jan Pints was ende met die nieuwen huis daeran ende met der haeve […] omme de somme van XXVIII Lb. Gro. Vlaemscher munten te betaelene […] ghedaen den XIsten dagh van ougste int jaer M CCCC XXVIII tich”. 211 Dat was 294 Lb. par. waard. Cfr. supra voor de onderverdeling en de referenties.
81
badstoven. Van de zestien eigenaars waren er slechts twee vrouwen. 212 Willem de Potghieter was omstreeks het begin van de 14 de eeuw eigenaar van de twee best gedocumenteerde badstoven in Aalst.213 Hoewel er een niveauverschil bestond tussen de badstoven en de bordelen die we in de baljuwsrekeningen terugvinden, kunnen we toch bij beiden merken dat het houden van een bordeel op zich niet per definitie occasioneel was. De hoge kosten die verbonden waren aan het kopen of uitbaten van een badstoof hadden tot gevolg dat het enkel iets was voor gegoeden die in de prostitutie wilden stappen. Had de prostitutie bijgevolg een vrij stabiel karakter waarbij we de eigenaars van badstoven en bordelen kunnen beschouwen als ondernemers en rijke bezitters? Was het uitbaten of huren van een bordeel dan ook te vergelijken met de andere beroepen in de stedelijke economie? Bij de bordeelhouders zien we zoals gezegd een aantal namen terugkomen. Meestal volgen de veroordelingen elkaar snel op, met slechts een interval van één of enkele jaren. Margriete Pints werd in Aalst een eerste keer veroordeeld in 1474 en een derde en laatste keer in 1478. Bertelle de Cupere was in Dendermonde minstens vanaf 1469 actief. Vijf jaar later kwam ze een tweede keer voor in de baljuwsrekeningen. In 1403 werd Bette Perluums in Ninove veroordeeld voor het houden van een bordeel. De baljuw hield niet enkel rekening met haar armoedige staat maar ook met haar leeftijd: LXX ans ou environ.214 Ook Wauter de Mol was een anchien homme.215 Uiteraard is het mogelijk dat deze personen pas op latere leeftijd in de prostitutie waren gestapt maar het is niet ondenkbaar dat deze veroordeelden vele jaren in het beroep hebben doorgebracht. Was Jan Pints, die in 1380 eigenaar was van een badstoof in de Stoofstraat te Aalst, een verre verwante van Margriete Pints? Door de grote afstand in de tijd is het onmogelijk hierover een uitspraak te doen. In elk geval zat een deel van de bordeelhouders voor een langere periode in het beroep. Een deel van hen zal van de prostitutie hun beroep gemaakt hebben. Voor de meer gegoeden was het investeren in de grotere badstoven wellicht aantrekkelijker dan de meer kleinschalige bordelen die we terugvinden in de baljuwsrekeningen. Voor de minder gegoeden was de prostitutie een dankbaar aanvullend inkomen of een hoofdinkomen waarvoor geen extra opleiding of infrastructuur nodig was. Dit kon zowel een structurele aanvulling als een occasionele zijn. De vermeldingen van armoede 212 Zoete van Landuit (ook van Lede genoemd) en Lijsbette van Beerinhem. Zie: SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1137, f. 20 v°. 213 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1977, f. 31 r°: “Jan Fimpe Jan Pinte Willem de Potghieter op de stove ende dat daer toe behoort VI Lb.” en f. 40 r°: “Hughe Lunchosge Willem de Potghieter op de stove vore de nieuwe brugghe”. 214 ARA, RK, Nr. 14289, f. 53 r°: “De Bette Perluums qui fu pourtraité et accusée d'estre inutile au seigneur et aux bonnes gens de tenir malvais hostel composé icelle consideré sa povreté et que elle est anchienne fe(m)me aegié de LXX ans ou environ pour un nobel”. 215 ARA, RK, Nr. 14289, f. 92 v°: “De Wauter le Mol […] Quitté ledit ban veu qu'il est povre anchien homme pour III Lb.”.
82
als factor voor het afzwakken van de compositiesom zijn talrijk. Voor de cipier van Ninove was het houden van een bordeel welkom als aanvulling op zijn loon aangezien hij verschillende kinderen had.216 Het uitbaten van een bordeel kwam ook voor in de marge van het uitbaten van tavernes en herbergen. De uitbater van 'De Steur' in Aalst werd veroordeeld in 1508 en een tweede keer in 1511, andere tavernehouders werden veroordeeld te Aalst in 1408, 1500, 1503 en 1507.217 Het gaat daarbij zowel om de meer prestigieuze tavernen die wijn verkopen als de tavernes de cervoise, die minder aanzien hadden.218 5.3
De prostituee Aangezien
de
composities
in
de
baljuwsrekeningen
enkel
slaan
op
bordeeluitbaters, of op putiers of habreyen voor wat betreft Dendermonde, is de informatie in verband met de echte prostituees zeer beperkt. In enkele gevallen zien we dat de bordeeluitbaatster ook werd veroordeeld omdat ze een deshonneste vie leidde.219 De bordeeluitbaatster was met andere woorden zelf ook prostituee in haar eigen bordeel, al dan niet naast andere prostituees. Vaak zal dit ook het geval zijn waarbij de man verantwoordelijk werd gehouden voor het uitbaten van een bordeel. Zoals gezegd zal dit ook voor getrouwde koppels vaak een noodzakelijke aanvulling op het inkomen betekend hebben en zal de echtgenote zich geprostitueerd hebben waarbij de echtgenoot als uitbater van het bordeel verantwoordelijk werd gehouden. Prostitutie in familieverband beperkte zich niet enkel tot deze vorm, het kwam ook voor dat één of meerdere dochters zich prostitueerden samen met hun moeder of in opdracht van hun moeder.220 Uit het onderzoek van Guy Dupont blijkt dat aan het einde van de vijftiende eeuw vooral tegen deze als immoreel beschouwde vorm van prostitutie streng werd opgetreden. Hij beschikt daarvoor over de getuigenissen van de inwoners van het Oost-Proosse waardoor hij een
216 ARA, RK, Nr. 14288, f. 107 v°: “Gherard le Puttere chippier de Nieneve fu bannys ung an de la ville de Nieneve par les keures dessusdit d'avoir tenus mais hostel de gens maryées et d'autres et pour che qu'il est fermier de monseigneur et est povrez homs et ha plus(ieur)s enfans pay(é)s du dit ban pour: V Lb.”. 217 ARA, RK, Nr. 13555, f. 355 v°: “De Jehan Godevaerts, l'oste d'une taverne appellée l'esturgeon a Alost”, ARA, RK, Nr. 13557, f. 34 r°: “De Jehan Godevaerts accusé et chargié en ladite verité de tenir taverne et logis deshonneste”, ARA, RK, Nr. 13548, f. 1 r°: “veu que c'est ung hostellier et tavernier de vin”, ARA, RK, Nr. 13555, f. 60 r°: “Touchant l'accusation f(ait)e sur la personne de Pierre vanden Dale de tenir taverne deshonneste”, ARA, RK, Nr. 13555, f. 176 v°: “De Jacob Mijs tenant taverne de cervoise a Alost accusé en ladite verité de tenir logis et compaigne deshonneste et dissolute et de tenir assemblee de plusieurs yvroignes”, ARA, RK, Nr. 13555, f. 314 v°: “De ung no(m)mé Robinet Drues lequel avoit esté accusé en ladite france verité par plusieurs de tenir taverne et hostellerye deshonneste”. 218 ARA, RK, Nr. 13548, f. 1 r° en ARA, RK, Nr. 13555, f. 176 v°. 219 Zie bijvoorbeeld: ARA, RK, Nr. 13553, f. 238 v°: “De Lijsbette Lippens laquelle en ladite Jaerkuere este bannye trois ans hors de la conté d' Alost sur ses deux oreilles d' avoir tenu mauvaise hostelerie et mené deshonneste vie”. De voorbeelden zijn legio. 220 ARA, RK, Nr. 14288, f. 113 r°: “Bette sGrut(er)s fu ba(n)nie un an hors de la terre de Haelt(er)t de tenir malvais hostel de ses deux filles qui sont folles fenies pais dudit ban pour ce qu'elle est tres povre fe(m)me et que la cause et title de son ban fu pour ses filles qu'elle herbergoit pour: XLVIII s.”.
83
schriftelijke neerslag heeft van het morele discours dat zij voeren.221 Wij echter beschikken slechts over twee vermeldingen en daaruit blijkt niet meteen een strengere aanpak wegens de immoraliteit van die vorm van prostitutie. De verbanningen werden net als andere gecomposeerd en ook de compositiesom lag daar niet hoger dan in de andere gevallen.222 Het aandeel getrouwde vrouwen in de prostitutie valt niet te onderschatten want deze vrouwen prostitueerden zich niet uitsluitend in een bordeel in eigen beheer of in beheer van hun echtgenoot of een familielid. Uit de veroordelingen van bordeelhouders blijkt meer dan eens dat bordeelhouders werden veroordeeld omdat ze getrouwde vrouwen met andere mannen lieten overnachten.223 Dit gold wel als een verzwarend element. De prostitutie werd als instituut gedoogd voor jonge ongehuwde mannen. Dat men in de praktijk ook tegen dit discours inging, kon door de baljuw als verzwarend element worden aangerekend om op die manier de compositie op te drijven. Verder zijn er ook enkele namen van stovevrouwen overgeleverd. Wellicht ging het hier om de meer 'professionele', stabiele vorm van prostitutie die we geïdentificeerd hebben met de badstoven. Een van de stovevrouwen gaf als naam la Grande Trice op, haar 'artiestennaam' als prostituee.224 Opvallend is dat bij sommige vrouwen enkel een voornaam
werd
genoteerd.
Barbele
en
Clare,
Geraardsbergen en Aalst geven geen achternaam op.
225
stovevrouwen
in
respectievelijk
In andere zaken kregen ze gewoon
de benaming femme a vie.226 Indien we de baljuw mogen geloven dan kan armoede ook voor deze professionele prostituees de beweegreden geweest zijn om in de prostitutie te stappen aangezien geen van de drie stovevrouwen uit Geraardsbergen in staat was om wegens een veroordeling voor een vechtpartij 3 Lb. par. te betalen.227 Wanneer we de herkomst van de prostituees analyseren dan moeten we besluiten dat een gedeelte afkomstig was uit verre oorden. Zij worden in de bronnen aangeduid als
221 Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 70-79. 222 ARA, RK, Nr. 14288, f. 113 r° en ARA, RK, Nr. 14290, f. 85 v°: “De Aliisse Sweenders et sa fille lesquels en la francq(ue) verité tenue a Nieneve ou mois de March l'an mil IIIIc XXVIII furent pourtrais et accuséz d'estre rioteux et rebelles en leur voisinage et semblablement d'avoir tenu indecent hostel et pour ce jugiés a bannir ass(avoir) la dite Aliisse trois ans et sa fille ung an hors la ville et seignour(ie) dudit Nieneve sur leur oreille le quel ban le dit bailli leur quita et p(ar)do(n)na par considerac(i)on de leur povreté pour: VI Lb.”. 223 Zie bijvoorbeeld: ARA, RK, Nr. 13548, f. 50 r°: “De Jehan le Vleeschauwere que fu jug(ié) a bannier un an hors le dit eschevinage sur son oel de herbergier femmes maries avec aultres hommes”. De voorbeelden zijn legio. 224 ARA, RK, Nr. 13551, f. 23 r°: “De Calle Kurarde, la Grande Trice et Barbele, toutes femmes d' estuves”. 225 ARA, RK, Nr. 13551, f. 23 r° en SAA, Oud archief van de stad Aalst, Nr. 1136, f. 54 v°: “Clare die nu ter tijd int stove dient”. 226 ARA, RK, Nr. 14290, f. 40 r°. 227 ARA, RK, Nr. 13551, f. 23 r°: “qui a cause de debat furent cal(engie) ch(ac)une de III Lb. p. et que par leur povreté le bailli les receut en quart par composition”.
84
estrange femme a vie.228 Van waar deze dames van plezier afkomstig waren, werd echter geen enkele keer vermeld en wanneer er alsnog een naam werd vermeld dan kunnen we op basis daarvan niet meteen een herkomst bepalen. Slechts één naam werd vermeld: Bertude Welkerk, waaruit enkel blijkt dat deze naam afkomstig was uit het Germaanse taalgebied.229 We kunnen ons voor de herkomst ook baseren op de bijnamen van de veroordeelde bordeelhoudsters. Algemeen wordt aangenomen dat het houden van een bordeel een van de stadia was die personen die werkzaam waren in de middeleeuwse prostitutie doorliepen. Op die manier hebben we een onrechtstreekse indicatie van de geografische herkomst van de prostituees. Het gebruik van de bijnamen als indicatoren van de herkomst is aanvechtbaar maar taalkundigen zijn van mening dat het fixatieproces van de bijnamen tot erfelijke achternamen in de 14 de en 15de eeuw nog niet afgelopen was.230 Slechts enkele namen zijn voor analyse vatbaar. Een zeker Calle, die in Aalst werd veroordeeld, was afkomstig van Kastel, in het hedendaagse Hamme, ten noordoosten van Dendermonde.231 Verder was er ook een zekere Digne, afkomstig uit Holland, die werd veroordeeld in Dendermonde.232 Op basis van deze beperkte gegevens kunnen we moeilijk besluiten dat er weinig prostituees of bordeelhouders van buiten de onmiddellijke omgeving komen. Het lijkt ons echter aannemelijk. Toch besluit Rossiaud dat bordelen verhoudingsgewijs het grootste aantal vreemdelingen zouden geteld hebben binnen de stad, ten opzichte van andere instellingen.233 Net zoals de aantrekkingskracht van de mastodonten Gent en Brugge in het graafschap Vlaanderen zich manifesteerde voor wat betreft de handel, zo zal dit ook geweest zijn op het vlak van de prostitutie. Ook in die grote steden zal de 'vraag' en de aantrekkingskracht voor de prostituees groter geweest zijn. Naar analogie van de centrale plaats-theorie die een sociaal-economische benadering van de stad binnen een geografische ruimte bestudeert doet er zich wellicht een gelijkaardig fenomeen voor op het vlak van de bewegingen van prostituees. De grote steden die een groter hinterland hadden en over een uitgebreider economisch netwerk beschikten vervulden een gelijkaardige aantrekkingskracht op het vlak van prostitutie. Waar de kleine en middelgrote steden vooral afhankelijk waren van hun hinterland zal het recruteringsveld van de grote steden veel groter geweest zijn. Voor Brugge heeft Guy Dupont een parallel kunnen aantonen tussen de geografische herkomst van de prostituees 228 Zie bijvoorbeeld: ARA, RK, Nr. 14289, f. 244 v°. 229 ARA, RK, Nr. 14289, f. 244 v°: “D'une estrange femme a vie appellé Bertude Welkerk”. 230 Ryckeboer (H.), Een bijdrage tot de anthroponymie in de streek rondom Brugge in de eerste helft van de XIVe eeuw, aan de hand van twee renteboeken en een rekening van de Gentse Sint-Pietersabdij, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1959, p. 33-34. 231 ARA, RK, Nr. 13550, f. 207 r°: “De Calle du Castel quie fu condempnée pour avoir tenu m(auv)ais hostel. De ce prins comme dessus: III Lb. XII s.”. 232 ARA, RK, Nr. 14363, f. 4 v°: “Item Digne de Hollande bannie par la loy de Tenremonde femme dissolue laquelle estoit accusé et chargié d'avoir entretenu et logié en ladite ville femmes publiques d'icelle receu par le moyen d'aucuns en regard a sa grand povreté et veu que sur elle n'estoit riens recouvrable: II Lb. VIII s.”. 233 Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 47.
85
enerzijds en het handelsnetwerk van de grootstad anderzijds. Gent, Keulen en Brussel waren samen verantwoordelijk voor 13% van de immigrerende bordeelhouders. Uit een aantal Frans-Vlaamse en Brabantse steden en daarbij ook Parijs, Luik, Bergen, Delft, Maastricht en Caen kwamen nog eens 8% van de ingeweken bordeelhouders. Toch is niet de interstedelijke migratie de belangrijkste factor maar net het platteland en de kleinere centra met maar liefst 70% van de geïmmigreerde bordeelhouders. Crises en stadsvlucht hebben daarbij ook een grote invloed op de migratie van prostituees. Het reeds lang in een economisch verval verkerende Ieper nam maar liefst 8% van de in Brugge immigrerende prostituees voor zijn rekening. Wanneer men de aantrekkingskracht ten opzichte van handelaren en arbeiders-burgers bekijkt in chronologisch perspectief dan blijkt deze evolutie ook daar vertegenwoordigd.234 Het toont nogmaals hoezeer prostitutie afhankelijk is van de economische situatie, zowel in chronologisch als geografisch perspectief. We kunnen dus voor onze steden langs de Dender niet over een 'Ronde van Vlaanderen' spreken naar analogie met de 'Tour de France' die Rossiaud heeft onderscheiden op basis van de baljuwsrekeningen die slechts in zeer beperkte mate een herkomstbepaling toelaten. Indien dat al het geval was dan maakten de Dendersteden geen deel uit van de vaste route. Rossiaud verklaart het bestaan van een dergelijke 'Tour' met het door oorlogen geteisterde grensgebied tussen het graafschap Vlaanderen en Frankrijk. Van daar uit trokken de prostituees zuidwaarts richting Bourgondië of nog zuidelijker naar de mediterrane ruimte.235 Indien deze verklaring klopt dan is het evident dat het stedelijke netwerk langs de Dender niet in deze beweging is begrepen. We beschikken over te weinig gegevens in verband met de oorsprong van de prostituees en bordeelhouders om een gelijkaardige beweging op te sporen. In elk geval zien we ook onderling geen verplaatsingen aan de hand van de baljuwsrekeningen. Geen enkele naam komt in twee verschillende steden voor. Het feit dat er wel een aantal vrouwen en mannen van buiten de onmiddellijke omgeving van de Denderstreek komen is wellicht te verklaren vanuit het handelsnetwerk in het graafschap Vlaanderen. De steden van het graafschap waren aanwezig op markten over zowat heel Europa en daardoor was hun faam wijd verspreid. Dit was zoals gezien niet anders voor de kleine en middelgrote steden langs de Dender die ook een grote verspreiding kenden. Waren deze estranges femmes op weg naar de grote steden in het graafschap waar de vraag het grootst was in een beweging als die die zich voordeed in Frankrijk? We kunnen de stelling enkel poneren en niet hard maken bij gebrek aan een sluitende manier om de herkomst van de prostituees te bepalen. Wellicht oefenden de Dendersteden naast een directe aantrekkingskracht op het omliggende platteland ook een zekere aantrekkingskracht uit in een systeem van concentrische cirkels rond de grote steden Gent en Brugge. De Dendersteden konden op die manier wel een tussenstop 234 Dupont (G.), Maagdenverleidsters, p. 132-136. 235 Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 34.
86
betekenen voor prostituees die hun carrière wilden verder zetten in één van de grote steden. Vergelijkend onderzoek tussen de verschillende steden kan hier misschien een antwoord op bieden.
5.4
De klant Ook hier is de informatie zeer beperkt aangezien de klanten noch voorkwamen in
de baljuwsrekeningen, noch in de andere bronnen die we bestudeerd hebben. Het bezoeken van bordelen was in principe niet strafbaar. De bezoekers kwamen dan ook enkel voor in de marge, vaak wanneer ze veroordeeld werden voor geweldpleging ten opzichte van prostituees, waarbij we er van uit gaan dat deze geweldplegers ook effectief klant waren bij die prostituee. In hoeverre klopt het beeld van de prostitutie als seksuele uitlaatklep voor de jonge mannen, zoals het discours waarop de tolerantie was gebaseerd, betoogde? Maakten zij effectief het grootste deel van het clientèle uit of zijn er andere trends te onderscheiden? Uit de veroordelingen voor geweldpleging valt er een dubbel patroon op te merken. Enerzijds vinden we vaak de vermelding estrange en anderzijds wordt dit bijna altijd gecombineerd met compagnon.236 Deze geweldplegers waren dus zowat altijd vreemde gezellen. We treffen hier wellicht een van de belangrijkste groepen van het clientèle aan. Een handelsnetwerk als dat van het graafschap Vlaanderen had een grote aantrekkingskracht op buitenlanders uit alle lagen van het middeleeuwse productieproces. Handelaars uit de Duitse ruimte, meesters en gezellen uit de omliggende vorstendommen, ... Deze personen bezochten de bordelen om diverse redenen. Sommige handelaars waren wellicht op zoek naar occasionele seks op hun lange reizen ver weg van huis. Andere vreemdelingen die zich permanent vestigden in de steden hadden wellicht moeilijkheden om zich te integreren in samenleving en dus een partner te vinden. Voor beide groepen buitenlanders was de prostitutie een welgekomen seksuele uitlaatklep. De vermelding compagnon verwijst naar de ambachtsgezellen. Deze jonge mannen vormden wellicht een niet onbelangrijk deel van het clientèle van de prostituees. Wellicht wachtten deze mannen tot na hun opleiding om zich permanent te vestigen in de stad en te huwen. Om de tijd tussen de seksuele volwassenheid en het huwelijk op te vullen, konden zij wellicht een beroep doen op de plaatselijke prostitutie. Met de criminalisering van de estranges compagnons ging de baljuw echter gewoon mee in het dominante discours van prostitutie als seksuele uitlaatklep voor jonge mannen. 236 Zie bijvoorbeeld ARA, RK, Nr. 14289, f. 234 r°: “D'ung estraigne compagnon appellé Mahieu Daems qui fu jugiéz en l'amende dite [LX s. par.] pour ce qu'il feri par courage une femme a vie audit lieu de Houthem [Denderhoutem] receu dudit Mahieu en composition: XLVIII s.”.
87
Uiteraard bleef de prostitutie niet tot deze mannen beperkt. Gehuwde mannen bezochten ook de bordelen. De vermeldingen in de baljuwsrekeningen van veroordelingen voor het houden van een bordeel waar ook getrouwde mannen komen zijn groot in aantal. Nemen we een enkel voorbeeld: de vrouw van Johan Luparde die veroordeeld werd voor het houden van een mauvais hostel de hommes mariez et d'autres femmes.237 Voor deze groep was prostitutie niet bedoeld en zoals men ook optrad tegen andere vormen van overspel zo trad de baljuw ook tegen deze vorm van prostitutie op. Dat brengt ons bij die andere groep voor wie prostitutie in principe niet toegelaten was: de clerus. Uit de rekeningen van de officialiteit van Kamerijk blijkt dat ook zij zich niet onbetuigd lieten. De parochiepriester van de parochie Acren-Saint-Géréon in de huidige gemeente Lessines ten zuiden van Geraardsbergen werd veroordeeld omdat hij niet enkel een concubine had maar bovendien ook de stuphas bezocht, de badstoven.238 Het lijkt erop dat de Kerkelijke overheid enkel optrad tegen de uitwassen van de seksuele activiteiten van de priesters. Ook hier gaat het wellicht maar om het topje van de ijsberg. Heel wat priesters ontsnapten wellicht aan het oog van de bisschoppelijke rechtbank en we beschikken uiteindelijk slechts over de registers van 1438 tot 1453. We verwijzen hier ook naar het lopende onderzoek van Hendrik Callewier waaruit blijkt dat deze seksuele uitlaatklep voor priesters werd aangemoedigd vanuit de gemeenschap om te voorkomen dat ook zij zich gingen vergrijpen aan de vrouwen, dochters en weduwen van de 'goede lieden'.
5.5
Prostitutie op het platteland In het onderzoek naar prostitutie is de stad, en in het bijzonder de grootstad,
steeds de onderzoeksruimte bij uitstek geweest. Wanneer we de werken uit de inleiding bekijken dan hebben we een indrukwekkende lijst steden: Firenze, Venetië, Parijs, Augsburg, Dijon en Londen. We hopen met deze verhandeling een opening te creëren voor het onderzoek naar prostitutie in de kleine en middelgrote stad. Hoewel het onderwerp heel wat minder aantrekkelijk lijkt dan de veel 'grotere' prostitutie in de grootsteden, is het ook noodzakelijk om de kleine en middelgrote steden in het onderzoek te betrekken, wil men een volledig beeld krijgen van de prostitutie in de laatmiddeleeuwse wereld. Voor het graafschap Vlaanderen, waar deze kleine en middelgrote steden een essentiële schakel waren in het stedelijke netwerk, waren deze steden van zeer groot belang, zoals we reeds gezien hebben. We willen de voorzet echter meteen verlengen door ook aandacht te besteden aan het platteland waaraan in het onderzoek naar prostitutie weinig of geen 237 ARA, RK, Nr. 13550, f. 18 v°. 238 Van Melkebeek (M.) en Vleeschouwers (C.), Registres de sentences de l'officialité de Cambrai (1438-1453). Tome I, Brussel, Ministerie van Justitie, p. 505, Nr. 883.
88
aandacht aan wordt besteed. Wil men een beeld krijgen van prostitutie in de laatmiddeleeuwse gemeenschap dan moet men ook rekening houden met deze vorm van prostitutie. Naast de kleine en middelgrote steden in het stedelijke netwerk vormen ook de verschillende dorpsgemeenschappen een schakel in het netwerk. Het graafschap Vlaanderen is als een van de dichtst bevolkte regio's van Europa tijdens de late middeleeuwen de regio bij uitstek om deze vorm van prostitutie te bestuderen. Voor het onderzoek naar prostitutie op het platteland hebben we ons beperkt tot de rekeningen van de baljuw van Ninove aangezien deze bevoegd was over een overzichtelijk aantal dorpen, in tegenstelling tot de baljuw van Aalst en Geraardsbergen. In tegenstelling tot de dorpen waarvoor de baljuw van Dendermonde bevoegd was bevinden sommige van deze dorpen zich ook langs de Dender en enkelen van hen staan zowel in interactie met Ninove als Aalst. Gezien het gebruik van deze rekeningen spreekt het voor zich dat we slechts over informatie beschikken tot het midden van de vijftiende eeuw (cfr. supra). Concreet gaat het om de dorpen Aaigem239, Denderhoutem240, Haaltert241, Herlinchove242, Okegem en Meerbeke243. In al deze dorpen is prostitutie geattesteerd. Het gaat daarbij zowel om verbanningen voor het houden van bordelen die door de baljuw werden gecomposeerd als veroordelingen omwille van geweldpleging ten opzichte van prostituees. Algemeen heeft de prostitutie en het overheidsbeleid ten opzichte van die prostitutie grosso modo hetzelfde karakter als in de steden. Er is enkel sprake van een niveauverschil. In Denderhoutem bijvoorbeeld waren er tussen 1392 en 1421 drie veroordelingen voor het uitbaten van een bordeel. Deze veroordelingen waren net als in de steden een gevolg van de 'vrije waarheden' en ook het beleid wat betreft de prostitutie verschilde niet ten opzichte van de onderzochte steden. In de regel schommelde de compositiesom rond de 3 Lb. par. die indien nodig werd afgezwakt tot bijvoorbeeld 42 s. par. in het geval van Line Verermentruden.244 Ook in Denderhoutem werd de overlast niet gesmaakt door de omwonenden: Mahieu Moens werd veroordeeld voor het houden van een bordeel au […] grant peril des bonnes gens de ladite paroisse et de leur enfans.245 De beperkte tijdsspanne tussen de veroordeling van Mahieu Moens, in 1417, en Line Verermentruden, 239 240 241 242
Vandaag een deelgemeente van Erpe-Mere, Oost-Vlaanderen. Vandaag een deelgemeente van Haaltert, Oost-Vlaanderen. Vandaag een gemeente in Oost-Vlaanderen. Vandaag een gehucht van Outer (cfr. supra), op zijn beurt een deelgemeente van Ninove, OostVlaanderen. 243 Okegem en Meerbeke vandaag beiden deelgemeenten van Ninove, Oost-Vlaanderen. 244 ARA, RK, Nr. 14290, f. 8 v°: “De Line Verermentruden aussi jugié [en la fra(n)cque verité tenue a Tenrehouthem en aoust dair(ain) passé] a ba(n)nir ung an hors la dite paroche d'avoir tenu indecent hostel luy quitté ledit ban pour XLII s.”. 245 ARA, RK, Nr. 14289, f. 234 v°-f. 235 r°: “De Mahieu Moens lequelz en la franque verité tenue audit Houthem estoit jugié a bannir un an hors de la dite paroisse sur ung membre pour avoir tenu maulvais et indecent hostel”.
89
in 1421, doet vermoeden dat er op zijn minst twee bordelen naast elkaar bestonden in Denderhoutem. Ook in de dorpen trad men op tegen de verstoring van de openbare orde, zoals ook al bleek uit het geval Mahieu Moens. In 1416 werd une estraingne femme a vie veroordeeld tijdens de 'vrije waarheid' d'estre inutile aux bonn(es) gens de la paroche.246 Afgezien van deze zedenschennis was de baljuw ook aandachtig voor geweldpleging tegen de femmes de vies.247 We willen hiermee enkel aantonen dat er ook op het vlak van het platteland nog onontgonnen terrein is voor wat betreft de prostitutie. Algemeen wordt aangenomen dat prostitutie een bij uitstek stedelijk fenomeen was. We hopen hiermee een beperkte inkijk te kunnen geven op de prostitutie op het platteland en aan te tonen dat ook daar prostitutie een niet onbelangrijke plaats innam. Het is uiteraard maar een verkennende inleiding. Toekomstig onderzoek kan de prostitutie op het platteland beter in kaart brengen. In het dichtbevolkte graafschap Vlaanderen is dit bovendien een must wil men een compleet beeld krijgen van de prostitutie.
246 ARA, RK, Nr. 14289, f. 226 v°. 247 Zie bijvoorbeeld ARA, RK, Nr. 14289, f. 234 r°
90
6 6.1
Zelfmoord in de praktijk Inleiding Ook voor wat zelfmoord betreft gaan we nu op zoek naar de praktijk en de
personen achter de zelfmoord. Kunnen we met andere woorden een aantal trends onderscheiden bijvoorbeeld op het vlak van het tijdstip waarop de zelfmoord werd gepleegd en de gehanteerde methode? Vervolgens trachten we na te gaan wie verantwoordelijk is voor de zelfmoorden: we zoeken de trends, waarbij we in zeker opzicht een prosopografie proberen op te stellen van de zelfmoordenaar tijdens de late middeleeuwen. De bronnen die we voor dit hoofdstuk hanteren zijn opnieuw de baljuwsrekeningen. Voor wat zelfmoord betreft zijn er uiteraard dezelfde bronmethodologische problemen die we reeds hoger geschetst hebben, afgezien van de zaken die eigen zijn aan de problemen in verband met prostitutie. In tegenstelling tot de informatie over prostitutie te Ninove, die stopt rond het midden van de 15de eeuw, loopt de informatie voor wat betreft zelfmoord gewoon door. Dit is te danken aan het belang van de inkomsten die zelfmoorden konden opleveren voor de baljuw. Die lagen een pak hoger dan in het geval van prostitutie en dus was de baljuw eerder geneigd om zich met dergelijke feiten bezig te houden dan met het opsporen van prostitutie en het innen van de lage composities. 6.2
Het zelfmoordcijfer In totaal hebben we voor de vier steden 18 zelfmoorden teruggevonden in de
baljuwsrekeningen. Tabel 5 geeft een overzicht van het aantal zelfmoorden per stad. Tabel 5: Aantal zelfmoorden, verdeling per stad en totaal248 S tad Aalst Dendermonde Geraardsbergen Ninove Totaal
Aantal zelfmoorden 6 5 3 4 18
Ook hier blijkt dat de cijfers niet meteen in overeenstemming zijn met de grootte van de bevolking van de verschillende steden. Dit heeft ook zijn invloed op het zelfmoordcijfer. Het zelfmoordcijfer toont aan hoeveel zelfmoorden er werden gepleegd gedurende de hele periode, ongeveer 130 jaar, per duizend inwoners. Je bekomt het met 248 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365.
91
andere woorden door het aantal zelfmoorden af te zetten tegen het aantal inwoners en dat getal te delen door duizend. De inwonertallen die we gebruiken zijn de cijfers uit het artikel van Prevenier, aan de hand waarvan we hoger reeds de bevolkingscijfers hebben geschetst. We moeten er wel op wijzen dat het hier om geëxtrapoleerde cijfers gaat die bovendien slechts een momentopname beogen, namelijk het jaar 1469. Hoewel we deze cijfers als betrouwbaar kunnen beschouwen is het slechts een aanwijzing van een cijfer dat gedurende 130 jaar sterk fluctuerend moet geweest zijn. Tabel 6: Zelfmoordcijfer per stad per duizend inwoners249 S tad Aalst Dendermonde Geraardsbergen Ninove Totalen
Aantal zelfmoorden 6 5 3 4 18
Inwoners
Zelfmoordcijfer
3962 5062 3817 1930 14771
1,51 0,99 0,79 2,07 1,22
Het zelfmoordcijfer varieert behoorlijk van stad tot stad. Het verschil met de cijfers die Hannes Lowagie heeft berekend voor het westelijk deel van het graafschap Vlaanderen is significant. Ten eerste schommelen de cijfers van Lowagie rond het getal twee en ten tweede waren deze vrij constant.250 Het zelfmoordcijfer voor de vier steden samen lag op 1,22. Ninove zat mooi rond het gemiddelde cijfer twee dat Lowagie bekomt en ook Aalst had een vrij hoog zelfmoordcijfer met 1,5. Dendermonde, met het zelfmoordcijfer 1, en Geraardsbergen, met 0,8, scoren het laagst. Het verschil tussen deze cijfers is merkwaardig te noemen. Durkheim betoogt immers dat het zelfmoordcijfer stabieler was dan
demografische
gegevens.251 We
zouden
met andere
woorden
een
constant
zelfmoordcijfer moeten bekomen. Wanneer we het globale zelfmoordcijfer berekenen voor het westelijke deel van het graafschap Vlaanderen, dan bekomen we het cijfer 1,82. Het overwicht van mastodont Brugge, met zijn 40000 inwoners en 81 zelfmoorden, is echter bijzonder groot. Wanneer we Brugge buiten beschouwing laten dan bekomen we voor het hele gebied een zelfmoordcijfer van 1,58.252 Ook in dit gebied zijn er echter sterke afwijkingen. Veurne, met ongeveer 2500 inwoners heeft een zelfmoordcijfer van 3,62 en Nieuwpoort, met ongeveer 249 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365 en Prevenier (W.), “La démographie des villes du comté de Flandre”, p. 263-264. 250 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 174-175. 251 Durkheim (E.), Le suicide, p. 10-11. 252 Aangezien we voor onze vier steden ook aangewezen zijn op het gebruik van de berekeningen van Prevenier hebben we er voor geopteerd om voor Kortrijk het bevolkingscijfer van Prevenier te kiezen en hebben we dat van Cecile Pauwelyn buiten beschouwing gelaten. Zie Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 174 en de verwijzingen naar beide berekeningen aldaar.
92
5700 inwoners, een zelfmoordcijfer van 0,71.253 We mogen ons met andere woorden niet blindstaren op het feit dat het zelfmoordcijfer in het westelijke deel van het graafschap Vlaanderen rond twee zou liggen. De variatie is groot en het gewicht van de grootstad Brugge is ook hier doorslaggevend. We zijn het echter eens met Durkheim dat het zelfmoordcijfer inderdaad constanter is dan de demografische gegevens. Hoe kunnen we deze verschillen dan verklaren? Om een verklaring te bieden voor dit fenomeen moeten we de cijfers opnieuw beschouwen als een selectie, niet als een representatief beeld van alle zelfmoorden die in de middeleeuwse samenleving hebben plaatsgevonden. Verschillende selectieprocessen treden op. Die zijn te vergelijken met de processen die plaatsvinden bij de opsporing en schriftelijke neerslag van prostitutie maar met aspecten die uiteraard eigen zijn aan de zelfmoord. Vooral de identificatie van een zelfmoord bracht in sommige gevallen moeilijkheden. De zelfdoding door vergiftiging was in de middeleeuwen zoals gezegd moeilijk op te sporen. Ook bij bijvoorbeeld verdrinking is het verschil tussen moord en zelfdoding niet altijd even duidelijk, laat staan dat het verschil met een verdrinking door een ongeval dat is. Een twijfelgeval, foute identificatie of slechte registratie kan het zelfmoordcijfer laten overhellen naar een of andere kant. Dit biedt echter geen structurele verklaring aangezien elke baljuw met deze problemen werd geconfronteerd. De meest bevredigende verklaring is degene die Lowagie geeft aan het verschil tussen het platteland en de stad. Hannes Lowagie berekent voor het platteland zelfmoordcijfers van 0,3 per duizend inwoners voor de regio rond Kortrijk, 0,4 voor de regio rond Veurne en 0,5 voor het Brugse Vrije. Dit cijfer ligt dus nog beduidend lager dan het zelfmoordcijfer in de Dendersteden. Op een andere schaal kan dit verschil echter ook een rol gespeeld hebben op het niveau van de stad. Brugge, met zijn 40000 inwoners, was ongeveer tien keer zo groot dan Aalst. Het verschil tussen de grote stad en het platteland is groot, tussen de grote stad en de kleine stad is er eveneens een verschil in grootte, zij het op een ander niveau. Het is hetzelfde verschil dat we ook vaststellen bij de zelfmoordcijfers
voor
het westelijk
deel van
het
graafschap:
Brugge
heeft
een
zelfmoordcijfer van ongeveer 2, de andere steden 'slechts' gemiddeld 1,58. Aalst heeft, met bijna 4000 inwoners, een zelfmoordcijfer van 1,51 wat opvallend dicht ligt tegen de 1,58 van de kleinere steden, met een gemiddeld inwonertal van 4265, die Lowagie heeft onderzocht.254 Dat brengt ons bij de verklaring die Lowagie aan het fenomeen geeft. Halbwachs wees er reeds op dat het zelfmoordcijfer lager lag in de middelgrote steden dan in de grote steden. Hij besloot ook dat zelfmoord meer voorkwam in valleien en minder in bergachtige
253 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 174. 254 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 175.
93
streken.255 Het zelfmoordcijfer werd hier echter niet beïnvloed door de geografische situatie maar door de sociale. De communicatie en sociale interactie verloopt moeilijker in bergachtige streken dan in valleien en hoe meer sociale contacten en circulatie, hoe meer zelfmoord. Lowagie koppelt hieraan de spreiding van zelfmoorden rond Brugge. In concentrische cirkels rond de stad zouden er steeds minder zelfmoorden plaatsvinden naarmate men verder van de stad gaat. Dit kan op zijn beurt dan weer gekoppeld worden aan de 'Zentraler Ort'-theorie van Walter Christaller: de stad als de centrale plaats met het hoogste aandeel sociale en economische relaties.256 We
zijn
het
eens
met
Durkheim
dat
de
grootte
van
de
stad,
of
de
dorpsgemeenschap voor wat het platteland betreft, geen invloed heeft op het aantal daadwerkelijk gepleegde zelfmoorden, laat staan de sociale interactie. We zijn eerder geneigd om de verklaring van Stevenson te volgen. Die wijt het verschil in zelfmoordcijfers niet aan een daadwerkelijk verschil in zelfmoorden tussen de stad en het dorp. Hij bewijst dat het merendeel van de zelfdodingen in de nabijheid van een hoofdweg gebeurden. De verklaring ligt volgens hem niet in een grotere sociale druk maar eerder dat het nieuws zich in deze gebieden sneller verspreidde. De coroners, juridische ambtenaren, waren vooral langs deze wegen actief omdat dit een sneller resultaat opleverde. Deze aanpak was veel minder arbeidsintensief dan in elk afzonderlijk dorp te zoeken naar criminele feiten.257 We volgen Stevenson hierin dat het zelfmoordcijfer hoger lag in plaatsen waar ook de sociale interactie hoger lag. Dit is echter niet zozeer te wijten aan een daadwerkelijk verschil in het aantal zelfmoorden maar eerder aan een verschil in het aantal opgespoorde zelfmoorden. De drie genoemde theorieën zijn echter in zekere zin met elkaar in overeenstemming te brengen. Met Halbwachs constateren we dat het zelfmoordcijfer hoger lag in de grote steden dan in de middelgrote en kleine steden. Voor Brugge kan men met Christaller zelfs spreken van concentrische cirkels waarbij de stad de centrale plaats is wat het aantal zelfmoorden betreft. De verklaring die Halbwachs hierin ziet klopt maar gedeeltelijk. Hij wijst terecht op een verschil in sociale interactie maar dat is niet volledig correct, de sociale interactie kan naar onze mening geen directe invloed hebben op het aantal gepleegde zelfmoorden, maar wel op het aantal opgespoorde zelfmoorden. De sociale interactie is niet verantwoordelijk voor een hoger aantal zelfmoorden, wel voor een hoger zelfmoordcijfer. Het nieuws van een zelfmoord verspreidde zich sneller in plaatsen met een hoge sociale interactie.
255 Halbwachs (M.), Les causes du suicide, p. 170-173. 256 Christaller (W.), Die zentralen Orte in Süddeutschland: Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen met städtischen Funktionen, Jena, Fischer, 1933, 2 dln., Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 175-177. 257 Stevenson (S.J.), “The rise of suicide verdicts in south-east England, 1530-1590: the legal process”, in: Continuity and change, II, 1987, pp. 50-57.
94
We kunnen deze verklaring ook nog uitbreiden met andere factoren dan enkel de sociale interactie. Beschouwen we het verschil in zelfmoordcijfer tussen Geraardsbergen en Aalst. Aalst heeft een zelfmoordcijfer dat we als normaal kunnen beschouwen voor een stad van haar grootte. Geraardsbergen daarentegen heeft met 0,79 een abnormaal laag zelfmoordcijfer aangezien deze stad, qua aantal inwoners, ongeveer even groot is als Aalst en dus ook rond het gemiddelde van de kleinere steden die Lowagie heeft onderzocht. Los van de sociale interactie kende Aalst echter een andere status als hoofdplaats van de kastellenij het 'Land van Aalst'. In Aalst werden dan ook een aantal administratieve en juridische taken gecentraliseerd. Deze aanwezigheid van administratieve taken en personeel zorgde ervoor dat de informatie zich sneller kon accumuleren. Via het kanaal van de administratie kon het nieuws zich sneller verspreiden en eenvoudiger de hoofdstad bereiken. Het spreekt voor zich dat deze informatieoverdracht vlotter moet verlopen zijn in de hoofdplaats, waar deze diensten werden gecentraliseerd, dan dat het nieuws uit Geraardsbergen de baljuw bereikte. Bij het onderzoek naar zelfmoord moet men niet enkel rekening houden met de stad als centrale plaats van sociale interactie maar ook als centrale plaats van administratieve diensten en informatievergaring. Lowagie trekt de verklaring van de sociale interactie door in zijn verdere onderzoek. De stelling van het hogere aantal zelfmoorden in de bronnen naarmate de sociale interactie toeneemt, toetst hij aan de informatie die hij heeft over de periode in het jaar waarin de zelfmoorden het meeste voorkwamen. Uit onderzoek van Kühnel bleek dat zelfmoord vooral in de zomer plaatsvond, in maar liefst 44% van de door hem gevonden gevallen.258 Ook voor het westelijke deel van het graafschap Vlaanderen kent de zomer een voorkeur onder zelfmoordenaars, zij het minder uitgesproken met 28%, op een totaal van 71% gevallen waar het seizoen bekend is. De verklaring ligt volgens Lowagie in de sociale interactie. In de zomer zijn de dagen langer en de sociale interactie het hoogst. Op momenten waar het sociale leven het meest werd onderbroken pleegde men minder zelfmoord zoals bijvoorbeeld in de winter.259 Hoewel hij de informatie uit het werk van Schmitt wel vermeldt negeert hij de resultaten echter. In tegenstelling tot de cijfers van Kühnell en Lowagie ligt de piek niet in de zomermaanden maar in de lente, met 37% van de gevallen.260 Ook in onze gebieden ligt de piek niet in zomermaanden maar juist in de herfst. De onderverdeling die we in tabel 7 hebben gebruikt is deze van de periodieke baljuwsrekeningen. Zoals gezegd werd er drie keer per jaar afgerekend door de baljuw te Rijsel. Door deze regelmatige verdeling beschikken we over de informatie wanneer de 258 Kühnel (H.), “'...da erstach sich met willn selber...'. Zum Selbstmord im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit”, in: Hauck (K.) (ed.), Sprache und Recht. Beiträge zur Kulturgeschichte des Mittelalters. Festschrift für Ruth S chmidt-Wiegand zum 60. Geburtstag, Berlijn, Walter de Gruyter, 1986, I, pp. 474-489. 259 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 179. 260 Schmitt (J.C.), “Le suicide au moyen age”, in: Annales. Economies, S ociétés, Civilisations, XXXI, 1976, 1, pp. 3-29.
95
zelfmoorden plaatsvonden. Aangezien de afrekening drie keer per jaar gebeurde kunnen we het aantal zelfmoorden voor die periodes dus bepalen. De zogenaamde zomerperiode komt dan ook overeen met de maanden mei tot september, de herfst met de periode van september tot januari en de lente met januari tot mei. Tabel 7 geeft een overzicht van het aantal zelfmoorden per periode. Tabel 7: Aantal zelfmoorden per seizoen261 Periode Herfst Lente Zomer Onbekend Totaal
Aantal 10 2 3 3 18
Procent 56 11 17 17 100
De these dat het aantal gerapporteerde zelfmoorden afhankelijk was van het seizoen, voor zover dat een invloed heeft op de sociale interactie, lijkt onhoudbaar. De cijfers van Lowagie geven slechts een klein overwicht voor de zomermaanden met 28%, terwijl de herfst 22% van de zelfmoorden voor rekening neemt en de lente 21%. Het onderzoek van Schmitt geeft het voordeel dan weer overtuigend aan de lentemaanden met 37%. Voor onze gebieden neemt de herfst maar liefst 56% voor rekening. Het overwicht aan zelfmoorden in de herfstmaanden kunnen we misschien het beste verklaren wanneer we de vrije waarheid in Aalst bekijken. Daar werden weliswaar geen vragen gesteld over zelfmoord, het tijdstip van deze waarheid is echter tekenend. De waarheid vond plaats na de oogst. Dit was niet toevallig gekozen: de waarheid vond op dat moment plaats daer gheenen andren tyt toe en staet.262 De sociale interactie als oorzaak van de opsporing en het aan het licht komen van zelfmoorden kan ook hier de oorzaak zijn. In de kleine en middelgrote steden was de verzorgende functie relatief groter dan in de grote steden. De Dendersteden waren met andere woorden meer afhankelijk van hun verzorgende functie en bijgevolg meer gericht op het ritme van een rurale samenleving dan de grootsteden zoals Brugge, waar het handelsvolume in exportproducten bijzonder groot was. Het feit dat de vrije waarheid het best plaatsvond na de oogst wijst erop dat het werkritme op dat moment het meest afnam. De sociale interactie kon daardoor tijdens deze periode toenemen door het feit dat de economisch actieve stedelingen op dat moment meer vrije tijd hadden. Bovendien kunnen we spreken van een soort afkoelingsperiode na de vrije waarheid. Op de waarheid kon iedereen elkaar openlijk beschuldigen van allerlei misdaden. Wellicht kwam een groot aantal personen gefrustreerd terug van deze waarheid door de beschuldigingen die werden geuit tijdens de waarheid. 261 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365. 262 Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 234.
96
Gedurende een korte periode kon dit voor een verhoogde bereidheid tot verklikking hebben geleid. Het feit dat in de grootsteden vooral tijdens de zomer zelfmoorden werden gerapporteerd kan inderdaad te maken hebben met het feit dat de dagen langer werden waardoor er naast het werk meer plaats was voor sociale interactie. Ook de klimatologische omstandigheden werden er beter op, wat op zich ook de sociale interactie verhoogde. In de kleine en middelgrote steden was de invloed van het rurale werkritme echter hoger dan dat van de stedelijke economie, al zal ook de stedelijke economie na de zomer een daling van het werkritme vertonen. De handel, die in de winter moeilijker was door het ongunstige weer en de slecht begaanbare wegen, nam in ritme af na de zomer, waardoor de exportgerichte industrieën, die – zoals gezegd – sterk stonden in het graafschap Vlaanderen, wellicht ook een productiedaling kenden. Deze daling van het werkritme maakte wellicht plaats vrij voor een verhoogde sociale interactie waardoor zelfmoorden sneller gerapporteerd werden. 6.3
De methode De zelfmoordenaar moest voor de daad een afweging maken tussen het voordeel
wat betreft kans op slagen en een aantal andere praktische argumenten. Zoals gezegd bestonden er in de middeleeuwen enkel pijnlijke en gewelddadige manieren om zelfmoord te plegen. Het was dus beslist geen sinecure om een methode te selecteren. Een onderzoek naar de methode van de zelfmoord is dus minder banaal dan het lijkt. Tabel 8 geeft een overzicht van de gebruikte methodes in absolute en relatieve cijfers, per geslacht en de totalen. Tabel 8: Gebruikte methode, absolute en relatieve cijfers, per geslacht en totalen263 M ethode Ophanging Verdrinking Messteek Sprong Onbekend Totaal
M an Aantal 3 9 2 1 1 16
Percent 19 56 13 6 6 89
Aantal 2 2
Vrouw Percent 100 11
Aantal 5 9 2 1 1 18
Totaal Percent 28 50 11 6 6 100
Ook op dit vlak verschilt de informatie sterk ten opzichte van vorig onderzoek. Zowel Schmitt, Kühnel, Lowagie als Vanhemelryck besluiten dat ophanging met voorsprong de meest gebruikte methode is. Het relatieve aantal is het laagst in het westelijke deel van het graafschap Vlaanderen met 40%, waar de andere onderzoeksresultaten rond de 60%
263 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365.
97
schommelen.264 Met 50% is de verdrinkingsdood echter de meest gebruikte methode in de vier steden van de Denderstreek. Vooral bij de mannen was de verdrinkingsdood het populairst met 56%. Bij de vrouwen was ophanging echter de enige gebruikte methode. Bij mannen volgt ophanging op de tweede plaats met 19%. De messteek is eveneens goed vertegenwoordigd met 13%. In tegenstelling tot in het westelijke deel van het graafschap hebben we wel één zaak gevonden waar de zelfmoord gebeurde aan de hand van een sprong. Deze was reeds gemeld door Schmitt en Kühnel. Een verklaring voor de voorkeur voor de verdrinkingsdood is moeilijk te geven, zoals dat in essentie ook is voor de andere methoden. We zijn het eens met Lowagie dat ophanging en verdrinking de meest voor de hand liggende waren gezien de meeste kans op slagen. De messteek lag daarbij wellicht minder voor de hand wegens het gewelddadige en bloederige karakter van deze zelfmoord. Het kiezen voor de dood waarbij men zichzelf de keel oversneed zal minder voor de hand hebben gelegen dan de andere methoden.265 Om het niet geringe aantal verdrinkingen te verklaren vergelijkt Lowagie de algemene cijfers met die van Brugge. Daaruit blijkt dat verdrinking een belangrijkere plaats had in de handelsstad dan in de omringende gebieden. Bij de vrouwen is de verdrinking er zelfs de belangrijkste methode. Een bevredigende verklaring kan hij moeilijk aanbrengen, hij komt niet verder dan te wijzen op het belang van de vele waterlopen en kanalen die Brugge rijk was en die een belangrijke functie hadden in de stad. 266 Dit lijkt ons geen voldoende verklaring voor het fenomeen maar we moeten er aan toevoegen dat er op dit moment geen betere verklaring is dan deze. Indien louter de aanwezigheid van water een verklaring kan bieden voor het hoge aantal zelfmoorden door verdrinking in Brugge dan is dit voor de vier steden minder voor de hand liggend. Het aantal verdrinkingen is in de methodes veruit het hoogst en dit gaat gepaard met een minder prominente aanwezigheid van water. De vele kanalen en waterlopen ontbreken in de steden die volledig afhankelijk waren van de Dender, afgezien van Dendermonde, gelegen aan de monding van Dender en Schelde.267 Als een verklaring voor een hoger aandeel in de stad dan op het platteland is dit mogelijk maar waar we naar op zoek zijn is een sociologische verklaring voor het feit dat deze methode in de vier steden enorm populair was in tegenstelling tot andere, reeds onderzochte, streken. Daar 264 Schmitt (J.C.), “Le suicide”, p. 5: 59%, Kühnel (H.), “'...da erstach sich met willn selber...'”, p. 478: 67% en Vanhemelryck (F.), De criminaliteit in de ammanie van Brussel, p. 119: 67%. 265 Zie bijvoorbeeld: ARA, RK, Nr. 13553, f. 196 v°: “De Adriaen van Asterbeke lequel par
desperacion coupa liniersives la gorge”.
266 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 170-171. 267 De loop van de Dender is in de loop der jaren behoorlijk veranderd, vooral in de steden Aalst en Dendermonde. In Dendermonde werd de mondig van de Dender verplaatst uit het stadscentrum naar de noordelijke buitenrand van de stad. Te Aalst werd de zij-arm van de Dender die het eiland Chipka omsloot drooggelegd. De aanwezigheid van het water was te Aalst en Dendermonde dus in elk geval groter tijdens de middeleeuwen dan nu het geval is.
98
gaf de aanwezigheid van het water immers geen aanleiding tot een hoger aantal zelfdodingen door verdrinking. Voor een verklaring moeten we rekening houden met het karakter van een zelfmoord door verdrinking en dat koppelen aan het karakter van de andere zelfdodingen. De zelfdoding door verdrinking vond normaal gezien plaats buiten de vertrouwde omgeving van de dader, in casu het huis. Over het algemeen werd de locatie van de zelfmoord amper vermeld in de baljuwsrekeningen. Slechts enkele keren kunnen we afleiden dat de verdrinking in de Dender gebeurde, één enkele keer in de fossez, de grachten, van Aalst en één keer in een waterput. 268 We kunnen met andere woorden concluderen dat deze manier van zelfmoord plegen normaal gezien plaatsvond buiten de woning, zelfs al is het in de onmiddellijke omgeving van de woning, de mogelijkheden om zich binnenskamers te verdrinken zijn immers beperkt. De andere methoden zijn eerder 'privaat' van karakter. Indien er een locatie werd aangegeven dan was dat zowat altijd en sa maison.269 Toch is er een uitzondering: Johan Ebins uit Haaltert verhing zich in Aalst aan een wilg.270 Bij de mannelijke zelfmoordenaars was de zelfdoding buiten het huis dus de meest populaire, met iets meer dan de helft van de gevallen (negen verdrinkingen en één ophanging). Bij vrouwen daarentegen was de ophanging de enige gebruikte methode en we beschikken niet over aanwijzingen in verband met de plaats van deze zelfdodingen. We kunnen, met enige voorzichtigheid, er van uit gaan dat deze binnenskamers plaatsvonden, aangezien er geen locatie werd aangegeven door de baljuw. Enkele verklaringen zijn, gezien deze constatatie, mogelijk. De eerste is die van een vertekening door de rapportering. Andere verdrinkingsdoden, hetzij door een ongeval, hetzij door moord, kunnen door de baljuw als zelfmoord zijn genoteerd. Het identificeren van een verdrinkingsdood als zelfmoord is immers het meest winstgevend voor de baljuw, die een haast onstilbare geldhonger had. Door een gebrek aan bewijzen moest de baljuw bovendien soms een compositie afsluiten, wat er op wijst dat hij er alles aan deed om een dood als een zelfmoord te laten doorgaan. Bovendien is van alle zelfmoorden deze vorm zoals gezegd het meest openbaar. Iemand die zichzelf verdronk in de Dender stelde zich bloot aan de hele gemeenschap. Bij een 'private' ophanging, is de kans groter dat een bekende op het lichaam stootte dan een onbekende. Dat kan immers de oorzaak zijn van een onderrapportering van het aantal zelfmoorden door ophanging: een zelfmoord binnenskamers kon het makkelijkst toegedekt worden door de nabestaanden die zich 268 ARA, RK, Nr. 13549, f. 260 r°: “De la mort de feu Rolland de Compostelle, dit Vlas, lequel par despiracion se noia en la riviere de le Tenre en la ville de Nieneve”, ARA, RK, Nr. 13550, f. 187 v°: “es fossez de la ville ou il fu trouvé mort et noyé”, ARA, RK, Nr. 13557, f. 2 r°: “estoit noyé en ung puis d'eauwe”, ARA, RK, Nr. 13548, f. 25 r°: “e noya en la riviere de le Tenre a Grandmont”. 269 ARA, RK, Nr. 13549, f. 243 r°: “en sa maison en la ville d'Alost”, ARA, RK, Nr. 14290, f. 253 r°: “en une estable en sa maison”. 270 ARA, RK, Nr. 13547, f. 25 r°.
99
bewust waren van de financiële implicaties en de grote schande die een zelfmoord zou voortbrengen. Men kon het lichaam in het geheim begraven zoals in Brugge wel eens gebeurde.271 De baljuw was immers aangewezen op zijn informatiekanalen om dergelijke 'private' zelfmoorden op te sporen. Hij hing daarbij rond in herbergen en in sommige gevallen opende de baljuw zelfs zelf een herberg om zelf informatie te vergaren, hoewel dat in principe verboden was.272 Ten tweede is er een sociologische verklaring. Alexander Murray argumenteert dat men na een zelfmoord een onderzoek deed naar het feit of er niemand anders betrokken was bij de zelfdoding.273 Het zich afzonderen van de gemeenschap gold als verzwarende omstandigheid. Zo ook wanneer de zelfdoding 's nachts plaatsvond.274 Zo werd voor alle misdrijven de boete immers verdubbeld indien ze 's nachts plaatsvonden.275 Voor vrouwen was het huis de leefruimte bij uitstek. Zoals gezegd maakte ze maar in beperkte mate deel uit van het economische leven en indien ze er al deel van uitmaakte dan was dit vaak in beroepen die ze thuis uitoefende. De vrouw werd door het patriarchale discours toegewezen aan de huiskamer. Het was de ruimte waar ze haar hele leven doorbracht, zowel wat betreft sociaal leven als economisch. Ze stond er in voor het huishouden en de opvoeding van de kinderen. Ze leefde er niet enkel, ze stierf er ook, zelfs al gebeurde dat overlijden moedwillig. Voor de man, de economisch actieve persoon, was de ruimte in zekere zin de stad of een stadswijk waar hij deel van uitmaakte. Door dit deel van zijn economische leven was hij vertrouwd met de stad. Dat dit niet beperkt bleef tot de onmiddelijke omgeving waarin hij leefde en werkte blijkt uit de zelfdoding van een Haaltertnaar in Aalst en een inwoner van Sluis in Dendermonde.276 De vertrouwde ruimte was voor die personen niet beperkt tot de woonplaats maar als mobiele individuen behoorde de stad in het algemeen tot hun vertrouwde omgeving. Bovendien voorkwam men ook dat anderen van medeplichtigheid werden beschuldigd en dat geliefden de vreselijke ontdekking deden, indien men koos voor een zelfmoord buiten de woonplaats. Het was voor de economisch actieve en mobiele man een vertrouwde omgeving, net als de huiskamer, maar een zelfdoding buiten het huis bood andere voordelen. We zijn het met Murray eens dat de zelfmoord gebeurde in een voor de dader vertrouwde omgeving maar zijn eveneens van mening dat deze ruimte moet uitgebreid worden met de omgeving van het huis. Het feit dat de verdrinking vooral door mannen werd gebruikt kunnen we eerder toewijzen aan het geringe aantal zaken van vrouwen. Met een totaal van twee is de 'sample' niet groot genoeg om er sluitende conclusies uit te trekken. De stelling als zou de stad in zijn geheel als vertrouwde ruimte in aanmerking komen als plaats voor een 271 272 273 274 275 276
Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 135. Van Rompaey (J.), Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen, p. 161-163. Murray (A.), Suicide in the middle ages, p. 404-405. Murray (A.), Suicide in the middle ages, p. 151. Voor Aalst zie Limburg-Stirum (Th.) de, Coutumes des deux villes et pays d'Alost, p. 40. ARA, RK, Nr. 13547, f. 25 r°, ARA, RK, Nr. 14357, f. 157 r°.
100
zelfmoord moeten we wellicht ook uitbreiden naar vrouwen, zoals ook de cijfers uit Brugge aantonen. Dit alles in beschouwing genomen lijkt ons de eerste verklaring de meest correcte. In de kleine en middelgrote stad was zelfmoord veel minder 'zichtbaar'. De piste zelfmoord tijdens het onderzoek van de baljuw zal minder voor de hand liggend zijn geweest dan in andere steden, zoals bijvoorbeeld Brugge, waar zelfmoord gedurende een periode van 115 jaar maar liefst 81 keer voorkwam. Voor de baljuw van Aalst is zelfmoord met andere woorden veel minder frequent het onderwerp van onderzoek dan dat dit was voor de schout in Brugge. Wanneer er vervolgens één of meer zelfmoorden in het openbaar plaatsvonden, hetzij door een ophanging aan een boom of door een verdrinking in de stadsgrachten of de Dender, dan is de piste zelfmoord eenvoudig te volgen door de baljuw. Het zijn vooral deze openbare zelfmoorden die we aantreffen in de baljuwsrekeningen doordat deze de baljuw snel bereikten. Indien een zelfmoord 'privaat' gebeurde dan waren de nabestaanden er wellicht snel bij om het geval toe te dekken om de schande en de zware financiële lasten te beperken. De 'vreemdeling' uit Sluis was wellicht minder sociaal geworteld en kwam daardoor wellicht eenvoudiger in de bronnen terecht. Het is niet uit te sluiten dat de plaatselijke bevolking hierop inspeelde. Door één vreemdeling, waar ze weinig of geen affiniteit mee hadden, op te offeren, kon de baljuw het lijk terechtstellen, aangezien er plaatselijk geen nabestaanden waren die een compositie wilden afsluiten. De eigenaar van de herberg waar hij verbleef had er immers geen enkel belang bij om de zelfmoord toe te dekken. Het kan een motief geweest zijn voor de plaatselijke bevolking om een dergelijke buitenstaander te 'offeren' zodat zij een tijd gespaard bleven van de baljuw die een afschrikking wou teweeg brengen in de stad. 6.4
De dader
6.4.1 Geslacht Zoals in de andere gebieden van Europa was het aandeel van de mannen het grootst. De verhoudingen verschillen naargelang de regio maar het overwicht is meestal overweldigend. Zoals blijkt uit tabel 9 is het overwicht van mannen overweldigend: maar liefst 89% van de zelfmoordenaars zijn mannen. Tabel 9: Cijfers per geslacht, absoluut en relatief277 Geslacht Man Vrouw Aantal
Aantal 16 2 18
Procent 89 11 100
277 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365.
101
In vergelijking met andere studies is het overwicht aan mannen voor onze gebieden het grootst. Voor het westelijk deel van het graafschap Vlaanderen bekwam Hannes Lowagie een percentage van 62% mannen.278 Het hoogste percentage mannen werd berekend door Kühnel met 81%.279 Schmitt vond een percentage van 76% en Seaubourne tenslotte 68%.280 Ook aan het einde van de twintigste eeuw is het aandeel vrouwen beduidend kleiner dan het aantal mannen. Het percentage bleef tussen 1993 en 1997 stabiel op 72% mannen.281 Het feit dat voor onze steden het aandeel van de mannen het hoogst is, is wellicht te wijten aan het lage aantal zelfmoorden dat we hebben teruggevonden in de baljuwsrekeningen. Algemeen blijkt uit de gegeven cijfers dat hoe lager het absolute aantal zelfmoorden men heeft gevonden hoe hoger het aandeel mannen ligt. Kühnel beschreef 32 zelfmoorden, Schmitt 54. Bij Seaubourne en Lowagie, waar het aandeel mannen relatief laag ligt ten opzichte van de andere resultaten en van het gemiddelde aan het einde van de twintigste eeuw, gaat het om respectievelijk 198 en 222 zelfmoorden. Kunnen we dit verklaren? Lowagie tracht het hoge aantal vrouwelijke zelfmoorden tijdens de late middeleeuwen ten opzichte van andere periodes te verklaren aan de hand van de visie van Sara Butler. Zij ging na of het mannelijke juridische apparaat geneigd was zelfmoord bij vrouwen toe te wijzen aan de vrouw als gemakkelijk slachtoffer van de duivel. Ten opzichte van het aantal vrouwen die verdacht werden van andere misdaden was het aandeel vrouwen in zelfmoorden sterk gestegen op het einde van de middeleeuwen.282 Uit de andere steden blijkt dit hoge aandeel echter niet. Zoals gezegd wordt een hoog aandeel mannen gecombineerd met een laag aantal zaken. Wellicht moeten we de verklaring dan ook in die richting zoeken. Met maximum 6 zelfmoorden per stad over een periode van meer dan honderd jaar is zelfmoord een marginaal fenomeen, in dat opzicht dat het zeer zelden voorvalt. In Brugge waar meer dan 81 zelfmoorden plaatsvonden over een periode van 115 jaar was de zelfmoord meer aanwezig in het stadsbeeld. Indien niet iedereen de terechtstelling van het lijk had gezien zal de geruchtenmolen wel voor de verspreiding hebben gezorgd. Deze geruchtenmolen deed ook zijn werk bij composities, wanneer er geen openbare executie plaatsvond. In Brugge vond de zelfmoord gemiddeld om de 1,42 jaar plaats. Het lage aantal zelfmoorden in de kleine steden zal er toe geleid hebben dat de baljuw bij een verdwijnen of een overlijden niet meteen aan zelfmoord dacht. Het was voor de baljuw enkel verleidelijk om die piste te bewandelen indien de zelfmoordenaar vermogend was, wanneer hij er met andere woorden financieel voordeel kon uit halen. Het zijn vooral de 278 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 182. 279 Kühnel (H.), “'...da erstach sich met willn selber...'”, p. 478. 280 Schmitt (J.C.), “Le suicide”, p. 5 en Seauborne (A.) en Seaubourne (G.), “Suicide or accident. Selfkilling in medieval England”, in: The British journal of psychiatry, CLXXVIII, 2001, 1, p. 44. 281 Zie http://statbel.fgov.be/figures/d364_nl.asp#1 282 Butler (S.), “Women, suicide and the jury in later medieval England”, in: Signs: journal of women in culture & society, XXXII, 2006, 1, pp. 142-145.
102
'openbare' zelfmoorden, hetzij door verdrinking, hetzij door een ophanging in het openbaar die hiervoor in aanmerking komen. Het feit dat deze methodes vooral populair waren bij mannen ligt wellicht aan de oorsprong van deze oververtegenwoordiging van de mannen in het aantal zelfmoorden. Wanneer we de 'publieke' zelfmoorden van de mannen even buiten beschouwing laten dan zijn ongeveer een kwart van de zelfmoordenaars vrouwen, wat dichter aanleunt bij het hedendaagse percentage. Zelfmoord had een perifere plaats in de kleine stad, waar de zichtbaarheid van het fenomeen veel groter was. Aangezien de 'openbare' zelfmoorden oververtegenwoordigd zijn in de bronnen en dat deze methode vooral populair was bij mannen zijn ook de mannen op zich oververtegenwoordigd in de baljuwsrekeningen. Het feit dat de vrouwen beter vertegenwoordigd waren naargelang het aantal zelfmoorden steeg, onderstreept deze stelling. Hoe vollediger de rapportering hoe meer dit cijfer het sociologische gemiddelde bereikte. Ook andere verklaringen zijn gangbaar voor de oververtegenwoordiging. Wanneer een vrouw levenloos werd aangetroffen of verdwenen was dan is de piste van de zelfmoord minder evident. In Engeland beschreef Butler dat men vaak medelijden had met vrouwen en ze hun straf deed ontlopen door ze vlugger als waanzinnig te beschouwen.283 Van dergelijke zaken hebben we geen bewijzen gevonden. Wanneer de man van Katerine Lombaerts en andere gegoede lieden van Geraardsbergen bij de baljuw een compositie willen afsmeken dan doet ze dat onder andere en l'onneur de toutes dames. De baljuw gaat in op het verzoek.284 Waren de gegoede lieden van Geraardsbergen bekommerd om het feit dat het onder de aandacht brengen van een vrouwelijke zelfmoord andere vrouwen aan het denken zou zetten, of betekende de terechtstelling een aanranding van de eerbaarheid van de gegoede vrouwen, iets wat, zoals blijkt uit het onderzoek naar de prostitutie, de heersende klasse na aan het hart lag. In elk geval is het zo dat geen van beide vrouwen werd terechtgesteld en dat de compositie zelfs een begraving inhield.285 Voor beide verklaringen valt wel iets te zeggen en wellicht zal deze laatste verklaring op de onderrapportage van vrouwelijke zelfmoorden ook zijn invloed hebben gehad, maar het lijkt ons vooral aannemelijk dat de mannelijke zelfmoordenaars oververtegenwoordigd zijn door de lage zichtbaarheid van de 'private' zelfmoord van vrouwen. 6.4.2 Burgerlijke stand Wat vertellen de bronnen ons over de burgerlijke staat van de zelfmoordenaars? Zoals gezegd zijn we afhankelijk van de informatie die de baljuw gaf en het was vooral bij vrouwen dat deze biografische informatie het vaakst werd gegeven. We beschikken over extra informatie wanneer er gecomposeerd werd of wanneer de nabestaanden de 283 Butler (S.), “Women, suicide and the jury”, p. 150. 284 ARA, RK, Nr. 13552, f. 137 v°. 285 ARA, RK, Nr. 13552, f. 137 v° en ARA, RK, Nr. 13552, f. 22 v°.
103
geconfisqueerde goederen kwamen terugkopen. Daaruit kunnen we vaak afleiden wat de burgerlijke staat van de zelfmoordenaar was. Indien het lichaam werd terechtgesteld en er was geen confiscatie dan beschikken we normaal gezien niet over informatie over de burgerlijke staat. Zelfmoordenaars waar wel kinderen werden vermeld maar geen echtgenoot of echtgenote hebben we bij de weduwen of weduwnaars gerekend. Bij tien van de achttien zaken beschikken we over informatie over de burgerlijke staat. De helft van hen is gehuwd, nog eens twee zelfmoordenaars zijn gehuwd geweest maar zijn weduwe of weduwnaar en de overige drie zijn alleenstaanden. Lowagie constateerde dat de meerderheid van de vrouwen was getrouwd op het moment van de zelfmoord.286 Voor onze gebieden was er één weduwe en één gehuwde vrouw. We kunnen ons met andere woorden, ondanks het beperkte aantal records, aansluiten bij het verwerpen van een huwelijk als bescherming tegen zelfmoord. We beschikken echter over relatief veel informatie omtrent de burgerlijke staat van de mannen. Over de helft van de mannen kunnen we een uitspraak doen in verband met de burgerlijke staat. Opnieuw de helft van hen was getrouwd. De andere helft bestond uit een weduwnaar en drie alleenstaanden. Tabel 10 geeft een overzicht. Tabel 10: Burgerlijke stand per geslacht, relatieve en absolute cijfers287 Periode Alleenstaand Gehuwd Weduwe/weduwnaar Onbekend Totaal
M annen Aantal Procent 3 19 4 25 1 6 8 50 16 100
Vrouwen Aantal Procent 0 0 1 50 1 50 0 0 2 100
Gezien de gebrekkige informatie en het kleine aantal zaken waar we informatie hebben over de burgerlijke staat is het moeilijk uitspraken te doen over de invloed ervan op het plegen van zelfmoord. In elk geval is het zo dat een huwelijk, bij mannen noch vrouwen een remmende factor betekende op zelfdoding. Durkheim ging er van uit dat hoe groter het gezin was waar de zelfmoordenaar deel van uitmaakte, des te groter de intensiteit van het gemeenschappelijke bewustzijn. Men is als het ware sterker geïntegreerd in een groep. De sociale interactie werd er door gestimuleerd.288 Het is moeilijk om deze cijfers te interpreteren. Willen we een beeld krijgen op de invloed van het huwelijk op het plegen van zelfmoord dan moeten we de resultaten afzetten tegen het percentage getrouwden en celibatairen in de gemeenschap. We kunnen 286 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 185. 287 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365. 288 Durkheim (E.), Le suicide, p. 214.
104
immers maar een uitspraak doen over de werking van het huwelijk indien we rekening houden met de verhoudingen in de maatschappij in het algemeen. Volgens het WestEuropese huwelijkspatroon, dat door Hajnal wordt beschreven, waren er gemiddeld 15% celibatairen. Van de personen die de huwbare leeftijd hebben bereikt was met andere woorden 85% gehuwd. Wanneer we de zelfmoordenaars waarvan de burgerlijke stand onbekende is buiten beschouwing laten dan zien we dat bij de mannen 38% van de zelfmoordenaars alleenstaand waren, 50% gehuwd en 12% weduwnaar. De weduwnaars behoren tot de niet-celibatairen aangezien zij gehuwd geweest zijn. Bijgevolg zien we dat een groep die 85% van de maatschappij uitmaakte verantwoordelijk was voor slechts 62% van de zelfmoordenaars. Lowagie berekent de verhouding bij de vrouwen en daaruit blijkt dat op 85 vrouwelijke zelfmoordenaars 34 getrouwd, 17 weduwe en 31 ongetrouwd waren. Wanneer we dit omzetten in percentages dan bekomen we exact dezelfde percentages als bij onze cijfers: 62% was gehuwd, of gehuwd geweest, en 38% was celibatair. Op basis van deze cijfers kunnen we met andere woorden afleiden dat het huwelijk wel degelijk een zekere remmende factor betekende ten opzichte van zelfmoord. De verhouding van de gehuwden ten opzichte van de celibatairen lag immers lager dan in de samenleving in het algemeen. Wanneer we dit doortrekken naar de sociale interactie, waarbij een huwelijk de basis van het sociale leven vormde, dan zien we dat een hogere sociale interactie inderdaad leidde tot een lager aantal zelfmoorden. Belangrijk is een onderscheid te maken tussen enerzijds de sociale interactie op het niveau van de plaats waar de zelfmoord heeft plaatsgevonden en anderzijds de sociale interactie van de zelfmoordenaar zelf, met andere woorden de mate waarop deze deelnam aan het sociale leven. De eerste vorm van sociale interactie, op het macro-niveau van de stad, had zoals gezegd zijn invloed op het zelfmoordcijfer. Het is een eigenschap van een groep. De intensiteit van de sociale interactie op een bepaalde plaats had tot gevolg dat het nieuws van een zelfmoord zich sneller verspreidde. Het is deze vorm van sociale interactie waar ook Stevenson het over heeft. De tweede vorm van sociale interactie, heeft rechtstreeks betrekking op de zelfmoordenaar. Het is een aspect van de integratie van de zelfmoordenaar in de maatschappij en dus een eigenschap van een persoon. De mate waarin een persoon betrokken was bij het sociale leven Beide vormen van sociale interactie staan uiteraard niet los van elkaar maar het is belangrijk het onderscheid te maken aangezien zij beiden een invloed uitoefenen op het zelfmoordcijfer, zij het op een verschillende manier en met een verschillend gevolg. 6.4.3 Sociale status Verder beschikken we over weinig tot geen biografische informatie over de zelfmoordenaars. Een onderzoek naar de sociale status van de zelfmoordenaars is echter wel mogelijk aan de hand van bepaalde informatie die de baljuw verschafte en vooral de 105
sommen die de baljuw inde bij een compositie of confiscatie. Deze laatste stelt ons in staat een beeld te vormen van het vermogen van de zelfmoordenaars. Om een compleet beeld te vormen van het vermogen van de zelfmoordenaar moeten we met enkele aspecten rekening houden. Belangrijk is bijvoorbeeld een huwelijk. In dat geval werden zoals eerder gezegd slechts de helft van de goederen geconfisqueerd. Willen we in die gevallen een volledig overzicht krijgen van het vermogen van de zelfmoordenaar, dan moeten we de confiscatie-inkomsten verdubbelen. De compositie levert eerder indirecte informatie. Aan de hand van de compositiesom kunnen we niet rechtstreeks het totale vermogen berekenen aangezien het bedrag van de compositie afhankelijk was van heel wat factoren. Dat kon te maken hebben met verzachtende omstandigheden, zoals ziekte. Zoals we gezien hebben probeerde de baljuw echter zoveel mogelijk financieel voordeel te halen. De baljuw zal de som dan ook aangepast hebben aan het vermogen van de zelfmoordenaar om het maximum haalbare bedrag te bepalen. Ook deze som levert dus informatie op over het vermogen van de zelfmoordenaar, zij het onrechtstreeks. Om deze sommen te duiden moeten we ze vergelijken met de inkomsten van de zelfmoordenaars. Helaas beschikken we over geen informatie in verband met de beroepen van de zelfmoordenaar. Aangezien de sommen, zoals we zullen zien, vrij hoog lagen, gaan we er van uit dat de lonen ook vrij hoog waren. Het best gedocumenteerd wat betreft lonen is Geraardsbergen. De lonen van verschillende arbeiders en meesters die in dienst stonden van het stadsbestuur zijn goed bewaard dankzij de rekeningen van het stadsbestuur. Aan het einde van de 15de eeuw verdiende een metselaar in dienst van het stadsbestuur van Geraardsbergen gemiddeld rond de 6 groten Vlaams.289 Bij de confiscaties kunnen we natuurlijk enkel die confiscaties vergelijken waar een gelijke vorm van confiscatie heeft plaatsgevonden. Bij twee zelfmoorden uit Dendermonde werden alleen enkele munten gevonden die in beslag werden genomen. Bij beide confiscaties gaat het om een som van iets meer dan 8 Lb. par.290 Acht ponden parisis komen overeen met 1920 denieren parisis (1 Lb.= 240 d.). Zes groten Vlaams zijn omgerekend naar ponden parisis dan weer 72 d. par. (1 gr. Vl.= 12 d. par.). De geconfisqueerde munten hadden met andere woorden een waarde van 27 daglonen van een metselaar, meer dan een volledig maandloon.291 Het is slechts een indicatie van de grootte van het bedrag en geen weerspiegeling van de werkelijke inkomsten van de zelfmoordenaar zelf, maar het geeft toch een indicatie van het vermogen aan liquide middelen waarover de twee zelfmoordenaars over konden beschikken. Gezien de aanwezigheid van een inwoner uit Sluis te Dendermonde, kunnen we er wellicht van 289 Scholliers (E.), “Lonen in steden en dorpen van Oost-Vlaanderen (XVe-XVIIe eeuw)”, in: Verlinden (C.) et al. (eds.), Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, Deel II: XIVeXIXe eeuw, A. Vlaanderen, Brugge, De Tempel, 1965, p. 531. 290 ARA, RK, Nr. 14357, f. 157 r°: “VIII Lb. VIII s.” en ARA, RK, Nr. 14357, f. 209 v°: “VIII Lb. XVI s.”. 291 We gaan er van uit dat er ongeveer 240 werkdagen waren in een jaar, cfr. infra.
106
uitgaan dat het om een handelaar gaat en misschien is dit ook van toepassing op die andere zelfmoordenaar waarvan enkel zijn liquide middelen werden geconfisqueerd en waarbij er geen nabestaanden opdaagden. Deze individuen waren dus niet meteen de armsten, op basis van de geconfisqueerde bedragen. Zij moesten immers over een behoorlijk bedrag aan liquide middelen kunnen beschikken. De relatieve rijkdom van de zelfmoordenaars blijkt ook uit andere confiscaties waar wel de volledige bezittingen werden geconfisqueerd. Het laagste bedrag is dat van een inwoner van Ninove van 36 Lb. par.292 Vermogender waren Johan Ebins uit Haaltert met een totaal vermogen van 144 Lb. par. en absolute koploper Roeland van Compostella die als ex-schepen een totaal vermogen had van maar liefst 351 Lb. 16 s. par. 293 Dat laatste vermogen is omgerekend 1174 daglonen van een metselaar waard. Indien we er van uit gaan dat een jaar ongeveer 240 werkdagen telde dan gaat het hier om een totaal vermogen van bijna vijf jaarlonen van een metselaar. Dat brengt ons meteen bij de compositiesommen, die zoals we reeds gezien hebben relatief hoog zijn. Deze geven geen directe informatie over het totale vermogen van de zelfmoordenaars maar werden wel aangepast aan dat vermogen. Het feit dat de nabestaanden bereid waren om deze som op te hoesten, een compositie vond immers plaats op basis van wederzijdse instemming, geeft uiteraard een indicatie van de welvaart van de nabestaanden en dus ook van de zelfmoordenaar indien het om een dichte verwantschap gaat. Tabel 11 geeft een overzicht van de absolute en relatieve cijfers van de compositiesommen.
292 ARA, RK, Nr. 14290, f. 213 v°, f. 214 r°. Zie ook ARA, RK, Nr. f. 215 r° voor de uitgaven voor de terechtstelling van zijn lichaam. 293 ARA, RK, Nr. 13549, f. 260 r° en ARA, RK, Nr. 14289, f. 253 r°, f. 256 v° - f. 257 r°, f. 267 r°, f. 271 r° en f. 273 r°.
107
Tabel 11: Compositiesommen, in relatieve en absolute cijfers294 Compositiebedrag (in Lb. par.) 0-24 25-49 50-74 75-99 100-124 125-149 150-199 320 Totaal
Aantal 2 0 3 1 2 0 1 1 10
Procent 20 0 30 10 20 0 10 10 100
Ook hieruit blijkt dat de zelfmoordenaars niet meteen de zelfkant van de maatschappij uitmaakten. 40% van de compositiesommen zijn hoger dan 100 Lb. par. met een uitschieter van maar liefst 320 ponden parisis. De vele zogenaamde verzachtende omstandigheden en redenen die de baljuw noteerde bij deze laatste compositie verdwijnen in het niets wanneer we kijken welke som men heeft moeten neertellen voor de compositie.295 We moeten deze bedragen wel relativeren. Zo werden deze bedragen in sommige gevallen door meerdere personen betaald, die bovendien vaak behoorlijk verre verwanten waren. De belangrijkste bemerking is echter dat we deze compositiesommen enkel mogen bekijken ten opzichte van het totale aantal zelfmoorden. We moeten dus ook rekening houden met de zelfmoordzaken waar er geen compositie werd afgesloten en de som met andere woorden gewoon nul bedroeg. Gaat het bij die zaken waar er geen composities hebben plaatsgevonden om de armste zelfmoordenaars? Hier kunnen we geen eenduidig antwoord op geven. Verschillende factoren leidden tot een compositie en tot de bepaling van de som. Bij de zelfmoord van de inwoner van Sluis in Dendermonde zal er geen gebrek aan vermogen geweest zijn om de compositie te betalen, zoals we afleidden uit de confiscatie van de liquide middelen die de zelfmoordenaar bij zich had. In dat geval zullen er gewoon geen verwanten of kennissen voorhanden geweest zijn om de compositie te betalen. Over de andere zaken waar geen compositie werd afgesloten beschikken we niet over dergelijke informatie maar het spreekt voor zich dat men niet zomaar kan besluiten dat de compositie niet gebeurde wegens de armoede van de zelfmoordenaar. In een aantal gevallen zal dit echter wel de reden geweest zijn. De cijfers moeten dus gerelativeerd worden maar we kunnen besluiten
294 Bron: ARA, RK, Nrs. 13546-13567, 14288-14303 en 14355-14365. 295 ARA, RK, Nr. 13557, f. 2 r°: “mais aiant regard, consideration et pitié sur l'advenue du cas et sur les petiz enfans demourez apres lui aussi qu'il avoit esté tout son tomps ung bon preudho(m)me et ho(m)me de bien. Et mesmement que les amis [f. 2 v°] de lui requisrent grace en lieu de regeur de justice considerant aussi que icellui cas estoit advenu par faulte de sens. Il leur laissa ledit corps fonir en terre pour l'onneur de ses amis et parens”.
108
uit de cijfers die wel betrouwbaar zijn dat de zelfmoordenaars niet bepaald de armsten uit de stad waren. Durkheim beweert dat armoede vrijwarend werkte voor zelfmoord. Rijke mensen hadden volgens hem onverzadigbare behoeften waardoor ze geconfronteerd werden met een constante frustratie. De armen zouden deze frustratie niet kennen.296 Daarnaast moeten we rekening houden met het feit dat de meer gegoeden disproportioneel vertegenwoordigd zijn aangezien niet zij, maar net de lagere klassen het grootste deel van de bevolking uitmaakten. Wijst dit op een grotere waakzaamheid van de baljuw ten opzichte van de meer welgestelden?297 Het lijkt een aannemelijke these in het kader van de voorgaande bemerkingen. Leggen deze cijfers de geschetste politiek van de baljuw finaal bloot? Het lage aantal zelfmoorden zorgde voor een 'onzichtbare' plaats in de laatmiddeleeuwse kleine stad. Het betekende uiteraard niet dat het aantal zelfmoorden er lager lag, de zelfmoorden waren niet algemeen bekend maar juist verborgen gehouden. Een publiekelijke bekendmaking door een terechtstelling werd ten allen kosten vermeden. Enkel bij wat we de 'openbare' zelfmoorden genoemd hebben, die zelfmoorden die in het openbaar plaatsvonden, buiten de private woning, kon de familie de openbare schande niet vermijden. De baljuw kon druk uitoefenen op de meer gegoeden die blijkbaar gewillig hoge sommen neertelden om de schande van een executie niet over zich heen te krijgen.
296 Durkheim (E.), Le suicide, p. 282. 297 Lowagie (H.), 'Par desperacion', p. 191-192.
109
7
Ruimtelijke spreiding van de prostitutie De baljuwsrekeningen bevatten weinig of geen informatie over de plaats van de
bordelen. Deze informatie was voor de rekenkamer te Rijsel van geen enkel belang. Slechts in bepaalde gevallen werd de locatie vermeld. In Aalst werd een bordeelhouder veroordeeld die een bordeel had buiten de Molenstraatpoort. 298 In Dendermonde een vrouw bij de 'Nieuweburg' en een op de Mechelsestraat.299 De baljuwsrekeningen zijn onvoldoende als bron om een ruimtelijke spreiding van de prostitutie te schetsen. We zoeken daarom onze toevlucht tot een andere soort bron, de renteboeken. Renteboeken zijn zoals gezegd overzichten van de eigendommen waarop een erfrente rust. Erfrenten waren tijdens de middeleeuwen bijzonder populair als een vorm van lening. Aan een instelling die over voldoende liquide middelen beschikte werd een lening aangevraagd. Als onderpand werden vaak onroerende goederen gegeven. Een vast bedrag werd vervolgens op bepaalde termijnen betaald. Bij een lijfrente liepen de betalingen door tot het overlijden van één of meerdere personen, bij een erfrente bleef de rente eeuwig lopen. De verplichting tot betaling ging dan telkens over op de nieuwe eigenaar als een soort eeuwigdurende grondbelasting. Erfrenten werden daarnaast ook vaak uitgegeven om jaargetijden te bekostigen, een niet onbelangrijke factor gezien het feit dat we met renteboeken van religieuze en caritatieve instellingen werken. Iemand schonk de instelling voor eeuwig vaste inkomsten en als tegenprestatie beloofde die instelling voor die persoon elk jaar een mis op te dragen. De renteboeken die bewaard zijn voor onze gebieden zijn zoals gezegd afkomstig van religieuze en caritatieve instellingen. Vooral Aalst is goed gedocumenteerd met de renteboeken van de Heilige Geest-tafel, het Begijnhof en de Lazarij.300 Vooral de renteboeken van de Heilige Geest-tafel zijn interessant omdat ze ons in staat stellen de eigenaars van de bordelen over de hele periode te volgen. Voor Dendermonde hebben we het renteboek van het Sint-Blasiusgasthuis uit 1529 doorgenomen.301 Hoewel dit laatste renteboek strikt gezien niet binnen de door ons bestudeerde periode te situeren valt, kunnen we dit toch gebruiken voor een ruimtelijke analyse, er van uit gaande dat er enige continuïteit is geweest in het gebruik van de gebouwen. Voor Dendermonde beschikken we verder nog over het werk van De Vlaminck waarin fragmenten uit renteboeken zijn
298 ARA, RK, Nr. 13554, f. 379 v°: “hors la porte des molins lez Alost”. 299 ARA, RK, Nr. 14359, f. 57 v°: “De Elizabet Stelins en le niweborch” en ARA, RK, Nr. 14363, f. 55 v°: “De Neel up de Mechghelsche strate”. 300 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nrs. 1976-1978 en 1980-1982 (Heilige Geest-tafel), Nr. 1979 en 2076 (Lazarij) en Fonds archief van het begijnhof Sint-Katarina en het wezenhuis op de zavel, Nrs. 69-70 en 73. Nr. 1979 van het oud archief van de stad Aalst is fout aangegeven in het inventaris van Houtman. Zie de noot in de bibliografie. 301 Bovyn (J.), Het renteboek -1529 van Sint-Blasiusgasthuis te Dendermonde, Dendermonde, Oudheidkundige kring van het Land van Dendermonde, 1973-1974, 127 p. (Oudheidkundige kring van het land van Dendermonde. Gedenkschriften R3 (21).)
110
uitgegeven.302 Deze werken zijn voor de geschiedenis van de stad Dendermonde van cruciaal belang gezien het feit dat het stadsarchief grotendeels vernield werd tijdens de Eerste Wereldoorlog. Deze renteboeken zijn uitstekende bronnen voor het bepalen van de ruimtelijke spreiding aangezien de eigendommen precies werden gesitueerd, door middel van een straatnaam en de aanpalende huizen te benoemen. In de renteboeken werden zoals gezegd eigendommen genoteerd. Dat kan gaan om gewone huizen maar indien bepaalde eigendommen een specifieke functie hadden dan werden die ook met hun functie genoemd. Voorbeelden zijn herbergen, huizen van schuttersgilden of ambachten, enz. De bordelen die we in de baljuwsrekeningen hebben aangetroffen werden als dusdanig niet genoemd in de renteboeken aangezien deze officieel gezien gewone huizen waren. Anders lag dat met badstoven. Deze verkapte bordelen waren algemeen gekend als badstoven en werden dus met deze functie aangegeven in de renteboeken, net zoals dat met andere gebouwen zoals bijvoorbeeld tavernes en herbergen het geval was. Enkele van deze badstoven kunnen we dus precies situeren in de genoemde steden. De vraag is hoe representatief deze bronnen zijn. Niet alle gebouwen van de stad kwamen immers in deze rekeningen voor. Ook hier moeten we dus rekening houden met het feit dat het hier om een minimum gaat: de gebouwen die als badstoven werden aangeduid waren zonder twijfel aanwezig in de stad maar het is niet mogelijk te besluiten dat dit de enige stoven waren. Over de overige gebouwen kunnen we niet met zekerheid uitspraken doen. Indien we een trend kunnen vaststellen dan is dat dus met enig voorbehoud. Het is echter wel zo dat een groot deel van de eigendommen in de stad belast waren met een dergelijke erfrente. Zonder tegenvoorbeelden die deze trend kunnen tegenspreken, kunnen we besluiten dat deze behoorlijk solide is. Een eerste aanwijzing vinden in we in de toponymie van de steden. In Aalst bestaat er tot op heden een Stoofstraat.303 Reeds in het eerste bewaarde schepenboek, daterende uit 1400, werd deze straat zo genoemd en werd er in de deze straat een stove vermeld, een badstoof.304 In de andere steden bestaat er heden geen stoofstraat meer. In Aalst was de Stoofstraat gelegen in de buurt van de Werf, de scheepswerf. 305 In 302 De Vlaminck (A.L.), De straten van Dendermonde. Dendermonde, Ducaju, 1866-1867, 2 dln. (De stad en de heerlijkheid van Dendermonde: geschiedkundige opzoekingen: deel 3: Tusschen Schelde en Dender, deel 4: Over-Dender.) 303 Zijstraat van de Pontstraat die uitkomt op de Oude Vismarkt, waar nu het Stadsarchief is gevestigd. 304 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1123, f. 23 r°: “Alle die hem r(echts) vermeten an I stede gheleghe in de Stoefstrate tusschen Jan Dries Scuere an deen sijde ende de stoeve an dand(re) zijde up als(o) recht als(o) hem elc an v(er)mach q Willem van Vremde toter sommen van I scilde.”. De straat wordt in andere bronnen soms ook aangeduid als Stovestraetkin zie: SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1136, f. 40 r°: “ghestaen ende gheleghen es t'Aelst int Stovestraetkin”. 305 Vandaag een gedeelte van de Molenstraat
111
Dendermonde werd een deel van de Werf volgens De Vlaminck vroeger aangeduid met de benaming 'Oude Stoofstraat'.306 Kunnen we uit de plaatsing van de badstoven een associatie met het havenkwartier en de scheepswerf besluiten? Wanneer we de individuele badstoven van dichtbij bekijken dan lijkt het er in elk geval op te wijzen. In Aalst hebben we uitgebreide informatie over twee badstoven. De ene is gelegen in het lagergelegen deel van de Stoofstraat en wordt daarom ook vaak aangeduid met de naam 'Nederstove'.307 Hoger in de Stoofstraat zou bovendien nog een badstoof gelegen zijn die analoog de benaming 'Upperste stove' kreeg.308 De 'Nederstove' was gelegen aan het uiteinde van de huidige Stoofstraat, aan de 'nieuwe' brug die in de 14de eeuw over de oude Dender werd geplaatst en grenzend aan de eigendommen van de burggraaf van Aalst.309 Alle twee zijn ze met andere woorden aan de Dender gelegen en in de buurt van de Werf.310 Bij archeologisch onderzoek naar een gebouw tussen het huidige stadsarchief en het Oud Hospitaal werd een woonblok blootgelegd waarin twee ovens werden aangetroffen.
Verder
werd
geen
enkele
verwijzing
naar
een
artisanale
activiteit
aangetroffen. De identificatie met de 'Nederstove' ligt voor de hand gezien de plaatsbeschrijvingen waar we over beschikken. Markant detail: in een hoek van het vertrek werden twee babygraven ontdekt. Bij het eerste graf ging het om een pasgeboren kind, het tweede graf was grotendeels verstoord door een latere vergraving. Wellicht zijn deze graven een neveneffect van de prostitutie die floreerde in deze badstoof.311 Ook in Dendermonde lagen de stoven rond de Werf en het havenkwartier. Eén badstoof was gelegen aan de Vlasmarkt, één aan de noordkant van de Dijkstraat, één aan de zuidkant van de Dijkstraat en één aan de Werf.312 De Vlaminck baseerde zich voor deze straten op een renteboek uit 1375. In 1529 bevatte het renteboek van het SintBlasiusgasthuis twee badstoven: één in de Dijkstraat en één in de Bogaerdstraat. 313 In de licentiaatsverhandeling van Marleen Francq over de toponymie van Geraardsbergen vonden we slechts één verwijzing naar een badstoof, gelegen op de hoek van de Lavardijstraat met de Penitentenstraat.314 De Lavardijstraat is een korte straat die 306 De Vlaminck (A.L.), De straten van Dendermonde, Dendermonde, Ducaju, 1866-1867, deel 3, p. 231. 307 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1180, f. 125 v°: “up zine stede huus ende erve ghest(aen) ende gheleghen t'Aelst inde Stoofstraete gheheeten de Nederstove”. 308 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, nr. 1192, f. 21 r°: “metter eenre zijde ande upp(er)ste stove nu toebehorende Michiele den Dievele”. 309 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, nr. 1977, f. 40 r°-f. 40 v°: “Hughe Lunchosge Willem de Potghieter op de stove vore de nieuwe brugghe”. Zie SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, nr. 1980, f. 36 r° voor een betere situering en de aanduiding van de Molenstraat. 310 Een zij-arm van de Dender liep vroeger door de hedendaagse Burchtstraat, aan het uiteinde van de Stoofstraat. 311 De Groote (K.), “Van prestedelijke nederzetting tot omwalde stad. Archeologie van de Aalsterse stadsontwikkeling”, in: Het land van Aalst, 52, 2000, 3, pp. 244-246. Zie ook: De Groote (K.) en Moens (J.), “Archeologisch onderzoek op de Oude Vismarkt te Aalst”, in: Archaeologia Mediaevalis, 22, pp. 5356. 312 De Vlaminck (A.L.), De straten van Dendermonde, p. 178, p. 198, p. 216, p. 233. 313 Bovyn (J.), Het renteboek -1529 van Sint-Blasiusgasthuis te Dendermonde, p. 45 en p. 53.
112
loodrecht op de Dender staat. Hoewel de informatie in Geraardsbergen schaars is, is de enige badstoof waar we informatie over hebben toch gelegen aan de Dender. In Aalst en Dendermonde liggen de badstoven in een halve cirkel die aansluit op de Dender en het havenkwartier van de Dender. Ook in Geraardsbergen is een badstoof vlak aan de Dender gelegen. Schuilt hier een bewuste politiek achter van de overheid om de badstoven te beperken tot een bepaald gebied binnen de stad, of is deze ruimtelijke spreiding historisch gegroeid als het gevolg van de 'markt'? Het juiste antwoord is wellicht een combinatie van beiden. Hoewel we geen expliciete aanwijzingen hebben gevonden in de stedelijke verordeningen dat er een actief beleid bestond wat betreft de ruimtelijke spreiding
van
de
prostitutie
kan
een
dergelijk
beleid
toch
op
impliciete
wijze
plaatsgevonden hebben. De stad had immers de middelen om een bordeelhouder op de vrije waarheid te laten veroordelen tot een verbanning. Op die manier kon ze actief ingrijpen op de prostitutie. Los daarvan zal het havenkwartier en de bijhorende scheepswerven een aantrekkelijke plaats geweest zijn voor de vestiging van de badstoven. In een eerste fase waren deze delen van de stad wellicht het meest aangewezen wegens de vraag naar prostitutie. Het is ook opmerkelijk dat in Aalst de badstoven gevestigd waren in het oudste gedeelte van de stad. Het was juist in die halve cirkel waar de badstoven waren gevestigd dat de stad tijdens de 8 ste eeuw is ontstaan uit een handelsnederzetting aan de Dender.315 Ook in Dendermonde lagen de badstoven gegroepeerd rond de plaats waar de stad was ontstaan, de Vlasmarkt. In een latere fase, wanneer die delen van de stad algemeen bekend stonden als de prostitutiebuurt, zal de stedelijke overheid vooral in die buurten een gedoogbeleid gevoerd hebben gezien ze de machtsmiddelen hadden om andere, ongewenste bordelen of badstoven te sluiten. Figuur 1 en 2 geven een overzicht van de ruimtelijke spreiding van de badstoven in respectievelijk Aalst en Dendermonde. Ze zijn samengesteld op basis van de hogervermelde bronnen. Voor Aalst zijn vooral de renteboeken van de Heilige Geest-tafel van belang voor de precieze plaatsbepaling. In combinatie met de schepenboeken en het archeologische onderzoek op de Vismarkt kunnen we twee stoven precies situeren. Het gaat hem om de zogenaamde 'Upperste Stove' en 'Nederste Stove' in de Stoofstraat. Voor Dendermonde baseren we ons op de fragmenten van een renteboek die zijn uitgegeven door De Vlaminck. We beschikken niet over de namen van deze stoven en ook plaatsbepaling is slechts bij benadering te geven.
314 Francq (M). Toponymie van Geraardsbergen tot 1600. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1979, p. 181. 315 De Groote (K.), “Van prestedelijke nederzetting tot omwalde stad”, pp. 234-252.
113
Figuur 1: Ruimtelijke spreiding van de badstoven te Aalst
Figuur 2: Ruimtelijke spreiding van de badstoven te Dendermonde
8 8.1
Marginale status? Inleiding Zoals gezegd gaan we in een laatste hoofdstuk in op de problematiek in verband
met de marginale status van prostitutie en zelfmoord. Aangezien er geen consensus bestaat onder historici omtrent een antwoord op deze problematiek lijkt het ons nodig om aan de hand van ons bronnenmateriaal een licht te werpen op dit vraagstuk. Om een antwoord te kunnen bieden lijkt het ons aangewezen om een tweedeling te maken tussen de marginaliteit enerzijds van de personen die actief waren in de prostitutie of die zelfmoord pleegden en anderzijds van beide fenomenen op zich. Uiteraard bestond er een wisselwerking tussen beide niveau's. 8.2
Prostitutie Anders dan bij zelfmoord was er bij prostitutie nooit een sterke veroordeling door
de Kerk geweest. Een strenge veroordeling was de status van prostitutie als stedelijk fenomeen niet ten goede gekomen, al zullen we zien dat wat zelfmoord betreft de invloed van de strenge moraal en veroordeling van de Kerk aan het tanen was naar het einde van de middeleeuwen toe. Het toelaten van prostitutie door de Kerk kan best begrepen worden in het beleid van het promoten van het huwelijk als een sacrament. Om het huwelijk stevig te vestigen als instituut en legale verbintenis tussen twee personen van een verschillend geslacht moest men andere vormen van vaste relaties tegengaan. Vooral concubinage, het samenhokken van twee personen zonder huwelijk of de intentie tot het sluiten ervan, was de uit te roeien praktijk bij uitstek. Prostitutie werd gedoogd als tijdelijke zonde, om de permanente zonde uit te roeien.316 Bovendien was het ook een instrument in de strijd tegen sodomie, de volgens de middeleeuwse moraal meest verwerpelijke relatie. Anders lag dat voor de prostituee op zich. Prostitutie werd dan wel gedoogd als stedelijk fenomeen, de prostituee werd wel verafschuwd als persoon. De seksuele promiscuïteit van een prostituee werd vergeleken met het seksuele leven van een hond. De prostituee werd dus wel als persoon uitgespuwd door de Kerk. Nochtans deed die zelfde Kerk wel inspanningen om de prostituees terug te integreren in de maatschappij. Zoals gezegd waren er twee manieren waarop dat kon gebeuren. Dat was ofwel door een huwelijk ofwel de intrede in een klooster. Beide wegen werden door de Kerk gepromoot. Het huwen met een prostituee werd aangemoedigd door het feit dat het in aanmerking kwam om ook de eigen zonden af te werpen. Door de intrede in een klooster konden de prostituees op termijn ook volwaardige vrouwelijke religieuzen worden en aldus opnieuw geïntegreerd worden in de maatschappij.
316 Rossiaud (J.), Medieval Prostitution, p. 160-161.
116
Indien we spreken over een herintegratie van de prostituees dan impliceert dit dat de prostituees niet geïntegreerd waren in de laatmiddeleeuwse maatschappij, dat de prostituees met andere woorden een marginale plaats kenden in de samenleving. Over de marginaliteit van prostitutie woedt reeds lang een discussie. Deze kadert zoals gezegd in de zogenaamde Randgruppenforschung, die ontstond als een pleidooi voor meer aandacht voor de marginalen in de middeleeuwse samenleving.317 De vraag naar de marginaliteit kan een aantal aspecten onderzoeken. De meest gevolgde piste is het onderzoek naar de integratie van prostitutie in de stad en het stedelijke weefsel. Onder historici bestaat er geen consensus over een antwoord op deze vraag. Sommigen wijzen op de marginaliteit aan de hand van de discriminerende maatregelen die er bestonden voor prostituees zoals specifieke klederdracht of het dragen van merktekens of een beperking van de bewegingsvrijheid. Anderen wijzen dan weer op de organisatievormen van prostituees, die veel gelijkenissen vertoonde met die van andere stedelijke verenigingen.318 In elk geval zorgde de oprichting van stadsbordelen in sommige streken van Europa voor een sterke institutionalisering in de stad.319 In onze vier steden hebben we geen discriminerende maatregelen aangetroffen maar evenmin hebben we aanwijzingen van organisaties van prostituees. Wellicht gaan beiden hand in hand. Hoe meer de prostituees beperkt werden in hun doen en laten, hoe meer nood er op dat moment was aan een sterke organisatie van de prostituees. We kunnen moeilijk deze piste bekijken voor de Dendersteden. Indien we de institutionalisering van de bordelen bekijken dan moeten we een onderscheid maken tussen de 'illegale' bordelen die voorkomen in de baljuwsrekeningen en de 'officiële' badstoven. Deze badstoven waren het voorwerp van stedelijke regelgeving en stonden
in
de
stad
bekend
als
bordelen.
Het
zijn
met
andere
woorden
geïnstitutionaliseerde bordelen. Anders lag dat voor de 'illegale' bordelen. In hoeverre dit zijn weerslag had op de prostituees die er werkzaam waren, is moeilijk te onderzoeken. Wellicht was de zekerheid voor de badstoven en het personeel van die badstoven groter dan voor de 'illegale' bordelen, bordeelhouders en prostituees. Een andere manier van kijken kan bijvoorbeeld een onderzoek zijn naar de juridische status van de prostituee zijn. Het is ook de piste die Guy Dupont gevolgd heeft in zijn onderzoek naar de marginaliteit van de prostituees in Brugge. Gezien het feit dat de prostitutie een fundamenteel ander karakter had in Brugge dan in andere delen van Europa, waar de prostitutie wel sterk geïnstitutionaliseerd was, moet men bij het onderzoek naar marginaliteit ook andere pistes bewandelen. 320 Aangezien het beeld van
317 318 319 320
Graus (F.), “Randgruppen”, p. 385-388. Geremek (B.), Les marginaux parisiens, p. 258-261. Dupont (G.), “'Des filles de legiere vie'”, p. 94-95. Dupont (G.), “'Des filles de legiere vie'”, p. 96.
117
Brugge grotendeels overeenkomt met dat van de Dendersteden, moeten ook wij onze toevlucht zoeken tot deze piste. Volgens Filips Wielant kon een prostituee niet verkracht worden aangezien ze zich voor iedereen beschikbaar moest stellen. Het onderscheid met de 'goede' vrouwen van de stad is bijzonder groot gezien de zware straf die er stond op verkrachting: de galg. Op het vlak van seksuele misdrijven kreeg de prostituee dus geen juridische bescherming. De prostituee mocht als het ware geen vrije wil hebben. Zij was er om als seksuele uitlaatklep te dienen voor de mannen die hier nood aan hadden en zij moest dan ook ten allen tijde beschikbaar zijn om aan deze wensen tegemoet te komen, zonder dat zij onderscheid mocht maken. Beperkte de juridische onzekerheid voor de prostituee zich tot het seksuele domein of waren er nog andere vlakken waarop zij juridisch minderwaardig was? Bekijken we even de zaak voor de schepenen van Aalst tussen Maeyen Staeyen als klager en Pieter Boeshout en Stoffelse Jans als verweerders. Maeyen Staeyen, een prostituee, was volgens haar raadsman het slachtoffer van een vechtpartij. De twee genoemde heren waren het huis binnengedrongen waarna ze Maeyen begonnen te slaan en haar zelfs op de grond wierpen. Haar raadsman eiste voor een zaak die zo groot ende zo onredelic es een verbanning van vijftig jaar uit Vlaanderen voor beide verweerders, mede omdat het voorval 's nachts plaatsvond. De baljuw schaarde zich achter deze eis. Stoffelse Jans probeerde zijn aandeel in de vechtpartij af te zwakken en vervolgens ook de hele zaak door te verwijzen naar het beroep van het slachtoffer: van ghesellen met vrouwen daer te legene omme tsolaes vande vleesshe te hantierene. De raadsman van Maeyen vond dat laatste argument niet ter zake: al es zij een vrouken zulc als men weten mach dat en es niet gheoirlooft huer daer omme bi nachte ende ontide te verforsteerne bin hue(re)n huus.321 Een hele resem getuigen passeren de revue en zij zijn niet in staat het verhaal van Maeyen te bevestigen. Ze voeren allemaal een gelijkaardig betoog: na de avondklok ontstond er rumoer rond het huis van Maeyen maar aangezien dit zo dikwijls gebeurde sloegen ze er geen acht op en merkte geen van allen op wat er juist gebeurde en wie er verantwoordelijk was voor deze onrust. De schepenen konden Maeyen geen gelijk geven bij gebrek aan getuigen.322 Juridisch gezien kunnen we niet meteen spreken van een marginale status voor de prostituee. De baljuw schaarde zich achter haar eis en ze krijgt van de schepenen de kans om getuigen op te roepen. Volgens het middeleeuwse recht moesten dergelijke beschuldigingen bevestigd worden door twee getuigen, zoals dat bijvoorbeeld ook was bij de 'vrije waarheden'. Bij gebrek aan twee getuigen werd de eis bijgevolg afgewezen. 321 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 860, f. 67 v°-f. 68 r°. 322 SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 860, f. 70 v°: “Dese Maeye es ghewijst onderbleven naer hueren voorstelle up Christoffelse Jans ende hem biden gheabsolv(eer)t vande clachte ende conclusie vande zelven Maeye ende metten heere”.
118
Uit dit dispuut kunnen we wel twee dingen opmaken. Door de raadsman van de tegenpartij werd een discours gevoerd waarbij de betrouwbaarheid van Maeyen in twijfel werd getrokken gezien het feit dat zij een prostituee was. Ook Guy Dupont heeft dit reeds vastgesteld. De raadsman van Maeyen probeerde dit argument te ontkrachten: zelfs voor prostituees zou een dergelijk misdrijf niet ongestraft mogen blijven. Dit zou betekenen dat prostituees juridische bescherming kregen tegen geweldpleging. Een onderzoek naar de reactie van de overheid ten opzichte van geweldpleging tegen prostituees kan op dit vlak ook antwoorden geven op de vraag naar de status van de prostituee. Tegelijk moet de prostituee een dergelijke lage, onbetrouwbare en marginale status gehad hebben dat haar beroep een argument was om te twijfelen aan de klacht die zij voor de schepenen had gebracht. Naast de juridische informatie uit de zaak van Maeyen Staeyen leren we echter ook iets over de sociale integratie van de prostituee. Indien zij al juridische bescherming kreeg dan kon ze helaas niet rekenen op sociale bescherming. De omwonenden, blijkbaar moegetergd door de vele overlast die de aanwezigheid van een bordeel in een 'goede buurt' teweeg bracht, hoorden allen dat er een vechtpartij plaatsvond en dat de verweerders trachtten het huis van Maeyen binnen te dringen, ondanks dat zij zich daar tegen verzette. Tekenend is dat de buurtbewoners vervolgens Maeyen aan haar lot overlieten. De afloop was wellicht anders geweest indien de agressie was gericht tegen de 'goede lieden' van de stad. Ze kon dus op weinig begrip rekenen van de rest van de maatschappij en we kunnen dus besluiten dat de prostituee een marginale positie had in de stedelijke samenleving. Deze situatie was blijkbaar te wijten aan het feit dat er als neveneffect van het beroep heel wat overlast was voor de omwonenden. Deze situatie zal niet eigen zijn aan alle prostituees maar het geeft toch een beeld van de weerstand die er moet bestaan hebben, niet ten opzichte van het beroep op zich maar ten opzichte van de overlast die het creëerde. Indien ze in de problemen kwam dan stond de prostituee er alleen voor, zonder dat ze op hulp van de samenleving kon rekenen. Door de overlast die zij als prostituee creëerde stond zij dus aan de rand van de maatschappij waarbij ze op zichzelf was aangewezen. Wat betreft de boetes voor geweldpleging tegen prostituees die de baljuw heeft geïnd zien we geen tolerante houding ten opzichte van deze geweldpleging. Hoewel de baljuw vaak composeerde voor een bedrag dat lager lag dan de boete voor dergelijke misdrijven werd het feit dat het slachtoffer een prostituee was nooit als reden aangehaald
119
maar wel de armoede van de dader.323 Zelfs wanneer de stovevrouwen de daders waren, werd de boete gecomposeerd omwille van de armoede van de vrouwen. 324 Ook op dit vlak was er dus geen minderwaardige juridische status voor wat betreft de prostituees. Hetzelfde discours dat werd aangewend voor de verlichting van de straffen voor bordeelhouders en prostituees was immers van toepassing op de geweldplegers. Uit de benaming lijkt het wel zo dat ze een lagere status hadden dan de 'goede' vrouwen van de stad. Zoals gezegd werden een aantal prostituees enkel met de voornaam aangeduid. Bovendien werden slechts enkele van de vrouwen die het slachtoffer waren van geweld met hun naam aangeduid. In het merendeel van de gevallen werden deze gewoon aangeduid als une femme de vie. Hoewel deze lagere status zoals gezegd niet meteen zijn weerslag had op de juridische behandeling van de prostituees toont het wel hoe de baljuw tegen deze vrouwen aankeek. Een onrechtstreekse benadering is ook mogelijk via de baljuwsrekeningen. Naast argumenten als de armoede van de veroordeelden om tot compositie over te gaan is de voorspraak van derden een van de meest vastgestelde argumenten. Na de 55 vermeldingen van armoede als verzachtende omstandigheid volgt de voorspraak van anderen met 34 keer. Net zoals we de vermeldingen van armoede hebben gerelativeerd moeten we dit ook doen met de voorspraak. In de meeste gevallen gaat het om de neutrale vermelding a le priere de bonnes gens.325 Dezelfde opmerking moet gemaakt worden als bij de vermeldingen van armoede: het ging slechts om een administratieve waarheid die niet altijd zal overeengekomen zijn met de realiteit. Bovendien liet de neutrale vermelding a le priere de bonnes gens een heleboel mogelijkheden open. Het was moeilijker een dergelijke vermelding te verifiëren dan het geval was wanneer een bepaalde persoon of instelling genoemd werd. Wanneer we naar precieze aanduidingen kijken, waarbij de personen ook effectief genoemd werden dan zien we toch wel wat personen naar voor treden die een niet onbelangrijke functie hadden binnen de stad. De provoost van de Sint-Corneliusabdij van Ninove bepleitte bij de baljuw de echtgenote van een functionaris van de abdij. 326 Ook functionarissen van de stedelijke of grafelijke overheid traden naar voor als pleiters. In
323 Zie bijvoorbeeld: ARA, RK, Nr. 14289, f. 244 v°: “D'ung estrange compaignon appellé Fierm
de le Haise liquelz fu jugié en la dite amende de LX s. pour ce qu'il feri de poings une femme a vie demour(ans) en la dite paroische d'Ayeghem lui quittié la dite amende pour ce qu'il estoit povre compaignon”.
324 ARA, RK, Nr. 13551, f. 23 r°. 325 ARA, RK, Nr. 13549, f. 207 v°: “De Line la femme Jehan Berchman laquelle fu pourtraite et condempné en lad(i)te verité de tenier mauvais hostel dont la pugn(a)cion soit le ban. Receu pour composi(tion) veu son t(re)s povre estat a le priere de bonnes gens”. 326 ARA, RK, Nr. 14289, f. 42 v°: “De Katheline fe(m)me du mouniee de la dite abbeye jugié a bannir un an hors de la dite seignorie de tenir malvais hostel d'o(m)me et de femmes mariez. Quitié ledit ban a la priere dudit prevost [de ladite abbeye] pour XL s.”.
120
Aalst vroeg de onderbaljuw om een lichtere straf.327 In Ninove kwamen de schepenen zelf vier keer voor om het lot van een veroordeelde bordeelhouder of -houdster te verlichten. 328 Hoewel hun aantal beperkt is, lijkt op zijn minst een deel van de bordeelhouders over een uitgebreid sociaal netwerk te beschikken waar ook de toplaag van de stedelijke gemeenschap deel van uitmaakte. Rossiaud constateert in zijn onderzoek eveneens een aantal bordeelhouders die konden rekenen op enkele machtige beschermheren.329 De uitwegen uit de prostitutie zijn moeilijk te detecteren voor onze gebieden gezien het schaarse bronnenmateriaal. Een bevordering van huwelijken voor prostituees vanuit het stadsbestuur, zoals dat in Dijon het geval was, hebben we niet gevonden. Dit is echter te wijten aan het bronnenmateriaal aangezien dezelfde bronnen waarover Rossiaud kon beschikken niet (meer) bestaan voor de Dendersteden. De tweede uitweg was de intrede in een klooster. Gezien de kleine omvang van de steden die we onderzocht hebben, hebben we geen dergelijke instellingen gevonden die speciaal bestemd waren voor prostituees. In grotere steden, zoals bijvoorbeeld in Gent, bestonden er wel dergelijke speciale religieuze instellingen.330 Net zoals elders kreeg deze instelling Maria Magdalena als beschermheilige.331 In de Sint-Martinuskerk te Aalst bevond er zich wel een kapel die gewijd was aan Maria Magdalena.332 Wat dit juist inhield voor de prostituees is echter niet duidelijk. Het bestaan van deze uitwegen kan verschillende zaken aan het licht brengen. Indien er nood was aan een herintegratie van de 'zondige vrouwen' door bevordering van huwelijk of intrede in een penitentenklooster dan zegt dat ook iets over de status die de prostituees hadden voor deze herintegratie. Helaas kunnen we hier geen uitspraak over doen. Wellicht was er plaats voor penitenten in de reeds bestaande instellingen en waren de kleine en middelgrote steden langs de Dender te klein wat betreft populatie van prostituees om er een specifieke instelling voor op te richten. Prostituees die wilden intreden in een klooster konden dit wellicht in de andere reeds bestaande instellingen. Waar de inkomsten van de kapel gewijd aan Maria Magdalena te Aalst werden voor aangewend is niet duidelijk. Was dit een hulpfonds om te voorzien in financiële middelen om een huwelijk mogelijk te maken? In de nieuwe tijd werd deze kapel gewijd aan Sint327 ARA, RK, Nr. 13553, f. 191 r°: “De la femme de Henry Vanden Doorne qui estoit aussi bannie trois ans hors du pais d' Alost d' avoir tenu mauvaise et deshonneste hosteleriie. Icelle prins en grace et repardonné ledit ban a la priere du soubsbailli d' Alost et autres bonnes gens pour la somme de IIII Lb. XVI s.”. 328 ARA, RK, Nr. 14289, f. 65 r°: “a la priiere des eschevins de la ville”, ARA, RK, Nr. 14289, f. 141 v°: “a la priiere des eschevins de la ville”, ARA, RK, Nr. 14290, f. 27 r°: “a la priere des esch(ev)ins de Nie(ne)ve”, ARA, RK, Nr. 14290, f. 37 r°: “a la priie(re) d'aucuns des gens de la loy dud(it) Nieneve”. 329 Rossiaud (J.), Medieval prostitution, p. 27-37. 330 De Paermentier (E.). De relatie vrouw-ruimte in religieuze en caritatieve instellingen te Gent in de veertiende en vijftiende eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, s.p. (Promotor: Th. de Hemptinne). Online raadpleegbaar via http://www.ethesis.net. 331 Over de verering van Maria Magdalena zie Rollo-Koster (J.), “From prostitutes to Brides of Christ”, p. 127-132. 332 Zie bijvoorbeeld: SAA, Fonds oud archief van de stad Aalst, Nr. 1140, f. 31 r°: “vander capel(er)rie van Sente Marie Magdaleene t'Aelst”.
121
Jozef en de ambacht van de timmerlieden zodat we over geen enkele informatie in verband met het doel van deze kapel beschikken.333 Hoe kunnen we de status van de prostituees nu samenvatten? In de praktijk kende de prostituee bescherming tegen misdrijven. Indien zij het slachtoffer werd van geweldpleging dan kon zij daarvoor net als alle andere vrouwen terecht bij de schepenen en zelfs de baljuw schaarde zich aan haar zijde indien dat nodig was. Toch was haar status in geen geval te vergelijken met die van de andere vrouwen. Het misprijzen van de baljuw spreekt reeds uit het feit dat zij niet met haar naam werd aangeduid maar louter met het feit dat zij een prostituee was. Afgezien van dit misprijzen vanwege de baljuw stond de prostituee er ook alleen voor. Zij was vaak de oorzaak van heel wat overlast waardoor zij werd uitgespuwd door de stedelijke samenleving. De prostituee die het slachtoffer werd van geweldpleging kon op geen hulp rekenen van de omwonenden. Ook hier ligt de waarheid wellicht ergens in het midden. De prostituee kende juridische bescherming maar kon ook op de voorspraak rekenen van heel wat prominenten, waaronder de schepenen en zelfs religieuzen. Het zal met andere woorden verschild hebben van prostituee tot prostituee wie op welke bescherming kon rekenen. Los daarvan lijkt het duidelijk dat ze een eerder marginale status had binnen de stedelijke samenleving. Of ze daarbij zichzelf verenigden en zelf informele associaties oprichtten is niet duidelijk. Op dat vlak valt er in de toekomst nog behoorlijk wat te onderzoeken. 8.3
Zelfmoord Een onderzoek naar de marginaliteit kan zoals gezegd een antwoord bieden op
twee vragen. Ten eerste op de vraag of de zelfmoordenaar zelf als marginaal individu werd beschouwd. Het is met andere woorden een onderzoek naar de achtergrond en sociale status van de individuen. Op deze vraag hebben we reeds getracht een antwoord te geven in het deel over de sociale status van de zelfmoordenaars. Deze vraag is meer een onderzoek naar de sociologische oorzaken die schuilgaan achter het fenomeen zelfmoord. Het maakt deel uit van een onderzoek naar de marginaliteit van het fenomeen zelf. Indien zelfmoord vooral werd gepleegd door wie als marginale individuen werden beschouwd, dan spreekt het voor zich dat zelfmoord op zich ook een marginale bijklank zal krijgen en dat individuen die niet tot die groep behoorden maar toch zelfmoord pleegden deze status zullen toegeschreven gekregen hebben. Ten tweede is er de daad zelf. Het is niet de persoon die ons in dit opzicht interesseert maar de zelfmoord als marginaliserende actie. 333 Robijns (L.), De Sint-Martinuskerk van Aalst, een onvoltooide symfonie van Brabantse gotiek, Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1997, p. 41. Volgens de auteur was Maria Magdalena de tweede patroonheilige van de timmerlieden. Dat lijkt ons echter onwaarschijnlijk. Nergens anders wordt Maria Magdalena geassocieerd met de timmerlieden. Wellicht werd deze kapel gewoon overgenomen door het ambacht van de timmerlieden.
122
In welke mate zorgde dit voor een marginalisering van de nabestaanden? Had de zelfmoord van een familielid of vriend een invloed op de sociale status van de nabestaanden? Heel weinig directe informatie valt er af te leiden uit de bronnen die we voor deze studie gebruikt hebben. De grootste schande voor de nabestaanden was ongetwijfeld de publiekelijke executie waarbij de familie aan als het ware de hele gemeenschap werd blootgesteld. Een tweede aspect was het feit dat de nabestaanden het lichaam niet in gewijde grond mochten begraven, wat in de middeleeuwen als een zeer onwaardig einde werd beschouwd. Deze twee zaken waren dan ook belangrijk bij de compositie die vaak werd afgesloten tussen de baljuw en de nabestaanden. De baljuw haalde zelf aan dat het afzien van de terechtstelling van het lijk gebeurde om de eer van de nabestaanden te beschermen.334 Na de zelfmoord van Adriaen van Asterbeke, lange tijd een dienaar van de stad Geraardsbergen, verschenen de schepenen van de stad voor de baljuw. Ze pleitten voor de zelfmoordenaar aangezien hij lange tijd dienaar van de stad was geweest. Afgezien van een zekere collegialiteit en dankbaarheid ten opzichte van hun dienaar was er het ware motief van de schepenen dat de baljuw onthulde: het afzien van de terechtstelling was vooral pour l'onneur de la ville.335 De belangen van de schepenen waren natuurlijk des te groter wanneer een ex-schepen zelfmoord pleegde. De baljuw van Ninove stond de compositie voor de executie van Roeland van Compostella dan ook toe na tres instante pryere desdiz eschevins. Door de terechtstelling zou la loy d'icelle ville en eust en blamé et vituperé.336 Dat de zelfmoord en de terechtstelling niet voor rekening van de dader zelf kwam maar voor de nabestaanden is niet verwonderlijk wanneer we het corporatieve denken van de middeleeuwen in het achterhoofd houden. Men dacht in de middeleeuwen niet in termen van individuen maar steeds in groepen en associaties. Zelfmoord betekende een schande aangezien de dader zichzelf verwijderde uit de groep waartoe hij behoorde en waarin hij, volgens de middeleeuwse mentaliteit, een essentiële functie bekleedde. Hij verwijderde een essentieel orgaan in het lichaam (corpus) waar hij deel van uitmaakte. Het corporatieve denken kan in deze zin immers omgedraaid worden. De schande viel niet op het individu maar juist op het 'lichaam' waar de zelfmoordenaar deel van uitmaakte. Deze schande werd volgens het gewoonterecht aan de hele gemeenschap bekend gemaakt aangezien het om een zeer zware misdaad ging. Het spreekt voor zich dat een dergelijke executie voor de nabestaanden een te vermijden gegeven was. Vooral voor de 334 ARA, RK, Nr. 13552, f. 137 v°: “aussi en l'onneur de toutes dames”, ARA, RK, Nr. 13553, f.
196 v°: “ pour l'onneur de la ville”, ARA, RK, NR. 13557, f. 2 r°: “pour l'onneur de ses amis et parens”. 335 ARA, RK, Nr. 13557, f. 2 r°. 336 ARA, RK, Nr. 14289, f. 253 r°.
123
gegoede klasse was het een kwestie van een dergelijke marginalisering van de familie te voorkomen. Zij was vaak bereid om hoge sommen neer te tellen om dat te voorkomen. Dergelijk corporatief denken beperkte zich niet tot de dichtste verwanten of onmiddellijke omgeving. Een ex-schepen die op een dergelijke manier werd terechtgesteld betekende een te grote schande voor de schepenbank van Ninove. Het is moeilijk om na te gaan of de zelfmoord ook echt sociaal-economische gevolgen had voor de nabestaanden. Een eerste, economische, aspect is uiteraard het verlies aan vermogen. In geval van huwelijk zag de weduwe of weduwnaar de helft van de bezittingen van het echtpaar geconfisqueerd. Indien hij of zij genoeg geld kon bijeenbrengen dan kon hij of zij die helft zelf terugkopen zodat men op zijn minst de eigen woonplaats kon behouden. Afhankelijk van het vermogen van de nabestaanden en de manier om na het overlijden van een kostwinner financieel te overleven, konden de nabestaanden na een zelfmoord in de marginaliteit belanden. Ten tweede was er de vraag of er ook werkelijk sociale schade werd geleden door de familie of de groep waartoe hij of zij behoorde. Hier kan bij gebrek aan bronnen bijzonder moeilijk antwoord worden op gegeven. We beschikken wel over de namen van de schepenen van Ninove waardoor we kunnen nagaan in hoeverre de zelfmoord van een telg van het de Compostella-geslacht gevolgen had voor andere leden van de familie die na de zelfmoord van Roeland ook een zitje in de schepenbank beoogden. Hoewel de executie in dit geval werd vermeden, zal de geruchtenmolen zeker zijn werk gedaan hebben. Niet in het minst aangezien Roeland zelfmoord pleegde in de Dender, waardoor hij zich blootstelde aan de hele stedelijke gemeenschap. Om een smetteloos imago te behouden zou de gegoede klasse van de stad eventueel kunnen getracht hebben de politieke ambities van de familie te fnuiken. Roeland die in 1416 schepen was geweest en in 1418 zelfmoord had gepleegd kende echter een opvolger in 1446 onder de naam Jan. In de eerste helft van de 16de eeuw zou een zekere Gheeraert van Compostella zelfs twee keer schepen worden van Ninove, in 1516 en in 1530.337 Wellicht ondervond de volgende generatie dus geen problemen om actief aan het politieke leven deel te nemen. Het feit dat in de late middeleeuwen vrij los werd omgegaan met zelfmoord in burgerlijke milieus blijkt ook uit studies in de literatuurgeschiedenis. Albrecht Classen toont met zijn onderzoek naar 'dauwliederen' aan dat zelfmoord wegens liefde als literair thema zeer veel voorkwam op het einde van de middeleeuwen. Deze interesse was een gevolg van een verhoogde aandacht voor emoties, gevoelens en catastrofen. Men verwierp de theologische stelling van zelfmoord als een van de zwaarste zonden. Zelfmoord uit liefde sijpelde geleidelijk aan binnen in de burgerlijke denkbeelden. Het was niet langer het 337 Vangassen (H.), Geschiedenis van Ninove, p. 614-615.
124
toppunt van zonde maar wel het toppunt van liefde. De aandacht van de Kerk verslapte op zich ook meer en meer. Op het Concilie van Trente (1545-1563) werden geen maatregelen tegen zelfmoord meer uitgevaardigd. Het promoten van deze nieuwe trend in de 'dauwliederen' zorgde volgens Albrecht Classen voor een verspreiding van een meer lakse moraal die later ook tot het gedachtegoed van de humanisten zou gaan behoren. In sommige opzichten verdiende zelfmoord volgens de humanisten zelfs respect. Erasmus, Abbé de Saint Cyran en Montaigne uitten hun appreciatie voor zelfmoord, zij het onder specifieke omstandigheden.338 Kunnen we conclusies trekken uit de vermelding van personen die de zaak van de zelfmoordenaars kwamen bepleiten? De verklaring kan in principe twee kanten uit. De schepenen van Ninove die de zaak van ex-schepen Roeland van Compostella kwamen bepleiten of de schepenen van Geraardsbergen die hetzelfde deden voor een voormalige dienaar van de stad kunnen dit doen om de stad of de schepenbank te vrijwaren van opspraak, maar het kan ook iets zeggen over de betrokkenheid van de schepenen met de zelfmoordenaars. De waarheid ligt wellicht ergens in het midden. Uit het voorgaande blijkt dat men bereid was om hoge sommen neer te tellen om de schande af te wenden. Wellicht spreekt daaruit ook een zekere genegenheid ten opzichte van de zelfmoordenaar. Los van het feit dat de schande ook de familie of de clan werd aangerekend zullen de nabestaanden ook de schande die de zelfmoordenaar postuum te beurt viel, willen vermijden.
De
genoemde
schepenen
handelden
wellicht
dan
ook
vanuit
beide
beweegredenen. Het kon een laatste eerbetoon zijn aan een ex-collega en diens nabestaanden. De zelfmoord van Johan Stratinc was in dat opzicht misschien wel het meest tekenend. Aangezien hij navoit nulz enfans ne prochains amis de linage gaat de baljuw op zoek naar de verre vrienden. Die zijn bereid om 84 Lb. par. neer te tellen. Daarvoor konden ze rekenen op de erfenis van de zelfmoordenaar aangezien hij als inwoner van Aalst was vrijgesteld van confiscatie. Aangezien ze slechts vrienden waren hadden ze er kunnen voor kiezen om enkel met de erfenis aan de haal te gaan en het lijk te laten terechtstellen. Ze lieten echter een deel van de erfenis schieten in ruil voor een begrafenis van de zelfmoordenaar. Het lijkt een laatste eerbetoon aan een vriend van wie ze toch een erfenis hebben kunnen opstrijken.339 De macht van de Kerk was in de late middeleeuwen danig achteruit gegaan maar toch werd het discours van de wereldlijke macht nog volledig bepaald door het theologische discours. Zij had de strenge veroordeling van de Kerk, die gestoeld was op theologische gronden, in de praktijk omgezet door middel van een zware bestraffing. Dit was niet enkel een economische straf, men werd ook publiekelijk opgehangen en 338 Classen (A.), “Desperate Lovers”, p. 220-221. 339 ARA, RK, Nr. 13550, f. 187 v°.
125
tentoongesteld zodat de hele gemeenschap de dader van de verschrikkelijke desperatiozonde kon waarnemen. Vooral de gegoede klassen hadden de middelen om deze schande voor hun familie en clan te voorkomen. Pour l'onneur waren ze dan ook vaak bereid om hoge sommen neer te tellen om de publiekelijke veroordeling te voorkomen, ook al waren ze op dat moment financieel al zwaar getroffen door het bezitsverlies van de confiscatie. Deze schande was niet enkel van toepassing op de nabestaanden maar bij uitbreiding op de brede groep waartoe de zelfmoordenaar behoorde. De nabestaanden viel dus ongetwijfeld een grote schande te beurt. Voor de 'gegoede' lieden viel deze schande van een zelfmoord op elk moment te vermijden. Of de familie ook effectief aan aanzien verloor, valt moeilijk aan te tonen. We kunnen wel afleiden dat een zelfmoord van een persoon die politiek actief was niet het einde betekende voor de politieke ambities van de familie. De volgende generatie kon blijkbaar opnieuw actief deelnemen aan de stedelijke macht. Voor de 'gegoede' lieden leverde een zelfmoord ongetwijfeld een zekere sociale schade op. Voor personen aan de onderkant van het sociale spectrum was dit wellicht niet anders maar zij waren vaak minder bereid, of minder in staat, om diep in de buidel te tasten om dit te vermijden.
126
Besluit Dit onderzoek toont aan dat historisch onderzoek naar marginaal gedrag ook in de kleine en middelgrote steden van het graafschap Vlaanderen een interessante dynamiek kan blootleggen die Peter Stabel reeds vroeger had geconstateerd voor wat betreft de economie en demografie. Het onderzoek naar twee vrij verschillende vormen van wat in de historiografie als marginaal gedrag wordt omschreven, prostitutie en zelfmoord, stelt ons in staat om na te gaan hoe de overheid inspeelde op deze vormen, wie de personen waren achter dit gedrag en of we deze gedragingen nu als marginaal mogen beschouwen of niet. De prostitutie kende heel wat facetten. Ten eerste waren er de prostituees. Voor hen waren de stedelijke en grafelijke ambtenaren mild: zij werden niet beboet of verbannen. Ten tweede waren er de bordeeluitbaters. Het onderzoek heeft aangetoond dat er een dubbel patroon bestond bij de bordelen. Aan de ene zijde waren er de geïnstitutionaliseerde badstoven. Deze grote bordelen waren vaak in handen van welstellenden. Als de meest geïnstitutionaliseerde vormen van prostitutie tijdens de late middeleeuwen in de Dendersteden waren ze het onderwerp van stedelijke regelgeving. De stad probeerde een greep te krijgen op deze controleerbare vorm van prostitutie. Ze beperkten zich ruimtelijk ook tot bepaalde stadsdelen. Het haven- en scheepswerfgebied waren de plaatsen bij uitstek waarrond deze badstoven zich concentreerden. Dit was wellicht deels historisch gegroeid waarna de overheid deze badstoven tot die wijken trachtte te beperken, om op die manier de controle te verhogen. Het feit dat deze badstoven zich ook bevonden in de oudste stadsdelen onderstreept dat deze concentratie oorspronkelijk historisch gegroeid is. Aan de andere zijde stonden de 'illegale' bordelen. Dit waren de eerder kleinschalige en niet-geïnstitutionaliseerde vormen van prostitutie. De prostitutie vond vaak plaats als aanvullend inkomen achter gewone huisdeuren. Weinig kapitaal was nodig voor dit extra inkomen. Het was daarbij zowel aantrekkelijk voor alleenstaanden met financiële problemen als gehuwden in dezelfde situatie. Gezien het occasionele en weinig geïnstitutionaliseerde karakter van deze vorm van prostitutie was de baljuw aangewezen op de 'vrije waarheden' waarbij de omwonenden werden aangezet tot het verklikken van dergelijke 'illegale' bordelen. Het opsporen van deze bordelen was het belangrijkste doel voor de baljuw. Eens deze aan het licht kwamen dan beperkte de baljuw zich tot een fiscalisering van deze bordelen. Hoewel een verbanning werd uitgesproken, werd deze keer op keer gecomposeerd waarbij zelfs recidivisten opnieuw op strafvermindering konden rekenen, indien ze instemden met het betalen van een compositiesom die daardoor meer de functie van een taxatie had. Ten tijde van politieke en militaire onrust
127
viel deze procedure helemaal stil en was de aandacht voor deze bordelen nihil gezien het feit dat de 'vrije waarheden' niet werden gehouden tijdens deze periodes. Het medelijden ten opzichte van zelfmoordenaars was heel wat minder. Gesteund door een strenge veroordeling door de Kerk had de baljuw het recht om streng op te treden tegen zelfmoordenaars. In de regel werden deze openbaar terechtgesteld door ze door de stad te slepen en vervolgens publiekelijk op te hangen zodat iedereen de schande kon zien. Een begraving in gewijde grond werd de zelfdoder ontzegd. In de praktijk werd deze postume bestraffing echter zelden uitgevoerd. Wie daarin een permissief beleid ziet komt bedrogen uit. Slechts door het betalen van hoge sommen was de baljuw bereid tot het kwijtschelden van de sleping en ophanging en het toestaan van een begraving in gewijde grond. Naast de bestraffing was er ook de confiscatie. Ook daar was de geldhonger van de baljuw bijna niet te stillen. Een eventuele weduwe of weduwnaar die de bestraffing wou afkopen zag de helft van de eigendom van het echtpaar verdwijnen naast de hoge kosten die ze had voor de compositie. Gesteund door de rekenkamer trachtte de baljuw er steeds het maximum aan financiële middelen uit te halen. In de kleine en middelgrote steden is zelfmoord veel minder zichtbaar dan in de grote stad zoals bijvoorbeeld Brugge. Enkel de meest zichtbare zelfmoorden, die openbaar gebeurden, zoals de verdrinkingsdood en de ophanging in het openbaar, kwamen dan ook voor in de baljuwsrekeningen. Dit was wellicht ook de oorzaak van een groot overwicht van het aantal mannen in het zelfmoordcijfer. Verschillen voor wat betreft het zelfmoordcijfer zijn te wijten aan een verschil in de sociale interactie. Hoe hoger deze interactie, hoe sneller het nieuws zich verspreidde en hoe sneller de baljuw op de hoogte was van een zelfmoord.
Personen
die
minder
deelnamen
aan
deze
sociale
interactie,
zoals
alleenstaanden, waren echter wel meer vatbaar voor het plegen van zelfmoord. De zelfmoordenaars waren echter geen outsiders, zij hadden vaak een behoorlijk vermogen. Het waren vooral de nabestaanden van deze personen die in aanmerking kwamen voor een compositie aangezien deze respectabele burgers bereid waren om grof geld neer te tellen om de schande van de terechtstelling te vermijden. Kunnen we tenslotte een antwoord geven op de vraag of prostitutie en zelfmoord marginale gedragingen waren in het graafschap Vlaanderen tijdens de Bourgondische periode? Het antwoord ligt zoals vaak wellicht in het midden. Voor prostituees was er wel juridische bescherming tegen de meeste misdrijven, met uitzondering van de seksuele, en we hebben geen redenen om aan te nemen dat zij juridisch minderwaardig werd behandeld. De prostituee stond echter geïsoleerd in de samenleving. We kunnen de prostituee
met
andere
woorden
niet
als
geïntegreerd
in
de
laat-middeleeuwse
maatschappij beschouwen. 128
De zelfmoordenaars waren zoals gezegd zeker niet de minst gegoeden uit de samenleving. De zelfmoord zal echter stigmatiserend gewerkt hebben waarbij de daad een schaduw wierp over de familie en sociale klasse waartoe die persoon behoorde. Om deze schande te vermijden waren zij vaak bereid om diep in de buidel te tasten. Voor wat de effectieve schade betreft hebben we weinig informatie maar uit één geval weten we dat de zelfmoord van een telg niet de politieke dood van een gegoede familie betekende. De schande viel dus tegen een hoge kost te vermijden aangezien vooral voor de gegoeden een zelfmoord een verlies van aanzien betekende die niet enkel op de familie van toepassing was maar op de brede omgeving.
129
Bibliografie Bronnen Onuitgegeven bronnen
Algemeen Rijksarchief, Brussel Fonds rekenkamer: A. Baljuwsrekeningen: Aalst en Geraardsbergen Dendermonde Ninove
13546 - 13567 14355 - 14365 14288 - 14303
B. Rekening van de Buitengewoon ontvanger van Vlaanderen en Rijsel, Dowaai en Orchies Nrs. 3154-3155 en 3157 C. Rekening van de Watergraaf en Moermeester: Nr. 8189
Rijksarchief Beveren Fonds Oud archief van de stad Ninove Nr. 2
Rijksarchief Gent Fonds Raad van Vlaanderen: A. Acten en Sententiën: Nr. 2339
Rijksarchief Ronse Fonds Oud archief van de stad Geraardsbergen: Nr. 324: Sententie Raad van Vlaanderen
130
Stadsarchief Aalst Fonds Oud archief van de stad Aalst A. Wettelijke passeringen Nrs. 1123-1205 B. Ferieboeken Nrs. 859-863 C. Renteboeken van de Heilige Geesttafel Nrs. 1976-1982340 D. Renteboeken van de Lazarij Nr. 2076 Fonds archief van het begijnhof Sint-Katarina en het wezenhuis op de zavel Nrs. 69, 70, 73: renteboeken van het begijnhof Sint-Katarina
Inventarissen Buntinx (J.). Inventaris van het archief van de Raad van Vlaanderen. Brussel, Rijksarchief Gent, V. 1, 262 p. Gachard (M.). Inventaires des archives de la Belgique, précédé d'une notice historique sur ces anciennes institutions. Brussel, Hayez, 1845, V. 2, XIX + 683 p. Houtman (E.). Inventaris van het oud archief van de stad Aalst. Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1974, 334 p. Inventaris van het archief van het begijnhof Sint-Katerina op de Zavel en het Weeshuis te Aalst. (Onuitgegeven inventaris nummer 68, Rijksarchief Beveren). Inventaris van het oud archief van de stad Ninove. Oud bestand (1366-1891). (Onuitgegeven inventaris, Rijksarchief Beveren). Van Werveke (L.M.). Inventaris van het archief der stad Geeraardsbergen onder het oud regime. Tongeren, Michiels, 1935, 158 p. 340 Het nummer 1979 is geen renteboek van de Heilige Geesttafel maar van de Lazarij. Het inventaris van Houtman wordt op dit moment herwerkt door stadsarchivaris Lieve Arnouts en hoofdarchivaris van het rijksarchief Leuven. In dat nieuwe inventaris zal deze fout rechtgezet worden.
131
Uitgegeven Bronnen Aristoteles, Ethica Nicomachea. Vertaald door Charles Hupperts, Budel, Damon, 2005, 416 p. Aquinas (T.), S umma Theologica, http://www.corpusthomisticum.org/. Augustinus,
De
Civitate
Dei,
http://www.acnice.fr/philo/textes/Augustin-
DeCivitateDei/Augustin-DeCivitateDei.htm. Bovyn (J.). Het renteboek -1529 van Sint-Blasiusgasthuis te Dendermonde. Dendermonde, Oudheidkundige
kring
van
het
Land
van
Dendermonde,
1973-1974,
127
p.
(Oudheidkundige kring van het land van Dendermonde. Gedenkschriften R3 (21).) De Damhouder (J.), Practycke ende handbouck in criminele zaeken, verchiert met zommeghe schoone figuren ende beilde ter materie dienende, uitgegeven door Dauwe (J.) en Monballyu (J.), Roeselare, Den Wijngaert, 1981, p. 144. Ferraris (J.). Kabinetskaarten van de Oostenrijkse Nederlanden opgenomen op initiatief van Graaf de Ferraris. Brussel, Pro Civitate, 1965-1976, 1060 kaartbladen. Online raadpleegbaar via http://geoweb.ugent.be/. Friedberg (E.), Corpus Iuris Canonici, Graz, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1959, 2 delen. (Anastatische herdruk van Leipzig, B. Tauchnitz, 1897). Jan de Weert. Nieuwe doctrinael of spieghel van sonden. Uitgegeven door Jacobs (J.H.). Jan de Weert's nieuwe doctrinael of spieghel van sonden. 's-Gravenhage, Nijhoff, 1915, 323 p. (Online raadpleegbaar via www.dbnl.org.) Limburg-Stirum (Th.) de. Coutumes de la Ville de Termonde. Brussel, Goemaere, 1896, LI + 460 p. (Coutumes des Pays et Comté de Flandre. Quartier de Gand, 6). Limburg-Stirum (Th.) de. Coutumes des deux villes et pays d'Alost (Alost et Grammont). Brussel, Gobbaerts, 1878, LXXX + 813 p. (Coutumes des Pays et Comté de Flandre. Quartier de Gand, 3). Lulofs (E.). Beatrijs. Leiden, Martinus Nijhoff, 1983 (zesde druk, eerste druk: 1963), 137 p. (Online raadpleegbaar via www.dbnl.org.)
132
Sanderus (A.). Flandria illustrata, sive Descriptio comitatus istius per totum terrarum orbem celeberrimi, III tomis absoluta. Amsterdam, Joan en Cornelis Bleau, 1641-1644, 2 dln. Van Melkebeek (M.) en Vleeschouwers (C.). Registres de sentences de l'officialité de Cambrai (1438-1453). Brussel, Ministerie van Justitie, 1998, 2 dln. Vleeschouwers-Van Melkebeek (M.). Compotus sigilliferi curie Tornacensis: rekeningen van de officialiteit van Doornik: 1429-1481. Brussel, Paleis der Academiën, 1995, 3 dln. Wielant (F.). Corte instructie in materie criminele. Uitgegeven door Monballyu (J.). Brussel, Paleis der Academiën, 1995, 303 p. Wielant (F.). Instructie gegeven der stede van Haarlem. Uitgegeven door Fruin (J.A.), Amsterdam, Johannes Müller, 1874, 243 p. (Overdruk uit:
Nieuwe Bijdragen voor
Rechtsgeleerdheid en Wetgeving, Nieuwe Reeks, deel I en II, 1873-1874).
Werkinstrumenten Ghysens (J.). Geschiedenis der straten van Aalst. Aalst, Genootschap voor Aalsterse geschiedenis, 1986, 416 p. Godefroy (F.). Dictionnaire de l'ancienne langue française. Parijs, 1880-1902, 10 dln. Grotefend (H.). Taschenbuch der Zeitrechnung des deutsche Mittelalters und der Neuzeit. Hannover, Hahn, 1971, 224 p. Haers-Van Der Meulen (A.). Toponymie van Aalst tot het einde der 15 de eeuw. Leuven (onuitgegeven
licentiaatsverhandeling
Katholieke
Universiteit
Leuven),
1961,
?
(Promotor: ?). S.N. Toponymie van Aalst in de middeleeuwen. S.l. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), s.d., 120 + 73 p. (Promotor: s.n.). Strubbe (E.I.) en Voet (L.). Chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden. Antwerpen-Amsterdam, Standaard, 1960, 551 p. Vandewalle (P.). Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg. Gent, Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1984, 70 p.
133
Verdam (J.) en Verwijs (E.). Middelnederlandsch woordenboek. 's Gravenhage, Nijhoff, 18821936, 12 dln.
134
Literatuur Bautier (R.H.), Sornay (J.) en Muret (F.), Les sources de l'histoire économique et sociale du Moyen Age. Les états de la maison de Bourgogne, vol. I: Archives des principautés territoriales, tome II: Les principautés du Nord, Parijs, CNRS, 1984, XIII + 782 p. Bayet (A.). Le suicide et la morale. Parijs, Libraire Felix Alcan, 1922, 809 p. Boone (M.). “Le tres fort, vilain et detestable criesme et pechié de zodomie: Homosexualité et répression à Bruges pendant la période bourguignonne (fin 14ième – début 16ième siècle).” In: Soly (H.) en Vermeir (R.), eds. Beleid en bestuur in de oude Nederlanden. Liber amicorum Prof. Dr. M. Baelde. Gent, RUG, 1993, pp. 1-17. Boone (M.). “Want remitteren is princelijck. Vorstelijk genaderecht en sociale realiteiten in de Bourgonische periode.” In: Stockmans (L.) en Vandermeersch (P.), (eds.). Liber amicorum Achiel De Vos. Evergem, Gemeentebestuur Evergem, 1989, pp. 53-59. Boone (M.), Prevenier (W.) en Sosson (J.-P.). “Le réseau urbain en Flandre (XIIIe-XIXe siècles): composantes et dynamique.” In: Le réseau urbain en Belgique dans une perspective historique (1350-1850). Une approche statistique et dynamique. Actes dus 15e colloque international Spa, 4-6 sept. 1990, Brussel, 1992. (Crédit communal, coll. Histoire in-8°, n° 86), pp. 157200. Bourquelot (F.). “Recherches sur les opinions et la législation en matière de mort volontaire pendant le moyen age. Xe, XIe, XIIe, XIIIe siècles.” In: Bibliothèque de l'école de Chartes (Paris). IV, 1842, pp. 242-266 en IV, 1843, pp. 456-475. Broeckaert (J.) en De Potter (F.). Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. 7e reeks: Geschiedenis der stad Aalst, deel 2. Gent, Annoot-Braeckman, 1873, 3 delen. Brundage (J.A.). “Prostitution in the medieval canon law.” In: Journal of women in culture and society. 1, 1976, 4, p. 825-845. Butler (S.). “Women, suicide and the jury in later medieval England.” In: Signs: journal of women in culture & society. XXXII, 2006, 1, pp. 142-145. Cherretté (M.). Historische ontwikkeling van de instellingen in het Land van Aalst tijdens middeleeuwen en moderne tijden, inzonderheid het landscollege. Gent, Verhandelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent (XVII), 1992, 132 p. 135
Christaller
(W.).
Die
zentralen
Orte
in Süddeutschland: Eine
ökonomisch-geographische
Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen met städtischen Funktionen. Jena, Fischer, 1933, 2 dln. Claessens
(M.).
Het
zoen-
en
strafrecht
te Aalst
(1400-1450).
Gent
(onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1966, 153 p. (Promotor: R. C. Van Caenegem). Classen (A.). “Desperate lovers, suicidal and murderous: early modern dawn songs and ballads.” In: Neuphilologische Mitteilungen: bulletin de la société néophilologique de Helsinki. Bulletin of the modern language society of Helsinki. C, 1999, 2, pp. 207-226. Cock (M.). “De oudste meesterkaart van het 'Land van Aalst'.” In: Het land van Aalst. 40, 1988, pp. 235-246. Couck (G.). Enkele aspecten van de stadseconomie te Aalst aan de hand van de opbrengst van de verpachting der stedelijke accijnzen, in de bewaarde stadsrekeningen van 1394-1395 tot het einde van de vijftiende eeuw. Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1981, V + 102 p. (Promotor: J. Baerten). Danneel (M.). Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent. Leuven, Garant, 1995, 483 p. De Groote (K.). “Van prestedelijke nederzetting tot omwalde stad. Archeologie van de Aalsterse stadsontwikkeling.” In: Het land van Aalst. 52, 2000, 3, pp. 234-252. De Groote (K.) en Moens (J.). “Archeologisch onderzoek op de Oude Vismarkt te Aalst.” In: Archaeologia Mediaevalis, 22, pp. 53-56. De Mecheleer (L.). Conflictbeslechtingen te Aalst in de Late Middeleeuwen (1480-1504): een sociaaljuridische benadering. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1989, XXXII + 309 p. (Promotor: W. Prevenier). De Mecheleer (L.), Devolder (K.) en Pousseur (C.). Van badhuis tot eroscentrum. Prostitutie en vrouwenhandel van de middeleeuwen tot heden. Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1995, 118 p. (Dossier bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, 24 oktober 1995 – 20 januari 1996.).
136
De Paermentier (E.). De relatie vrouw-ruimte in religieuze en caritatieve instellingen te Gent in de veertiende en vijftiende eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, s.p. (Promotor: Th. de Hemptinne). Online raadpleegbaar via http://www.ethesis.net. De Vlaminck (A.L.), De straten van Dendermonde. Dendermonde, Ducaju, 1866-1867, 2 dln. (De stad en de heerlijkheid van Dendermonde: geschiedkundige opzoekingen: deel 3: Tusschen Schelde en Dender, deel 4: Over-Dender.) Dupont (G.). “'Des filles de legiere vie.' De draaglijke lichtheid van het bestaan als prostituee in het laatmiddeleeuwse Brugge.” In: Carlier (M.). Hart en marge in de laatmiddeleeuwse stedelijke maatschappij. Leuven, Garant, 1997, pp. 93-104. Dupont (G.). Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten: prostitutie in Brugge tijdens de Bourgondische periode (1385-1515). Brugge, Van De Wiele, 1996, 243 p. (Vlaamse historische reeks, 9). Durkheim (E.). Le suicide. Etude de sociologie. Parijs, PUF, 1986, 463 p. Elias (N.). Het civilisatieproces. S ociogenetische en psychogenetische onderzoekingen. Amsterdam, Boom,
2001,
848
p.
(Oorspronkelijke
titel:
'Uber
den
Prozess
der
Zivilisation:
soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen', 1939). Francq
(M).
Toponymie
van
Geraardsbergen
tot
1600.
Gent
(onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1979, XXXIV + 213 p. (Promotor: C. TavernierVereecken). Geremek (B.). Les marginaux parisiens: aux XIVe et X Ve siècles. Parijs, Flammarion, 1976, 353 p. Gilissen (J.). “Le statut de la femme dans l'ancien droit belge.” In: Recueils de la S ociété Jean Bodin. XII (La femme), 1962, 2, pp. 255-321. Graus (F.). “Randgruppen der städtischen Gesellschaft im Spätmittelalter.” In: Zeitschrift für Historische Forschung. 4, 1981, p. 385-437. Hajnal (J.). “European marriage patterns in perspective.” In: Eversley (D.E.C.) en Glass (D.V.). Population in history. Chicago, Aldine, 1965, pp. 101-143.
137
Halbwachs (M.), Les causes du suicide. Parijs, Alcan, 1930, 520 p. (Bibliothèque de philosophie contemporaine. Travaux de l'Année sociologique.). Hergemöller (B.U.). Randgruppen der spätmittelalterlichen Gesellschaft. Ein Hand- und Studienbuch. Warendorf, Fahlbusch, 1990 (nieuwe uitgave 2001), XVII + 465 p. Herlihy (D.) en Klapisch-Zuber (C.). Tuscans and their families: a study of the Florentine catasto of 1427. New Haven, Yale University Press, 1985, XXIV + 404 p. Hohenberg (P.) en Lees (L.). The making of urban Europe 1000-1950. Cambridge, Harvard University Press, 1985, 398 p. Karras (R.M.). Common women: prostitution and sexuality in medieval England. New York, Oxford University Press, 1996, IX + 221 p. Karras (R.M.). “Prostitution in medieval Europe.” In: Bullough (V.L.) en Brundage (J.). Handbook of medieval sexuality. New York, Garland, 1996, pp. 243-260. Karras (R.M.). S exuality in medieval Europe. Doing unto others. Londen, Routledge, 2005, VIII + 200 p. Karras (R.M.). “Sexuality in the middle ages.” In: Linehan (P.) en Nelson (J.). The medieval world. Londen, Routledge, 2001, pp. 279-293. Karras (R.M.). “The regulation of Brothels in later medieval England.” In: Bennett (J.M.), e.a., Sisters and Workers in the Middle Ages. Chicago, University of Chicago Press, 1989, pp. 100-134. Kelly (H.A.). “Bishop, prioress, and bawd in the stews of southwark.” In: Speculum: a journal of medieval studies. 75, 2000, 2, pp. 342-388. Kühnel (H.). “'...da erstach sich met willn selber...'. Zum Selbstmord im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit.” In: Hauck (K.), (ed.). Sprache und Recht. Beiträge zur Kulturgeschichte des Mittelalters. Festschrift für Ruth S chmidt-Wiegand zum 60. Geburtstag. Berlijn, Walter de Gruyter, 1986, I, pp. 474-489.
138
Lowagie (H.). “'Bij desperatien'. Zelfmoord in het graafschap Vlaanderen tijdens de Bourgondische periode (1384-1500).” In: Jaarboek voor middeleeuwse geschiedenis. 11, 2008, pp. 97-137. Lowagie (H.). Par desperacion. Zelfmoord in het graafschap Vlaanderen tijdens de Bourgondische periode (1385-1500). Een sociologische aanpak. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2007, 2 dln. (Promotor: M. Boone). Otis (L.L.). Prostitution in medieval society: the history of an urban institution in Languedoc. Chicago, University of Chicago Press, 1985, XVII + 240 p. Pavan (E.). “Police des moeurs, société et politique à Venise à la fin du Moyen Age.” In: Revue historique. CCLXIV, 1980, pp. 241-288. Prevenier (W.). “La démographie des villes du comté de Flandre aux XIVe et XVe siècles: état de la question. Essai d'interpretation.” In: Revue du Nord. LXV, 1983, 257, pp. 255-275. Robijns (L.), De Sint-Martinuskerk van Aalst, een onvoltooide symfonie van Brabantse gotiek, Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1997, 56 p. Rocke (M.). Forbidden friendships: homosexuality and male culture in renaissance Florence. Oxford, Oxford University Press, 1996, XII + 371 p. Rollo-Koster (J.). “From prostitutes to Brides of Christ: the Avignonese Repenties in the late middle ages.” In: The journal of medieval and early modern studies. 32, 2002, 1, pp. 109-144. Rossiaud (J.). Medieval prostitution. Vertaald door Cochrane (L.G.). Oxford, Blackwell, 1995, IX + 213 p. Ruggiero (G.). The boundaries of Eros. S ex crime and sexuality in Renaissance Venice. New York, Oxford University Press, 1985, VIII + 223 p. Ryckeboer (H.), Een bijdrage tot de anthroponymie in de streek rondom Brugge in de eerste helft van de XIVe eeuw, aan de hand van twee renteboeken en een rekening van de Gentse Sint-Pietersabdij, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1959, 282 p. (Promotor: W. Pée).
139
Schmitt (J.C.). “Le suicide au moyen age.” In: Annales. Economies, S ociétés, Civilisations. XXXI, 1976, 1, pp. 3-29. Scholliers (E.). “Lonen in steden en dorpen van Oost-Vlaanderen (XVe-XVIIe eeuw).” In: Verlinden (C.) et al., (ed.). Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, Deel II: XIVe-XIXe eeuw, A. Vlaanderen. Brugge, De Tempel, 1965, pp. 514-577. Schuster (P.). Das Frauenhaus. Städtische Bordelle in Deutschland, 1350 bis 1600. Paderborn, Ferdinand Schöningh, 1992, 238 p. Seauborne (A.) en Seaubourne (G.). “Suicide or accident. Self-killing in medieval England.” In: The British journal of psychiatry. CLXXVIII, 2001, 1, pp. 42-47. Stabel (P.). De kleine stad in Vlaanderen. Bevolkingsdynamiek en economische functies van de kleine en secundaire stedelijke centra in het Gentse kwartier (14de-16 de eeuw). Brussel, Paleis der Academiën, 1995, 320 p. Stabel (P.). Dwarfs among giants: the Flemish urban networks in the Late Middle Ages . Leuven, Garant, 1997, XVII + 287 p. Stevenson (S.J.). “The rise of suicide verdicts in south-east England, 1530-1590: the legal process.” In: Continuity and change. II, 1987, pp. 50-57. Terroine (A.). “Le roi des Ribauds de l'Hôtel du Roi et les prostituées parisiennes.” In: Revue d'Histoire de Droit français et étranger. LVI, 1978, pp. 253-267. Teugels (S.). Bevolkingsevolutie in de regio Ninove tijdens het Ancien Régime. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2007, 2 dln. (promotor: I. Devos). Thoen (E.). Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late middeleeuwen en het begin van de moderne tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13 de-eerste helft 16 de eeuw). Leuven, Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1988, 2 dln. Trexler (R.C.). “La prostitution florentine au XVe siècle: patronages et clientèles.” In: Annales E S C . XXXVI, 1981, 6, pp. 983-1015.
140
Van Caenegem (R.C.). Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw. Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1956, p. 35-50. Van Rompaey (J.). “Het compositierecht in Vlaanderen van de veertiende tot de achttiende eeuw.” In: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis. XXIX, 1961, pp. 43-79. (RUG, Publicaties van de faculteit der rechtsgeleerdheid, 5). Van Rompaey (J.). Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de boergondische periode. Brussel, Paleis der Academiën, 1967, 701 p. Vandekerckhove (L.). Van straffen gesproken: de bestraffing van zelfmoord in het oude Europa. Tielt, Lannoo, 1985, 176 p. Vandekerckhove (L.). “Strafrecht en zelfdoding in het oude avondland.” In: S piegel Historiael. XXXIII, 1998, 3, pp. 83-87. Vanhemelryck (J.). De criminaliteit in de ammanie van Brussel van de late middeleeuwen tot het einde van het ancien regime (1404-1789). Brussel, Paleis der Academiën, 1981, 445 p. Weinberger (Y.). S ociaal-ekonomische strukturen te Aalst in de X Ve eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1974, (Promotor: W. Prevenier).
141
