Topsectoren: beeld en ontwikkeling

Topsectoren: beeld en ontwikkeling Update januari 2015

drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, januari 2015 drs

ISBN

: 978-90-371-2142-1

Rapportnummer

: A201436

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Panteia BV

Panteia BV

Bredewater 26

P.o. box 7001

2715 CA Zoetermeer

2701 AA Zoetermeer

079 322 22 00

The Netherlands

www.panteia.nl

+31 79 322 22 00

Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave Samenvatting

5

1

Inleiding

7

2

Topsectoren totaal

9

3

Agro&Food

13

4

Chemie

17

5

Creatieve industrie

21

6

Energie

25

7

High tech systemen en materialen

29

8

Life sciences & health

33

9

Transport en opslag

37

10

Tuinbouw en uitgangsmaterialen

41

11

Water

45

3

Samenvatting Aan de hand van ‘factsheets’ wordt een beeld gegeven van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Bij elke ‘factsheet’ is een toelichtende tekst geschreven. Het voorliggende rapport is te beschouwen als een actualisatie van het rapport dat eerder in 2013 verscheen. De cijfers in het rapport zijn in overeenstemming gebracht met de meest actuele prognose. Deze prognose is eind december 2014 afgesloten. De veronderstellingen van het CPB uit december 2014 1 zijn als uitgangspunt genomen bij het opstellen van de prognoses. De ‘factsheets’ van de topsectoren bevatten informatie over:  de determinanten van economische groei;  de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer;  de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid;  de aanjagers van groei. Het voorliggende rapport is een bundeling van de verschillende ‘factsheets’ met de toelichtende teksten. De ‘factsheets’ van alle negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet, worden tevens ontsloten via internet2.

1 2

CPB (december 2014), CPB Policy Brief 2014/09. Topsectoren portal via www.ondernemerschap.nl.

5

1

Inleiding Doel van dit rapport is het geven van het beeld van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Van de negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet 3, zijn zogeheten ‘factsheets’ gemaakt, die tevens worden ontsloten via internet4. Bij elke ‘factsheet’ is een toelichtende tekst geschreven die ingaat op zowel de structuur als de ontwikkeling van de betreffende topsector. Het voorliggende rapport is een bundeling van betreffende ‘factsheets’ met de toelichtende teksten. De kerncijfers voor deze ‘factsheets’ zijn afkomstig van het CBS, het Panteia topsectorenpanel of geprognosticeerd met het PRISMA -model. Meerwaarde van de ‘factsheets’ is het kernachtige karakter en het actuele beeld. Dat actuele beeld bestaat ondermeer uit de huidige en verwachte ontwikkeling. Eén van de conclusies die getrokken kan worden is dat de topsectoren per saldo belangrijk positief bijdragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie in termen van economische groei. De CBS Monitor topsectoren5 geldt als basis voor de ‘factsheets’ en de gepresenteerde gegevens in de rapportage. De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale benadering. Dit betekent dat voor de topsector logistiek is uitgegaan van een sectorale benadering – transport en opslag – waarbij de logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Voor de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen houdt de sectorale benadering in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Verder is voor de sector agro&food uitgegaan van de smalle definitie. Zie voor een nadere toelichting op het onderscheid tussen de sectorale en functionele benadering de CBS Monitor topsectoren. 6 De CBS-gegevens zijn aangevuld met gegevens uit het Panteia topsectorenpanel. Zie voor een uitgebreide beschrijving van het topsectorenpanel het rapport Hoevenagel (2013). 7 De samenstelling van het topsectorenpanel is vastgesteld op basis van de afbakening van de negen topsectoren door het CBS. Voor het topsectorenpanel wordt een telefonische enquête uitgevoerd. Er wordt met circa 1.600 ondernemers en directeuren van bedrijven uit de negen topsectoren een gesprek gevoerd. De actualisatie van gegevens (2013) en de prognoses (2014 en 2015) zijn gemaakt met een topsectorenmodule die gekoppeld is aan het reguliere PRISMA-model. Met het PRISMA-model wordt voor 20-sectoren een prognose gemaakt van de verwachte ontwikkelingen voor de korte middellange termijn. Deze prognoses worden opgesteld op basis van de macro-economische prognoses van het CPB. De topsectorenmodule die aan het PRISMA-model is gekoppeld is te beschouwen als een verdeelmodel. Op basis van trendmatige ontwikkelingen (deels gekalibreerd) worden de ontwikkelingen 3 4 5 6 7

Kamerbrief ‘Naar de top: Het bedrijvenbeleid in actie(s)’. 13 september 2011. Topsectoren portal via www.ondernemerschap.nl. CBS (2014), ‘Monitor topsectoren 2014, Methodebeschrijving en tabellenset’, Den Haag. CBS (2014), ‘Monitor topsectoren 2014, Methodebeschrijving en tabellenset’, Den Haag. Ruud Hoevenagel (2013), ‘Topsectorenpanel: methodologische verantwoording’, Panteia, Zoetermeer.

7

uit PRISMA doorvertaald naar de diverse topsectoren. Ook kan expertkennis worden ingebracht. Op basis hiervan kan de ontwikkeling van topsectoren bijgesteld worden, waarbij het PRISMA-model de interne consistentie tussen de verschillende sectoren garandeert. De informatie over de negen topsectoren wordt voorafgegaan door een hoofdstuk met daarin een drietal overzichten waarin de topsectoren worden gepositioneerd binnen de Nederlandse economie en onderling aan de hand van de toegevoegde waarde, het aantal werkenden en de uitvoer. Daarna volgt een beeld van de ontwikkeling van deze indicatoren in de periode 2010-2015 waarbij de topsectoren worden vergeleken met Nederland als geheel. Dit totaalbeeld voor de topsectoren wordt gevolgd door hoofdstukken voor elk van de topsectoren. Daarin geven we, na een korte schets van de sector, informatie over:  de determinanten van economische groei;  de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer;  de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid;  de aanjagers van groei. 1B

8

2

Topsectoren totaal De topsectoren samen zijn goed voor een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland. Van de negen topsectoren neemt de sector high tech systemen en materialen ruim een kwart van de gezamenlijke toegevoegde waarde voor zijn rekening. Vier topsectoren zijn relatief klein: life sciences & health, tuinbouw en uitgangsmaterialen, water en creatieve industrie. Tabel 1

Toegevoegde waarde topsectoren

sector

niveau 2013,

aandeel

aandeel

mln. euro

in Nederland (%)

in topsectoren (%)

Totaal Nederland

579.718

100

Totaal topsectoren*

146.964

25

100

Agro&food

17.152

3

12

Chemie

12.324

2

8

Creatieve industrie

10.606

2

7

Energie

26.038

4

18

High tech systemen en

42.777

7

29

4.448

1

3

25.568

4

17

9.250

2

6

5.262

1

4

materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water

* De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale indeling. Bron: Prognose Panteia/EIM, december 2014.

Een op de vijf werkenden in Nederland, werkt in een van de topsectoren. Afgezet tegen het aandeel van de topsectoren in de toegevoegde waarde, betekent dit dat de arbeidsproductiviteit in de topsectoren hoog is. Ook wat betreft het aandeel in het aantal werkenden in de topsectoren, bezet de sector high tech systemen en materialen met meer dan een kwart de eerste plaats. De sector transport en opslag komt op de tweede plaats. Samen zijn deze twee sectoren goed voor ruim de helft van het aantal werkenden in de topsectoren. De bijdrage van de sector life sciences & health is wat betreft het aantal werkenden zeer beperkt. Ook de sectoren energie, chemie en water dragen elk maar enkele procenten bij aan het aantal werkenden in de topsectoren.

9

Tabel 2

Aantal werkenden topsectoren

sector

niveau 2013

aandeel

aandeel

x 1.000

in Nederland (%)

in topsectoren (%)

Totaal Nederland

8.698

100

Totaal topsectoren

1.567

18

100

236

3

15

78

1

5

228

3

15

67

1

4

475

5

30

37

0

2

Transport en opslag

326

4

21


130

1

8

61

1

4

Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie High tech systemen en materialen Life sciences & health

sectoraal Water

Bron: Prognose Panteia/EIM, december 2014.

De betekenis van de topsectoren voor de goederenuitvoer van Nederland ligt op een duidelijk hoger niveau als de betekenis voor de toegevoegde waarde. En ook hierbij dragen de sector high tech systemen en materialen en de sector chemie fors bij aan de uitvoerwaarde. Samen zijn deze twee sectoren goed voor bijna de helft van de uitvoer van de topsectoren. Binnen de topsectoren dragen de sectoren creatieve industrie, water en life sciences & health weinig bij aan de goederenexport. Tabel 3

Uitvoer van goederen topsectoren

niveau 2013, sector

aandeel

mln. euro

in Nederland (%)

aandeel in topsectoren (%)

Totaal Nederland

434.207

100

Totaal topsectoren

171.762

40

100

Agro&food

28.569

7

17

Chemie

35.528

8

21

920

0

1

Energie

21.685

5

13


45.044

10

26

6.228

1

4

Transport en opslag

21.142

5

12


15.553

4

9

2.685

1

2

Creatieve industrie


sectoraal Water Bron: Prognose Panteia/EIM, december 2014.

Ondanks de wereldwijde economische crisis was er in 2010 sprake van groei van de toegevoegde waarde van Nederland. De topsectoren realiseerden in dat jaar zelfs een veel grotere groei. In 2011 was de groei van de toegevoegde waarde van de

10

topsectoren ook groter dan van Nederland, maar beide lagen op een lager niveau en de groei van de topsectoren was veel minder aanzienlijk dan het jaar daarvoor. Gelijktijdig is er sprake van een aanzienlijke terugval van de groei van de uitvoer. In 2012 neemt de toegevoegde waarde van Nederland en van de topsectoren af. Ook 2013 liet nog geen herstel zien, met name door tegenvallende uitvoer. In de tweede helft van 2013 was weer een licht herstel zichtbaar. Dit herstel zet zich in 2014 door. Een aantrekkende internationale economie vormt de basis voor dit herstel. De groei van de topsectoren is in 2014 groter dan de groei van Nederland. Dit hangt samen met de sterke uitvoeroriëntatie van de topsectoren. In 2015 zal het voorzichtige herstel verder doorzetten. Ook dan zal de uitvoer voor de groei zorgen. Figuur 1a

Ontwikkeling toegevoegde waarde topsectoren en Nederland, 2010-2015, mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten

8,00

6,75

7,00 6,00

5,00 4,00 3,00

2,50

2,00

2,25

1,75

2,00

1,50

1,25

0,75

1,00

0,00

0,00 2010

-1,00

2011

2012

2013 -0,50

2014

2015

-1,00 -1,25

-2,00

topsectoren

Nederland


Figuur 1b

Ontwikkeling uitvoer topsectoren en Nederland, 2010-2015, mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten

9,00 8,00

7,75

8,00

7,00 6,00 5,00 4,00

3,25

3,00 2,00

2,25

1,50

2,00

3,00

2,75

2,00

2,00 1,00 1,00

0,00

0,00 2010

2011

2012

topsectoren

2013

2014

2015

Nederland


11

In de periode 2010-2015 laat de ontwikkeling van het aantal werkenden een ander beeld zien. In 2010 daalde het aantal werkenden in Nederland licht, en sterker in de topsectoren. In 2011 kon Nederland een bescheiden groei realiseren, maar bleef het aantal werkenden in de topsectoren stabiel. In 2012 en ook in 2013 daalde het aantal werkenden weer. In 2014 is de werkgelegenheid in de topsectoren weer iets toegenomen, terwijl de totale werkgelegenheid in Nederland nog licht daalde. Voor 2015 wordt weer een licht herstel van de Nederlandse werkgelegenheid voorzien. De ontwikkeling van de werkgelegenheid in de topsectoren zal hierbij iets achterblijven. Met deze ontwikkelingen, een lagere werkgelegenheid maar een hogere toegevoegde waardeontwikkeling in vergelijking met Nederland als totaal, neemt de arbeidsproductiviteit in de topsectoren sterker toe. Figuur 1c

Ontwikkeling aantal werkenden topsectoren en Nederland, 2010-2015, mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten

1,00

0,75 0,50

0,50

0,50

0,50 0,00 0,00 2010

2011

2012

2013

-0,25

-0,50 -0,50

-0,50

-0,75

-1,00

-1,75 topsectoren


12

-0,75 -1,25

-1,50 -2,00

2014

Nederland

2015

3

Agro&Food De sector agro&food omvat een breed scala van activiteiten lopend van producenten van agrarische producten (akkerbouw en veeteelt) tot voedingsmiddelenfabrikanten, waaronder multinationale bedrijven als FrieslandCampina (o.a. Campina, Friese Vlag, Appelsientje), Danone (o.a. Nutricia), Unilever (o.a. Unox, Ola, Calvé) en Heinz (o.a. Honig). De Nederlandse agro&food-sector speelt een grote rol in de wereldhandel van agro&food-producten. Daardoor is de sector in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen op de wereldmarkt, waar sommige grondstoffen schaars zijn geworden en de prijzen navenant oplopen. De agro&food-sector is nauw verbonden met de research op het terrein van agrarische producten als ook op het terrein v an voedselproductie. De spil daarin is Wageningen Universiteit en Researchcentrum, inclusief de DLO-instituten. Maar ook grote bedrijven verrichten topresearch. Een belangrijke uitdaging voor de sector is duurzame voedselproductie. Daarnaast moet de deelsector van de agrarische productie de balans zien te vinden tussen de schaalvergroting van de productie en de maatschappelijke acceptatie daarvan. Om de sector heen heeft zich een netwerk van logistieke diensten gevormd dat zorgt voor een efficiënte aanlevering vanuit de deelsector agrarische producten aan de voedingsmiddelfabrikanten en voor een efficiënte wereldwijde handel (import en export). Deze dienstverleners worden echter niet tot de topsector agro&food gerekend 8. Tabel 4

Determinanten van economische groei Agro&Food

Agro&Food Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)**

3.745

Aandeel in Nederland (%) 17.152

3

236

3

28.569

7

706

5

1.830

4 3

Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december 2014.

De agro&food-sector kan profiteren van het feit dat de vraag naar levensmiddelen minder conjunctuurgevoelig is dan voor veel andere producten. Toch ontkwam de sector er niet aan dat de toegevoegde waarde als gevolg van de wereldwijde economische crisis slechts beperkt is toegenomen en dat de groei van de uitvoer is vertraagd. Als gevolg daarvan zet de afname van werkgelegenheid door. De stemming onder de bedrijven in de sector ten aanzien van de verandering van het ondernemingsklimaat is gematigd. Dat geldt ook voor het vertrouwen in het overheidsbeleid. De sector agro&food blijft hiermee beduidend achter bij het oordeel in de andere topsectoren. Ook wat betreft de verwachtingen van de ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat zijn de bedrijven nog terughoudend. Figuur 2

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Agro&Food, 20102015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

8

Zie voor nadere economische kerncijfers van het totale agrocomplex de publicatie ‘Het Nederlandse agrocomplex 2012’, LEI Wageningen UR, december 2012.

13

5,00 4,00 4,00 3,25

3,25

3,25

3,00

2,50 1,75 1,50

2,00 1,00

0,50

0,50

1,25

1,50

0,25

0,00 0,00 0,00 0,00 -1,00

-0,50 -1,00

-2,00 -3,00

-4,00 -4,00 -5,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

2014

werkenden

uitvoer

2015

Bron: Prognose Panteia/EIM, december 2014. Figuur 3

Verwachting van de sector Agro&Food voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013)(% saldo positief/negatief)

13,0

omzetverwachting

21,3

9,1

resultaatverwachting

15,6

6,7

verandering ondernemingsklimaat

7,1

20,0

vertrouwen in overheidsbeleid

-20,0

10,2

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013

Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni 2014.

De rol van de Nederlandse agro&food-sector op de wereldmarkt mag dan groot zijn, het aandeel van de exporterende bedrijven is lager dan in de meeste andere topsectoren. Veel bedrijven exporteren hun producten niet zelf rechtstreeks naar het buitenland. Vaak gaat dit indirect via groothandel of veiling. Er zijn in de agro&food-sector weliswaar meer bedrijven die positief oordelen over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen, maar dit geldt niet voor de financieringsmogelijkheden. Op termijn kan dit net als in de andere topsector en een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven.

14

Binnen de agro&food-sector is het vooral de deelsector voedingsmiddelenproductie die verantwoordelijk is voor de innovatieuitgaven. Omdat de deelsector agrarische producten veel bedrijven telt, is het aandeel innoverende bedrijven in de agro&food sector als geheel relatief laag, evenals het omzetaandeel van vernieuwde producten bij bedrijven die innoveren. Het aandeel van de bedrijven die van een investeringsregeling gebruik willen maken, is eveneens relatief laag. Tabel 5

Aanjagers van groei Agro&Food

Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)*

28.569

Aantal exporteurs (%, 2012)**

7

Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer***

52

Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)**

1.830

Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)***

-9

Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)**

925

Aantal bedrijven (2012)**

58.970

Aantal zelfstandigen (2012)**

91.750

Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)**

706

Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)**

39

Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)**

13

Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie***

68

Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni 2014.

8 3B

15

4

Chemie De topsector chemie is, naast de topsector energie, bij uitstek een sector van de grote multinationale bedrijven. Grote spelers op de wereldmarkt, zoals Shell, DSM en AkzoNobel hebben hun roots in Nederland. De activiteiten in de sector lopen van productie van grondstoffen (basischemie) tot kunststofproducten. De sterke integratie binnen de sector ligt aan de basis van de concurrentiekracht van de sector, waaraan verder wordt bijgedragen door de universiteiten in Eindhoven, Twente, Delft, Utrecht en Wageningen en kennisinstituut TNO. Naast de sterke integratie van de bedrijven binnen de sector zijn de bedrijven als toeleverancier ook nauw verbonden met bedrijven in andere sectoren. Eindproducten vormen maar een klein deel van de output van de chemiebedrijven. De topsector chemie is duidelijk een arbeidsextensieve sector en is sterk internationaal georiënteerd. De uitgaven aan innovatie van chemie zijn relatief hoog. Tabel 6

Determinanten van economische groei Chemie

Chemie Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)*

Aandeel in Nederland (%) 12.324

2

78

1

35.528

8

Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)**

1.518

11

Investeringen (mln. euro, 2012)**

2.649

6

105

0

Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)*

Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december 2014.

De sector chemie is in hoge mate afhankelijk van de wereldmarkt. Dat geldt zowel voor de aanvoer van grondstoffen als voor de afzet van de producten. Een groot deel van de afzet vindt zijn weg op de Europese markt, maar de buiten-Europese markt is een snelgroeiende afzetmarkt. De wereldwijde economische crisis is toch niet geheel voorbij gegaan aan de sector. Mede door de groeiende uitvoer zat de toegevoegde waarde van de sector na een kleine terugval in 2011 weer in de lift. Met name door de tegenvallende eerste helft van 2013 is de toegevoegde waarde weer afgenomen. Inmiddels is als gevolg van de weer aantrekkende export een keer ten goede te signaleren waardoor in 2014 en 2015 weer een groei te zien zal zijn. Er zijn in de sector chemie dan ook relatief veel bedrijven die positief zijn gestemd over de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat. Binnen de topsectoren zijn in de sector chemie naar verhouding de meeste optimistisc h gestemde bedrijven De bedrijven hebben ook weer vertrouwen in het overheidsbeleid Het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat is eveneens uitermate positief.

17

Figuur 4

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Chemie, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

8,00 7,00 6,00

5,50

4,00 2,75

2,50

2,50

2,75

2,00 2,00

1,50 0,25

0,00

-0,25

-0,50 -2,00

-1,50

-1,75 -2,25 -2,75

-3,00

-1,75

-2,00

-4,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

2014

werkenden

uitvoer

2015


Verwachting van de sector Chemie voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief)

78,6

omzetverwachting

17,1

64,3


24,0

64,3



-20,0

-1,2

35,7 -7,1

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


Het hoge aandeel exporterende bedrijven geeft aan dat de wereldmarkt voor de sector als geheel zeer belangrijk is. Bij meer dan de helft van de exporterende bedrijven maakt uitvoer meer dan een kwart van de omzet uit. Het oordeel van de bedrijven in de sector chemie over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen mag dan positief zijn, over de financieringsmogelijkheden is het oordeel van de bedrijven negatief. Op termijn kan dit een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven.

18

Het aandeel innoverende bedrijven in de sector chemie is hoog. Dit geldt ook voor het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een investeringsregeling. Tabel 7

Aanjagers van groei Chemie


35.528


64


60


2.649


-7


-10


2.210


670


1.518


65


18


50


43 4B

19

5

Creatieve industrie Belangrijke onderdelen van de creatieve industrie zijn architectuur, mode, design, gaming en (nieuwe) media. De sector spreekt vooral tot de verbeelding door namen van wereldwijd bekende Nederlandse architecten (zoals Rem Koolhaas van bureau OMA), modeontwerpers (zoals Viktor & Rolf), designers (zoals het collectief Droog Design) en tv-programma’s (zoals Big Brother). Maar ook het fashionlabel G-Star maakt deel uit van de creatieve industrie, evenals mediabedrijf Endemol. De topsector creatieve industrie is relatief arbeidsintensief. De afzet vindt vrijwel volledig in Nederland plaats. De uitgaven aan innovatie zijn relatief laag. In de creatieve sector kan een ondernemer relatief eenvoudig met een onderneming starten: het aantal starters ligt op een hoog niveau. Tabel 8

Determinanten van economische groei Creatieve industrie

Creatieve industrie

Aandeel in Nederland (%)

Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)*

10.606

2

Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)*

228

3

Uitvoer (mln. euro, 2013)*

920

0


175

1


n.b.

n.b.

Starters (2012)**

16.415

11


De creatieve industrie heeft eerder dan andere topsectoren de gevolgen gemerkt van de economische crisis. Terwijl de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de topsectoren tezamen in 2010 nog zeer positief en in 2011 weliswaar flink minder maar toch nog steeds positief, verkeerde de creatieve industrie al in de krimpfase, die in 2013 aanhield. In 2014 is er een ommekeer te zien. Het herstel blijft echter a chter bij de andere topsectoren. Debet daaraan is het ontbreken van de impuls van het aantrekken van de uitvoer. De groei zal vooralsnog beperkt zijn. De activiteiten van de creatieve sector zijn meer dan in andere topsectoren mensenwerk. Ondanks de minder gunstige ontwikkeling van de toegevoegde waarde, blijft de werkgelegenheid vrij stabiel. Pas in 2015 zal de werkgelegenheid weer sterker toenemen. De bedrijven in de sector creatieve industrie zijn aanmerkelijk optimistischer over hun omzet- en winstverwachting vergeleken met een jaar terug. Ook is men positiever over de verandering van het ondernemingsklimaat en heeft men meer vertrouwen in het overheidsbeleid.

21

Figuur 6

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Creatieve industrie, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

5,00 4,00 4,00 3,25 3,00

2,50 2,00

1,75

2,00 1,25

1,75 1,501,50

1,25

1,00

0,50 0,00

0,00 -1,00

-0,75 -1,00

-0,50

-0,75 -1,00

-2,00

-1,75

-3,00 2010

2011

2012

2013

toegevoegde waarde

2014

werkenden

2015

uitvoer


Figuur 7

Verwachting van de sector Creatieve industrie voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/ negatief)

33,3

omzetverwachting

1,0

35,9



3,1

39,9 -3,7

23,0


-20,0

6,1

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


Vergeleken met andere topsectoren komt de uitvoer van de sector creatieve industrie voor rekening van een zeer beperkt deel van de bedrijven, en als bedrijven exporteren is die veelal van geringe betekenis. Belangrijk is om op te merken dat de exportcijfers voor de topsectoren (afkomstig van het CBS) alleen de goederenuitvoer betreffen. De uitvoer van diensten is buiten beschouwing gelaten, terwijl voor de creatieve industrie met name de dienstenuitvoer van belang is.

22

Het oordeel van de bedrijven in de creatieve industrie over de verandering van het ondernemingsklimaat is weliswaar positief, maar wat betreft het oordeel over de verandering van de financieringsmogelijkheden komt het (negatieve) oordeel overeen met dat in verschillende andere topsectoren. Vanuit het perspectief van de bedrijvendynamiek is de creatieve industrie de meest dynamische topsector. In geen van de topsectoren is de groei van het aantal bedrijven – ook als die wordt gerelateerd aan de omvang van de sector – zo groot als in de creatieve industrie. Gelet op de naam van de sector mag verwacht worden dat de sector veel innovatieve bedrijven kent. Bijna twee derde van de bedrijven is als innovatief bedrijf te typeren. Het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling is echter het laagst van alle topsectoren. Tabel 9

Aanjagers van groei Creatieve industrie


920


8


21


n.b.

Financieringsmogelijkheden (% saldo verbe terd/verslechterd)***

-9


7.175


130.550


98.230


175


30


30


30


4 5B

23

6

Energie In de topsector energie draait het niet alleen om de traditionele energievoorziening, verzorgd door de bekende grote energiebedrijven zoals NUON (onderdeel van Vattenfall) en Essent (onderdeel van RWE), maar ook om de ontwikkeling en opwekking van nieuwe duurzame energie, door zowel de grote energiebedrijven als door meer gespecialiseerde bedrijven zoals Ecofys en Amtech Systems, ondersteund door onderzoekinstituten zoals ECN en DNV KEMA. De ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie, uit wind, zon en biomassa, vindt plaats met het oog op het realiseren van de internationale doelstellingen voor het terugdringen van de CO2 emissies 9. Ook de winning en distributie van aardgas maakt deel uit van de topsector energie. Tabel 10

Determinanten van economische groei Energie

Energie



26.038

4


67

1


21.685

5


1.490

11


6.190

13

Starters (2012)**

125

0


De ontwikkeling van de toegevoegde waarde en de uitvoer van de sector energie is in grote mate gerelateerd aan de ontwikkeling van de (internationale) vraag naar energie. De economische ontwikkeling is daarbij een van de factoren die een rol speelt, maar zeker zo belangrijk zijn klimatologische schommelingen en veranderingen in de internationale energiestromen. Daarnaast missen veranderingen in het beleid (bijvoorbeeld ten aanzien van het stimuleren van windenergie) hun uitwerking op de sector niet. Onder de bedrijven in de energiesector overheersen positieve verwachtingen ten aanzien van de omzet en het bedrijfsresultaat. Evenals in de andere topsectoren is ook in deze sector het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat en het vertrouwen in het overheidsbeleid per saldo toegenomen.

9

Zie voor nadere economische kerncijfers van de duurzame energiesector de CBS publicatie ‘Economic Radar of the Sustainable Energy Sector in the Netherlands (juli 2012).

25

Figuur 8

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Energie, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

15,00 10,25 10,00

5,75 5,00

6,50 4,50 3,00

0,00

0,25

0,00

1,50

0,00 -0,25

-1,50

-0,50 -0,25 -0,75

-1,00

2013

2014

2015

werkenden

uitvoer

-2,75

-5,00 -6,25 -10,00

-15,00 -16,25

-20,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde


Verwachting van de sector Energie voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief)

37,5

omzetverwachting

25,2

33,3


22,0

50,0


0,7

50,0


-20,0

4,6

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


De uitvoer speelt voor de exporterende bedrijven een belangrijke rol. Tweederde van de exporterende bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Wat betreft het aandeel innovatieve bedrijven bevindt de energiesector zich in de middenmoot. Het omzetaandeel van vernieuwde producten of diensten is met 8% betrekkelijk gering.

26

Tabel 11

Aanjagers van groei Energie


21.685


0


67


6.190

Financieringsmogelijkheden (% saldo verbe terd/verslechterd)***

13


65


1.560


600


1.490


70


45


25

Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)***

14

Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni 2014 .

27

7

High tech systemen en materialen De sector high tech systemen en materialen bestrijkt de machine - en systeemindustrie, automotive, lucht- en ruimtevaart en materialentechnologie. De sector high tech systemen en materialen is onder de topsectoren één van de grootste. De output van high tech bedrijven vormt een belangrijke pijler onder de innovaties in andere (top)sectoren, zoals life sciences, chemie, mobiliteit en energie. Belangrijke ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid vinden hun oorsprong in de sector high tech systemen en materialen. De bedrijven in deze topsector zijn in vergaande mate ruimtelijk geclusterd met een zwaartepunt rond Eindhoven (onder andere Philips en ASML), en daarnaast rond Delft (onder andere Airborne) en Twente. De universiteiten in deze regio’s maken, net als TNO, deel uit van de netwerken van high tech bedrijven waaronder spin offs van de universiteiten. De sector high tech systemen en materialen is niet alleen zeer groot wat betreft de toegevoegde waarde en het aantal werkenden, maar vooral ook in termen van de innovatieuitgaven en de uitvoer. De sector is goed voor ongeveer een derde van de totale innovatieuitgaven in Nederland. Tabel 12

Determinanten van economische groei High tech systemen en materialen




42.777

7


475

5


45.044

10


5.356

40


2.631

5

Starters (2012)**

8.055

6


De eerste jaren van de wereldwijde economische crisis leek de sector high tech en materialen onberoerd te laten: de toegevoegde waarde groeide veel sterker dan in veel andere sectoren en hetzelfde gold voor de uitvoer. Tot in 2012 ook hier de crisis zich deed gelden. Vooral een terugval in investeringsbereid van het bedrijfsleven, heeft een negatieve invloed op de afzet van deze sector. Na de positieve jaren ervoor daalden de toegevoegde waarde en de uitvoer van het ene op het ander jaar, en sterker veel andere sectoren. In de eerste helft van 2013 ontwikkelde de sector zich nog sterk negatief, waardoor de ontwikkeling in heel 2013 per saldo negatiever is dan in de topsectoren als geheel. De kentering ten goede die voor 2014 en 2015 voor de Nederlandse economie wordt verwacht, is ook van toepassing op de sector high tech en materialen. De sector high tech en materialen zal bovengemiddeld profiteren van de aantrekkende economie. Wat betreft de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat onderscheidt de sector zich niet. Er is optimisme, zowel over de omzetontwikkeling als resultaatverwachting. Ook is men positief over de verandering van het ondernemingsklimaat en hebben bedrijven meer vertrouwen in het overheidsbeleid.

29

Figuur 10

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector High tech systemen en materialen, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

25,00

20,00

18,75

19,75

15,00

13,00

9,75

10,00

5,25

4,75

5,00

0,75 0,00

0,50

0,25

5,25 4,00

0,00

0,00

2013

2014

2015

werkenden

uitvoer

0,00 -0,50 -0,50 -5,00

-2,50

-3,25 2010

2011

2012

toegevoegde waarde


Verwachting van de sector High tech systemen en materialen voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief)

40,5

omzetverwachting

7,0

37,0




-20,0

7,6

38,2 -9,2

25,6 -3,8

-10,0

0,0

10,0

20,0 2014

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


De ontwikkeling van de uitvoer van de sector high tech en materialen is bijzonder goed, maar het aandeel exporterende bedrijven in de sector is niet hoog. Bijna de helft van de exporterende bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De toetredingsdrempel ligt in de deze sector laag, want wat betreft de groei van het aantal bedrijven komt de sector op de tweede plaats na de topsector creatieve industrie.

30

De sector high tech systemen en materialen kan sterk innoverend genoemd worden gezien haar hoge aandeel innoverende bedrijven. Tabel 13

Aanjagers van groei High tech systemen en materialen


45.044


20


43


2.631


-14


2.705


75.670


45.260


5.356


67


32


39


19

Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni 2014.

31

8

Life sciences & health De topsector life sciences & health richt zich op de gezondheid van mens en dier en bestrijkt het gebied van farmaceutische industrie, biotechnologie en materialen tot diagnostiek en medische technologie. Tot de sector behoren veel bedrijven die deel uitmaken van multinationale ondernemingen. De markt voor deze topsector groeit door de vergrijzing, door de toename van sommige ziekten en door medisc he innovaties. De sector life sciences & health is nauw verbonden met de topsectoren agro&food, chemie en tuinbouw en uitgangsmaterialen. De basis van de vooruitgang in de sector wordt gevormd door de grote R&D-inspanningen van de bedrijven en van de bedrijven samen met universiteiten, vooral die van Leiden, Amsterdam, Maastricht, Groningen en Wageningen en kennisinstellingen zoals het Nederlands Kanker Instituut. De topsector life sciences & health is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector zijn de hoge uitgaven aan innovatie. Tabel 14

Determinanten van economische groei Life sciences & health




4.448

1


37

0


6.228

1


1.630

12


220

1

Starters (2012)**

135

0


In 2010 was de sector life sciences & health nog een van de snelst groeiende sectoren wat betreft de toegevoegde waarde. Ook in 2011 scoorde de sector nog relatief goed. In 2012 en 2013 was in deze sector de economische c risis voelbaar. Voor 2014 en 2015 zijn de verwachtingen optimistisch. Er wordt een bovengemiddelde groei van de toegevoegde waarde voorzien. De uitvoer van de sector ontwikkelt zich gunstiger dan de toegevoegde waarde. De werkgelegenheid zal net verder afn emen. De omzet- en resultaatverwachting van de bedrijven in de sector life sciences & health is gematigd positief. Ook ten aanzien van de verandering van het ondernemingsklimaat en het vertrouwen in het overheidsbeleid zijn de bedrijven minder uitgesproken positief dan in de andere topsectoren.

33

Figuur 12

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Life sciences & health, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

13,00

11,75

11,00 9,25 9,00 7,00 5,00 3,25

3,75

3,50

3,25

3,00

3,00

2,00

1,00

0,00

-1,00 -3,00

3,75

-0,25 -2,50

-2,75

-0,25

-0,75 -1,50 -1,75

-5,00 -5,00 -7,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

2014

werkenden

uitvoer

2015


Verwachting van de sector Life sciences & health voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/ negatief)

26,7

omzetverwachting

6,3

13,3



3,1

26,7 -10,9

14,3


-20,0

4,7

-10,0

0,0

10,0

20,0 2014

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


Voor een sector die wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel multinationale bedrijven valt het aandeel van een kwart exporterende bedrijven tegen. De betekenis die de uitvoer heeft voor de bedrijven die exporteren is echter bovengemiddeld: ruim de helft van de bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Het hoge aandeel innovatieve bedrijven in de sector life sciences & health weerspiegelt het belang dat R&D heeft in deze sector. Met het aandeel van de

34

bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling neemt de sector de tweede positie in. In de sector life sciences & health is de groei van het aantal bedrijven laag. De toetredingsdrempels, waaronder de hoge kapitaalintensiteit, zijn dan ook hoog. Het zijn echter niet alleen potentiële nieuwe toetreders die financiële barrières zullen ervaren, want het oordeel van de bedrijven in de life sciences over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden is vrij negatief. Tabel 15

Aanjagers van groei Life sciences & health


6.228


20


57


220


-13


-5


2.480


1.490


1.630


60

Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012) **

30


43


20


35

9

Transport en opslag De sector transport en opslag omvat het goederenvervoer over de weg (bijvoorbeeld Jan de Rijk Logistics) en rail, over zee (bijvoorbeeld Jumbo Shipping) en binnenwater en door de lucht en hiermee verbonden activiteiten zoals opslag en logistieke dienstverlening (bijvoorbeeld ECT) 1. De betekenis van de sector is in belangrijke mate verbonden met de positie van de haven van Rotterdam, in het bijzonder wat betreft containervervoer, en Amsterdam Schiphol Airport. Nederland speelt een belangrijke rol in de doorvoer van goederen naar en vanuit andere Europese landen. Meer dan de helft van de Europese distributiecentra van Amerikaanse en Aziatische ondernemingen is in Nederland gevestigd. Door deze schakelfunctie is de sector voor de afzet in hoge mate afhankelijk van de economische ontwikkelingen in het buitenland. De sector telt daarnaast en groot aantal kleine bedrijven die vooral actief zijn in het wegvervoer en vervoer over de binnenwateren. De sector transport en opslag is een relatief grote sector in termen van werkgelegenheid en toegevoegde waarde. De toegevoegde waarde per werkende is beperkter dan bij veel andere sectoren het geval is. De sector is vrij kapitaalintensief. Tabel 16

Determinanten van economische groei Transport en opslag

Transport en opslag



25.568

4


326

4


21.142

5


605

5


5.035

10

Starters (2012)**

2.885

2


De wereldwijde economische crisis heeft zich in de sector transport en opslag duidelijk laten voelen. In 2012 is voor deze sector sprake van een kleine krimp. Vooral de sterke krimp in de bouw in 2012 en 2013, en de minder goede ontwikkeling in de haven van Rotterdam in 2013, zette de ontwikkeling in de transportsector onder druk. Het bescheiden herstel van de Nederlandse economie in 2014 en 2015 zou moeten uitmonden in een aantrekken van het aantal transportbewegingen en daarmee ook de toegevoegde waarde. Met een lichte verwachte economische groei zijn de verwachtingen voor de omzet en het resultaat aanmerkelijk positiever dan een jaar geleden. Wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat zijn de bedrijven eveneens optimistisch. Het vertrouwen in het overheidsbeleid is onder de bedrijven in de sector transport en opslag als zeer negatief te kwalificeren. 1

Hierbij volgen we een sectorale benadering transport en opslag. Dit houdt in dat logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector logistiek volgens de functionele benadering de CBS-publicatie ‘Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset’, september 2012 waarvoor aanvullend onderzoek is verricht door Buck Consultants International en TNO.

37

Figuur 14

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Transport en opslag, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

4,00

3,50 3,00

3,00

2,50

2,25 2,00

1,50

1,50 1,25

2,25 1,75

1,50

1,25

1,00

0,50 0,00

0,00 -0,25

-0,50

-1,00 -2,00

-1,25

-1,50

-3,00 -4,00 -4,25 -5,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

2014

werkenden

uitvoer

2015

Bron: Prognose Panteia/EIM, december 2014

Figuur 15

Verwachting van de sector Transport en opslag voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief)

38,1

omzetverwachting

0,5

32,5



1,0

39,7 -9,4

1,3

vertrouwen in overheidsbeleid -18,3

-20,0

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


De internationale rol van de sector transport en opslag is breed geworteld in de sector: een op de vijf bedrijven exporteert en van de exporterende bedrijven haalt twee op de drie meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De bedrijven in de sector transport en opslag zijn behoorlijk negatief over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden.

38

De innovativiteit van de sector transport en opslag is relatief gering. Niet alleen de innovatieuitgaven zijn relatief beperkt, maar ook het aandeel innovatieve bedrijven is relatief laag. Als gevolg hiervan staat de sector wat betreft het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling betrekkelijk laag. Tabel 17

Aanjagers van groei Transport en opslag


21.142


20


60


5.035


-21


725


26.430


28.120


605


31


13


57


9


39

10


De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is zeer zichtbaar door zijn producten groenten, fruit, bomen, planten, bloembollen en bloemen. De teelt hiervan is binnen Nederland in hoge mate geconcentreerd in enkele clusters: de Greenports. Tot de sector behoren niet alleen de producenten van primaire producten, de tuinbouwbedrijven, maar ook gerelateerde bedrijven op het gebied van pootgoed en zaden, zoals Enza Zaden, en handel en distributie, zoals Bakker Barendrecht en FloraHolland 1. De sector is nauw verbonden met gespecialiseerde kenniscentra, vooral Wageningen Universiteit & Research Center met het onderzoekinstituut Plant Research International. Daarnaast heeft de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen nauwe relaties met de topsectoren a gro&food en life sciences & health. Met de attracties als de bollenvelden en de Floriade is de sector ook een belangrijke peiler voor het toerisme in en naar Nederland. De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector is de sterke uitvoeroriëntatie. Ook de uitgaven aan innovatie zijn relatief hoog. Tabel 18

Determinanten van economische groei Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal

Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal


9.250

2

2013)*

130

1


15.553

4


430

3


n.b.

n.b.

Starters (2012)**

835

1

Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000,


Evenals de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de sector weinig schommelingen laat zien, laat ook de ontwikkeling van de uitvoer en de werkegelegenheid een matige variatie zien in de periode 2010-2013. In 2014 groeide de toegevoegde waarde en uitvoer, stevig, evenals de werkgelegenheen. Voor wordt een gematigde ontwikkeling voorzien. Het gematigd macro-economische perspectief voor de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen komt ook tot uitdrukking in de verwachting van de bedrijven wat betreft de omzetontwikkeling. Het saldo van positief en negatief gestemde bedrijven is vergelijkbaar met de verwachting van de bedrijven een jaar geleden. Wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat is het 1

Hierbij volgen we een sectorale benadering tuinbouw en uitgangsmaterialen. Dit houdt in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen volgens de functionele benadering de CBS-publicatie ‘Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset’, september 2012 en de publicatie ‘Het Nederlandse agrocomplex 2012’, LEI Wageningen UR, december 2012.

41

oordeel van de bedrijven in de sector per saldo positiever geworden. Daarentegen is het vertrouwen in het overheidsbeleid gedaald. Figuur 16

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal, 2010-2015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

9,00

7,00

6,25

5,00

6,50

4,25

3,00

2,00

1,75 1,00 1,00

-1,00

0,00 -0,50

0,25

0,00

0,75

-0,50

2,25

1,00

-0,50

-1,00

-1,50

-1,75 -3,00

-5,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

werkenden

2014

2015

uitvoer


Verwachting van de sector Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief)

25,6

omzetverwachting

26,2

28,8


12,2

24,2


0,5

16,3


-20,0

28,2

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


In de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen zijn veel bedrijven internationaal actief. Een kwart van de bedrijven in deze sector exporteert. Alleen in de topsector chemie zijn naar verhouding meer exporterende bedrijven. Voor veel individuele bedrijven is de uitvoer belangrijk: bij driekwart van de exporterende bedrijven maakt uitvoer meer dan een kwart van de omzet uit.

42

Het aandeel innovatieve bedrijven is gemiddeld, evenals het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling. Een kwart van de omzet in deze sector komt voor rekening van vernieuwde producten en diensten. Dit is binnen de topsectoren bovengemiddeld. Dit geldt ook voor de arbeidsinzet bij de bedrijven die in de afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie. Wat betreft de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden zijn de bedrijven net zo negatief als de bedrijven in veel andere topsectoren. Tabel 19

Aanjagers van groei Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal

Aspecten Uitvoer Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)*

15.553


22


71


n.b.


-10

Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012**

-195


24.600


23.420


430


62


45


72


13


43

11

Water De topsector water richt zich op de maritieme sector van scheepswerven, zoals Damen Shipyards en bouwers van luxe jachten, en de off shore -industrie maar ook op de delta- en watertechnologie met bedrijven als BallastNedam en DHV. Als voorbeeld in de waterzuivering is Norit als watertechbedrijf te noemen. Kenniscentra zoals Deltares, Marin en Wetsus dragen bij aan de ontwikkeling van de watersector. Enigszins in tegenspraak met het imago van de sector, waarbij grote waterprojecten die wereldwijd door Nederlandse bedrijven worden uitgevoerd een belangrijke rol spelen, blijkt dat de topsector water een relatief kleine sector is. De toegevoegde waarde, de uitvoer en de innovatieuitgaven zijn relatief laag. Ook kent de sector weinig starters. Tabel 20

Determinanten van economische groei Water

Water



5.262

1


61

1


2.685

1


985

7


831

2

Starters (2012)**

260

0


Ook aan deze sector ging de economische crisis niet voorbij. In 2012 en 2013 incasseerde de sector water een lichte krimp. Ook de uitvoergroei zakte geheel weg. Een toenemende uitvoer zal in 2014 en 2015 weer tot een licht herstel leiden. Wat betreft de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat zijn de bedrijven per saldo positief, maar is het beeld minder optimistisch dan in diverse andere topsectoren. Het oordeel over de verandering van het ondernemersklimaat in de sector is per saldo positiever dan een jaar geleden. Dat geldt ook voor het vertrouwen van de bedrijven in het overheidsbeleid.

45

Figuur 18

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Water, 20102015, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

20,00 17,25 15,00 11,25 11,50 10,00

5,00

4,75

5,00 3,75

5,00

3,50

1,75 1,75

3,50

1,25

1,50

2013

2014

2015

werkenden

uitvoer

1,00 0,50

0,00 -0,50

-1,75 -5,00 -5,50 -10,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde


Verwachting van de sector Water voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief)

26,3

omzetverwachting

-3,2

21,1


1,9

33,3

verandering ondernemingsklimaat -16,1


27,8

-12,3

-20,0

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

2014

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2013


Ondanks de relatief kleine omvang van de uitvoer van de topsector water, exporteert één op de vijf bedrijven in deze sector. Het aandeel van de exporterende bedrijven die meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer halen is vergeleken met andere topsectoren wel aan de lage kant. De bedrijven in de watersector zijn betrekkelijk negatief over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden, evenals in de andere topsectoren. Mogelijk

46

belet dit de bedrijven om te innoveren, want het aandeel innovatieve bedrijven in de watersector is relatief matig. Ook is het belang van nieuwe producten of diensten voor de omzet van de bedrijven relatief gering. Het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling is dan ook laag. Voor de vernieuwing in de sector is de bedrijvendynamiek van beperkte betekenis. Tabel 21

Aanjagers van groei Water


2.685


21


43


831


-11


70


3.130


2.140


985


62


46


50


11


47

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportage s. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages A201434

09-01-2015

Export- en Importindex MKB - Ontwikkelingen 2008-2012

A201433

06-01-2015

Monitor Inkomens Ondernemers - Editie 2014

A201432

22-12-2014

MKB regionaal bekeken 2014

A201430

17-12-2014

Topsectoren in beeld - Ontwikkelingen van de innovativiteit

A201429

11-12-2014

A201428

11-12-2014

A201427

12-11-2014

Innovatie in het MKB

A201426

17-12-2014

Business Angels in Nederland: alive and kicking!

A201425

23-10-2014

MKB-ondernemers en arbeidsbeperkten

A201424

27-10-2014

Stemming onder ondernemers in het MKB

A201423

30-09-2014

Kennisstromen in het MKB. Inzicht op basis van een MKB-

A201422

15-09-2014

Bedrijfsfinanciering, zo kan het ook - Update 2014

A201421

12-08-2014

MKB: Een belangrijke speler in internationale waardeketens

A201420

27-05-2014

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en

A201419

21-05-2014

De financiële positie van het MKB in 2014 en 2015

A201418

29-07-2014

Beelden van bedrijfscriminaliteit. Empirisch onderzoek op

van de topsectoren 2012-2014 Een innovatieve blik op de toekomst - Verwachtingen van het innovatieve mkb Succesvolle studentbedrijven. Met "kennis" en "kunde" naar "kassa"

kennis-input/outputmodel

2015

basis van 37 cases A201417

25-04-2014

Entrepreneurship in the Netherlands, The top sectors

A201416

01-05-2013

Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren

A201415

16-04-2014

Monitor Inkomens Ondernemers Editie 2013

A201414

01-04-2014

Financieringsproblemen in de binnenvaart

A201413

03-04-2014

Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen van zzp'ers,

A201412

07-04-2014

Resultaten zzp-panel meting II 2013 Innovatie in de agrarische sector. De verschillende innovatievormen in beeld A201411

13-03-2014

Bedrijfsoverdrachten in een periode van recessie en

A201410

06-03-2014

Ondernemendheid in de culturele sector

A201409

27-02-2014

Topsectoren in beeld – Beleving van het

A201408

18-02-2014

Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2013

A201407

25-02-2014

Inkomens Zelfstandigen 2013

A201406

11-03-2014

Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren

A201405

13-02-2014

Lokale lasten voor bedrijven

A201404

08-02-2014

De effecten van de topsectoren op de bredere economie

A201403

04-02-2014

Wat drijft MKB ondernemers

A201402

20-02-2014

Gebruikersinnovatie in het MKB

A201401

27-02-2014

Topsectoren in beeld. Ontwikkeling van de innovativiteit van

vergrijzing

ondernemingsklimaat - meting voorjaar 2013 -

de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013

49

A201374

14-01-2014

A201373

07-01-2014

MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen

A201372

10-04-2014

A201371

17-3-2014

Aankomende en opkomende challengers in de topsectoren

A201370

19-12-2013

A201369

23-12-2013

Ondernemen in de horecasector 2013

A201368

23-12-2013

Ondernemen in de groothandelsector 2013

A201367

23-12-2013

Ondernemen in de overige dienstverlening 2013

A201366

23-12-2013

Ondernemen in de bouwsector 2013

A201365

23-12-2013

Ondernemen in de transportsector 2013

A201364

23-12-2013

Ondernemen in de autosector 2013

A201363

19-12-2013

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het

A201362

23-12-2013

Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013

A201361

23-12-2013

Ondernemen in de metaalelektro 2013

A201360

23-12-2013

Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie

A201359

23-12-2013

Ondernemen in de detailhandel 2013

A201358

17-12-2013

De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de

Samenwerkingskenmerken van challengers in de topsectoren Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014

MKB

2013

grijze ondernemer A201357

11-02-2014

Nulmeting studentbedrijven

A201356

18-03-2014

Toekomst van de maakindustrie. Knowledge based capital!

A201355

10-12-2013

Opleiding en scholing van zzp’ers – Resultaten zzp-panel meting I van 2013

A201354

26-11-2013

Internationale benchmark ondernemerschap 2013.

A201353

19-11-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013

A201352

28-01-2014

Technologische en sociale innovatie in een concurrerende

A201351

21-11-2013

Innovatie en internationalisering in het MKB

A201350

12-11-2013

Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013

A201349

31-10-2013

Fulfilment van online verkoop

A201348

15-10-2013

De overheid als klant van het MKB

A201347

26-09-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en

A201346

08-10-2013

De innovativiteit van het MKB in 2013

A201345

19-09-2013

Monitor buitenlandse investeringen MKB

A201344

14-11-2013

Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie

A201343

03-04-2013

Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid -

Tabellenboek

markt

2014

Najaar 2013 A201342

12-09-2013

Verschillen tussen uitzendondernemingen

A201341

17-10-2013

Economische effecten verlaging van de administratieve

A201340

19-08-2013

Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011

A201339

22-08-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013

A201338

12-09-2013

Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook!

A201337

03-09-2013

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

A201336

27-11-2013

Inkomens Zelfstandigen 2012

lasten voor het bedrijfsleven

50

51

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

Recommend Documents