Ton Smit

INHOUDSOPGAVE

Het intellectuele aanzien van de WD Gerry van der List

137 Arbeidsmarktbeleid: dè uitdaging voor Paars 11 Anton van Schijndel/Ton Smit

139 Het liberale belang van goede Europese samenleving jan Kees Wiebenga

143 Monisme en dualisme: over resultaten versus debatten in de parlementaire democratie M.J. Bezuyen

147 Privatisering: wervende motieven, werkelijke dilemma's U. Rosenthal

151 Naar een optimale gezondheidszorg Heleen Dupuis

158 lsaiah Berlin: tussen liberalisme en communitarisme Hans Blokland

164 Redelijkheid en zedelijkheid: Bespreking van Stefan Dudink, Deugdzaam liberalisme Patriek van Schie 172

Li beraa l Reveil 4

HET INTELLECTUELE

AANZIEN VAN DE VVD GERRY VAN DER LIST

Het was een nogal pijnlijke ervaring voor dat handjevol

belangrijke onderwerpen op de politieke agenda zet en

liberale intellectuelen dat op vrijdag 23 mei naar het

de maatschappelijke discussie over van alles en nog wat

verre Venlo was afgereisd. Op de vijftigste algemene ver-

stimuleert. Vooral PvdA'ers lijken jaloers op een fractie-

gadering van de WD zouden zij gaan discussiëren over de

voorzitter die intellectueel het voortouw wil en kan

betekenis van de liberale ideeën en idealen in het licht

nemen. Hoe graag had Felix Rottenberg die babbelende

van de grote maatschappelijke uitdagingen aan het begin

olijkerd Wallage niet ingeruild voor iemand van het kali-

van de 21 ste eeuw. Uitgangspunt voor het naar verwach-

ber van Bolkestein.

ting hoogst interessante debat vormde Vrij en verantwoor-

Maar toch lijkt die eigenwijze voorman in zijn eigen

delijk, het concept-rapport van de commissie-Opstelten waaraan Liberaal Reveil in april nog een heel nummer had

partij vooralsnog niet te hebben gezorgd voor een algehele intellectuele opbloei. Eén zwaluw maakt nog geen

gewijd.

zomer, Bolkestein is en blijft een vreemde vogel in WO-

Maar het viel allemaal een beetje tegen. Nadat de in

kringen. De directeur van de Teldersstichting meldde

groten getale opgekomen WD'ers enthousiast hadden

enige tijd geleden in Vrij Nederland triomfantelijk dat veel

geklapt voor een - overigens weinig memorabele - toe-

intellectuelen uit andere partijen zich aanmeldden bij zijn

spraak van Frits Bolkestein, begaven zij zich en masse naar

partij. Ik zelf weet echter slechts één voorbeeld te verzin-

de bierpomp en tuurde een beteuterde commissie-

nen (een vrouwelijke hoogleraar uit Leiden) en moet

Opstelten op het podium in een bijzonder slecht gevulde

vaststellen dat de WD nog steeds nauwelijks beschikt

zaal. De voorste rijen, waar eerst de liberale prominenten

over figuren als Bart Tromp, Jos de Beus, Paul Scheffer en

hadden gezeten, waren nu nagenoeg leeg. De partijleider

soortgelijke sociaal-democratische scribenten die het

- een Amsterdamse koopman verloochent zich nooit -

debat in PvdA-kring betrekkelijk levendig maken. Het

signeerde in de wandelgangen zijn nieuwste boek. De

aantal WO-kamerleden dat lezenswaardige artikelen, om

paar volhardenden in de zaal zagen hoe de partijvoorzit-

nog maar te zwijgen van boeken, publiceert, is miniem.

ter in noodtempo een aantal triviale amendementen en

Linksige WD'ers, die binnenskamers klagen over de te

moties afhandelde en constateerden dat de commissie-

rechtse koers van de partijleider, kunnen of durven hem

Opstelten

elk onderwerp waarover een

boeiende

niet openlijk weerwerk te bieden. Een potentieel boeiend

gedachtewisseling had kunnen ontstaan, doorverwees

debat over de liberale moraal werd in de kiem gesmoord

naar een of ander in nevelen gehuld 'vervolgtraject'. Voor

door een partijraad die andersdenkenden met pek en

toeschouwers en deelnemers die van Bolkestein hadden

veren dreigde te overladen. Over de opvolging van

opgestoken dat een politieke partij 'een motor voor ver-

Bolkestein

nieuwend denken ' dient te zien, moet het al met al een

genoemde kandidaten de dirigeerstok uiteindelijk ook

vrij armzalige bedoening zijn geweest. Deze gang van zaken lijkt nog steeds enigszins typerend voor het inhoudelijke debat binnen de WD. Bolkestein is door vriend en vijand geprezen omdat hij

Li beraal Reveil 4

wordt gespeculeerd, maar wie van

de

mag overnemen, een prikkelend essay over de grondslagen van het liberalisme hoef je van hem of haar niet te verwachten. Is het nu eigenlijk erg dat de WD gezelligheid en

137

homogeniteit belangrijker lijkt te vinden dan boeiende debatten/ Kan het kwaad dat de WD, haar leider ten

den die naadloos aansluiten bij het liberale gedachtegoed, maar vinden het toch een brug te ver om zich bij de WD

spijt, kampt met een intellectueel imago-probleem? Ja en

aan te sluiten.

nee, zou ik zeggen. Nee, omdat het gesignaleerde probleem weinig

WD zo nu en dan op, omdat de intelligentsia nu eenmaal

gevolgen heeft voor de electorale aantrekkingskracht van

een belangrijk stempel drukt op het intellectuele klimaat

de partij. Werknemers van wetenschappelijke bureaus

waarbinnen ook beleidsmakers opereren. Een kind

Dit gebrek aan steun van de intelligentsia breekt de

hebben doorgaans de neiging het belang van intellectuele

begrijpt dat het fnuikend is voor een samenleving wan-

hoogstandjes voor de score bij verkiezingen te over-

neer personen die de wet overtreden, niet worden

schatten. Zo hebben sociaal-democratische high brows

gestraft. Toch hebben 'kritiese kriminologen' met hun

het vermoeden geuit dat de dramatische terugval van de

relativerende houding tegenover het verschijnsel crimina-

PvdA te maken had met een gebrek aan ideologisch pro-

liteit en hun lankmoedige houding tegenover de misdadi-

fiel en intellectuele standvastigheid. Zij vergaten echter

ger de afgelopen decennia een vrij grote invloed uitgeoe-

uit te leggen waarom afvallige PvdA'ers in de eerste

fend op de beeldvorming met betrekking tot criminaliteit,

plaats terecht kwamen bij een partij die allesbehalve over

waardoor een krachtig optreden tegen regelovertreding

dergelijke kwaliteiten beschikt, namelijk D66. En de jon-

duidelijk bemoeilijkt werd. Zo'n verderfelijke invloed van

gens van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA

dubieuze theorieën, verkondigd door linkse wetenschap-

hebben ons geprobeerd wijs te maken dat de kracht van de christen-democratie in de jaren tachtig voor een aan-

pers en in populaire vorm overgenomen door de Volkskrant en de Vara, zie je op heel wat terreinen, van

zienlijk deel te danken viel aan haar geprononceerde

ontwikkelingssamenwerking tot en met allochtonenbe-

gedachtegoed. Op hun beurt verzuimden zij te verklaren

leid. Daarom is het belangrijk dat zich aan de universiteit

waarom het CDA na het vertrek van de pragmatische

en in de media liberale intellectuelen manifesteren die

manager Lubbers als een kaartenhuis ineenstortte. Het

het debat aangaan met the loony left en met behulp van

intellectuele niveau van een partij vertoont slechts een

doordachte theorieën, imponerende citaten en rijen facts

geringe samenhang met haar zeteltal.

and (lgures het liberale gelijk aantonen, ook al verschilt dat

Maar de invloed van een politieke stroming hangt niet alleen af van haar electorale fortuin. Om de eigen ideeën

liberale gelijk soms niet eens zoveel van de volkswijsheden van de doorsnee Telegraaf-lezer.

te verwezenlijken heeft zij steun nodig van apinion leaders,

Bolkestein heeft met zijn durf, denkkracht, eruditie en

van de wetenschappers aan de universiteit, van de redac-

schrijfvaardigheid bij de spraakmakende elite respect

teuren en columnisten van kranten en tijdschriften, van

afgedwongen, wat de aanvaarding van WO-ideeën verge-

de ambtenaren die het overheidsbeleid uitvoeren. Dit zijn

makkelijkt. Voor zijn partijgenoten is het een opdracht

mensen die zich over het geheel genomen wel gevoelig

ervoor te zorgen dat dit respect niet als sneeuw voor de

tonen voor intellectueel machtsvertoon. Dit zijn ook de

zon verdwijnt bij het aantreden van een nieuwe partijlei-

mensen die de WD in het verleden te weinig heeft kun-

der.

nen aanspreken. Karel van het Reve bijvoorbeeld heeft weleens opgemerkt dat er waarschijnlijk geen zin in het eens is, maar desondanks blijft hij PvdA stemmen. Ook

Dr. G.A. van der Ust is wetenschappelijk medewerker van de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting en eindredaaeur van Liberaal

veel vooraanstaande economen verkondigen denkbeel-

Reveil.

WO-verkiezingsprogramma staat waarmee hij het niet

138

Liberaal Reveil 4

ARBEID S MARK TB E LEID·

DÈ UITDAGING VOOR PAARS II ANTON

VAN TON

SCHIJNDEL SMIT

Het liberale beginsel van de sociale gerechtigheid

De keerzijde van dit goede nieuws is dat de werk-

vereist in deze tijd een mobilisering van de vraag

loosheid minder hoog op de agenda van politiek Den

naar arbeid aan de onderkant van de arbeids-

Haag is komen te staan. Ten onrechte, want Nederland is

markt. Een hogere arbeidsparticipatie verbreedt

nog lang niet af van een harde en omvangrijke kern van

tevens het draagvlak voor onze collectieve voor-

langdurige werkloosheid.

zieningen en bevordert economische groei.

Uitzichtloze werkloosheid is in strijd met het begin-

Noodzakelijk is een vernieuwing van het polder-

sel van de sociale gerechtigheid. Juist liberalen moeten

model met behulp van een voortvarend arbeids-

daar zwaar aan tillen. Sociale gerechtigheid is immers al

marktbeleid. Belangrijke elementen van dit be-

ruim een eeuw een van de kernwaarden van het liberalis-

leid zijn: afschaffing van het wettelijk minimum-

me in Nederland, zo wordt in het rapport Vrij en verant-

loon en het algemeen verbindend verklaren van

woordelijk beklemtoond.

CAO's, verlaging van de bijstand, een herwaarde-

De massale werkloosheid concentreert zich tegen-

ring van het werk van laaggeschoolden en invoe-

woordig aan de onderkant van de arbeidsmarkt.Voor het

ring van een negatieve inkomstenbelasting. Als

overgrote deel komt de werkgelegenheidsgroei ten

Paars 11 daadwerkelijk gestalte wil geven aan

goede aan nieuwe participanten op de arbeidsmarkt, met

sociale gerechtigheid, zullen de sociaal-democra-

name vrouwen en schoolverlaters. Daarentegen is het

ten hun tweevuldig dogma van de handhaving van

voor oudere, mannelijke werklozen (50+'ers) bijna

het minimumloon en het fixeren van hoogte

ondoenlijk weer een baan te vinden. En mensen met geen

en duur van de uitkeringen moeten opgeven en

of lage arbeidskwalificaties blijven aan de kant staan, bij-

zal moeten worden afgezien van Gosplan-achtige

voorbeeld door gebrek aan scholing of omdat ze onze

banenplannen à la Melkert.

taal niet machtig zijn.

EEN HARDNEKKIG PROBLEEM

te verkeren. Het is geen nieuws dat de Nederlandse

De Nederlandse banenmachine draait op volle toeren.

werkloze in toenemende mate langdurig werkloos en

Veelal zijn het migranten die in deze situatie komen

Sinds 1995 komen er jaarlijks meer dan I00.000 banen

allochtoon is. Het werkloosheidsvraagstuk is daarmee

bij, waardoor de werkloosheid eindelijk is gaan dalen. Het

verknoopt geraakt met het probleem van de integratie

feit dat in onze belangrijkste afzetmarkten - Duitsland,

van minderheden. Volgens recente berekeningen van het

België en Frankrijk - de economie al een paar jaar in het

CBS komen er jaarlijks 45.000 migranten bij door gezins-

slop zit, maakt de Nederlandse prestatie des te verdien-

hereniging en huwelijksluiting. Hun werkgelegenheidssitu-

stelijker.

atie kàn men eenvoudig niet op haar beloop laten.

Liberaal Reveil 4

139

'

In deze context is de opgave een eigentijdse invulling te geven aan het beginsel van de sociale gerechtigheid.

Gaandeweg heeft de samenleving een minder tradi-

Eind vorige eeuw zag de liberale voorman Goeman

tioneel aanzien gekregen. Vooral in de zeventiger jaren

Borgesius de overheid als schild voor de zwakkeren. Het ging erom hen te beschermen tegen uitbuiting en abjecte

werden allerlei sociale regelingen sterk verbeterd en geïndividualiseerd. Helaas ging dit gepaard met torenhoge

armoede. Ons inziens eist de sociale gerechtigheid thans,

loonkosten voor ons bedrijfsleven. Talloze bedrijfssluitin-

gelet op de sociaal-integrerende functie van het arbeid,

gen begin jaren tachtig waren het gevolg. Het Akkoord

een daadwerkelijke mobilisering van de vraag naar arbeid

van Wassenaar van 1982 vormde in dit opzicht een trend-

aan de onderkant van de arbeidsmarkt.

breuk. Van de sedertdien in acht genomen loonmatiging

!i

Naast het morele aspect is er nog een economisch

11

gezichtspunt. De huidige werkloosheid veroorzaakt aan-

11

i

!I

I,

plukken we nu de vruchten. Deze ontwikkeling geeft ons aanleiding tot het for-

zienlijke welvaartsverliezen en is, zoals bekend, een weer-

muleren van de Van Schijndei/Smit-hypothese. Deze luidt

spiegeling van de uiterst lage arbeidsparticipatie in Ne-

als volgt: Nederland is vanwege zijn open economie snel-

derland. Omgerekend naar arbeidsjaren zijn wij qua

ler genoodzaakt de bakens te verzetten dan vergelijkbare

arbeidsparticipatie met Spanje en Ierland hekkesluiter in

verzorgingsstaten als Frankrijk en Duitsland. Dat wil zeg-

de Europese Unie. Dit verklaart mede waarom de moda-

gen: interne onevenwichtigheden

le Nederlander ondanks ons aardgas en onze aantrekke-

loon/prijs-spiraal, of het inzakken van de productiviteits-

lijke geografische ligging een stuk minder te besteden

groei) moeten in Nederland eerder worden aangepakt.

heeft dan zijn Duitse, Franse of Belgische evenknie.

Gebeurt dat niet, dan is immers al snel sprake van een

Al met al verbreedt een hogere arbeidsparticipatie I

het minimumloon moest kunnen leven.

(bijvoorbeeld een

onhoudbare ontwikkeling van de handelsbalans, het

het draagvlak voor de collectieve voorzieningen en bevor-

begrotingstekort, et cetera. Daarentegen bestaan er voor

dert zij de economische groei. En groei is hard nodig om

politici in de grotere, minder open economieën objectief

onze verzorgingsarrangementen betaalbaar te houden.

ruimere mogelijkheden tot doormodderen. Dit verschil

Die arrangementen worden immers steeds duurder,

verklaart de vertraging in het door Duitsers en Fransen

zeker als de babyboomers begin volgende eeuw met pen-

toepassen van beleidsreceptuur die in Nederland al meer

sioen gaan.

dan vijftien jaar in zwang is. Dat Nederlandse beleidsrecept wordt sinds kort ook

VERNIEUWING POLDERMODEL

wel als het 'poldermodel'aangeduid. Bedacht moet echter

Op de langdurige werkloosheid is van toepassing wat

worden dat de loonmatiging juist zoveel effect sorteerde

Niccolè Machiavelli schreef in De heerser: 'In het begin

omdat daartoe in de ons omringende landen niet werd

was het moeilijk een diagnose te geven van de ziekte,

overgegaan.AIIeen zo kon die matiging immers resulteren

maar desondanks makkelijk te genezen; op het eind was

in een versterking van onze concurrentiepositie. Dat ons

het eenvoudig een diagnose te geven, maar moeilijk te

kabinet niet moe wordt het poldermedicijn in alle hoofd-

genezen.' Het vraagstuk is er al bijna twintig jaar, het is

steden van Europa aan te prijzen, is dan ook enigszins

intussen duidelijk wat er moet gebeuren, en toch komt

masochistisch. In elk geval is het feit dat heden ten dage

het er maar niet van.

ook elders in Europa, al dan niet aangespoord door de

Alle serieuze analyses wijzen op het feit dat regelin-

zogenaamde EMU-criteria, loonmatiging wordt gepredikt

gen die werden ingevoerd om mensen te beschermen,

(en soms zelfs gepraktiseerd), een niet te miskennen

zich steeds meer tegen de zwakkeren dreigen te keren.

teken dat we met ons poldermodel een nieuwe fase

Men signaleert de schadelijk uitwerkende starheden in de

moeten ingaan. Met enkel voortgezette loonmatiging red-

verzorgingsstaat zoals die in de vijftiger en zestiger jaren

den we het namelijk niet.

in de steigers werd gezet. Zo gold in die opbouwjaren het

Onze stelling is dat het vraagstuk van de langdurige

kostwinnerschap van de man nog als hoogste beginsel.

werkloosheid zich bij uitstek leent voor de benodigde

Uitgangspunt was dat een gezin met twee kinderen van

vernieuwing van het poldermodel. Nodig is een nieuw

11

140

Liberaal Revei l 4

maatschappelijk vergelijk tussen overheid, bedrijfsleven en vakbonden. Daarin moet het dubbele probleem van

soonlijke dienstverlening goeddeels 'weggesaneerd'. Het gaat hier om werk van laaggeschoolden dat in de media

werkloosheid en sociale segregatie primair worden bena-

ten onrechte nogal eens als geestdodend wordt afgeschil-

derd als arbeidsmarktvraagstuk. Op dit vlak kan sociale

derd. Aanmatigend spreekt men over 'hamburgerbanen'

gerechtigheid alleen worden verwezenlijkt door de reali-

en bad jobs die niet zouden passen in de 'kennisintensieve'

teit praktisch en zonder partijpolitieke vooringenomen-

economie van de toekomst. De suggestie is duidelijk dat

heid tegemoet te treden. Drie kernpunten zijn daarbij

laaggeschoold werk minderwaardig is.

fundamenteel.

Deze diskwalificatie is volstrekt misplaatst. Mickey Huibregtsen van McKinsey & Company heeft er op gewe-

TE DURE ARBEID

zen dat veel van de weggesaneerde functies tevens een

Ten eerste moet de consequentie worden getrokken uit

belangrijk positief effect hadden op de sociale infrastruc-

het feit dat in het lagere segment vande arbeidsmarkt

tuur (NRC Handelsblad, 30 augustus 1995). Als voorbeeld

honderdduizenden banen uit de markt zijn geprijsd. De

van waardevolle banen 'tussen de mensen' noemt hij

grote banenvernietigers zijn het wettelijk minimumloon

tramconducteurs, boodschappenbezorgers, thuisverple-

en het algemeen verbindend verklaren van CAO's (het

gers, koffiejuffrouwen en buurtwachters. Andere voor-

zogenaamde AW-en). Veel arbeid is gewoon te duur

beelden zijn kinderoppas, conciërge, klasse-assistent, hulp

geworden. Ondernemers nemen nu eenmaal geen men-

in de huishouding, schoonmaker, winkelbediende enzo-

sen in dienst die meer kosten dan opleveren. Voor het

voorts. Bijkomend voordeel van dit soort functies is dat

arbeidsmarktbeleid betekent dit dat ten aanzien van de

ze uit oogpunt van milieu relatief schone productiviteits-

prijs van de arbeid contractvrijheid moet worden toege-

groei genereren.

staan.Achter hetAW-en moet dan ook een punt worden

De gewenste banencreatie kan en moet in de markt-

gezet. En afschaffing van het minimumloon is wenselijk

sector plaatsvinden: aan nog meer Gosplan-achtige

omdat de functie daarvan - het bieden van bestaansze-

banenplannen à la Melkert heeft niemand behoefte.

kerheid - door een toeslagmechanisme kan worden over-

Sweder van Wijnbergen heeft er terecht op gewezen dat

genomen. De starheden die inherent zijn aan het minimumloon en het algemeen verbindend verklaren van CAO's, wor-

Melkerts banenplannen waarschijnlijk meer blijvend werk vernietigen dan ze opleveren (NRC Handelsblad, 30 maart 1995).

den nog versterkt door ons systeem van sociale zeker-

Daar komt nog iets bij. Met name door het minimum-

heid. In het bijzonder gaat het dan om het veel te geringe

loon zijn veel dienstenbanen in het zwarte circuit terecht

verschil tussen bijstandsuitkering en minimumloon. Voor

gekomen . In feite is op dit terrein sprake van het crimina-

veel langdurig werklozen ontbreekt daardoor de prikkel

liseren van vele honderduizenden Nederlanders, zowel

om werk te zoeken. Soms brengen extra reiskosten en

de dienstverleners als hun opdrachtgevers. Ook uit oog-

dergelijke zelfs mee dat men erop achteruit gaat door

punt van de handhaving van de publieke moraal is dit een

een baan te aanvaarden. Dit betekent dat de bijstand

uitermate slechte zaak. Het is een reden te meer om de

moet worden verlaagd om mensen te stimuleren te gaan

benodigde maatregelen te nemen opdat vraag en aanbod

werken. Een uitzondering moet worden gemaakt voor

elkaar op de legale arbeidsmarkt kunnen ontmoeten.

mensen die bezwaarlijk kunnen werken (bijvoorbeeld alleenstaande moeders met kinderen, of mensen die psychisch of fysiek arbeidsongeschikt zijn).

NEGATIEVE INKOMSTENBELASTING

Het derde kernpunt is tevens het sluitstuk. Het gaat om de een ieder toekomende garantie van een menswaardig

HOVAARDIJ VAN DE HOOFDARBEID

bestaan. Deze waarborg vloeit rechtstreeks voort uit het

Het tweede kernpunt is dat we af moeten van de hier te

liberale principe van de sociale gerechtigheid. Dit bete-

lande nog steeds heersende hovaardij van de hoofdar-

kent dat het toestaan van contractvrijheid ten aanzien

beid. In de afgelopen twintig jaar is de traditionele, per-

van de hoogte van het loon niet mag leiden tot een inko-

Li ber a a l Revei l 4

141

men onder het sociale minimum. In de vorm van een

SOCIAAL-DEMOCRATISCHE DOGMA ' S

negatieve inkomstenbelasting zal een toeslag tot boven

Na al deze economische beschouwingen wil een politiek

dit minimum moeten worden gegeven. Ter voorkoming

woord wel gehoord worden. Wat betekent dit alles voor

van misbruik wordt de toeslag uiteraard gemaximeerd

Paars 111

tot aan een nader vast te stellen market-
f

f

Een voortzetting van de succesvolle samenwerking

I 0 per uur. Dit is

tussen liberalen en sociaal-democraten zou enorm gehol-

een moderne manier om solidariteit te organiseren.

pen worden als we het huidige niveau van economische

Deze aanpak is superieur aan het traditionele minimum-

groei kunnen vasthouden.Anders valt te voorzien dat de

waarschijnlijk ergens tussen

8 en

loon. Want zoveel is zeker: het minimumloon marginali-

traditionele tegenstellingen de paarse coalitie weldra par-

seert talloze potentiële toetreders tot de arbeidsmarkt

ten zal gaan spelen. Dit betekent dat Paars 11 hoe dan ook

tot kansloze outsiders. Men vergisse zich niet: de welvaartseffecten van deze

nieuwe bronnen van economische groei moet aanboren. Ons inziens is arbeidsmarktpolitiek verreweg de meest-

arbeidspolitieke maatregelen kunnen zeer aanzienlijk zijn,

belovende bron van groei. Maar helaas zitten de meeste

zeker als ze gepaard gaan met praktische scholing om

sociaal-democraten nog steeds vast aan het tweevuldig

werkzoekenden geschikt te maken voor het arbeidspro-

dogma van de handhaving van het minimumloon en het

ces. Laagproductieve arbeid wordt goedkoper, waardoor

fixeren van hoogte en duur van de uitkeringen. Zo heeft

de vele aanbieders op de arbeidsmarkt eerder worden

premier Kok vorig jaar tijdens een bijeenkomst in De

ingeschakeld. Dit bevordert de welvaartsgroei en het

Rode Hoed een forse verlaging van het minimumloon

draagvlak voor de publieke sector. Minder en lagere uitke-

mèt invoering van een toeslagregeling afgewezen omdat

ringen maken ruimte voor belasting- en premieverlaging,

zij op den duur zou leiden tot koopkrachtverliezen voor

zodat alle burgers er een hoger besteedbaar inkomen aan

de zwakkeren.

overhouden. Bovendien: via de omweg van het uitzend-

Volgens ons hoeft dat laatste echter geenszins het

wezen 'koopt' ons bedrijfsleven nu al flexibiliteit, maar elke

geval te zijn. Over de precieze vormgeving van een fiscaal

ondernemer weet dat daar fors voor betaald moet wor-

toeslagstelsel kunnen immers bij de formatie goede

den. In dit opzicht leidt een flexibeler arbeidsmarkt tot een

afspraken worden gemaakt. Waar het op aankomt is dat

lastenverlichting die de animal spirits van onze ondernemers

Paars 11 daadwerkelijk verantwoordelijkheid neemt voor

zeker ten goede zal komen. Door al deze effecten wordt

het gestalte geven aan sociale gerechtigheid. En wel zo

een opwaartse spiraal in gang gezet. Dit zichzelf versterken-

dat Nederland zich ook in de volgende eeuw als een

de proces is de sleutel tot hogere economische groei. En door aldus de bakens te verzetten blijven we de

open, dynamische en welvarende samenleving kan blijven ontwikkelen.

andere continentale economieën een slag voor. Met de flexibilisering van de arbeid wordt op redelijk korte termijn een nieuw potentieel voor nationale welvaartsgroei aangeboord. Immers, bij onze voornaamste handelspartners worden de lonen nu ook gematigd, waardoor dat medicijn veel van zijn heilzame werking op onze concur-

Mr.drs. A.HJ. W. van Schijndel is advocaat te Amsterdam en gespecialiseerd in internationaal, Europees en constitutioneel recht Drs. A.). Smit is econoom, zelfstandig gevestigd ondernemer en voor de WO lid van de Provinciale Staten van NoordHolland.

rentiekracht verliest. Flexibilisering van de arbeid is dan de aangewezen weg om op eigen kracht welvaartsgroei te

blijven realiseren.

142

Liberaa l Reveil 4

HET LIBERALE BELANG

VAN GOEDE EUROPESE SAMENWERKING JAN

KEES

WIEBENGA

'Buitenlandse politiek is een keiharde strijd die

DE ECONOMISCHE EN MONETAIRE UNIE

draait om belangen. Voor Nederland is het daar-

Wat er zij van de begrijpelijke aarzelingen die Cremers

om noodzakelijk om nauwkeurig na te gaan in

uit ten

hoeverre de Europese integratie strookt met het nationale belang. Een dergelijke analyse leert dat

Economische en Monetaire Unie, betreurenswaardig is dat hij de feitelijke stand van zaken daaromtrent niet ver-

deelname aan de EMU de welvaart in Nederland

meldt. Deze is dat genoemde totstandkoming is vastge-

heel wel in gevaar kan brengen, dat gekwalificeer-

legd in het Verdrag betreffende de Europese Unie, zoals

opzichte van

de totstandkoming van

de

de meerderheidsbesluitvorming in de EU de bijl

dat sinds enige jaren van kracht is.Vrijblijvend filosoferen

aan de wortel van de parlementaire democratie

over het nut daarvan is derhalve wat laat. De resterende

vormt, dat het integratieproces ons steeds meer

kernvraag in dit domein is de volgende: indien de EMU

zal dwingen liberale standpunten op te geven en

conform de Verdragsbepalingen van de grond komt, kan

dat de groei van een

Europese superstaat

Nederland dan alsnog afhaken (vooropgesteld dat het zelf

Nederland betrekt bij internationale problemen

aan de vereisten voldoet)? Zou dat in het Nederlands

waar het beter verre van kan blijven. Verstandig is

belang zijn?

het dan ook te ijveren voor stopzetting van de

Het gaat mij er in dit bestek niet om om naast de aar-

huidige Europese constructie en te kiezen voor

zelingen van Cremers nog eens de aandacht te vestigen

een "Europa à la carte" dat recht doet aan de

op de verwachte voordelen van dit project. Die zijn wel

Nederlandse belangen.' Aldus E.H.B.M. Cremers

degelijk te formuleren. Zo wordt verwacht dat het

in zijn artikel 'Nederlands belang, Europa à la

Europees bedrijfsleven forse kosten zal besparen, waar-

carte en de nieuwe leden van de EU' dat werd

van de transactiekosten de bekendste zijn. Deze kosten

afgedrukt in het aprilnummer van Liberaal Reveil.

op zich komen alleen al op een slordige vijftig miljard gul-

Dit betoog vormde aanleiding voor een aantal

den per jaar. Het leven van naar het buitenland reizende

kanttekeningen van

en in het buitenland winkelende burgers zal er een stuk

Europarlementariër Wie-

benga. Hij vraagt zich af wat de liberale invals-

eenvoudiger op worden. Cremers heeft gelijk dat een

hoek is in het verhaal van Cremers, in hoeverre

wereldwijd stelsel van vaste wisselkoersen de voorkeur

diens pleidooi voor stopzetting van de huidige

heeft, maar hoe dacht hij dat te verwezenlijken/Invoering

Europese constructie getuigt van werkelijkheids-

van de EMU hoeft daarmee bovendien niet in strijd te

zin, waarom het belang van slagvaardigheid van

komen. Zij zal een bijdrage leveren aan de stabiliteit bin-

de Europese besluitvorming niet wordt ingezien.

nen de monetaire wereld met name ten opzichte van de

Tevens merkt hij op dat in Cremers' redenering

dollar en de yen.

een analyse van de plaats van Europa in het postcommunistische tijdperk ontbreekt.

Li beraal Reveil 4

In wezen is de EMU een puur liberaal project met het doel werkgelegenheid te bevorderen door de werking

143

van de Europese binnenmarkt te verbeteren. Door de

sinds het Verdrag van Maastricht en wel precies in het

vereiste beperking van de staatsschuld, van het begro-

door Cremers gewraakte domein, te weten dat van de

tingstekort, van de geldontwaarding, van een lage rente

versterkte meerderheidsbesluitvorming. Het Europees

en van een evenwichtige staatsbegroting wordt in de daarvoor in aanme rking komende landen een sanering

Parlement kan daarbij wetten afstemmen en dat is de laatste jaren ook daadwerkelijk gebeurd. De procedures

van de overheid bevorderd. Dat is een beleidsaanpak die

daarbij zijn ingewikkeld en het stelsel is niet volmaakt,

liberalen altijd hebben voorgestaan. Niet voor niets

maar het feit blijft.

vormde de opneming van de bepalingen over de EMU de

Daarenboven heeft het impliciet door Cremers voor-

belangrijkste reden voor bijvoorbeeld de Tweede-

gestane model van parlementaire controle van de

Kamerfractie van de WO om destijds voor het Verdrag

Europese besluitvorming door vijftien nationale parle-

van Maastricht te stemmen.

menten majeure bezwaren. Het zal de slagvaardigheid van

Het is van belang erop te wijzen dat aan de

de EU tot een minimum terugbrengen. Zelfs de verdere

Verdragsbepalingen natuurlijk voldaan moet worden wil

totstandkoming van de binnenmarkt krijgt dan nauwelijks

het bedoelde oogmerk worden bereikt. Maar Cremers

kansen, hetgeen ook Cremers niet in het Nederlands

had er goed aan gedaan ook iets te zeggen over de vraag

belang acht. Bovendien communiceren de vijftien nationa-

of de verdere ontwikkeling van de Europese binnenmarkt

le parlementen nauwelijks met elkaar. Een behoorlijk stel-

ongestoord door kan gaan bij uitstel of afstel van de

sel terzake valt ook niet te verwachten.Van een werkelij-

invoering van de EMU. Een mogelijke desintegratie van de

ke democratische controle kan bij deze opzet dan ook

binnenmarkt dan wel van de Europese Unie in haar

niet worden gesproken. De lijn van Cremers op dit punt

geheel kan in ieder geval niet in het Nederlands belang

is niet alleen onwezenlijk, het totstandbrengen van

zijn.

behoorlijke democratische controle op Europees niveau

PARLEMENTAIRE DEMOCRATIE

daarbij moet zijn dat op elk niveau waarop overheidsbe-

Naar de mening van Cremers 'is de gekwalificeerde

sluiten worden genomen die burgers en bedrijven kun-

is daartegenover op zich niet moeilijk. Het uitgangspunt

meerderheidsbesluitvorming een verderfelijke wijze om

nen binden, democratische controle nodig is. Dat kan

tot besluiten te geraken. Het is de bijl aan de wortel van

door de bevoegdheid van het Europees Parlement die

de parlementaire democratie', stelt hij. Deze mening is

het nu bij grote onderdelen van het binnenmarktbeleid al

verbazingwekkend categorisch en simpelweg onjuist.

heeft, uit te breiden tot alle daarvoor in aanmerking

Verbazingwekkend categorisch omdat niet wordt duide-

komende beleidssectoren. De suggestie dat parlementai-

lijk gemaakt waarom besluitvorming bij versterkte meer-

re democratie synoniem is aan nationale parlementen

derheid als het gaat om de totstandkoming van de

heeft geen grond.

Europese binnenmarkt niet bezwaarlijk zou zijn, maar op andere beleidsterreinen wel. Als versterkte meerder-

HEILIGE HUISJES

heidsbesluitvorming de bijl aan de wortel van de demo-

Cremers stelt dat het 'integratieproces ons steeds meer

cratie zou leggen, dan doet zij dit toch ook op het terrein

zal dwingen liberale standpunten op te geven.' Intrigerend

van de binnenmarkt? En alleen om die reden al zou dan

zijn de voorbeelden die hij vervolgens aanhaalt om deze

toch ook deze vorm van Europese samenwerking voor

stelling te staven. Hij noemt bijvoorbeeld abortus, eutha-

Cremers onaanvaardbaar moeten zijn. Quod non. De

nasie, immigratie- en verdovende-middelenbeleid. 'Heilige

mening is bovendien onjuist omdat zij veronderstelt dat

huisjes' ten aanzien waarvan Nederland een 'liberaal'

parlementaire democratie op nationaal niveau wel, maar

beleid zou voeren.

op Europees niveau niet bestaanbaar is. De werkelijkheid

Dit werpt het vraagstuk op - al zegt Cremers dat niet

is anders. Naast parlementaire democratie op lokaal,

met zoveel woorden - hoe groot het takenpakket van de

regionaal en nationaal niveau bestaat parlementaire

EU moet worden. Mijns inziens betekent een liberale

democratie op Europees niveau wel degelijk. Namelijk

benadering dat het takenpakket van de EU te allen tijde

144

Lib er aa l Reve il 4

beperkt moet zijn. De EU moet slechts die taken vervullen die een meerwaarde met zich meebrengen ten

dat ook Nederland onderschreven heeft. Anders dan Cremers ben ik van mening dat een intensievere

opzichte van het nationale beleid. Of met andere woor-

Europese samenwerking op het terrein van het verdo-

den, die een land als Nederland niet in zijn eentje kan

vende-middelenbeleid zeker wenselijk is en wel op alle

oplossen. Naast het scheppen van een grote binnenmarkt

onderdelen, te weten voorkoming, bestrijding en behan-

horen daar bijvoorbeeld bij onderdelen van het milieube-

deling.

leid en de bestrijding van de internationale misdaad.

Kortom, de eerste twee voorbeelden van Cremers

Beleidsvelden die zich niet of nauwelijks lenen voor

zijn niet actueel, van de twee laatste wordt niet aanneme-

Europese samenwerking, zijn bijvoorbeeld onderwijs,

lijk waarom juist uit een liberaal oogpunt Europese

volksgezondheid en cultuurbeleid. Maar in een liberale

samenwerking ongewenst zou zijn. Het tegendeel is eer-

benadering van de overheid staat een ding vast: dat die

der het geval nu zij beide rechtstreeks te maken hebben

zaken die aan de overheid worden toevertrouwd, ook

met de rechtsstaatsgedachte.

doeltreffend worden beheerd. 'Kleiner maar beter' was in de jaren tachtig de liberale benadering van de afslanking

BUITENLANDS BELEID

van de rijksoverheid. Dat geldt voor andere overheidsni-

Ingestemd kan worden met Cremers' stelling dat rust en

veaus evenzeer. Cremers maakt niet aannemelijk dat bij

stabiliteit in Europa in het belang van ons land is. En dat

afschaffing van de besluitvorming bij versterkte meerder-

het de NAVO moet blijven die onze veiligheid waarborgt.

heid - ergo: bij terugkeer naar het stelsel van eenparig-

Toch roept zijn pleidooi voor een verregaande afzijdig-

heid - de Europese Unie ook maar in enigerlei opzicht-

heid van Nederland op buitenlands politiek terrein wel

slagvaardig kan zijn.

enige vragen op. Ten eerste waar hij dat staaft met zijn

Terug naar de door Cremers aangehaalde voorbeel-

mening omtrent het voormalige Joegoeslavië. Zeker, in

den.Abortus en euthanasie bevinden zich in de sfeer van

militaire zin was het optreden van de NAVO in sommige

het strafrecht. Er is geen sprake van dat het strafrecht van

opzichten rampzalig. Maar onloochenbaar is toch dat de

de EU-lidstaten gelijkgeschakeld gaat worden. Er wordt

burgeroorlog aldaar ruim een half miljoen ontheemden

gesproken over politiesamenwerking, over een betere

naar West-Europa heeft gebracht. Niet zozeer afzijdig-

gegevensuitwisseling en dergelijke, alsmede over de har-

heid, als wel eerder ingrijpen was hier aangewezen

monisatie van enkele soorten strafbepalingen. En wel die

geweest (door de NAVO wel te verstaan, niet door de

waarbij een nationale aanpak volstrekt tekortschiet.

EU). Ten tweede wordt niet goed duidelijk hoe een

Bijvoorbeeld strafbepalingen inzake internationale fraude,

Nederlandse afzijdigheid te rijmen valt met de voorkeur

terrorisme en mensenhandeL De voorbeelden van abor-

van Cremers voor het totstandbrengen van vrijhandel op

tus en euthanasie zijn niet realistisch.

wereldschaal boven vrijhandel in Europees verband. Het

Dan het immigratie- en asielbeleid. Zolang de toela-

lijkt eerder voor de hand te liggen dat bij zulk een bena-

tingsnormen van land tot land verschillen, zullen zich

dering niet alleen de lusten maar ook de lasten voor lief

oneigenlijke migratiestromen voordoen. Nederland bij-

genomen zouden moeten worden. Overigens natuurlijk

voorbeeld behandelt jaarlijks meer asielverzoeken dan

met inachtneming van Nederlands beperkte militaire

Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië of Spanje. Dat op dit

mogelijkheden.

beleidsveld niet zou moeten worden samengewerkt in

Vervolgens stem ik eveneens in met Cremers' waar-

Europees verband, kan onmogelijk in het Nederlands

neming dat de ontwikkelingen in Duitsland voor ons van

belang zijn.

eminent belang zijn. Maar hier dreigt Cremers mijns

Tenslotte het verdovende-middelenbeleid. Dat de

inziens op een gevaarlijke wijze op de loop te slaan. Hij

Nederlandse gedoogaanpak onder vuur ligt van de buur-

stelt dat 'Nederland oog moet hebben voor de langzaam

landen, is heel begrijpelijk. Deze ondervinden daarvan

verschuivende opinie in Duitsland met betrekking tot de

immers aanzienlijke schade. De coffeeshops zijn overi-

Europese integratie'. Door de hoge werkloosheid en het

gens in strijd met het EnkelvoudigVerdrag van NewYork,

dreigend verlies van de Duitse mark, vermindert de

Liberaal Reveil 4

145

Europese gezindheid van de gemiddelde Duitser en na het nakende vertrek van Bondskanselier Kohl zullen 'de

het is zinvoller om de opsporingscapaciteit van de grenzen te verplaatsen naar het binnenland. Daar vindt de

opvattingen in de Duitse politiek meer verschuiven en

grote misdaad plaats. De mafia wist de grensbewaking al

meer gericht worden op het verwerven van een zelfstandige plaats in Europa', aldus Cremers. Hij pleit er dan

lang te omzeilen. Een werkelijk vrij verkeer van personen behoort overigens tot de kern van het liberale denken.

voor dat Nederland in dit verband Duitsland behulpzaam

Waar het om gaat, is de nadelige gevolgen daarvan slag-

moet zijn en ondersteunen.

vaardig te bestrijden.

Hier nu lopen onze opvattingen ten principale uiteen.

Tenslotte mondt Cremers' betoog uit in een pleidooi

Ik acht een nieuwe Duitse Alleingang in flagrante strijd

voor het stopzetten van de huidige constructie van

met het Nederlands belang. Daar waar blijvende samen-

Europa waarvan hij vreest dat die in een 'dwanggemeen-

werking in Europees verband sinds de ineenstorting van

schap' zal ontaarden. Ik zou daar tegenover willen stellen

het communisme niet meer gebaseerd kan worden op de

dat de Europese Unie een liberaal project bij uitstek is.

noodzaak van gezamenlijk overleven naast een dodelijke

De genoemde vrijheden van goederen, diensten, kapitaal

bedreiging uit het Oosten, vormt juist het voorkomen

en personen verschaffen burgers en bedrijven de ruimte

van een al te dominant Duitsland een basisargument voor

waarop zij recht hebben. De EU als geheel waarborgt

voortzetting van die samenwerking. Een analyse van de

inmiddels tientallen jaren de vrede en veiligheid in dit

plaats van Europa in het post-communistische tijdperk

gebied dat voorheen eeuwenlang met bloed besmeurd is.

was in Cremers' artikel op haar plaats geweest. Cremers

Als zodanig is het project een succes, hetgeen door de

vraagt zich aan het slot af of zijn redenering niet 'te zake-

voormalige communistische landen haarscherp begrepen

lijk, te veel gericht op eigenbelang of misschien wel eng

wordt. Natuurlijk moet de huidige constructie op een

nationalistisch' is. Een pleidooi voor Nederlandse afzijdig-

aantal punten belangrijk verbeterd worden. Er valt over

heid in combinatie met een zich verzelfstandigend

te praten op welke wijze dat dient te geschieden. Het

Duitsland zonder een analyse van de majeure geopolitie-

concept van flexibiliteit, zoals ingevoerd bij het recente

ke veranderingen sinds 1989 moet leiden tot een bevesti-

Verdrag van Amsterdam, kan daaraan een bijdrage bieden.

gend antwoord op die vraag.

Uitbreiding van parlementaire controle op Europees

SLOT

Europese Unie te veel een ambtenarenstaat. Maar het

Al met al pleit Cremers voor een Europa à la carte met

pleiten voor stopzetting van de huidige constructie van

niveau is zeker nodig, want in sommige opzichten is de

een vrij verkeer van goederen, diensten en kapitaal als-

Europa onder het aanroepen van de mogelijke komst van

mede een beperkt vrij verkeer van personen.Wat betreft

een

dat laatste wil hij overigens de personencontrole aan de

Nederlands belang.

Europese

dwanggemeenschap

is

niet

in

het

grenzen niet afschaffen. Terzijde, dat laatste is reeds lang geleden gebeurd. In 1962 met België in het kader van de Benelux en in 1985 met Duitsland in het kader van de

Mr J.G.C. Wiebenga is lid van het Europees Parlement voor de

Schengen-Verdragen. Daar was ook alle reden toe, want

WD.

146

Li beraal Reve il 4

MONISME EN DUALISME:

OVER RESULTATEN VERSUS DEBATTEN IN

DE PARLEMENTAIRE DEMOCRATIE M.J.

BEZUYEN

Kenmerkend voor het paarse kabinet zou zijn

fractie. In de afgelopen drie jaar heeft de WO-fractie, en

dualistische werkwijze zijn, hoewel critici bewe-

dan met name fractieleider Bolkestein, zich vaak beroe-

ren dat het monisme van de kabinetten-Lubbers

pen op de 'dualistische vrijheden'. Aan het begin van de

langzaam terugkeert. Van groot belang is het in

regeerperiode waren de regeringspartijen het erover

ieder geval de discussie over monisme en dualis-

eens dat het dualisme tussen Kamer en regering hersteld

me in een breder perspectief te beschouwen.

moest worden. Hiermee zou het mogelijk zijn in open

Kernpunt is de democratische legitimiteit, die

overleg tussen parlement en regering tot overeenstem-

soms beter gediend wordt door monistische

ming te komen. Het moest uit zijn met de onderonsjes in

resultaten en een andere keer door dualistische

achterkamertjes; een open discussie tussen regering en

debatten.

parlement moest het 'verstikkende monisme' van de eerdere kabinetten-Lubbers doen verdwijnen.

Vlak voor het zomerreces liepen de spanningen in poli-

Over het succes van het huidige kabinet wat betreft

tiek Den Haag opnieuw op.Vorig jaar struikelde de WO-

het in ere herstellen van het dualisme, lopen de meningen

staatssecretaris Linschoten als gevolg van de nasleep van

uiteen. Sommigen zien het optreden van fractievoorzitter

de CTSY-affaire. Nu was in de Kamer de OV-kaart voor

Bolkestein als een belangrijke bijdrage aan de hernieuwde

studenten aan de orde. In dit debat wenste de WO-frac-

discussie tussen regering en parlement, terwijl anderen

tie geen compromis te sluiten met de andere regerings-

betogen dat het monisme aan het terugkeren is. In dit

partijen. De PvdA en D66 reageerden gebelgd: opnieuw

artikel wordt de afspraak van dit kabinet om het dualisme

koos de WD haar eigen strategie en sloot een inciden-

te doen terugkeren tegen het licht gehouden. Hiervoor is

teel verbond met het CDA inzake de studentenkaart niet

het noodzakelijk de achterliggende bedoeling van de dis-

uit. Het verzet van de WD was een doorn in het oog

cussie over dualisme en monisme te achterhalen.

voor de andere regeringspartijen, want 'als je samen-

Dualisme en monisme hebben immers niet alleen betrek-

werkt in een coalitie is er de plicht elkaar te steunen en

king op de relatie tussen de regering en de Kamer, maar

niet de handen vrij te houden in een kamerdebat'.' Het is niet de eerste keer dat er binnen de coalitie discussie ontstaat over het rebelse gedrag van de WD-

Liberaal Revei l 4

betreffen ook de vraag waarmee de parlementaire democratie het meest gediend is: dualistische debatten of monistische resultaten.

147

staatsrechtelijk

MONISME EN DUALISME:

UITGANGSPUNTEN In de discussie over monisme of dualisme is het noodzakelijk een helder onderscheid te maken tussen de verschillende vormen van monisme en dualisme. Zo bestaat

monisme

dualisme

3

4

2

monisme Politiek

dualisme

een wezenlijk verschil tussen de formele structuur en de feitelijke

werking:

staatsrechtelijk

versus

politiek. 2

De cellen I en 4 laten het ideaal-typische beeld zien. In

Formeel-juridisch bestaat er in Nederland op landelijk

beide gevallen komt de formele structuur overeen met

niveau een dualistische structuur, omdat ministers in

de politieke werking in de praktijk. In dit schema zijn de

Nederland geen deel kunnen uitmaken van de Staten-

cellen 2 en 3 echter interessanter. In deze situaties blijkt

Generaal. Onmiddellijk moet hieraan toegevoegd worden

de feitelijke werking af te wijken van de formele struc-

dat in het geval van parlementaire kabinetten de binding

tuur. Dit wil overigens niet zeggen dat deze afwijkingen

van coalitiepartijen aan het regeerakkoord dit formeel-

van de formele structuur nauwkeurig te bepalen zijn. De

juridische dualisme beperkt. De landelijke situatie wijkt af

vraag of de politieke werking van het systeem afwijkt van

van de situatie op lokaal en provinciaal niveau waar de

de formele structuur, leidt meestal tot uiteenlopende ant-

Gemeenteraad en het college van B & W alsook

woorden. In dit antwoord klinkt vaak genoeg politieke

Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten een monisti-

opportunisme door. De argumenten op grond waarvan

sche relatie kennen. Wethouders en gedeputeerden blij-

concrete situaties als monisme of dualisme worden

ven immers lid van de raad respectievelijk de Provinciale

geduid, zijn in veel gevallen typische gelegenheidsargu-

Staten.

menten.

De formele structuur zegt echter weinig over de fei- ·

In het politieke jargon zijn voor de zo-even genoem-

telijke werking van beide stelsels. In de praktijk kan een

de afwijkingen inmiddels wel enkele interessante termen

formeel dualistische structuur samengaan met een sterk

bedacht.ToenmaligWD-fractievoorzitter Nijpels sprak in

monistische werkwijze. Hiermee wordt bedoeld dat de

1984 van 'strategisch monisme'. Deze term ontleende hij

ministers en de volksvertegenwoordigers van dezelfde

aan Dölle die aan de begrippen monisme en dualisme

partij of coalitie nauwer samenwerken dan het dualisti-

verschillende betekenissen had gegeven.• Onder 'strate-

sche bestel doet vermoeden. Een zuivere vorm van

gisch monisme' wordt verstaan:'een bepaalde verhouding

dualisme bestaat niet.Vitale momenten van parlementaire

tussen de twee staatsorganen als onderdeel van een poli-

besluitvorming vinden vaak plaats in de beslotenheid van

tieke strategie, die ingegeven kan zijn door staatsrechtelij-

de politieke osmose van regering en regeringsfracties.'

ke, maar evenzeer geheel andere motieven'. De kabinets-

Daarbij fungeert het regeerakkoord als extra bindmiddel.

formatie en het regeerakkoord vervullen daarbij een

Regeringsfractiesonderhouden hierdoor strakke banden

belangrijke functie . Nijpels was van mening dat bij een

met de regering en voorkomen dat elk incident direct tot

gematigde vorm van 'strategisch monisme' een meerder-

een vertrouwenskwestie leidt. Andersom kan een monistische structuur tot een dualistische werkwijze leiden. Zo bestaat de mogelijkheid

heid van de Tweede Kamer het kabinet voldoende ruimte moest laten voor eigen initiatieven en ook tegen de wensen van de Kamer in bepaalde zaken doordrukt.'

dat wethouders los van hun eigen fractie opereren en dat

De huidige CDA-fractievoorzitter De Hoop Scheffer

de gemeenteraad het college van B & W. en daarmee wat

typeerde onlangs de relatie tussen de regering en de

de wethouders betreft 'collegae' in de raad, ter verant-

coalitiefracties met een nieuwe term: 'dumonisme'.' Hij

woording roept.

deed dit naar aanleiding van het debat over de problemen

In een eenvoudig schema kunnen de verschillende

met de magneetpasjes op Schiphol (Schengen-debat).

mogelijkheden worden aangegeven. Het begrip staats-

Weisglas (WD) had vooraf overleg gepleegd met de

rechtelijk duidt op de formele structuur, terwijl het

staatssecretaris van Justitie Schmitz (D66) over de ont-

begrip politiek op de feitelijke werking betrekking heeft.

stane problemen. De Hoop Scheffer vond dit een duide-

I48

Liberaal Reveil 4

lijk voorbeeld van het buitenspel zetten van de Kamer.

onvoldoende wat de WO-fractie met de ingediende

Hiermee probeerde hij duidelijk te maken dat het huidige

motie beoogde. De WO van haar kant verweet coalitie-

kabinet zijn koers op het terrein van de politieke en

partners PvdA en D66 het dualisme onvoldoende plaats

bestuurlijke vernieuwing kennelijk aan het verlaten is. Het

te hebben gegund binnen de coalitie en de kwestie over

monisme van de kabinetten-Lubbers zou weer langzaam

de NAVO-uitbreiding op de spits te drijven.•

terugkeren. Eigenlijk wordt met al deze terminologie bedoeld dat

Afgemeten aan het resultaat van deze discussie, kan de PvdA en D66 geen ongelijk gegeven worden. Hoewel

pure vormen van monisme en dualisme niet bestaan.

het debat een levendige discussie opleverde, wilde de

Beide begrippen zijn uitersten op een schaal. In de poli-

WO-fractie het niet tot een breuk laten komen. Maar

tieke praktijk zal er altijd sprake zijn van een gemengde

voor de WD was de essentie van het debat dat er een

vorm.7 Over de vraag of het politieke systeem monistisch

inhoudelijke discussie ontstond binnen de Tweede Kamer

of dualistisch functioneert, zullen de meningen dan ook

over de noodzaak tot uitbreiding van de NAVO. Los van

meestal uiteenlopen. Is het voeren van een uitgebreid

de uitkomst van het debat lag de nadruk op de inhoude-

debat, ten overstaan van de minister, in de Kamer een

lijke argumenten over de mogelijke uitbreiding van de

voldoende voorwaarde voor dualisme? Betekent enige

NAVO. Daarmee koppelde de WO-fractie het uiteindelij-

vorm van vooroverleg tussen de regering en de fracties

ke resultaat los van het proces van overleg en discussie.

direct dat er sprake is van monisme? Op deze vragen is

Voor de coalitiepartners was deze strategie kennelijk

het niet eenvoudig een eenduidig antwoord te vinden.

moeilijk te begrijpen.

Maar dit brengt ons ook bij de vraag met welke bedoelin-

Hiermee komen we ook bij de vraag wat we met een

gen en achtergrond we deze discussie voeren.

meer dualistische benadering willen bereiken. Er wordt

DEBATTEN VERSUS RESULTATEN

goed is voor de profilering van de partij. De kiezer kan

In de discussie over monisme en dualisme wordt veron-

zich daardoor aangetrokken voelen en besluiten voor de

wel gezegd dat een eigen visie van een regeringspartij

dersteld dat iedereen bekend is met de achtergronden

desbetreffende partij te kiezen. Zeker in een periode

van deze begrippen. Toch is het juist opvallend dat de

waarin zwevende kiezers in de meerderheid zijn, kan een

beoordeling vaak gerelateerd wordt aan uiteenlopende

dergelijke strategie doeltreffend zijn. Toch is het de vraag

maatstaven. Sommigen zijn van mening dat het enkel en

of dit in alle gevallen opgaat. Bij maatschappelijk interes-

alleen voeren van een discussie tussen regering en parle-

sante onderwerpen kan een meer dualistische benade-

ment geen voldoende voorwaarde is voor dualisme. Zij

ring vruchten afwerpen. Door een expliciet standpunt in

zijn van mening dat er dan ook consequenties aan ver-

te nemen wordt het voor de kiezer duidelijk welke bood-

bonden moeten worden. Anderen zijn daarentegen van

schap een partij wil overbrengen.

mening dat dualisme al wordt bereikt door open en

Zo heeft de WD in de discussie over immigranten

zichtbare discussies tussen regeringsfracties of door

een eigen geluid laten horen dat duidelijk afwijkt van de

openlijke kritiek vanuit een regeringsfractie, dit alles in de

mening van de coalitiepartners. Dit heeft in de publieke

transparante zalen van het Kamergebouw. Er zijn talloze voorbeelden bekend waarin de WO-

opinie in ieder geval tot een duidelijke profilering geleid en sommige kiezers ertoe gebracht zich aan te sluiten bij

fractie, en in het bijzonder fractievoorzitter Bolkestein,

de WD. Maar bij onderwerpen waarvoor de burger zich

het debat aanging wetende dat er weinig kans bestond

nauwelijks interesseert (zoals het NAVO-debat), is het de

dat het debat winnend zou worden afgesloten. Deze

vraag of deze strategie werkt. Zo blijft onduidelijk wat de

'nederlagenstrategie' is voor de meeste coalitiegenoten

discussie over het wel of niet uitbreiden van de NAVO nu

onbegrijpelijk: waarom een debat aangaan waarvan je

heeft opgeleverd. Uiteindelijk verwachten de meeste

vantevoren weet dat je het gaat verliezen? In het debat

mensen dat in de Kamer een discussie wordt gevoerd op

over de uitbreiding van de NAVO werd de houding van

basis van inhoudelijke argumenten. Enkel en alleen een

de WO-fractie gehekeld. De PvdA en D66 begrepen

beroep doen op de 'dualistische vrijheden ' is in dat

Lib eraa l Reveil 4

149

opzicht te beperkt. Burgers zijn veel minder geïnteres-

Het samenspel tussen bestuurders en volksvertegen-

seerd in het politieke spel dat daar omheen gespeeld

woordigers zal altijd tot discussie blijven leiden. Het gaat

wordt.

daarbij uiteindelijk om een vraag van brede strekking, te

Uiteraard mag de rol van de media niet over het

weten hoe binnen ons politieke systeem de besluitvor-

hoofd gezien worden . Parlementaire journalisten probe-

ming plaatsvindt. De kern vormen de drie elementen van

ren vaak mogelijke conflicten of spanningen in de onder-

democratische legitimiteit: de wijze van besluitvorming,

linge relaties naar boven te halen. Los van de inhoud van

de mate van consensus (draagvlak) en de effectiviteit van

het debat zijn zij veel meer geïnteresseerd in de gevolgen

de besluitvorming. Forse, soms schreeuwerige debatten

voor de krachtsverhoudingen binnen een coalitie: Dit

zonder enig uiteindelijk resultaat doen de democratie

wordt versterkt door de nadruk in de berichtgeving op de

geen goed. Evenmin wordt de democratie gediend met

gezichtsbepalende personen binnen een partij. De inhoud

beslissingen in hetTorentje waarover amper publieke ver-

van de discussie verschuift dan langzaam naar de achter-

antwoording wordt afgelegd. Zonder dit mee te nemen is

grond. Een boeiende vraagstelling in Den Haag Vandaag

de discussie over monisme en dualisme 'leeg' en lopen we

zou nu kunnen zijn: 'Maar meneer Bolkestein, nu heeft u

het risico voorbij te lopen aan de kern van de zaak: ver-

een mooi debat achter de rug, maar de NAVO wordt wel

sterking van de democratische legitimiteit van onze par-

uitgebreid!'

lementaire democratie.

Het is dan ook van groot belang de discussie over monisme en dualisme in een breder perspectief te

NOTEN

beschouwen. In brede zin gaat het namelijk veel meer

I. De Volkskrant, 28 juni 1997.

over het vertrouwen dat de burger heeft in de wijze

2. Zie A. te Veldhuis, D. de Groot, ' Dualisme: norm of

waarop zijn belangen worden behartigd. Daarbij is demo-

werkelijkheid?', in: Liberaal Reveil, 1995 (6) pp. 189-193 en

cratische legitimiteit het kernpunt. Democratische legitimiteit voert ten eerste terug tot de wijze waarop

P. Bordewijk, 'Dualisme in de politiek (1)', in: Openbaar Bestuur, 1995 (8), pp. 1-4.

bestuurders worden gekozen. Ten tweede moeten beslui-

3. Werkboek Staatkunde, Vakgroepen politieke weten-

ten voldoende draagvlak verwerven. Ten derde verwijst

schappen en staatsrechtelijke vakken, Leiden, vierde druk,

democratische legitimiteit naar resultaten die men in het

1986, p. 25 I.

politieke besluitvormingsproces boekt.Voor een welover-

4.A.H.M. Dölle,'De termen "monisme" en "dualisme" als

wogen beslissing met een evenwel gering resultaat zullen

karakterisering

de handen niet op elkaar gaan.

Regering-Tweede Kamer', in: Tijdschrift voor Openbaar

van

een

ideaaltypische

verhouding

Bestuur, 20-1 1-1980, pp. 498-50 I en 507. DUALISME IN PAARS-I

5. E.H.T.M. Nijpels, 'Over monisme als strategie', in: J.N.J.

De vraag of het huidige kabinet Paars-I dualistisch of

van den Broek, K. Groenveld, J.A. de Hoog (red.),

monistisch functioneert, is de vraag naar het glas dat zo

Democratie. Scheiding der machten, Prof. Mr. B.M.

ongeveer half vol is: half vol, half leeg. Het optreden van

Teldersstichting, 's-Gravenhage, 1987, pp. 3-13.

fractievoorzitter Bolkestein lijkt het dualisme te doen

6. Elsevier, 27 mei 1995.

terugkeren, maar niet iedereen is daarvan overtuigd.

7. Zie ook mr. D. van Zuidam,'Monisme of dualisme?: that's

Sommigen begrijpen de nederlagenstrategie van Bolke-

the question', in: Provincie &Gemeente, oktober 1996.

stein niet en verkondigen dat die strategie de politiek-

8. De Volkskrant, 5 maart 1997.

bestuurlijke vernieuwing van Paars in gevaar brengt. Wij

9. P. Bordewijk, op. cit., p.l 0

hebben Bolkestein de laatste maanden zeker zo vaak gezien op zijn weg naar en van hetTorentje als tijdens het plenaire debat in een vol bezette Kamer.

150

Drs. M.j. Bezuyen is bestuurskundige en verbonden aan de Rijksuniversiteit te Leiden.

Liberaal Reveil 4

,.,...

•..J..'

--

PRIVATISERING:

WERVENDE MOTIEVEN WERKELIJKE DILEMMA'S U .

ROSENTHAL

Vanaf het begin van de jaren tachtig heeft de

Koninkrijk penetreerde het Thatcherisme binnen de

overheid in veel landen een afslankingskuur

kortste keren de overheidsdienst. In de Verenigde Staten

ondergaan. Onder meer door middel van privati-

en West-Europa, maar ook in landen als Nieuw Zeeland

sering is geprobeerd de stagnatie en bureaucrati-

en Japan lanceerden de goeroes van het New Public

sering van centrale overheden te bestrijden. De

Management een nieuw paradigma voor het functioneren

praktijk van deze privatisering laat soms weinig

van de overheid. In ons land kreeg die beweging vorm in

over van wat in theorie louter voordeel lijkt op te

zogeheten grote operaties: budgettaire heroverweging,

leveren. Bij de uitbesteding van taken is de over-

reorganisatie van de centrale overheid, decentralisatie, èn

heid in theorie goedkoper uit, maar als zij niet

deregulering en privatisering.

oplet

moet

zij

erop

toeleggen.

Bovendien

Het is niet teveel gezegd dat begin jaren tachtig de

bemoeien politiek en bestuur zich vaak uitvoerig

na-oorlogse, zo niet veel langduriger ontwikkeling van

met de voormalige overheidsbedrijven. Wat de

overheidsexpansie en -regulering tot staan gebracht en

staat met de ene hand geeft, neemt hij met de

gaandeweg omgebogen is. Anders dan sommigen in ons

andere hand terug. De proof of the pudding is niet

land denken, betreft het hier dus allerminst een typisch

de beslissing om te privatiseren, maar de bereid-

Nederlands verschijnsel. Er is sprake geweest van een

heid de markt echt te liberaliseren.

mondiale beweging.

INLEIDING

tot staan brengen van overheidsexpansie en -regulering

Wie sterk gelooft in de rol van de overheid, zal het Midden jaren zeventig ontstond ongerustheid over de

slechts als een intermezzo zien. Na enige tijd zal de slin-

toenemende stagnatie en bureaucratisering van de cen-

ger van de pendule weer de expanderende kant opslaan.

trale overheden en over scheefgroei tussen de publieke

Maar als wij een groot denker als Albert Hirschman

en private sector. Milton Friedman maakte furore met

mogen geloven, is daar niets van aan. Juist het meest preg-

zijn stelling over 'the line we dare not cross': bij meer dan

nante onderdeel van de hervormingsbeweging, te weten

60% collectieve lasten zou de liberale democratie in

een fundamentele verandering in de verhoud ing tussen

gevaar komen.' Een bestseller uit die tijd vroeg Con

publieke en private taken, is naar zijn oordeel blijvend.'

government go bankrupt?, en beantwoordde die vraag met

Geprikkeld door ervaringen in de Verenigde Staten

ja.'

schetst hij die ontwikkeling in sombere bewoordingen: Ronald Reagan en Margaret Thatcher zetten in de

'Western societies appear to be condemned to long

jaren tachtig de aanval in. Reagan mocht dan acht jaar lang

periods of privatization during which they live through an

de regering van de Verenigde Staten aanvoeren, het weer-

impoverishing "atrophy of public meanings", foliowed by

hield hem niet van de bikkelharde slogan:'Government is

spasmedie ourbursts of "publicness" that are hardly likely

not the solution, but the problem.' In het Verenigd

to be constructive.''

Liberaa l Reveil 4

151

Nederland komt er ten opzichte van een aantal ande-

privatisering, te maken met de zelfstandige bestuursorga-

re landen op dit punt genadig vanaf. Een kaalslag van het

nen. Die zelfstandige bestuursorganen zetten in ons land

publieke domein, zoals in

begin jaren negentig liefst

sommige delen van de

Verenigde Staten en op sommige plekken in hetVerenigd

f

160 miljard om, vooral in de

sociale zekerheid en de ziektekostenverzekering. De

Koninkrijk, kennen wij niet. Ons land is tot nog toe ver-

meest in het oog lopende motieven voor de oprichting

schoond gebleven van de nieuwe Amerikaanse tweede-

van zelfstandige bestuursorganen - de besluitvorming in

ling: armoede en misdaad in het publieke domein, rijkdom

handen leggen van professionele deskundigen en afstand

en veiligheid in de private bolwerken.

bewaren tot de soms grillige politieke waan van de dag -

De privatisering heeft langzamerhand het innoveren-

doen nog altijd opgeld bij zulke instellingen als de

de stadium achter de rug. Zij moet zich nu, net als andere

Verzekeringskamer, het KNMI en instellingen voor we-

grootschalige wendingen en hervormingen, in de alledaag-

tenschappelijk onderzoek, maar bij veel andere zelfstan-

se economische èn politieke praktijk bewijzen. Wij volgen

dige bestuursorganen kan men op dit punt de nodige vra-

in dit artikel het spoor van de privatisering. Naast de

gen stellen. Bij sommige zelfstandige bestuursorganen lij-

wervende motieven en beweegredenen om te privatise-

ken eerder technisch-organisatorische dan principiële

ren, verdienen ook de dilemma's en paradoxen van het

overwegingen te domineren.

daadwerkelijk doorvoeren van privatisering aandacht.

Bron van zorg bij de zelfstandige bestuursorganen is de onduidelijkheid van het politieke primaat en de minis-

VERZELFSTANDIGING EN

teriële verantwoordelijkheid. Sterker nog, 'niet precies

PRIVATISERING

duidelijk is welke organen gerekend moeten worden tot

Vanuit het historische perspectief van een stagnerende,

de zelfstandige bestuursorganen'.' En dat heeft onmiddel-

logge, bureaucratistische overheid past privatisering in

lijk juridische en, op zijn tijd, politieke consequenties.

het bredere verband van de verzelfstandiging.Wij starten

Alvorens op de paradoxen en dilemma's van privati-

in het midden van de jaren zeventig - bij een te omvang-

sering wordt ingegaan, moet één punt duidelijk zijn. Van

rijke overheid, bij een te omvangrijk takenpakket van de

de oplossingen die gaandeweg beproefd zijn om de effec-

overheid. Die overheid was zo groot dat zij zichzelf

tiviteit van de overheid te vergroten, vergt zeker niet

tegenkwam. Zij vervulde taken die niet tot haar core busi-

alleen privatisering de nodige aandacht. W ie een heldere

ness gerekend kunnen worden. Zij onderging mede daar-

taakafbakening tussen de publieke en de private sector

door een machtsverschuiving van de politieke gezagsdra-

als ook duidelijkheid in de toedeling van politieke verant-

gers naar de bureaucraten: het verlies van het politieke

woordelijkheden op prijs stelt, zal eerder bedenkingen

primaat. Het democratische gehalte van het bestuur

hebben tegen een aantal zelfstandige bestuursorganen

werd aangetast, omdat zo'n omvangrijke organisatie nu

dan tegen privatisering.

eenmaal niet meer te controleren was. Ook de effectiviteit van het bestuur liet te wensen over. Professionaliteit

PRIVATISERING : STREKKING ,

legde het af tegen bureaucratische hiërarchie.

OMVANG , REIKWIJDTE

Vanaf einde jaren zeventig is hierop gereageerd met

Privatisering behoort sinds begin jaren tachtig officieel

interne en externe verzelfstandiging. Bij interne verzelf-

tot het Engelse vocabulaire. Volgens de experts ging aan

standiging gaat het om zelfbeheer en het creëren van

de opname in Webster's Dictionary een pittige politieke

agentschappen. Bij externe verzelfstandiging gaat het om

discussie vooraf. Sommigen vonden dat teveel eer werd

het instellen van zelfstandige bestuursorganen en om pri-

bewezen aan Margaret Thatchers voortvarendheid. Het

vatisering. Privatisering past zo gezien in de trend oplos-

compromis was dat allerlei categorieën van privatisering

singen te zoeken voor contra-effectieve overheids-

niet in de officiële Engelse woordenschat werden opge-

bemoeienis. 'Privatizing The Public Sector' staat voor:

nomen.

'HowTo Shrink Government'.' Bij externe verzelfstandiging hebben wij dus, naast

152

Privatisering wordt meestal, zoals gezegd, als het

pièce de résistance van de terugtredende overheid

Liberaal Reveil 4

.. .,.

.

'

.......

'

-

beschouwd: een zichtbaar kleinere overheid (mensen, taken), dit alles liefst in samenhang met vergaande dere-

dan de conventional wisdom wil, altijd een beperkt aandeel van overheidsbedrijven heeft gehad: 2 tot 3% van ons

gulering. Maar wie privatisering op die manier definieert,

BNP. Ter vergelijking: in het Verenigd Koninkrijk startte

heeft nog altijd een overheidsbril op: hij kijkt, vanuit over-

Thatcher met bijna IS% overheidsbedrijven, in Frankrijk

heidsperspectief, naar de gevolgen voor de overheid. Die

begon Chirac - na bescheiden activiteiten van eerdere

gevolgen - hopelijk een kleinere, beter functionerende

regeringen - in 1986 bij 12%.

overheid - zijn slechts een deel van het verhaal.

De derde categorie is die van de radicale privatiseer-

Minstens zo belangrijk is immers de betekenis van

ders: Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland, Portugal. In

privatisering voor het reilen en zeilen van de volkshuis-

Groot-Brittannië ging Major in 1993 de verkiezingen in

houding. Hier mag men hopen op versterking van de

met de mededeling dat 46 grote ondernemingen en bijna

marktwerking. Privatisering moet bijdragen tot het open-

I miljoen werknemers geprivatiseerd waren. Daarmee

breken van tot nog toe gesloten sectoren, zoals de tele-

waren inkomsten van circa f 160 miljard gemoeid, alsme-

communicatie, de posterijen en het openbaar vervoer,

de modern massa-kapitalisme van omstreeks elf miljoen

waar van oudsher een staatsmonopolie heeft gegolden.

nieuwe aandeelhouders. De verhouding tussen publieke

Door de techno/ogy push, de internationalisering en de

en private productie is voor Groot-Brittannië sinds de

toegenomen substitueerbaarheid van aangeboden goede-

Thatcherite Revolution om te draaien: in 1994 had de over-

ren en diensten is er steeds minder sprake van natuurlij-

heid enkel nog minderheidsaandelen in de electriciteits-

ke monopolies en is er dus ook steeds minder reden om

productiebedrijven en de kernenergie, de posterijen,

de productie en distributie, geforceerd, aan één over-

British Rail, en enkele mijnen.Voorafgaand aan de verplet-

heidsaanbieder te laten.'

terende verkiezingsoverwinning van Tony Blair moge het

OVERHEl DS BED RI)VE N

van New Labour bestaat nu juist in belangrijke mate uit

Laten we ons allereerst op de grote overheidsbedrijven

het vasthouden aan deze nieuwe privaat-publieke ver-

richten. De privatisering op dit gebied kent in belangrijke

houdingen. De politicoloog Vincent Wright constateert

mate een eigen, in sterke mate ideologisch bepaalde

niet zonder reden dat 'the British privatization remains

nodige hierover te doen zijn geweest, maar het nieuwe

dynamiek, wordt meestal als een afzonderlijke en domi-

awesome in its dimensions, since it has involved the big-

nante ontwikkeling beschouwd en is, alles bij elkaar, een

gest transfer of property in the country since the dissolu-

verschijnsel van substantiële omvang. Mondiaal was in de

tien ofthe monasteries by HenryVIII'.•

periode 1985-1993 met de verkoop van overheidsbedrijven

f

600 miljard gemoeid, en in 1993-1995

f

Buiten Europa zijn de paradepaardjes van de radicale

250 mil-

privatisering Australië en Nieuw Zeeland. In Australië is

jard. Voor West-Europa bedraagt een voorzichtige schat-

niet alleen de privatisering ver voortgeschreden, maar

ting voor 1994-1999

f

200 miljard.

Een vergelijking tussen landen levert drie categorieën op.' Ten eerste zijn er de timide privatiseerders, zoals

ook, en zeker zo interessant, de commercialization van overheidsdiensten waarbij op grond van de integrale kostprijs diensten worden verrekend.

Zweden en Griekenland. Zweden houdt het bijvoorbeeld op een programma van

f

17 miljard (staal, erts, electrici-

teit).

VERZORGINGSCOMPLEX Ook al spreekt de verkoop van grote overheidsbedrijven

De tweede categorie betreft midd/e-ronge privatiseer-

sterk tot de verbeelding, privatisering komt ook op ande-

ders: België, Spanje, Italië en ook Nederland. In ons land

re terreinen voor. In ons land valt uiteraard de privatise-

vallen op de gedeeltelijke verkoop van aandelen DSM,

ring in het complex van de verzorgingsstaat op: de arbeids-

verder KLM en natuurlijk KPN. Daarbij komen de ont-

bemiddeling, de sociale verzekeringen (de Ziektewet en

wikkelingen bij de NS en andere openbare-vervoerson-

de bovenkant van de WAO), de privatisering van gemeen-

dernemingen. Nederland is van meet af aan gedoemd

telijke woningbedrijven. Internationaal gezien mag deze

geweest tot middle-ronge privatisering, omdat het, anders

ontwikkeling minder spectaculair zijn, voor de verhou-

Liberaal Reveil 4

153

ding tussen overheid en particuliere sector is zij minstens zo belangrijk. De argumentatie is voor een deel dezelfde

moet zij erop toeleggen. Naast het verschil tussen theorie en praktijk, is het

als bij de privatisering van de industriële vlagschepen van

de moeite waard aandacht te vragen voor de meer fun-

de staat, maar zij voert bovendien in sterke mate terug tot de aversie van de belasting- en premiebetalers tegen-

damentele paradoxen en dilemma's van privatisering. " Opvallend is dat de theorie noch de praktijk van de pri-

over een verzorgingsstaat die bedrijven, instellingen en

vatisering zich in sjablonen laat vatten.

burgers in onvoldoende mate onder de tucht van de markt heeft weten te brengen.

a) Privatisering onttrekt zich aan eenvoudige ideologische schema's. Elk van de eerder genoemde categorieën van

UITBESTEDING VAN TAKEN

timide, gematigde en radicale privatiseerders herbergt

Bij de uitbesteding van taken gaat het voor een deel om

landen van uiteenlopende ideologische pluimage. Mogelijk

aangelegenheden van kleine efficiency: secundaire, vaak

gaat ook de privatisering mee met de post-ideologische

afgeleide taken die beter en voor minder geld door parti-

tijd. Maar minstens zo interessant is de stelling dat de

culiere bedrijven kunnen worden verricht (van catering

mate van privatisering, en in het bijzonder de afstand tus-

tot gegevensverwerking). Boeiend wordt het wanneer

sen timide en radicale privatiseerders, langzamerhand

taken worden uitbesteed op zodanige wijze en in zulke

meer te betekenen heeft dan het onderscheid tussen lan-

mate dat overheidsorganisaties hun expertise verloren

den van uiteenlopende klassiek-ideologische snit.

zien gaan: accountancy, organisatie-advisering. In Australië

Eenzelfde redenering is toepasbaar op de politieke

woedt op dit ogenblik een hevig debat over de Big Six: de

partijen. Rechtse partijen staan soms negatief tegenover

zes grote consultancy firms die volgens velen dankzij ver-

privatisering, deels vanuit nationalistische en deels vanuit

gaande uitbestedingsprogramma's in Canberra het heft in

neo-mercantilistische overwegingen: de MSI in Italië, de

handen hebben kunnen nemen.

CSU in Beieren. Linkse partijen zijn soms positief. Dat

Bij ons heeft het debat hierover inmiddels ook een

geldt bijvoorbeeld voor de Franse en Spaanse socialisten,

aanvang genomen. " Vooral de organisatie-advisering, die

zij het dat de privatisering dan vaak via de achterdeur tot

vroeger voor een groot deel door de eigen Personeels-

stand heeft moeten komen. New Labour houdt de priva-

en Organisatie-afdeling van overheidsdiensten ter hand

tisering van de afgelopen vijftien jaar in alle openheid

werd genomen maar nu, zodra er ook maar iets van

voor het overgrote deel in stand. In ons land zijn forse

organisatieverandering of reorganisatie gloort, uitbesteed

tegengeluiden alleen te horen vanuit de meest linkse

wordt aan een extern adviesbureau, is onderhevig aan

hoek: de Socialistische Partij.

groeiende kritiek. Vaak genoeg zijn interne afdelingen wegbezuinigd en laten de vroegere medewerkers zich

b) Zowel in het staatsbestel zelf als in de particuliere sec-

thans voor meervoudige honoraria vanuit hun nieuwe

tor stuit een forse privatiseringsbeweging op weerstan-

particuliere werkplek door hun vroegere werkgever

den. In het staatsbestel komt die weerstand niet alleen

inhuren. Het begeleiden van reorganisatieprocessen

van diegenen die zich, om principiële redenen, sterk

duurt soms jaren. De ex-ambtenaren zijn dus ook soms

maken voor de overheidsproductie van bepaalde goede-

voor jaren op of in de buurt van hun vroegere werkplek

ren en diensten. Hun principiële bezwaren tegen privati-

te vinden. Zulke privatisering wordt duur betaald.

sering hebben in het bijzonder betrekking op openbare nutsvoorzieningen en op voorzieningen die - zoals veilig-

PARADOXEN EN DILEMMA ' S

heidszorg - traditioneel als zuiver collectieve goederen

Het gemakkelijke verhaal over privatisering begint zo al

zijn aangemerkt. Maar verzet is ook te verwachten om

wat te slijten. De praktijk van de privatisering laat soms

andere dan principiële redenen. Bij een stevig doorge-

weinig over van wat in theorie louter voordeel lijkt op te

voerde privatisering wordt immers ook ingegrepen in de

leveren. Bij de uitbesteding van taken is de overheid in

machtsverhoudingen binnen en buiten het staatsbestel.

theorie goedkoper uit, maar als de overheid niet oplet,

Zo zullen ambtelijk georiënteerde functionarissen macht

154

Liberaal Reveil 4

._,.!-'

• j-

I

'

-

en aanzien moeten inleveren ten gunste van ondernemingsgezinde managers.

-

---

bedrijven op de binnenlandse en internationale markt met de concurrentie moeten wedijveren. Voor groot-

Ook in de particuliere sector zal privatisering niet

machten als KPN moeten de moeilijke jaren nog komen.

alleen instemming krijgen. Want rondom staatsmonopolies hebben zich in de loop der tijd allerlei toeleverings-

De bikkelharde concurrentie met nieuwe toetreders die bij het benutten van de netwerken voor een deel hun

en andere bedrijven genesteld die baat hebben bij het

eigen combines zullen aangaan, is weer iets heel anders

voortduren van die ordening. Het afbreken van staatsmo-

dan het transformeren van een ambtelijke organisatie in

nopolies brengt ook voor dit soort bedrijven, die men

een commercieel ogende onderneming. Nu moet die

het best quasi-particuliere ondernemingen kan noemen,

commerciële onderneming daadwerkelijk laten zien dat

veranderingen met zich mee. Het maakt nogal verschil of

zij de concurrentie op de geliberaliseerde markt aankan.

men, bijna letterlijk, 'staat' kan maken op vertrouwde

De splitsing in Post en Telecom biedt geen soelaas. Ook

transacties met een staatsbedrijf of dat zo'n bedrijf de

de posterijen zullen vroeg of laat de markt op moeten.

markt op moet en daarbij, net als andere aanbieders, op

Met betrekking tot de elektriciteitsvoorziening spe-

zoek gaat naar die toeleveranciers en distributeurs die de

len, maar dan in de voorfase van de privatisering, soortge-

beste kwaliteit-prijs verhouding vertegenwoordigen.

lijke problemen: 'Privatisering van dat apparaat (... ) zou

Paradoxaal genoeg vergt radicale privatisering dan

leuk zijn voor de kas van de overheden, maar daarvoor

ook sterke staatsinterventie. Om privatisering door te

voelt Wijers niets. Nu we nog maar aan het begin van

zetten en marktwerking te realiseren in tot dan toe luie,

liberalisering van de energiemarkt staan, zou dat alleen

monopolie-gestuurde sectoren, zijn krachtige politieke

maar private monopolies kunnen opleveren waarmee de

wilsvorming en het aanwenden van politieke macht ver-

burger en de ondernemer slechter af zijn.'" Evenals in de

eist. De krachtdadigheid van de privatisering in Groot-

telecommunicatie en het vervoer is een van de lastigste

Brittannië heeft alles te maken gehad met de constellatie

obstakels het beheer van de netwerken waarlangs, in dit

van de Britse one-party govemment, de wilskracht van

geval, de productie en distributie van de elektriciteit

Margaret Thatcher en de bereidheid het electoraat te

moeten plaatshebben. Nieuwe toetreders tot de elektri-

mobiliseren met aandelen onder de marktprijs. In landen

citeitsmarkt zouden onmiddellijk uit die markt gedrukt

met een wankele coalitieregering zal de privatisering

worden als zij een eigen netwerk zouden moeten opbou-

beperkt blijven. De Egyptische politicus die begin jaren

wen. Zij hebben toch al een pittig nadeel ten opzichte van

tachtig privatisering als een typisch voorbeeld van wes-

die productie- en distributiebedrijven die in het huidige

terse decadentie aanmerkte, had dit niet goed doorzien.' 1

bestel opereren. Deze laatsten dragen immers volop ken-

c) Privatisering wordt vaak gezien als een middel ter

know-how bij een semi-collectieve voorziening ook na de

bevordering van efficiency en concurrentie. Maar vaak

beslissing tot privatisering kenmerken.

nis van de ingewikkeldheden die de regelgeving en de

genoeg wordt geprivatiseerd en in één moeite door een beschermingsconstructie om de geprivatiseerde onder-

d) Privatisering is bedoeld als terugtred van de overheid,

neming heen gebouwd: een volwaardig monopolie, een

maar onderstreept vaak genoeg juist de grenzen die aan

op zijn minst dominante marktpositie, beperkte vrijdom

die terugtred gesteld worden. Wat de staat met de ene

van aandelenhandel. Privatisering als overgang van een

hand geeft, neemt hij met de andere terug. Die grenzen

publiekrechtelijke naar een privaatrechtelijke bedrijfscon-

manifesteren zich in de algemene voorwaarden waaraan

structie zegt op zichzelf weinig tot niets. Waar het om

ondernemingen, juist ook geprivatiseerde ondernemin-

gaat, is of de geprivatiseerde bedrijven en instellingen op

gen, nu eenmaal moeten voldoen (van milieuvoorschrif-

de vrije markt met andere aanbieders moeten concurre-

ten tot vereisten in het kader van de arbeidsmarkt en de

ren.

geprivatiseerde Ziektewet), maar ook in specifieke voor-

De privatisering van {tele)communicatie- en vervoersbedrijven heeft pas dan reële betekenis, als die

Lib eraa l Revei l 4

schriften die vaak op het laatste moment aan de nieuwe private spelers worden gesteld.

155

e) In plaats van deregulering zal privatisering onder

de overheid vooral als 'the public's business' zien die als

bepaalde omstandigheden juist regulering en afhankelijk-

het efficiënter kan net zo goed in privéhanden kan wor-

heid in de hand werken. Dat is soms het gevolg van poli-

den gelegd, en dat daarentegen de Fransen zich in veel

tieke pressies, soms ook van het verlangen van potentiële

opzichten met de handelende staat identificeren, maakt

investeerders gevrijwaard te blijven van plotselinge ver-

niet zoveel uit. "

rassingen. De paradox is dat overheidsbedrijven en

Een tweede conclusie is dat het weinig zin heeft pri-

-instellingen zich vaak de facto in een bijna autonome

vatisering te verbinden met zulke zware noties als een

positie bevinden, maar na privatisering ineens de hete

legitimiteitscrisis van de overheid of de teloorgang van de

adem van politiek en bestuur in de nek voelen. Met de

nationale staat. Uit omvangrijke onderzoeken van de

privatisering laten voormalige overheidsbedrijven en

opvattingen van burgers over de overheid blijkt dat de

-instellingen weliswaar formeel de overheidssector ach-

burgers in de westerse democratieën niet zo negatief

ter zich, maar dat wil allerminst zeggen dat hun topma-

oordelen over staat en openbaar bestuur. Dit neemt niet

nagers niet langer op de media-gestuurde, publiek-politie-

weg dat zij redelijk positief staan tegenover prudente pri-

ke markt actief zijn. Het tegendeel is veeleer waar. De pri-

vatisering - dat wil zeggen privatisering die de kwaliteit

vatisering biedt hun de gelegenheid en dwingt hun tegelij-

van de dienstverlening, met inbegrip van onrendabele

kertijd meer dan voorheen ook op die markt initiatieven

voorzieningen, op peil houdt. En dat geldt des te meer naarmate die privatisering gepaard gaat met daadwerke-

te nemen.

lijke concurrentie tussen meer aanbieders.

f) Hoe succesvoller de privatisering, des te moeilijker om

De laatste conclusie volgt Hirschman." De privatise-

haar ten volle door te voeren. De markt kan immers ver-

ring zal voortschrijden, zij het met ups and downs. Kijken

zadigd raken bij een zo enorme influx op de kapitaal-

wij naar Nederland, dan is ook op dit vlak de neiging tot

f

140-260 miljard, en dan

middeling en geven-en-nemen opvallend. Ons land

ook nog eens geconcentreerd in slechts vier bedrijfstak-

behoort tot de gemiddelde privatiseerders. Wanneer de

ken

(telecommunicatie, openbare nutsvoorzieningen,

Haagse politici en mandarijnen het gevoel hebben dat zij

energie en verzekeringen). Of, zoals recentelijk het geval

teveel terrein verliezen, winnen zij het verloren terrein

lijkt te zijn, de markt is onverzadigbaar en de op de beurs

weer terug: van echt zelfstandige naar quasi-zelfstandige

markt: tussen 1995 en 1999

genoteerde ex-staatsbedrijven dragen bij aan de expo-

bestuursorganen, van privatisering naar interne stroomlij-

nentiële stijgingen van de koersen op de aandelenmarkt.

ning.Weinig burgers die hun dat niet gunnen.

In de diepere lagen van het nationale bewustzijn kunnen zich spanningen voordoen. De privatisering van

NOTEN

staatsbedrijven ontleent haar legitimatie in belangrijke

I. M. Friedman, 'The line we dare not cross.The fragility of

mate aan het argument dat de binnenlandse economie

freedom at 60%', in: Encounter, 1976, pp. 60-65.

erdoor versterkt wordt. Maar de praktijk is dat de priva-

2. R. Rose, G. Peters, Con government go bankrupt?, New

tisering van dit soort nationaal economisch erfgoed

York, 1978.

vooral buitenlandse beleggers aantrekt.

3.A.O. Hirschman, Shifting involvements. Private interestand

DE DIEPERE LAGEN VAN DE

4.A.O. Hirschman, op.cit., p. 182.

PRIVATISERING

maken voor de geneigdheid en bereidheid van landen om

5. E.S. Savas, Privatizing the pub/ie sector. How to shrink government, Chatham, N.J., 1982. 6. Algemene Rekenkamer, Zelfstandige bestuursorganen en ministeriële verantwoordelijkheid, Den Haag, 1994, p. 53.

tot privatisering over te gaan. Het onderscheid tussen de

7. Y. Bernhardt, M. Canoy, 'Hordenlopen van monopolie

pub/ie action, Oxford, 1985.

I! I

I!

Een eerste conclusie is dat, anders dan weleens gedacht wordt, verschillen in staatstraditie weinig lijken uit te

Angelsaksische en continentale stelsels bijvoorbeeld

naar markt', in; Economisch-Statistische Berichten, 1997, pp.

blijkt per saldo weinig te betekenen. Dat de Amerikanen

556-559.

156

Lib er aal Reve il 4

B.Y.Wright, Privatization in Western Europe, Oxford, 1996. 9.Y.Wright, op. cit, p. I 0.

I 0. Zie de artikelenreeks van Handelsblad, 1994.

T.J.

Meeuws in NRC

14. Zie hierover ook E.N . Suleiman, Les ressorts cachés de la réussite française , Parijs, 1995,pp. 96-130.

IS.A.O. Hirschman, op. cit.

11 . Zie hiervoor in het bijzonderY.Wright, op. cit.

Prof.dr. U. Rosenthal is hoogleraar bestuurskunde aan de

12. U. Rosenthal, F. van Nispen, 'Privatization: reflections

Rijksuniversiteit Leiden en de Erosmus Universiteit Rotterdam

from another culture', in: SPEA Review, 1992.

en voorzitter van de redactie van Liberaal Reveil.

13.T.Westerwoudt, 'De machtige baasjes van het stroomkartel ', in: NRC Handelsblad, 2 augustus 1997.

).

Liberaal Reveil 4

157

NAAR EEN OPTIMALE

GEZONDHEIDSZORG HELEEN DUPUIS

Brede en verplichte solidariteit in de gezond-

gezondheid. Gezondheidszorg is immers slechts één van

heidszorg, zoals de commissie-Dunning in het

de factoren die gezondheid bepalen. Het zou zelfs zo

rapport Kiezen en delen heeft bepleit, is voor

kunnen zijn dat minder zorg meer gezondheid en welzijn

liberalen niet de meest aantrekkelijke optie. Zij

oplevert, met name omdat te veel of fout gerichte zorg

verkiezen een grotere keuzevrijheid boven een

individueel welzijn kan schaden. Bezuinigingen op gezond-

uitgebreid, collectief gefinancierd, verplicht basis-

heidszorg leveren daarom niet noodzakelijk nadeel op in

pakket. Afgedwongen solidariteit valt slechts te

termen van gezondheid en welzijn, en mits die bezuinigin-

rechtvaardigen in situaties van echte nood, en dan

gen goed gericht worden kan zelfs van een voordeel

nog alleen onder bepaalde voorwaarden. Voor het

sprake zijn.

voortbestaan van het huidige systeem van ziektekostenverzekering bestaat in liberale ogen dan

VERPLICHT OF NIET VERPLICHT?

ook geen reden.

We hebben het over grenzen aan verplichte financiering van gezondheidszorg, dat wil zeggen over de omvang van

GEZONDHEIDZORG IN DE

het zogenaamde eerste en tweede compartiment. Het

WAARBORGSTAAT

eerste compartiment bevat onverzekerbare risico's en

Gezondheidszorg is vanouds een van de speerpunten van

moet, ook volgens liberalen, collectief betaald en geregeld

een verzorgingsstaat. Naast de verschaffing van arbeid

worden.

c.q. inkomen voor degenen die geen werk (kunnen) heb-

Bij de financiering van het tweede compartiment is

ben en naast onderwijs is een laagdrempelige gezond-

sprake van een aanzienlijk verschil van mening tussen

heidszorg met een breed pakket aan voorzieningen een

socialisten en liberalen. Het tweede compartiment bevat

dominant kenmerk van die verzorgingsstaat.

de individuele verplichte ziektenkostenverzekering, zoals

Het ligt dan ook voor de hand dat liberalen, die een

die nu wordt aangeboden door ziekenfondsen. Socia-

'waarborgstaat' nastreven, kritische kanttekeningen plaat-

listen willen in het kader van de verzorgingsstaat aan

sen bij zo'n breed en verplicht pakket. Betekent een

zoveel mogelijk mensen een zo breed mogelijk verplichte

inperking van collectief georganiseerde en gefinancierde

ziektekostenverzekering opleggen. Anders gezegd; zij

gezondheidszorg tevens een afscheid van een goede

staan een zo breed mogelijk verplicht 'pakket' voor, voor

gezondheid voor de burger? Dat is allerminst het geval.

zoveel mogelijk mensen. De kosten hiervoor worden

In het volgende zal betoogd worden dat een uitgeba-

betaald met percentages van het inkomen.

lanceerde, optimale gezondheidszorg, waarvoor de burger

De liberalen daarentegen bepleiten een zo beperkt

zich voor een (groot) deel op eigen initiatief verzekert,

mogelijk pakket. Sommigen, zoals Frits Bolkestein, willen

voldoende garanties biedt voor ons aller leven en welzijn.

helemaal af van een verplichte ziektekostenverzekering

Meer keuzevrijheid, en zelfs bezuinigingen in de collectie-

en aan iedereen de vrije keuze laten zich te verzekeren

ve financiering van de gezondheidszorg behoeven niet

(met uitzondering dus van het eerste compartiment).

noodzakelijkerwijs negatieve effecten te hebben op de

Voor dit standpunt worden in het algemeen twee argu-

158

Liberaal Re ve il 4

menten in het strijdperk geworpen. Het eerste is een typisch liberaal argument en gaat

achterblijven van de salarissen van verzorgenden en verpleegkundigen, aan het tekort aan verpleeghuisbedden, de

uit van een antipaternalistische visie: individuen zijn wel

problemen in de thuiszorg, aan de wachtlijsten. Ook de

degelijk in staat om zichzelf adequaat te verzekeren.Voor

gewone ziekenhuizen lopen soms vast met hun budget-

deze visie is veel te zeggen. In Nederland is op dit

ten. Voor het ontstaan van die schaarste zijn diverse fac-

moment 60% van alle inwoners verplicht verzekerd. De

toren verantwoordelijk die alle bijzonder moeilijk beïn-

overige 40% regelt het zelf, en dat zijn niet allemaal ver-

vloed lijken te kunnen worden:

mogende mensen. Zij zijn 'vrijwillig' verzekerd, betalen

Allereerst is er de toename van vaak dure medisch-

zelf hun premies en blijken in de praktijk weinig foute

technische mogelijkheden. Dit geldt zowel op het terrein

inschattingen in dit opzicht te maken. De vraag is of ten-

van de diagnostiek als van de therapie.

minste een groot deel van de 60% verplicht verzekerden

Voorts - en dat is wat minder bekend - wordt in de

niet evenzeer daartoe in staat is. Men kan moeilijk vol-

huidige westerse wereld het mechanisme zichtbaar dat

houden dat zich onder dezen alleen de allerzwaksten of

de bereikte verlenging van de levensverwachting leidt tot

allerdomsten bevinden, die bescherming nodig hebben.

toename van het aantal ziekten in de extra gewonnen

voor meer mensen om zichzelf te verzekeren is dat men

jaren. Dit is het fenomeen van de decompressie van de morbiditeit, de uitbreiding van de ziektelast. We leven

kan kiezen voor een groter of een kleiner pakket, al naar

langer, maar die extra jaren gaan met veel ziekte gepaard,

gelang men bereid is meer of minder te betalen. Een aan-

en vergen dus relatief veel extra middelen.

Een van de consequenties van een grotere vrijheid

trekkelijke variant, die wat minder liberaal oogt maar

Ook treedt door de voortschrijdende geneeskunde

zeker ook vanuit liberale visie verdedigbaar is, is om het

een verschuiving in ziekten op. Bekend is dat voor de

tweede compartiment zeer beperkt te houden, en een

infectieziekten, die tot aan het midden van de twintigste

soort basisverzekering aan te bieden met een tamelijk

eeuw de voornaamste doodsoorzaak vormden, andere

verplicht karakter, waarbovenop dan de overige zaken

dominante doodsoorzaken in de plaats komen. Dit als

naar eigen voorkeur verzekerd worden.

gevolg van het succes van de geneeskunde juist op het

Een tweede argument voor een beperkt verplichte of

gebied van infectieziekten. Cardiale problematiek en kan-

geheel onverplichte ziektekostenverzekering komt voort

ker zijn daarvoor in de plaats gekomen als dominante

uit de behoefte de kosten van de gezondheidszorg in de

doodsoorzaken, beide ziekten die veel inspanning en mid-

hand te houden, althans op collectief niveau. Deze heeft

delen vragen.

ook te maken met de wens de schaarste in de gezond-

Een vierde reden voor de groei van de kosten in de

heidszorg te bestrijden. Dit argument roept twee vragen

gezondheidszorg heeft te maken met de attitude van de

op. Is er dan schaarste, en zo ja, 'helpt' dan een minder

hedendaagse Nederlander, die steeds minder geneigd is

verplichtend systeem van verzekering?

pijn, ongemakken en ziekte te accepteren.

IS ER SCHAARSTE?

van de geneeskunde bij arts en patiënt vormt een volgen-

Tot voor kort was het thema van de schaarste in de

de reden. Deze overschatting is zeer algemeen. Mensen

Overschatting van de mogelijkheden en resultaten

gezondheidszorg geen punt van overweging: wat nodig

kunnen zich eenvoudig niet voorstellen dat zij wèl zou-

was werd verschaft. Daarin lijkt steeds meer verandering

den kunnen varen bij wat minder en een kritisch gebruik

te komen. Het zal velen vreemd voorkomen dat van

van gezondheidszorg.

schaarste in de zorg gesproken wordt, terwijl we toch

Een volgend punt is dat in onze gezondheidszorg

behoren tot de rijkste landen van de wereld. Is de zestig

geen stimulans aanwezig is om het zuinig aan te doen. Dit

miljard gulden die we met zijn allen te besteden hebben

geldt voor artsen - men zie hun tariefsysteem (fee forser-

voor gezondheidszorg, dan niet een fabelachtig bedrag?

vices) - en voor patiënten - betalingen in natura zijn (te)

Dat is het, maar toch blijkt op allerlei punten van wrijvin-

gemakkelijk te verkrijgen. Een voorbeeld van een slecht

gen en knelpunten sprake te zijn: men ziet het aan het

werkend honoreringssysteem is ook dat het praten met

Liberaal Reveil 4

159

patiënten slecht betaald wordt, terwijl het doen van verrichtingen (scopieën, ingrepen) goed wordt betaald.

optie, tenminste zolang niet een aantal andere zaken ondernomen is.

Naast deze relatieve schaarste - de schaarste is in het aanbod van gezondheidszorg preciezer te maken - is

MEER KEUZEVRIJHEID Een van de mogelijkheden lijkt inderdaad te zijn om bur-

er een absolute schaarste op een enkel gebied van de

gers meer eigen keuzen te biedeninzake hun ziektekos-

gezondheidszorg: zo zijn er te weinig organen voor dona-

tenverzekering, en hun de vrijheid te laten zich naar eigen

principe ophefbaar, door of de vraag te verminderen of

tie, wat aanleiding geeft tot moeizame selectieproblema-

inzicht te verzekeren. Een groot voordeel hiervan is niet

tiek

zozeer de marktwerking die daardoor kan ontstaan aan de kant van de ziektekostenverzekeraars. Dit wordt wel-

[I

OMGAAN MET SCHAARSTE

iswaar vaak door liberalen beweerd, maar is waarschijn-

Eén antwoord op de relatieve schaarste is om meer geld

lijk niet waar. Er treedt door meer keuzevrijheid wel een

naar de gezondheidszorg te loodsen, iets waarvoor velen

ander mechanisme in werking, dat eruit bestaat dat men-

pleiten.Toch is daartegen een aantal bezwaren in te bren-

sen die zelf betalen voor gezondheidszorg ook zien wat

gen. Om te beginnen is gezondheidszorg slechts één

het kost, en vervolgens hun declaraties naar de verzeke-

determinant van ziekte. Vele andere factoren dragen

raar moeten sturen. Dit leidt zonder meer tot een ver-

evenzeer bij aan gezondheid: levensstijl, arbeid, wonen,

mindering van het aantal contacten met de gezondheids-

voeding, milieu et cetera. Inspanningen op die terreinen

zorg. Het feit dat men moet declareren levert op zich al

zijn minstens even belangrijk voor de gezondheid.

een barrière op, dit in tegenstelling tot aanbiedingen van

Gezondheidszorg is dus slechts een van de vele middelen

zorg 'in natura'. Hoogstens zou daarvan nog gedeeltelijk

die een samenleving ter beschikking staan om de gezond-

sprake kunnen zijn bij de kosten van een verblijf in het

heid van de burgers te verbeteren. Een volgend argument om de budgetten voor de

ziekenhuis, omdat het hier om zeer grote bedragen kan gaan. Het is niet te verwachten dat een barrière als deze

gezondheidszorg niet (snel) te laten groeien is gelegen in

nadelig is voor het niveau van onze gezondheid, zoals

het mechanisme van de medicalisering en de iatrogenese.

hiervoor is uiteengezet.

Medicalisering houdt in dat allerlei problemen in de

Een tweede mogelijkheid voor de omgang met

samenleving ten onrechte een medisch etiket krijgen, en

schaarste is een preciezer en adequater aanbod aan zorg.

vervolgens via de gezondheidszorg worden aangepakt,

Hiervoor moet men bij de beroepsgroep zijn. Artsen een veel grotere indicatiediscipline moeten

terwijl andersoortige oplossingen meer voor de hand lig-

zouden

gen en effectiever zouden zijn. Daarnaast blijkt steeds

opbrengen, dat wil zeggen dat zij alleen behandelen als er

meer hoe geneeskunde iatrogeen is, dat wil zeggen zelf

werkelijk een juiste indicatie is. Men vraagt zich wellicht af

ook ziekten veroorzaakt. Uitbreiding van het medisch

of dit dan niet gebeurt. Het antwoord is dat er in

arsenaal levert dan ook het risico op van vergroting van

Nederland een aanzienlijke interdoktervariatie is aange-

de kansen op iatrogene effecten. In elke samenleving

toond, dat wil zeggen dat artsen dezelfde klachten van

moet vervolgens ook rekening worden gehouden met

patiënten op geheel verschillende manier tegemoet tre-

andere sectoren, die evenzeer om (collectieve) financie-

den, met meer of minder diagnostiek, met meer of min-

ring vragen. Gezondheidszorg is slechts een van de ter-

der behandeling. De variaties liggen in somm ige medische

reinen waarop de samenleving actief is.

specialismen in de orde van één op acht. Dit wil zeggen

Tenslotte is nog een overweging dat gezien de situ-

dat sommige maatschappen van artsen acht maal zoveel

atie in vele landen in de wereld, waar in veel gevallen zelfs

handelingen verrichtingen als andere, bij dezelfde klach-

minimale medische voorzieningen ontbreken, opvoering

ten en soorten patiënten. Dit leidt tot enorme verschillen

van de toch al goede medische zorg in ons land on rede-

in kosten; want het is niet alleen het honorarium van de

lijk en onrechtvaardig lijkt. Meer geld brengen naar

specialist dat kosten genereert, meer nog worden die

gezondheidszorg is kortom een nauwelijks verdedigbare

veroorzaakt door het feit dat artsen die veel diagnostiek

I

~ J.

!

160 !

Li beraal Reveil 4

1:,

•

I

I

_-

_

_

___

_

bedrijven en veel behandelingen uitvoeren (zoals opera-

Naastenliefde, solidariteit, rechtvaardigheid, barmhartig-

ties) een hele caroussel aan de gang zetten, en dus ook

heid: er zijn vele begrippen die als het ware een program-

daardoor zeer duur werken.Aan dit punt is nog zeer veel

ma bevatten voor de omgang met de getroffen mede-

te doen - met name door de artsen zelf.

mens. Het zijn vertrouwde begrippen, en zonder precieze

Een veel minder aantrekkelijk, maar uiteindelijk wel-

definities te kunnen geven weten de meesten van ons wel

licht noodzakelijke andere optie is het stellen van priori-

wat de bedoeling is, namelijk: de ander in nood niet aan

teiten, dat wil zeggen dat ziektekostenverzekeraars

zijn lot overlaten. Velen van ons zullen zelfs een intuïtieve

bepaalde medische behandelingen helemaal niet meer

of prima facie morele verplichting voelen om iemand te

gaan vergoeden, en dus het pakket verkleinen, ook het

helpen die het erg moeilijkheeft.Wij vinden het althans in

maximale pakket waarvoor men zou kunnen opteren. Dit

theorie vanzelfsprekend dat wij solidair zijn, en woorden

is een buitengewone precaire zaak, die leidt tot veel emo-

als solidariteit komen ons gemakkelijk over de lippen, met

ties en onbegrip. Emoties omdat men zich in zijn directe

name op het punt van gezondheidszorg. Is het nu werke-

bestaan bedreigd voelt, als bepaalde gezondheidszorg-

lijk zo dat beperking van deze solidariteit moreel verwer-

voorzieningen op sommige punten minder toegankelijk

pelijk is?

zou worden. Onbegrip omdat men zich niet kan voorstel-

In het rapport Kiezen en delen ( 1991) werd door de

len dat vele ziekten ook zonder de dokter goed genezen

commissie-Dunning gepleit voor een brede en verplichte

en medisch ingrijpen in een aantal gevallen minder nodig

solidariteit. De commissie definieert solidariteit als 'het

is dan men zou denken.

bewustzijn van saamhorigheid en de bereidheid daarvan

De conclusie is dat er veel voor te zeggen is om een

de gevolgen te dragen'. De commissie-Keuzen in de zorg

grotere verzekervrijheid voor veel meer mensen te creë-

wijst drie motieven aan voor de door haar bepleite brede

ren, in de hoop dat daardoor aan de kant van de

en verplichte solidariteit.

patiënt/consument een gerichter gebruik van gezond-

Allereerst verwijst het rapport Kiezen en delen naar

heidszorg plaats vindt. Daarnaast zouden ook artsen die-

in de Grondwet verankerde waarden en normen, zoals

nen te streven naar een meer 'gepast gebruik' van

het gelijkheidsbeginsel, ter rechtvaardiging van de ver-

gezondheidszorg. Pas als deze beide wegen niet tot

plichte solidariteit. Door solidair te zijn compenseren wij

beperking van de kosten van de gezondheidszorg leiden,

de achterstand en narigheid die sommigen van ons tref-

is de derde optie het overwegen waard, namelijk om

fen . Zo opgevat leidt solidariteit tot een zekere vereve-

werkelijk te prioriteren, en bepaalde medische behande-

ning: wie het slecht heeft, krijgt van anderen zorg en

lingen helemaal uit de pakketten te verwijderen. Dit is

steun, opdat allen weer zo veel mogelijk gelijk zullen zijn.

een weinig aantrekkelijke optie.

Deze solidariteit wordt verplicht gemaakt om principiële en pragmatische redenen: we kunnen alleen maar voor

BREDE EN VERPLICHTE

elkaar zorgen, als iedereen meedoet. Dit motief (de

SOLIDARITEIT?

zwakke beschermen, en: iedereen moet meedoen) was

Het voorgaande leidt onomstotelijk tot een zekere

tot voor kort onomstreden.

beperking van de solidariteit van burgers ten opzichte

Een volgend motief voor de verplichting om zich

van elkaar. De vraag is hoe ernstig dit is. Het is waar dat

voor gezondheidszorg te verzekeren heeft meer te

de ongelijkheid van mensen en meer in het bijzonder het

maken met een zekere solidariteit van de overheid ten

feit dat sommigen het in hun leven zwaar te verduren

opzichte van sommige burgers, dan met solidariteit van

hebben, een gegeven is waar een beschaafde samenleving

burgers onderling (zoals bij het eerste motief het geval

moeilijk omheen kan. Zowel in de christelijke als in de

was) . Hier gaat het om een zogenaamd paternalistisch

klassieke Griekse traditie wordt het tot een deugd gere-

motief: de overheid rekent het tot zijn plicht burgers die

kend zich te bekommeren om de nooddruftigen. De

zelf niet goed hun eigen belangen behartigen en die

Stoïcijnse filosofie met haar appèl op naastenliefde en

geneigd zijn geen goede verzekering voor gezondheids-

medemenselijkheid ging daarin zelfs verrassend ver.

zorg af te sluiten, daartoe te dwingen. Paternalisme en

Liberaal Reveil 4

161

solidariteit laten zich goed rijmen: want achter dit pater-

en dat daarin een aansporing gelegen is om solidair te

nalisme zit uiteraard de gedachte dat het niet verant-

zijn: zo kunnen we die ongelijkheid opheffen, althans ver-

woord is mensen hun gang te laten gaan, als ze zichzelf

minderen. Dat blijft op zich een uitstekend uitgangspunt.

kwaad doen.

In evidente rampsituaties zal de solidariteit ook niet ter

Tenslotte is er nog een derde motief, namelijk dat het

discussie staan. Als dijken doorbreken, vliegtuigen neer-

in het belang van allen is om er een goed georganiseerde

storten, of iemands lichamelijke gezondheid ernstig

en verplichte gezondheidszorg op na te houden: zo kun-

gevaar loopt, zetten we graag met zijn allen de schouders

nen volksziekten beter en effectiever bestreden worden.

eronder. Er is in Nederland dan ook nog nooit een plei-

In deze overwegingen schuilt een kern van waarheid,

dooi vernomen om bijvoorbeeld effectieve kankerthera-

waaraan ook liberalen moeilijk geheel voorbij kunnen

pieën 'uit het pakket' te halen, dus uit te zonderen van de

gaan. Maar de breedheid van deze solidariteit en de ver-

algehele solidariteit die ten grondslag ligt aan ons stelsel

plichting ertoe (via de verplichte ziekenfondsverzekering)

van gezondheidszorg. Mensen in nood dienen geholpen

zijn allerminst vanzelfsprekend.

te worden. Maar dit kan uiteraard niet waar zijn zonder

SOLIDARITEIT ONDER VOORWAARDEN

voorwaarden te stellen, zelfs als het om - bijvoorbeeld -

Allereerst verdient het tot nu toe verplichte karakter van

kankertherapieën gaat.

beperking: het is verdedigbaar om daarbij een aantal

de solidariteit nadere beschouwing. Immers: het gaat bij

Zo dient er sprake te zijn van een situatie van nood.

solidariteit in de eerste plaats om een levenshouding, een

Dat wil zeggen, niet iedere tegenvaller of iedere behoefte

morele gezindheid, om een klassiek woord te gebruiken,

in iemands leven rechtvaardigt een beroep op solidariteit

en de vraag is dan: laat zich die opleggen? Het antwoord

van anderen. Integendeel: al te snel gevraagde en geboden

is waarschijnlijk ja, dat wil zeggen: de attitude, de houding

hulp en bijstand doet het wezen van de solidariteit geen

laat zich niet opleggen, maar wel de praktische uitwerking

goed, zij holt die eerder uit. Een praktisch voorbeeld: valt

ervan. Er zijn talloze voorbeelden van door wetten opge-

de levering van gratis anticonceptiemiddelen te recht-

legde moraal. Een samenleving kan alleen maar functione-

vaardigen in het kader van de solidariteit die ten grond-

ren, als zij door haar rechtssysteem en het maken van

slag ligt aan een verplichte ziektekostenverzekering? Is

wetten moraal laat 'stollen'. Een probleem blijft wel wèlke

hier sprake van een lot, dat iemand treft? En wat zou dat

morele principes worden uitverkoren om in wet omge-

moeten zijn: dat iemand verliefd wordt of zin heeft in sex?

zet te worden, en hoe die principes ingevuld en uitgelegd

Veel zaken in de gezondheidszorg, zoals anticoncep-

dienen te worden.Ten aanzien van de tot nu toe verplich-

tiemiddelen, maar ook sterilisaties en het herstel ervan,

te solidariteit geldt dit ook; het is vatbaar voor meerdere

hebben weinig te maken met een lot dat iemand treft.

invullingen. De keuze voor een brede solidariteit, en dat

Het zijn zaken die meestal aangeduid worden als beho-

nog onder dwang, is zeker niet vanzelfsprekend.

rend tot de 'selectieve of leefstijl geneeskunde', de

De commissie-Dunning pleitte voor een risicosolida-

geneeskunde waarvoor men kiest op grond van een

riteit en een inkomenssolidariteit. Risicosolidariteit houdt

gekozen levensstijl. Zulke zaken hebben niets meer te

in dat gezonden meebetalen voor ongezonden, inko-

maken met het in nood verkeren. Moreel gezien is solida-

menssolidariteit betekent dat draagkrachtigen meebeta-

riteit (in de zin van de kosten van zulke zaken met elkaar

len voor minder draagkrachtigen. Dit past bij een socialis-

dragen) niet vereist en ook nauwelijks verdedigbaar. Er is

tische samenleving, waarbij het socialisme bovendien nog

met andere woorden wel degelijk een grens aan te geven

krachtig gesteund wordt vanuit christelijke naastenliefde-

met betrekking tot de solidariteit, namelijk daar waar niet

en solidariteitsmotieven. Vanuit het liberalisme blijft het

van 'nood' gesproken kan worden. Het is goed om ons te

een vraag of burgers niet veeleer zelf de gelegenheid zou-

realiseren dat dat veel vaker het geval is in de gezond-

den moeten krijgen om zaken als deze te regelen.

heidszorg dan velen van ons vermoeden.

We hebben al geconstateerd dat mensen ongelijk

Voorts spreekt het vanzelf dat de hulp effeáief en in

zijn, althans door het lot verschillend behandeld worden

iemands belang dient te zijn. In solidariteit iemand zinloze

162

Liberaal Reveil 4

•

t:

'

• .,:_

I

--~

I

--

-

of niet-effectieve of zelfs schadelijke hulp verschaffen is

menten er zijn voor een brede en verplichte solidariteit

geen zinnige bezigheid.Toch wordt er in de geneeskunde

die blijkt uit een verplichte ziektekostenverzekering zoals

veel gedaan dat zinloos en ook nog belastend is. Een mis-

wij die nu kennen. Het antwoord luidt dat zo'n afgedwon-

plaatst gevoel van 'alles te moeten doen' wordt hier blijk-

gen solidariteit alleen te rechtvaardigen is met het oog op

baar op één lijn gesteld met solidair zijn. Maar 'alles doen'

situaties van echte nood, en dan nog onder voorwaarden.

betekent in onze geneeskunde met al haar mogelijkheden

Dit betekent dat er geen redenen zijn voor het voortbe-

allang niet meer dat we ook in elk opzicht goed doen.

staan van het huidige systeem van ziektekostenverzeke-

Tenslotte dient hulp leverbaar en betaalbaar te zijn.

ring. In elk gevalligt tenminste een aanzienlijke verkleining

Om aan één individu bijzonder veel middelen te besteden,

van het basispakket voor de hand, als men nog hecht aan

terwijl anderen daardoor hulp ontberen, is ook met

een verplichte ziektekostenverzekering. Een overheid die

behulp van de notie van solidariteit niet te rechtvaardi-

zo solidariteit inperkt, handelt billijk, en schaadt in princi-

gen. Met andere woorden: elke solidariteit heeft haar

pe het leven en welzijn van burgers niet.

grenzen in de technische en economische mogelijkheden van een samenleving, en in de behoeften van alle anderen.

LITERATUUR

Een vraagpunt is verder of ongeluk (ziekte, lijden) dat

De Beaufort, I., H.M. Dupuis (red.), Handboek gezondheids-

iemand door eigen toedoen treft een beperking van de

ethiek,Van Gorcum,Assen, 1988, hoofdstuk 9, 11, 20,

solidariteit zou kunnen opleveren. Het lijkt hier in elk

21' 35, 42, 43.

opzicht zinnig om te differentiëren: het ene lijden is het andere niet, en ook de mate van verwijtbaarheid kan ver-

Kiezen en delen, Rapport van de Commissie Keuzen in de Zorg, Den Haag, 1991 .

schillen. Een ski-ongeluk kan iemand voorzien, althans de

Post, D. (red.), Schaarste en keuzen, Meinema, Delft, 1992.

kans erop, een kans die een niet-skiër niet heeft. Waarom

Vos, H.M., Solidariteit, Amboboeken, Baarn, z.j.

dus niet apart verzekeren?

CONCLUSIE

Mw.prof.dr. H.M. Dupuis is hoogleraar Medische Ethiek aan de Rijksuniversiteit Leiden en lid van de kernredaáie van

De vraag waarover het gaat, is dus of en zo ja, welke argu-

Liberaal Reveil.

Liberaa l Reveil 4

163

-

-

ISAIAH BERLIN: TUSSEN

LIBERALISME EN COMMUNITARISME HANS

BLOKLAND

De Britse filosoof lsaiah Berlin mag zich de laat-

handelen blijkt. Veel grenzenloos fanatisme op allerhand

ste jaren verheugen in een toenemende belang-

gebied valt anders moeilijk te verklaren.

stelling voor zijn gedachtegoed. Een belangrijke

Tegenover deze monistische overtuiging stelt Berlin

reden hiervoor is waarschijnlijk dat Berlin in een

dat er een grote pluraliteit aan nastrevenswaardige waar-

debatten

den bestaat, dat deze waarden geregeld met elkaar in

waarvan de uiterste posities meer en meer

aantal

centrale

politiek-filosofische

conflict komen en dat zij derhalve voortdurend tegen

onhoudbaar zijn gebleken, perspectiefvolle tus-

elkaar moeten worden afgewogen. In tegenstelling tot de

senposities inneemt. Dit geldt onder meer voor

postmodernisten verzet Berlin zich echter hartgrondig

de debatten over de fundering van politieke theo-

tegen relativisme en subjectivisme: er bestaat in zijn

rieën en over de definitie en de plaats van de

optiek een universeel gedeelde, minimale moraal en het is

waarde vrijheid binnen de liberale samenleving. In

volgens hem altijd mogelijk rationeel over waarden te

het onderstaande artikel wordt vooral ingegaan

argumenteren. Het spreekt voor zich dat dit ethisch plu-

op het laatste onderwerp. De auteur behandelt

ralisme - dat zo dadelijk verder zal worden uitgewerkt -

daarbij niet alleen Berlins opvattingen over vrij-

vergaande gevolgen heeft op politiek terrein, met name

heid, maar vooral ook het mens-, maatschappij-

als het gaat om de invulling van een concept als vrijheid.

en wereldbeeld dat daar achter schuilt. De tegen-

Het geloof in het bestaan van één absolute en ook nog

stelling tussen liberalisme en communitarisme,

kenbare waarheid verhoudt zich immers slecht met vrij-

één van de tegenstellingen die het tegenwoordige

heid. Waarom zouden mensen die in waarheid willen

politieke theoretische debat domineren, zal hier-

leven tenslotte onwaarheid of aperte flauwekul tolere-

bij centraal staan.

ren? Hier kom ik straks op terug. Eerst zal ik Berlin wat beter proberen te plaatsen. Wie is allereerst lsaiah Berlin1

In het centrum van Berlins ideeën liggen zijn opvattingen over ethisch pluralisme. Berlin wijst de overtuiging af dat

11

BERLINS ACHTERGROND

er op elke vraag, ook op elke normatieve vraag, slechts één

Berlin is al tamelijk op leeftijd. Dit jaar wordt hij 88 jaar

juist antwoord bestaat en dat alle juiste antwoorden op

oud. Hij werd geboren in Letland, maar emigreerde reeds

harmonieuze wijze in één rationeel stelsel kunnen wor-

op jonge leeftijd, in 1919, met zijn ouders naar Engeland.

den geordend, een stelsel dat bovendien kenbaar is. Dat

In Londen bezocht hij de middelbare school en vervol-

er laatste antwoorden zijn en dat deze antwoorden uit-

gens studeerde hij in Oxford. De universiteit van Oxford

eindelijk allemaal samenvallen, is een volgens Berlin wijd-

heeft hij vervolgens zelden meer verlaten. Hij werd hier

verbreide overtuiging, een overtuiging die misschien niet

onder meer hoogleraar in de sociale en politieke theorie

vaak door mensen wordt uitgesproken, maar wel vaak

en is tot op de dag van vandaag Fellow van het All Souls

een belangrijke impliciete drijfveer achter hun denken en

College. Berlin is ook maatschappelijk zeer actief

164

Lib e raal Re vei l 4

..:..!

•

• ...:-

I

t

- -

geweest, vooral in de culturele sector. Zo was hij voorzit-

-----

van de geschiedenis zijn. Wil men derhalve de drijfveren

ter van de British Academy en bestuurslid van het Royal

achter de lotgevallen van individuen, groepen en bescha-

Opera House, Covent Garden. Uit dank voor al die

vingen begrijpen, dan zal men volgens Berlin de ideeën

inspanningen werd Berlin in 1957 geridderd.

moeten analyseren die ten grondslag liggen aan het den-

Sir lsaiah is vooral bekend als beoefenaar van de

ken en handelen van mensen. Hij schrijft dit ook in de

ideeëngeschiedenis en van de politieke theorie, maar hij

inleiding van 'Two concepts of liberty' en hij verbaast zich

is aan het begin van zijn loopbaan ook actief geweest op

er daar over hoe weinig belangstelling er op de universi-

het gebied van de kennis- en wetenschapsleer, de (met

teiten is voor ideeën. En dit geldt in het bijzonder voor

name Russische) literatuur en zelfs de musicologie. Berlin

de politieke wetenschap. Onder invloed van de positive-

is dus een ouderwetse, breed ontwikkelde academicus

ring van de politicologie werd hier steeds minder aan-

die je vandaag niet zo snel meer zal tegenkomen aan een

dacht besteed aan politieke filosofie, hetgeen Berlin als

universiteit. Dit ook omdat hij niet werkelijk een echte

een ernstig epistemologisch misverstand beschouwt.

veelschrijver is. Hij heeft zichzelf wel eens vergeleken met

Sinds 1958 is deze situatie er overigens niet werkelijk op

een taxi: net als een taxi komt hij pas in beweging wan-

vooruitgegaan.

neer hij geroepen wordt. Veel van zijn essays zijn dan ook oorspronkelijk lezingen geweest. Dat geldt ook voor 'Two concepts of liberty', één van

De tweede traditie die Berlin naar eigen zeggen heeft gevormd, is het Britse empiricisme. Het gaat hier vooral om een diep vertrouwen in empirische methodes, om de

zijn bekendste essays. Met deze rede aanvaardde Berlin in

overtuiging dat de enige bron van kennis over de wereld

1958 zijn leerstoel in de politieke theorie. De omvang van

voortkomt uit ervaring en waarneming. Berlin is daarbij

deze oratie is overigens opmerkelijk: vierenvijftig dichtbe-

een sterk analytisch georiënteerde denker die weinig

drukte pagina's, in het Nederlands zelfs vijfenzestig. Berlin

moet hebben van 'de metafysische retoriek en nevelen

heeft een extreem hoge spreeksnelheid - het geluid dat

van het (Duitse) Idealisme'. Hij voelt zich sterk verwant

hij produceert wanneer hij aan het woord is, is wel eens

met het zogenaamde 'Oxford realism', waarvan denkers

vergeleken met dat van een leeglopend bad. Maar zelfs

als Russell, Moore, Price, Ryle en Kneale de belangrijkste

wanneer je hiermee rekening houdt, moet zijn oratie

exponenten waren. Helderheid van denken en taal stond

minimaal drie à vier uur geduurd hebben - zonder thee-

in dit Oxford-realisme centraal.

pauze. Ik ben blij dat ik daar niet bij aanwezig ben geweest.

Berlins ideeën kenmerken zich inderdaad door een grote helderheid. Zijn Russische achtergrond verraadt

Geen veelschrijver dus, maar omdat hij tot op hoge

zich echter door de wijze waarop hij ze heeft opgeschre-

leeftijd actief is gebleven, heeft hij toch een imposant oeu-

ven. Zijn schrijfstijl komt soms nogal archaïsch over en

vre geschapen, een oeuvre dat voornamelijk bestaat uit

lijkt duidelijk geïnspireerd door de Russische schrijvers

een grote hoeveelheid her en der gepubliceerde essays.

uit de negentiende eeuw. Toergenjev, Alexander Herzen

De belangrijkste hiervan zijn inmiddels gebundeld bij

en Tolstoi klinken duidelijk door.

Oxford University Press. Ook vorig jaar werd nog een

De laatste van de drie tradities die Berlin naar eigen

bundel uitgegeven: The sense of reality. Studies in ideas and

zeggen hebben gevormd, is de Joodse. Sir lsaiah is van

their history.

Joodse komaf. Berlin denkt dat hij van de Joodse traditie het besef heeft overgehouden dat mensen een diepe

DRIE TRADITIES

behoefte ervaren te behoren tot een duurzame gemeen-

Berlin heeft over zichzelf geschreven dat zijn denken pri-

schap met een eigen culturele identiteit. Daarnaast heeft

mair is gevormd door drie tradities: een Russische, een

hij hiervan het besef overgehouden dat mensen vergaand

r

Britse en een Joodse. Het belangrijkste wat hij van zijn

door hun culturele omgeving zijn beïnvloed en dat zij ook

e

Russische jeugd heeft overgehouden, is naar zijn gevoel

uitsluitend in de context van deze omgeving kunnen wor-

s

het besef van de kracht van ideeën. In zijn algemeenheid

den begrepen. Het welbevinden van mensen heeft dan

is Berlin van mening dat ideeën de belangrijkste krachten

ook volgens Berlin een belangrijke sociale dimensie.

4

Liberaal Reveil 4

165

Mensen kunnen niet los worden gezien van hun sociale

Afgesneden zijn van zijn vertrouwde omgeving bete-

interacties en relaties: deze kunnen niet puur instrumen-

kent dat men is veroordeeld tot doelloos dwalen.

teel worden opgevat, zij zijn constituerend voor hun indi-

Tweeduizend jaar Joodse geschiedenis is niets anders

vidualiteit, zij bepalen hun identiteit. Een mens zonder

geweest dan een hunkering zich ergens thuis te voe-

relaties is iemand zonder identiteit.

len,_op te houden overal een vreemde te zijn.'

Ik zal dit thema wat verder uitwerken omdat Berlin zich hierin duidelijk onderscheidt van andere liberalen en

Deze communitaristische mensvisie van Berlin sluit

omdat het ook aansluit op het debat tussen liberalen en

nauw aan op zijn opvattingen over nationalisme, zoals

communitaristen. Communitaristische critici als Charles

Galipeau en Gray in hun boeken over hem hebben opge-

Taylor, Michael Walzer, Alisdair Maclntyre en Michael

merkt. Berlin stelt dat de waardigheid van de mens niet

Sandel verwijten liberalen dat hun mensbeeld, in het kort,

alleen afhankelijk is van het bezit van rechten en vrijhe-

abstract, atomistisch en a-historisch is.Wanneer liberalen

den, maar ook van de erkenning van zijn culturele eigen-

spreken over individuen en hun rechten, belangen en

heid. Het streven naar erkenning uit zich in het verlangen

voorkeuren, dan wordt volkomen geabstraheerd van hun

van de leden van een culturele traditie om hun identiteit

sociale achtergrond, hun culturele omgeving en hun

herkenbaar weerspiegeld te zien in de instituties van hun

geschiedenis. Individuele rechten, belangen en voorkeu-

samenleving. Naar de mening van Berlin vormt een eigen

ren zijn a priori's, die simpelweg worden aangenomen en

natiestaat derhalve voor degenen die onderdeel zijn van

nimmer worden geproblematiseerd.

een authentieke culturele traditie een natuurlijke wens.

Dit kan echter van Berlin niet worden gezegd. De

Slechts binnen een eigen domein met eigen instituties kan

afkeer die liberalen in de regel vertonen van noties van

een culturele gemeenschap eerst werkelijk over het eigen

culturele traditie, conventie en gemeenschap, heeft Berlin

lot beschikken en haar nationale identiteit uitdrukken.

altijd voor onjuist gehouden. Het zijn, schrijft Berlin, juist

Berlin is om deze reden altijd een overtuigd Zionist

zijn 'Joodse wortels' geweest die hem hebben behoed

geweest, alsmede trouwens een warm pleitbezorger van

voor het abstracte en atomistische individualisme van de

Palestijns zelfbestuur. Ook heeft hij in de re~el weinig

doorsnee liberaal. In zijn artikel 'The three strands of my

gezien in internationalistische concepten als 'wereldrege-

life' schrijft hij:

ring' en 'wereldcultuur'. Hij denkt niet dat er een wereldcultuur bestaat, laat staan dat er een wereldregering kan

'Ik heb nooit de neiging gehad, ondanks mijn aanhou-

bestaan. En mocht het er ooit toch van komen, dan hoopt

dende verdediging van individuele vrijheid, om samen

hij dit niet mee te hoeven maken. Een dergelijke cultuur

op te trekken met degenen die, in de naam van een

kan slechts uiterst oppervlakkig en amorf zijn.

dergelijke vrijheid, aanhankelijkheid afwijzen aan een

166

specifieke natie, gemeenschap, cultuur, traditie, taal, de

LIBERALISME VERSUS

"myriade aan ongrijpbare draden", subtiel doch reëel ,

COMMUNITARISME

die mensen verbinden tot te onderscheiden groepen.

Het spreekt voor zich dat Berlin met zijn communitaristi-

Deze afwijzing van natuurlijke banden lijkt mij welis-

sche visie een spanning aanbrengt binnen het liberalisme,

waar nobel, maar misplaatst. Wanneer mensen klagen

een spanning die het debat bepaalt tussen liberalen en

over eenzaamheid, dan bedoelen zij dat niemand

communitaristen (en die ook centraal staat in het rap-

begrijpt wat zij zeggen: begrepen worden betekent

port van de Teldersstichting Tussen vrijblijvendheid en

een gezamenlijk verleden delen, gezamenlijke gevoe-

paternalisme). Bij klassieke liberalen staan het abstracte

lens en woorden. Gemeenschappelijke veronderstel-

individu

het

middelpunt.

lingen, de mogelijkheid tot vertrouwelijke communi-

Onvervreemdbare rechten beschermen

het individu

catie - in het kort, het delen van gemeenschappelijke

tegen zijn omgeving: tegen de staat, tegen de meerder-

en

zijn

rechten

in

levensvormen. Dit is een wezenlijke menselijke

heid en tegen de massa. Door zonder meer uit te gaan

behoefte: haar ontkenning is een gevaarlijke dwaling.

van de bestaande voorkeuren en belangen wordt het

Li beraa l Revei l 4

,_

individu evenzo beschermd tegen groeperingen, die

ETHISCH PLURALISM E

l.

menen dat het individu lijdt aan een of andere vorm van

Dit brengt ons terug op het ethisch plu ralisme en, in het

·s

vals bewustzijn, en die dus menen dat vooralsnog aan de

verlengde hiervan, op het concept vrijheid. De rode

voorkeuren van het individu voorbij kan worden gegaan, ook al protesteren de betrokkenen daar nog zo oprecht

draad door het werk van Berlin vormt, zoals gesteld, een

en gepassioneerd tegen. it

kruistocht tegen het, zeker in onze westerse cultuur van oudsher en in brede kringen levende, monistische

De vraag is of deze individuele rechten en belangen

wereldbeeld. Dit houdt in dat er op elke vraag slechts één juist antwoord bestaat en dat alle juiste antwoorden op

s

niet in de verdringing komen wanneer men, zoals Berlin

,_

en de communitaristen doen, waarde hecht aan, toch

harmonieuze wijze in één rationeel stelsel kunnen wor-

:t

redelijk beladen, noties als gemeenschap, culturele tradi-

den geordend. Dit stelsel is bovendien kenbaar: door ons

tie, nationale identiteit en natiestaat. Welke rechten gaan

allemaal of - een meer gebruikelijke veronderstelling -

voor: die van de gemeenschap of die van het individu?

door een beperkt aantal, tot leiderschap geroepen, uit-

n

Kan een gemeenschap trouwens wel rechten hebben en

verkorenen. Werkelijk rationele mensen hebben voorts

t

waar bestaan deze dan uit? Waar zijn eigenlijk de rechten

geen meningsverschillen en belangentegenstellingen: zij

1

van het individu op gebaseerd? Is het niet zo, zouden de

allen baseren hun denken en handelen immers op dezelf-

1

communitaristen stellen, dat het concept 'recht' alleen in

de, voor iedereen en onder alle omstandigheden gelden-

1

het kader van een gemeenschap een betekenis heeft?

de, wetten, regels en standaarden.Waar toch meningsver-

Alleen de gemeenschap kan immers rechten verlenen. Of

schillen bestaan, bestaat slechts onduidelijkheid of onvol-

zijn rechten gebaseerd op de natuur, een goddelijke open-

groeidheid, tijdelijke gebreken die verholpen kunnen

baring of een goddelijke intuïtie?

worden. Een heropvoeding kan desnoods licht in de duis-

Men kan deze spanning tussen liberalisme en commut

t

ternis brengen.

nitarisme bijvoorbeeld zien in de laatste geschiedenis van

Tegenover deze monistische overtuiging stelt Berlin

Joegoslavië. Wanneer de voormalige deelstaten zichzelf

dat er vele, elk op zich nastrevenswaardige, doch vaak

onafhankelijk verklaren, moeten wij deze onafhankelijk-

onverenigbare waarden zijn die onvermijdelijk tegen

heid dan zonder meer erkennen? In de praktijk is dit,

elkaar moeten worden afgewogen. Dat wij niet alles in

zoals bekend, daadwerkelijk gebeurd. Het argument van

het leven kunnen realiseren, vormt voor Berlin een tragi-

nationale zelfbeschikking was hiervan de legitimering.

sche, maar door een ieder dagel ij ks ervaren waarheid. Te

Hoe het precies zat met de (negatieve) vrijheidsrechten

veel individuele vrijheid leidt bijvoorbeeld tot maatschap-

van de burgers, met name van degenen die terecht kwa-

pelijke ongelijkheid; het afdwingen van gelijkheid leidt

men in een voor hen vreemde nationale entiteit, daar zijn

doorgaans weer tot onvrijheid; edelmoedigheid kan op

weinig woorden over vuil gemaakt.

gespannen voet staan met rechtvaardigheid; gelijkheid en

Vermoedelijk zal Berlin in deze kwestie dan ook zeer

rechtvaardigheid met doelmatigheid; een groots en mee-

terughoudend zijn geweest. Een aantal waarden is belang-

slepend leven valt moeilijk te combineren met zekerheid

rijker dan nationale of culturele identiteit. Waarden en

en huiselijkheid, et cetera.

rechten moeten voortdurend tegen elkaar worden afge-

De hoop dat er een theorie of een maatschappelijke

wogen, maar dat wil niet zeggen dat alle waarden even

ordening bestaat waarin al deze waarden tegelijkertijd en

betekenisvol zijn en dat hun afweging slechts willekeurig

op harmonieuze wijze verwezenl ijkt kunnen worden, is

kan geschieden. De rechtstaat kan voor Berlin niet ter

naar Berlins overtuiging een gevaarlijk misverstand. Er

discussie staan en alleen de creatie van staten die van al

bestaan, nogmaals, vele waardevolle, maar ook onverenig-

hun burgers de rechten garanderen, zal door hem wor-

bare doeleinden en de kans op conflicten zal derhalve

den toegejuicht. In het geval van Joegoslavië is het overi-

altijd blijven bestaan.

gens heel goed mogelijk dat de kans op een rechtstaat

Om dezelfde reden is een samenleving zonder poli-

het grootst was geweest wanneer Joegoslavië in zijn oude

tiek ondenkbaar. Altijd zal de noodzaak aanwezig blijven

vorm had voortbestaan.

om tegenstrijdige waarden en belangen tegen elkaar af te

Li beraa l Revei l 4

167

wegen. 'Het einde van de politiek' of 'het einde van de

volwaardig mens beschouw. Het zijn dit soort geval-

geschiedenis' of 'het einde van de ideologieën' - einden

len die duidelijk lijken te maken dat de mogelijkheid

die doorgaans worden uitgeroepen door mensen die de

universele - of bijna universele - waarden te onder-

status quo geen windeieren legt - is dus een kennistheo-

kennen onze analyse aangaan van zulke fundamentele

retisch misverstand.

concepten als " mens", " rationeel ", " gezond" , " natuur-

Er bestaat dus een grote pluraliteit aan waarden.

lijk", et cetera.'

Maar dit wil niet zeggen, het werd reeds eerder opge-

: I

merkt, dat deze pluraliteit volgens Berlin grenzenloos is

Er is dus volgens Berlin een minimale gemeenschap-

en dat al deze waarden onder alle omstandigheden even

pelijke moraal die als uitgangspunt of platform kan dienen

betekenisvol zijn. Berlin verzet zich tegen cultuurrelativis-

voor een zinvol debat over waarden. Evenzo kan de afwe-

me. Het is niet zo dat wij het bij de constatering moeten

ging tussen voortdurend botsende waarden volgens

laten dat nu eenmaal iedereen zijn eigen waarden heeft

Berlin wel degelijk op redelijke of, zo men wil, rationele

en dat over deze waarden verder niet geredetwist kan

wijze gebeuren. Het is altijd mogelijk om uitstekende

worden. Jij OK, ik OK. Berlin wijst een vergaand cultuur-

redenen te geven waarom men op een bepaalde wijze

relativisme af omdat er volgens hem, in de eerste plaats,

handelt en waarden afweegt. Wat rationaliteit hier bete-

een minimale universele moraal kan worden onderschei-

kent, schrijft Berlin, is dat mijn keuzen niet arbitrair zijn,

den. De betreffende waarden hebben hun neerslag

maar verklaard kunnen worden in termen van mijn waar-

gevonden in de concepten en categorieën waarin wij

denpatroon - mijn levenswijze of -plan, een complete

gewoon zijn te denken.

levensopvatting die onvermijdelijk in hoge mate is ver-

Het concept 'mens' kan bij voorbeeld niet in neutra-

bonden met die van anderen, anderen die de samenleving,

le, objectieve termen worden beschreven.Wij kunnen dit

natie, partij, kerk, klasse, soort vormen waartoe ik

concept alleen maar begrijpen in termen van categorieën

behoor. 'Mensen, juist omdat zij mensen zijn, hebben bio-

als goed en slecht, vrijheid en dwang, geluk en tegenspoed,

logisch,

gevoel voor tijd en verandering. Het zou tamelijk excen-

gemeenschappelijk om een sociaal leven en een publieke

triek en ook onnavolgbaar zijn om iemand als een mense-

moraal mogelijk te maken.'

psychologisch,

sociologisch

(...)

voldoende

lijk wezen aan te duiden, maar er tegelijkertijd bij te ver-

Wanneer men dus argumenteert op normatief ter-

melden dat noties als waarheid, rechtvaardigheid, vrijheid,

rein dan refereert men volgens Berlin aan die gemeen-

hoop en angst voor hem of haar geen enkele betekenis

schappelijke achtergrond, een achtergrond die vertaald is

bezitten. Dienovereenkomstig zijn sommige waarden

in gemeenschappelijke concepten en categorieën.

onlosmakelijk met het concept 'mens' verbonden. Berlin schrijft in zijn essay 'Does politica! theory still exist1':

PLURALISME EN VRIJHEID Tot slot iets over vrijheid. Veel van wat tot dusverre aan

l [

168

'(...) wanneer ik iemand tegenkom voor wie het let-

de orde is gekomen, hangt nauw samen met Berlins

terlijk geen enkel verschil maakt of hij tegen een

ideeën over vrijheid. Dat is niet verwonderlijk omdat alle

steentje trapt of zijn familie uitmoordt, daar beide

invullingen van wezenlijk betwiste concepten als vrijheid,

een tegengif zijn voor ennui of inactiviteit, dan zal ik,

autonomie of democratie nauw samenhangen met het

anders dan consistente relativisten, niet geneigd zijn

door de betrokkene aangehangen wereldbeeld. En over

om hem een moraliteit toe te schrijven die slechts

het wereldbeeld van Berlin hebben wij het uitvoerig

afwijkt van die van mij of van die van het merendeel

gehad.

der mensen. In plaats daarvan zal ik spreken van

Berlin onderscheidt in zijn oratie twee interpretaties

krankzinnigheid en onmenselijkheid; ik zal geneigd

van het vrijheidsbegrip, een negatieve en een positieve.

zijn hem als een gek te beschouwen, zoals iemand die

Negatieve vrijheid is het domein waarbinnen iemand

denkt dat hij Napoleon is, gek is; hetgeen erop neer-

ongestoord door ander en dat kan doen of zijn wat in zijn

komt dat ik een dergelijk wezen helemaal niet als een

vermogen ligt. Hoe groter dit domein hoe groter zijn

Li beraa l Reveil 4

'*.t

•

·

t .,l,a '

I

-

__

------------

tl-

negatieve vrijheid. Het gaat er om dat men met rust

id

wordt gelaten. Deze opvatting van vrijheid werd pas in de

vaardbaar in de verdrukking komen. Heeft men geen oog

r-

achttiende eeuw expliciet geformuleerd en is vooral

voor de culturele identiteit en voor het gegeven dat men-

dan kan de negatieve vrijheid van het individu onaan-

Ie

bedoeld als een verdedigingswal tegen de staat. Negatieve

sen in hoge mate sociale of communale wezens zijn, dan

r-

vrijheid vormt de kern van het klassieke liberalisme.

doet men evenzo geen recht aan het individu. Men ont-

)-

Zij kan in conflict komen met de positieve opvatting

neemt het de mogelijkheid om samen met anderen rich-

van vrijheid. Binnen deze positieve opvatting gaat het om

ting en betekenis te verlenen aan het samenleven. Er zul-

de mate waarin iemand meester is over zijn eigen

len hier dus zorgvuldige afwegingen gemaakt moeten

bestaan, om de mate waarin iemand zelfstandig en wel-

worden.

e-

overwogen richting geeft aan zijn leven. De politieke ver-

Hetzelfde geldt voor de afweging tussen negatieve en

1S

taling hiervan wordt gevormd door de democratie: de

positieve vrijheid op individueel niveau. Beide vrijheids-

Ie

mogelijkheid voor individuen om samen met degenen

concepties zijn waardevol. Het is belangrijk dat mensen

Ie

waarmee zij een gemeenschap vormen, richting te geven

een privé-domein bezitten waarin zij ongestoord door

:e

aan hun samenleving. Berlin maakt duidelijk dat deze klas-

anderen hun gang kunnen gaan. Niet minder belangrijk is

sieke Republikeinse opvatting van politieke vrijheid geen

echter het idee van persoonlijke autonomie, het vermo-

n,

enkele garantie biedt dat het privé-domein van het indivi-

gen om zelfstandig richting te kunnen geven aan het eigen

r-

du veilig is voor staatsinterventie. Binnen een democratie

leven. Met de erkenning dat mensen sociale wezens zijn

:e

kan de overheid zich veel diepgaander en omvattender

die eerst in interactie met hun omgeving hun vermogens

--

met het persoonlijke leven bemoeien en kan de burger

tot zelfuepaling kunnen ontwikkelen, ontstaat echter een

g. k

derhalve aanmerkelijk minder negatieve vrijheid genieten,

dilemma wat men als een emancipatiedilemma zou kun-

dan binnen een autocratie.

nen betitelen.

)-

De vraag naar de bron van machtsuitoefening, de

Wanneer men te veel nadruk legt op negatieve vrij-

e

focus van de positieve conceptie, moet dan ook logisch

heid, ontneemt men mensen de mogelijkheid om, in

:e

worden onderscheiden van de vraag naar de begrenzing

interactie met hun omgeving, hun vermogen tot autono-

van machtsuitoefening, de focus van de negatieve concep-

mie te ontwikkelen. Men veroordeelt ze tot een bestaan

tie. Daar waar dit onderscheid niet wordt gemaakt, dreigt

als Kaspar Hauser. Wanneer men daarentegen te veel

l-

het streven naar positieve vrijheid te ontsporen in staats-

nadruk legt op het ontwikkelen van het vermogen van

is

terreur.

autonomie, op scholing, educatie, socialisatie, dan komt

Democratie en liberalisme hangen dan ook niet

de negatieve vrijheid weer in het gedrang. En negatieve

logisch samen. Voor veel liberalen geldt en gold dat wan-

vrijheid heeft men juist weer nodig wil men gebruik kun-

neer zij moeten kiezen tussen individuele vrijheid en

nen maken van zijn vermogen tot zelfuepaling. Kortom,

n

democratie, zij voor de vrijheid zouden kiezen. Liberalen

een dilemma. Dit dilemma kan niet met één wervende

IS

hebben zich ook niet altijd bovenmatig ingespannen om

formule worden opgelost. Het gaat ook hier weer om

e

het kiesrecht uit te breiden. De massa werd doorgaans

een onvermijdelijke, voortdurende, prudente afweging. In

l,

gezien als een bedreiging van de vrijheid.

tegenwoordige cultuurkritieken staat deze afweging een-

r

tussen liberalisme en communitarisme, dan zou men kun-

g

nen stellen dat positieve vrijheid betrekking heeft op de

Koppelen wij dit weer terug naar het eerdere debat

s

traal. Ter afsluiting zullen hiervan in het kort twee voorbeelden genoemd worden.

door Berlin en de communitaristen benadrukte waarde

CULTUURKRITIEK

van gemeenschap, culturele identiteit en culturele zelfue-

Wanneer vandaag wordt gesproken over 'individualise-

schikking, terwijl negatieve vrijheid betrekking heeft op

ring' dan bedoelt men hiermee in de regel vooral te zeg-

d

de, evenzo door Berlin, en door de liberalen benadrukte

gen dat het individu zich bevrijd heeft van allerlei knellen-

n

waarde van individuele vrijhe idsrechten. Legt men te veel

de, verouderde verbanden, 'mondig' is geworden en

n

nadruk op gemeenschap en op culturele zelfueschikking

krachtig het eigen leven in eigen hand heeft genomen. De

4

Li beraa l Reve il 4

169

-

vraag is echter, een vraag die onder meer de communita-

noodzaak van deze onderscheidingen wordt echter vol-

risten opwerpen, of de individualisering niet vooral een

gens Taylor onvoldoende erkend in een door relativisme

vergroting van de negatieve vrijheid vormt en weinig

en individualisering gekenmerkte cultuu r. Alle keuzen

heeft betekend voor de positieve vrijheid van het indivi-

worden van evenveel waarde geacht, met als gevolg dat

du. Sterker: de toeneming van de negatieve vrijheid heeft

alle opties hun significantie verliezen. De tegenwoordige

mogelijk de condities ondergraven die vervuld moeten

invulling van zelfverwerkelijking dreigt hiermee uit te

worden, wil het vermogen tot autonomie zich bij mensen

lopen op leegheid. In een cultuur, schrijft Taylor in zijn

kunnen ontwikkelen. En om dit vermogen tot autonomie

Sourees of the self, waarin uitsluitend 'zelfVerwerkelijking'

is het volgens velen uiteindelijk allemaal te doen.

belangrijk wordt geacht, blijft er niets over wat als een

Zo kunnen sociale verbanden weliswaar knellen,

verwerkelijking kan gelden.

maar tegelijkertijd zijn zij noodzakelijk wil het individu

Met andere woorden: de privé-ruimte die mensen

zijn talenten kunnen ontwikkelen. Bovendien definiëren

bevechten, is in onze tijd weliswaar groter en groter

wij ons door onze verbanden: deze zijn constituerend

geworden, maar tegelijkertijd ook steeds leger en ijler;

voor onze persoonlijkheid. Een mens zonder enige socia-

hun negatieve vrijheid is gegroeid, maar niet hun positieve

le relatie is iemand zonder identiteit. Verbanden kunnen

vrijheid om op een betekenisvolle wijze iets met deze

dus beslist uit de tijd geraken (het traditionele gezin, de

vrijheid te doen. De strijd om de vrijheid is, kortom,

hiërarchische kerk, de hiërarchische politieke partij),

voorlopig nog niet ten einde.

maar dat betekent geenszins dat mensen helemaal zonder kunnen: men zal er andere voor in de plaats moeten

LITERATUUR

scheppen.Volgens de communitaristen heeft het voortdu-

Anstadt, M., Scheuren in de heksenketel, Een historische

rend benadrukken van individualisering, van negatieve

schets van Joegoslavië en de Balkan, Amsterdam/

vrijheid, dit scheppen van noodzakelijke nieuwe verban-

Antwerpen, Contact, 1993.

den echter in de weg gestaan. De ontwikkeling van ons vermogen tot zelfbepaling is hierdoor belemmerd. Een andere vraag die de tegenwoordige 'individualisering' in het licht van de beide vrijheidsconcepties oproept, is onder meer geformuleerd door Taylor in The

Berlin, l., 'Two concepts of liberty', in: Four essays on liberty, Oxford, Oxford U.P., 1969. Berlin, 1., 'Does politica! theory still exist1', in: Concepts &

categories, Oxford, Oxford U.P., 1978. Berlin, I., 'The three strands in my life', jewish Quarterly.

ethics ofauthenticity (in het Nederlands verschenen onder de titel De malaise van de moderniteit).Volgens hem heeft

Berlin, I., 'On the pursuit of the ideal', in: The crooked tim-

het relativisme dat doorgaans met de individualisering en

ber of humanity. Chapters in the history of ideas,

de negatieve conceptie van vrijheid gepaard gaat, tot

Vol. 27, 1979.

London,John Murray, 1990.

gevolg dat mensen zichzelf niet langer op een betekenis-

Blokland, H.T., Wegen naar vrijheid. Autonomie, emancipatie

volle wijze kunnen definiëren. Een menselijke identiteit is

en cultuur in de westerse wereld, Amster dam, Boom,

immers opgebouwd uit, wat Taylor noemt, 'kwalitatieve onderscheidingen'. Door onze plaats in een morele ruimte vast te stellen, door te bepalen wat wij in het leven als

1995. Blokland, H.T., 'Inleiding', in: I. Berlin, Twee opvattingen van

vrijheid,Amsterdam, Boom, 1996.

belangrijk en onbelangrijk, en als goed en slecht, beschou-

Blokland, H.T., Publiek gezocht Essays over markt, politiek en

wen, geven wij antwoord op de vraag naar de eigen iden-

cultuur, Amsterdam, Boom, 1997. Blokland, H.T., Freedom and culture in the Western world,

titeit. Iemand die op geen enkele wijze kan aangeven wat hij belangrijk en 'goed' in het leven acht, lijdt aan geestelijke desoriëntatie en verwarring. Kwalitatieve onderscheidin-

London & New York,Routledge, 1997. Galipeau, C.J., lsaiah Berlin's liberalism, Oxford, Clarendon,

1994.

gen vormen dus een noodzakel ijk onderdeel van het

Gray,J., Berlin, London, Fontana Press, 1995.

kader waarin ons leven eenheid, zin en richting krijgt. De

Groenveld, K., G.A. van der List, e.a., Tussen vrijblijvendheid

170

Liberaal Reveil 4

..,..~

o

'

.. ....~.

I

I

-

--

-------------- -

1-

en paternalisme. Bespiegelingen over communitarisme, liberalisme en individualisering, Den Haag, Prof. Mr.B.M.

Dr. H.T Blokland is als KNAW-Fellow verbonden aan de Erosmus Universiteit Rotterdam. Zijn artikel is een bewerking

:n

Teldersstichting, 1995.

van een lezing die hij hield in de Balie in Amsterdam naar aanleiding van het verschijnen van het vijftigste deel van de Boom-klassiek reeks. Dit deel is een door de auteur ingeleide

lt

:e

:e n

g'

'"

:n

Taylor, Ch., Sourees of the self. The making of the modern identity, Cambridge (Australia), Cambridge University Press, 1989.

vertaling van Berlins 'Two concepts of liberty'.

Taylor, Ch., The ethics of authenticity, Cambridge (Mass.) and London, Harvard University Press, 1991 . Wempe, B., 'lsaiah Berlin', in: P.B. Cliteur, G.A. van der List (red.), Filosofen van het hedendaags liberalisme, Kampen, Kok Agora, 1990.

r;

:e 1,

y,

y, 1-

s, ie 1,

·n :/, 1,

d

4

Li ber a a l Revei l 4

171

I

REDELIJKHEID EN

ZEDELIJKHEID Bespreking van Stefan Dudink '

Deugdzaam liberalisme ..

I I

PATRICK VAN

Twee jaar geleden publiceerde de Teldersstichting het

om liberale deugden te vinden? Betekende het geschrift,

geschrift Tussen vrijblijvendheid en paternalisme.' Het bevat-

ook al viel het in te passen in een bepaalde liberale tradi-

te een pleidooi voor een herwaardering van een aantal

tie, dan toch een breuk met het Nederlandse liberalisme?

deugden in het liberale gedachtegoed. IJver, spaarzaam-

De auteurs wezen er in één nootje op dat het klas-

heid, het naleven van afspraken, verdraagzaamheid, en

sieke liberalisme waarop zij zich beriepen 'goed aansluit

hart voor de publieke zaak werden als de smeerolie van

bij de liberale traditie in Nederland': ook Thorbecke

de samenleving aangeprezen, en de overheid we·rd

dacht immers 'organisch'.' Zij hadden daarover wel wat

(mede) de taak toebedacht ervoor te zorgen dat die

uitvoeriger kunnen zijn.AI enkele jaren eerder had Henk

smeerolie in voldoende mate aanwezig was.

te Velde in een proefschrift laten zien dat rond de eeuw-

Nogal wat mensen schijnen de wenkbrauwen te hebben opgetrokken bij het lezen van dit geschrift. Zij meen-

liberalen (de liberalen van de rechterflank) bol stonden van noties als plichtsbesef en gemeenschapszin.• In een

zedenprekerij, van het aan anderen voorhouden hoe zij

recent proefschrift toont Stefan Dudink aan dat zulke

hun leven dienen in te richten. De reacties op het

noties evenzeer het denken op de linkerflank van het

geschrift varieerden dan ook van achterdochtige verba-

eind-negentiende-eeuwse

liberalisme

bepaalden.

Hij

zing over de 'draai' die de Nederlandse liberalen hier

brengt dit reeds treffend tot uitdrukking in de titel van

leken te gaan maken (toenmalig CDA-leider Heerma ver-

zijn boek: Deugdzaam liberalisme.

moedde dat er een marketing-strategie aan ten grondslag

De invalshoek die Dudink heeft gekozen om de soci-

lag2) tot woede (op een WO-partijraad) over zich liberaal

aal-liberalen in de periode 1870-190 I te beschrijven, is

noemende wetenschappers die het wezen van het libera-

een interessante. Gebruikelijk was dat - meestal door socialistisch gezinde auteurs - werd gewezen op het

Minstens zo opmerkelijk als alle opwinding was het

voorwerk dat de sociaal-liberalen hebben verricht bij de

(al tevoren opgestelde) verweer van de auteurs van

opbouw van een stelsel van sociale zekerheid. Dudink

Tussen vrijblijvendheid en paternalisme. De ontkenning dat

vindt dat het sociaal-liberalisme bij zo'n benadering ten

het benadrukken van de genoemde deugden onliberaal

onrechte naar voren komt als 'een gemankeerde voor-

zou zijn, werd ondersteund met een beroep op een aan-

ganger van de sociaal-democratie' (p. 78). Hij wil onder

tal buitenlandse vertegenwoordigers van het klassieke

de sociaal-liberale voorstellen en plannen kijken om de

liberalisme: Hu me, Smith, Constant, Tocqueville en Hayek.

morele basis daarvan bloot te leggen. Op die wijze wordt

Maar was het nu werkelijk nodig leentjebuur te spelen

meteen duidelijk dat het sociaal-liberalisme niet zozeer

172 I_

wisseling,de pennevruchten van tal van Nederlandse oud-

den dat liberalen zich tot dusver altijd verre hielden van

lisme te grabbel wilden gooien.

I

SCHIE

Liberaal Reveil 4

,..f-' '

·~I

I

-

als 'broer van .. .' maar reeds op zichzelf beschouwd een

-

---

-----~-

over het juiste karakter te beschikken.AI onder oud-liberalen was deze opvatting gemeengoed. Sociaal-liberalen

boeiende stroming is.

stelden echter dat juiste karakters niet zozeer werden

t

t

<

1

t

ij 1

s r t

< 1

r

DUBBELHEID

geboren maar konden worden gevormd. Hun ideaal om

Het sociaal-liberalisme kwam in de laatste decennia van

arbeiders tot zelfstandige individuen te maken, kon bij-

de negentiende eeuw op onder een generatie liberalen

voorbeeld verwezenlijkt worden als arbeiders gestimu-

die meenden dat de uitgangspunten van het oude libera-

leerd werden om 'karakter' te tonen. Dit streven kon lei-

lisme (uit de tijd van Thorbecke) niet volstonden om de

den tot een vergaande bemoeienis met het leven van de

vraagstukken van een moderne maatschappij, met haar

arbeiders. We zien dus het paradoxale verschijnsel dat

problemen rond industrialisering en nieuwe arbeidsver-

een forse dosis paternalisme werd ingezet om zelfstandi-

houdingen, op te lossen. Omdat de sociaal-liberalen

ge individuen te kweken. Een goed voorbeeld daarvan is

nadrukkelijk afstand namen van hun voorgangers (en

aan te treffen bij de in sociaal-liberale ogen voorbeeldige

omdat wetenschappers vaak het liefst iets nieuws en con-

ondernemer Van Marken (directeur van de Neder-

flicterends beschrijven) stond het sociaal-liberalisme tot

landsche Gist- & Spiritusfabriek te Delft). Hij zorgde goed

voor kort te boek als een stroming die nogal rigoureus

voor de arbeiders die bij hem in dienst waren (gaf hun

brak met verouderde denkbeelden die sinds Thorbecke

een behoorlijke pensioenregeling, sloot een ongevallen-

het liberalisme beheersten. Een van de aardige aspecten

verzekering voor hen af, et cetera), maar probeerde hen

van Dudinks proefschrift is dat het juist laat zien hoezeer

tevens spaarzin bij te brengen door deelname aan een

de morele veronderstellingen van

spaarregeling verplicht te stellen. Dit is typerend voor het

de oud-liberalen

voortleefden in het sociaal-liberalisme, zij het soms in

sociaal-liberalisme dat ervan uit ging dat mensen tot zelf-

'getransformeerde' vorm.

standigheid mochten worden gedwongen.

Het voortleven van de oude veronderstellingen in

Uiteindelijk kwam het er voor sociaal-liberalen op

combinatie met de nieuwe aspecten geeft aan het sociaal-

aan dat iemand zich in zijn leven door de rede liet leiden.

liberalisme een zekere dubbelheid. Zo gingen oud-libera-

Opnieuw, elke oud-liberaal kon dit onderschrijven. Maar

len ervan uit dat mensen zelf geheel verantwoordelijk

bij sociaal-liberalen had rationaliteit altijd een bijzondere

voor hun handelen zijn, en dus ook voor hun succes of

connotatie: het betekende bij hen sociale rationaliteit. Dat

hun falen . Sociaal-liberalen wezen er echter op dat de

wil zeggen dat het ging om een rationaliteit die niet alleen

mens niet alle factoren die zijn leven bepalen in de hand

het eigenbelang, maar ook dat van de gemeenschap dien-

heeft. Ook ongrijpbare maatschappelijke krachten oefe-

de. Redelijkheid sloot aldus altruïsme in zich; wie onvol-

nen invloed op iemands leven uit, en voorzover die een

doende altruïsme en opofferingsgezindheid bezat, was

individu aan het wankelen brengen behoort de staat een

volgens sociaal-liberalen geen redelijk wezen. Hoe ver dit

stut aan te reiken. Toch gingen sociaal-liberalen niet zover

kon gaan zien we bij de sociaal-liberale feministe Hélène

dat zij het individu als volledig sociaal bepaald zagen. In de

Mercier. Zij streed voor zelfverwerkelijking van de vrouw,

kern onttrok het individu zich aan de invloed van zijn

en meende dat die bereikt zou worden wanneer de (vol-

omgeving. Uiteindelijk mocht individueel falen nooit

gens haar bestaande) natuurlijke vrouwelijke neiging tot

geheel op het conto van 'de samenleving' of 'het kapitalis-

zelfopoffering zou worden beheerst en gericht op het

me' worden geschreven; er was wel degelijk een relatie

zich doelbewust geven aan de maatschappij zonder daar-

tussen succes en individuele verdienste. Sociale bepaald-

in zelf totaal op te gaan. Zelfopoffering als de ultieme zelf-

heid zou dan ook 'altijd met de geur van karakterzwakte

verwezenlijking! Heldere rechtlijnigheid kan het sociaal-

en toegeven aan verwerpelijke aanvechtingen omgeven

liberalisme zeker niet worden aangewreven.

blijven' (p. 41 ). In hoeverre iemand weerstand aan omgevingsfacto-

t

r

INSPANNING, VERDIENSTE EN

ren wist te bieden hing weer af van zijn karakter. Iemand

INKOMEN

met zelfstandigheid en doorzettingsvermogen toonde

Er zijn meer van dergelijke dubbelheden in het sociaal-

Lib era al Reve il 4

173

-

liberalisme die uit het boek naar voren komen. Maar ik

vormd dat het van iemands individuele verdienste zou

wil overstappen naar de sociaal-liberale nadruk op zelf-

afhangen of hij er warmpjes bij zat.

standigheid en individuele verdienste. Door aan deze

Een bijzondere benadering van het sociaal-liberalisme

typisch liberale noties vast te houden onderscheidden de

is te vinden bij Treub (die later in het kabinet-Cort van

sociaal-liberalen zich duidelijk van de sociaal-democraten.

der Linden als krachtdadig minister van Financiën zou

Sociaal-liberalen worden beschouwd als degenen die

optreden). Hij probeerde een sociaal-darwinistische

het liberalisme op het pad van staatsinterventie hebben

onderbouwing van het sociaal-liberalisme te geven. Dat is

gezet. Deugdzaam liberalisme ontkracht dit beeld niet,

opmerkelijk omdat sociaal-darwinisten doorgaan voor

maar laat wel zien dat sociaal-liberalen toch eerst andere

hardvochtige lieden die de rauwe strijd om het naakte

paden hebben trachten te bewandelen. Voor hervorming

bestaan in de natuur ten voorbeeld stellen aan de mense-

van de maatschappij rekenden ze in eerste instantie op

lijke maatschappij. Bij Treub had die strijd in de mensen-

krachten vanuit die maatschappij zelf. Een ideale vorm van

wereld echter een ander karakter: uit de concurrentie

een zelfregulerende sociaal-economische eenheid was de

tussen de verschillende samenlevingen, kwam volgens

coöperatie. Hoe mooi zou het niet zijn als arbeiders in

hem steeds die samenleving als winnaar naar voren die

een coöperatie op hun eigen krachten leerden vertrou-

het hoogste beschavingspeil had weten te bereiken. En

wen: zij zouden daar zelfstandige individuen van worden;

een hoog beschavingspeil viel af te meten aan de mate

spaarzaamheid, zelfbeheersing, vrijwillige samenwerking

waarin erfelijke aanleg en individuele verdienste tot hun

en inzicht in het algemeen belang zou hen als vanzelf

recht kwamen. Opnieuw zien we hier de sociaal-liberale

eigen worden; de harmonie tussen de verschillende klas-

dubbelheid: enerzijds vormt de strijd in de natuur het uit-

sen in de maatschappij zou erdoor worden bevorderd; en

gangspunt, maar anderzijds is van een 'gezonde strijd' pas

het kapitalistisch systeem zou recht overeind blijven.

sprake als mensen zich in zekere zin aan de natuur ont-

Maar hoezeer de sociaal-liberalen zich ook voor de coö-

worsteld hebben. Overigens heeft natuurlijk ook de com-

peratie hebben ingespannen, buiten de landbouw is ze in

binatie van 'aanleg' en 'verdienste' als basis voor de

Nederland nooit goed van de grond gekomen. Pas toen

'gezonde strijd' iets dubbels. Want is het iemands ver-

vanuit de maatschappij niet tot het ideaal kon worden

dienste als hij briljant is, of zelfs als hij een werkpaard is?

gekomen, wendden de sociaal-liberalen hun ogen naar de staat. Hoewel het sociaal-liberalisme in zekere zin het libe-

SOCIAAL-LIBERALISME ALS VOORLOPER VAN HET ' LINKS-

rale antwoord was op een zich industrialiserende samen-

LIBERALISME '?

leving met haar kenmerkende grootschaligheid, klampten

WD'ers (en sommige D66'ers) die zichzelf graag als

sociaal-liberalen zich feitelijk vast aan de geïdealiseerde

'links-liberaal' profileren, menen dat zij in een goede soci-

kleine kapitalist uit vroegere tijden. Zij zagen niet het

aal-liberale traditie staan. Als zij het boek van Dudink

groot-kapitaal als maatgevend, maar de middenstander

lezen, zullen ze zich echter wellicht wat minder gretig als

die door hard werken en sober leven tot welstand kwam.

de erfgenamen van de sociaal-liberalen aandienen. Aan

Zeer nadrukkelijk dienden de vruchten van het econo-

het sociaal-liberalisme zitten namelijk enkele aspecten

misch leven volgens sociaal-liberalen te belanden bij die-

vast waarvoor huidige 'links-liberalen' vast niet zouden

genen die ze verdiend hadden. Een man als Cort van der

willen tekenen.

Linden (die later- ten tijde van de Eerste Wereldoorlog-

Een aspect is het logisch gevolg van de overtuiging

de laatste liberale premier zou zijn) keek dan ook met

dat de mens pas vrij is, als hij een redelijk en zedelijk

afkeer naar een wereld waarin beursspeculatie of amuse-

leven leidt. De mens die ingaat op alle verlokkingen

ment (bijvoorbeeld het toneel, om van de prostitutie

wordt een slaaf van zijn door de omgeving geprikkelde

maar te zwijgen) veel geld konden opleveren. Nooit

passies. Iemand met karakter weet zich daarentegen te

mochten 'spel' en 'toeval' de economische verhoudingen

beheersen, en zet het leven naar zijn hand in plaats van

gaan bepalen. De maatschappij moest zo worden her-

geleefd te worden. Een sociaal-liberaal als Goeman

174

Liberaal Reveil 4

,.

>U

.n

!!:

•••

''

-

Borgesius was vanuit die achtergrond een verwoed

--

---

ADVI E S

bestrijder van drankzucht, die hij zag als de oorzaak van

Het doel van een boekrecensie is de lezer te helpen bij

zedeJijke verslapping. Wie alcoholist was toonde immers

de afweging of hij er verstandig aan doet een boek te

een gebrek aan zelfbeheersing, en hield op vrij man te

gaan lezen. Daarom besluit ik deze recensie met een

zijn. Volgens Goeman Borgesius moest de staat het

advies. Ter inleiding van het advies, geef ik een algemeen

drankgebruik aan banden leggen, want uiteindelijk was de

oordeel over het boek.

staat 'de school van het karakter der menschen' (p. I 02).

Het proefschrift van Dudink is zonder meer een aan-

Hoe men hier ook over moge denken, diegenen die van-

winst voor de geschiedschrijving over het Nederlandse

:e

daag de dag roepen dat het typisch (links-)liberaal is om

liberalisme. Het laat zien dat het denken in liberale kring

!-

drugsgebruik te legaliseren, staan in ieder geval voor wat

over de grote vraagstukken van de politiek, niet voorbe-

1-

betreft de sociaal-liberale traditie niet in hun recht.

houden is geweest aan de bekende buitenlandse klassie-

e

Een ander aspect - waar europarlementariërs die

kers. Ook in Nederland zijn coherente theorieën te vin-

IS

denken dat nationaal besef een enge rechtse afwijking is,

den, al moet men die wellicht uit verspreide artikelen in

e

lering uit zouden kunnen trekken - hangt nauw samen

diverse tijdschriften destilleren. Dudink heeft dit nu voor

n

met de wetenschappelijke redeneerwijze van de sociaal-

de periode 1870-190 I gedaan, en presenteert een ver-

e

liberalen. De sociaal-liberalen namen de oud-liberale

frissende kijk op het sociaal-liberalisme.

n

gedachte dat er onveranderlijke natuurwetten zijn waar-

De auteur heeft zich geconcentreerd op de theorie.

e s

e

s <

aan ook de menselijke maatschappij moet gehoorzamen,

De relatie met de praktijk beperkt zich tot zes pagina's.

op de korrel. In hun ogen gingen die wetten wel op voor

Dat is aan de magere kant. Zelf schrijft Dudink:'Nu is het

de dode dingen, maar niet voor samenlevingen bevolkt

in het algemeen weinig zinvol een dergelijk direct ver-

door mensen van vlees en bloed. Wie ervan uitgaat dat

band tussen politieke theorie en politieke praktijk te wil-

mensen aan onveranderlijke natuurwetten onderhevig

len zien' (p. 25 I). Heel juist, denk ik dan, maar de beschre-

zijn, schakelt de vrije wil uit. Wie wil weten hoe de vrije

ven sociaal-liberalen waren wèl merendeels vooraan-

wil in de maatschappij tot uitdrukking komt, dient ab-

staande politici, wat toch de vraag opwerpt naar de rele-

stracte kennis achter zich te laten en de werkelijkheid te

vantie van hun bespiegelingen voor de Haagse politiek.

bestuderen zoals die zich in de geschiedenis toont.

Om duidelijk te maken wat het kenmerkende van het

Sociaal-liberalen betoogden dan ook dat men altijd reke-

sociaal-liberalisme is, zet Dudink het naast het oud-libe-

ning zou moeten houden met de historische ontwikke-

ralisme. Onduidelijk is echter welk oud-liberalisme hij

lingsfase waarin een samenleving zich bevindt en met de

bedoelt. Zoals er een verscheidenheid aan sociaal-libera-

desbetreffende nationale eigenaardigheden. Beleid dat

le opvattingen is en er ook een zekere ontwikkeling in

voor de ene samenleving heilzaam was, kon dan ook voor

het sociaal-liberale denken valt te bespeuren, zo is het

een andere samenleving funest zijn. Een kosmopolitische,

verkeerd om ervan uit te gaan dat het oud-liberale den-

supranationale wereld zou alleen als gedachtenspinsel

ken stil stond. Een oud-liberaal anno 1900 dacht lang niet

kunnen bestaan; praktische politiek kon volgens sociaal-

altijd hetzelfde als Thorbecke en diens generatiegenoten

liberalen slechts in het kader van de nationale gemeen-

rond 1850.5

schap worden bedreven. Het is trouwens goed te bedenken dat de sociaal-

Dudink sluit zijn boek af met een hoofdstuk waarin hij het sociaal-liberalisme in Nederland vergelijkt met dat

liberale voorkeur voor de historische methode boven de

in Engeland. Daarbij raakt hij aan enkele interessante pun-

natuurwetenschappelijke, opmerkelijke 'coalities' te zien

ten, maar komt aan de uitwerking niet echt toe.Terwijl de

geeft. Die voorkeur plaatst de sociaal-liberalen zij aan zij

overige hoofdstukken van het boek te zamen een mooi

met de conservatieven, die ook het concrete boven het

afgerond geheel vormen, laat het laatste hoofdstuk de

abstracte prefereren. Daartegenover staan oud-liberalen

lezer dan toch nog achter met het gevoel dat het boek

en sociaal-democraten, die juist een voorkeur voor ab-

niet helemaal af is. Is hier misschien tijdgebrek in het spel

stracte, alomgeldende premissen delen.

geweest? En is het ook aan die factor toe te schrijven dat

Lib eraal Revei l 4

175

de literatuurlijst een aantal storende slordigheden bevat?

vóór 1940, Assen en Maastricht, 1993. Dit boek toonde

Ten slotte de vraag of u er verstandig aan doet om

overigens dat niet alleen Thorbecke maar ook veel ande-

het boek te lezen. Die vraag is niet met één antwoord af

re liberale kopstukken door het organisch denken waren

te doen. De beantwoording hangt namelijk van de lezer van deze recens ie af. Als u uw eerste stappen op het

beïnvloed. 4. Henk te Yelde, Gemeenschapszin en plichtsbesef.

gebied van de liberale geschiedschrijving en het liberale

Uberalisme en nationalisme in Nederland, 1870-19/8,

denken nog maar amper heeft gezet, dan kunt u het boek

Den Haag, 1992.

voorlopig nog maar beter laten liggen. Het boek van

5. Daarbij komt dat de Leidse hoogleraar Van der Ylugt.

Dudink veronderstelt namelijk de nodige voorkennis.

naar wie Dudink - in navolging van Henk te Velde - ver-

Wie die niet heeft zal al spoedig de weg in het liberale

wijst als oud-liberaal denker, niet erg representatief voor

bos kwijt raken. Dat valt Dudink overigens niet te verwij-

zijn stroming was. Weliswaar was Van der Vlugt later aan-

ten. Hij heeft immers geen handboek voor beginners

vankelijk actief in de in 1906 opgerichte (vaak als oud-

maar een dissertatie geschreven. Bent u daarentegen

liberaal bestempelde) Bond van Vrije Liberalen, maar daar

behoorlijk thu is in het liberale denken, dan zult u aan het

stapte hij al spoedig weer uit. Zijn streven een brug te

goed geschreven boek veel plezier beleven. Wie weet

slaan tussen liberalen en christelijk-historischen, en die

brengt het u tevens tot nieuwe inzichten.Ais u zo'n lezer

beide stromingen in een centrumpartij te verenigen, sloeg

bent, luidt mijn antwoord: doen.

bij mede-liberalen niet aan. DatVan derYiugt de bron van de moraal terugvoerde op God (zoals Dudink op p. 244

I. K. Groenveld, G.A. van der List e.a., Tussen vrijblijvendheid en paternalisme. Bespiegelingen over communitarisme,ll liberalisme en individualisering (geschrift 82 van de Prof.Mr.

aanhaalt), zou menig oud-liberaal hem niet nagezegd hebben.

B.M.Teldersstichting), Den Haag, 1995.

Stefan Dudink, Deugdzaam liberalisme. Sociaal-liberalisme in

2. E. Heerma in: Het debat over de moraal (uitgave van dag-

Nederland 18 70-190 I, Stichting beheer IISG, Amsterdam,

blad Trouw), augustus 1996, pp.65-69, p. 69.

1997, 304 pagina's, f 58,--.

3. In noot 23 op p. 58 werd verwezen naar: G.A. van der List en P.G.C. van Schie, VanThorbecke tot Telders. Hoofd-

personen uit de geschiedenis van het Nederlandse liberalisme\,

176

Drs. P.G.C. van Schie is historicus en wetenschappelijk medewerker van de Prof.Mr. B.M.Teldersstichting.

Liberaal Reveil 4 -

- -- - -

L

6

e

(:

'

•

•

I

I

_ _

--

----

L I BE RA AL RE VEI L is een uitgave van de Prof. Mr. B.M. Teldersstichting

n

f 3, t,

KERNREDACTIE

ABONNEMENTEN-ADMINISTRATIE

prof.dr. U. Rosenthal (voorzitter)

mw. M.P. Moene

prof.mr.dr. P.B. Cliteur

Postbus 192

mw. prof.dr. H.M. Dupuis

6700 AD Wageningen

1-

dr. K. Groenveld

telefoon: 0317-427655

1-

drs.J.F. Hoogervorst

fax: 0317-427022

dr.A.A.M. Kinneging

giro 240200 t.n.v. 'Stichting Liberaal Reveil '

dr. G.A. van der List (eindredacteur)

te Wagen ingen

ALGEMENE REDACTIE

ABONNEMENTEN

.e

e n

E.R.M. Balemans

De abonnementsprijs (6 nrs) bedraagt f 55,00 per jaar.

4

drs. D.J.D. Dees

Voor jongeren onder de 27 jaar

1-

drs. H.B. Eenhoorn

is de prijs

mw. J.H. Krijn en

Losse nummers kosten

f

30,00.

f

9,50.

drs. H.H.J. Labohm

Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij het

n

mw. drs. M. Molenaar

abonnement vóór I december bij de abonnementen-

1,

T.P. Monkhorst

administratie is opgezegd.

prof.mr. J.R. Schaafsma mr. drs. S.E. van Tuyll van Se rooskerken

TECHNISCHE VERWERKING

drs. M.Visser

mw. M. Günther

~-

4

prof. H.J.L.Vonhoff DRUK BESTUUR

Roeland Druk & De Ridder

mr.J.J. Nouwen (voorzitter) prof. dr. J.A.A. van Doorn

ONTWERP EN LAY - OUT

drs. L.M.L.H.A. Hermans

Th. van Delden

mw.W.P. Hubert-Hage mr. H.E. Koning

ADVE RTE NTI ETA RI EVEN

drs. P.J.H.M. Luijten (secretaris)

Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar

drs. M. Rutte REDACTIEADRES

De auteursrechten liggen bij de uitgever

Koninginnegracht 55a 25 14 AE 's-Gravenhage telefoon: 070-3631948; fax: 070-363 195 I

Liberaal Revei l 4

ISSN 0167-0883