Tastbaar verleden De Nieuwe Hollandse Waterlinie Deze bijdrage gaat in op het ontstaan, de geschiedenis en het huidige gebruik van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dwars door vijf provincies heen voert deze verdedigingslinie ook tegenwoordig nog langs restanten uit een ver verleden. Rondom de overgebleven vestingonderdelen in het landschap gebeurt nu van alles, reden om er in deze rubriek aandacht aan te besteden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is gebaseerd op een typisch Nederlands symbool: het water. Een vijand waar de Nederlandse bevolking eeuwenlang tegen streed, maar ook een bondgenoot waar het lang op kon vertrouwen. De Nederlanders zijn – onder aanvoering van kroonprins Willem Alexander – bijzonder kundig in het beheersen van het water, en het water dient daarnaast als bron van recreatie, plezier en genot. De Nieuwe Hollandse Waterlinie combineert deze beide aspecten van het moderne watergebruik. Holland en het water Voor het feitelijke begin van een verdedigingslinie moeten we terug naar de Middeleeuwen. Tegen de invallen van Noormannen worden in de 9de eeuw reeds vluchtheuvels opgeworpen, zogenaamde burgen. Binnen deze verhoogde en omheinde hel-
Afb. 1
Fort Honswijk in vogelvlucht.
Musea Het Muiderslot te Muiden en het Slot Loevestein te Poederooijen zijn als musea te bezoeken. Eveneens zeer de moeite waard is het Nederlands Vestingmuseum te Naarden. Gevestigd in bastion Turfpoort biedt het museum een overzicht van de rijke historie van de Vesting Naarden. Regelmatig vinden er op het buitenterrein van het museum schuttersdemonstraties plaats. lingen worden soms eenvoudige woonvoorzieningen geplaatst. Maar een echte bescherming tegen het geweld van de plunderaars bieden ze niet. In de 13de eeuw laat graaf Floris V tijdens zijn bewind een aantal dwangburchten bouwen om zijn graafschap Holland te beschermen. De stenen burchten worden opgericht op strategische plaatsen. Zo ontstaan in het Noorden onder andere het kasteel Radboud bij Medemblik en de burcht Middelburg bij Alkmaar. Zij zijn gericht tegen de opstandige Westfriezen die het gebied van Floris meerdere malen bedreigen. Een zelfde verdedigingsbolwerk langs een doorgaande route is het Muiderslot, dat Floris eveneens laat bouwen. In later tijden is het Muiderslot onderdeel geworden van een nieuwe belangrijke verdedigingslinie. Of eigenlijk van
Tastbaar verleden
twee verdedigingslinies; om precies te zijn zowel van de Stelling van Amsterdam als van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Als een verbindingspunt tussen de twee linies vormt het slot – samen met de Vesting Naarden – een combinatie van oud en nieuw. Er zijn talloze gebeurtenissen met ‘wassend water’ de geschiedenisboekjes ingegaan. Bekend zijn de vele natuurlijke overstromingen in de Middeleeuwen, waarvan de St. Elisabethsvloed uit 1421 zo hevig is dat zij het ontstaan van de Biesbosch teweegbrengt. Maar er zijn ook andere oorzaken van overstromingen. De natuur wordt dan een handje geholpen: aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog vallen enige Hollandse steden in handen van de Spanjaarden, meestal na een lange belegering. Bij het beleg van Alkmaar (1573) en Leiden (1574) bewijst het water de bevolking nu goede diensten als natuurlijke barrière. Is het bij Alkmaar de dreiging van het onderwater zetten van het omringende gebied, bij Leiden worden de Spaanse belegeraars letterlijk weggespoeld door de plotselinge komst van het water. Met in het kielzog de strijdlustige Geuzen. Eerder hebben zij ook Den Briel op de Spanjaarden terugveroverd door offensief gebruik te maken van het alom aanwezige water. Het ontstaan van de Hollandse Waterlinie Bovengenoemde ervaringen brengt de inwoners van de Lage Landen tot het besef dat het water als een belangrijke natuurlijke bondgenoot kan worden ingezet. Een systeem wordt opgezet om een groot gebied geleidelijk onder water te kunnen zetten. Technisch vernuft zorgt ervoor dat de lijn Muiden-Gorinchem binnen drie weken geïnundeerd kan worden. Enige steden worden verstevigd of als vestingstad gebouwd. Deze vestingwerken spreken tot de verbeelding van velen. Een beroemde grondlegger van de vestingbouw is de 17de-eeuwse Menno, baron van Coehoorn (16411704). Hij schrijft het boek Nieuwe vestingbouw op een natte of lage horizont dat als een standaardwerk geldt voor het bouwen van vestingwerken. Zijn aanbevelingen en organisatorische kwaliteiten worden tot ver over de nationale grenzen erkend. In de directe omgeving van het Muiderslot is een eerste restant van zo’n verdedigingswerk uit de Hollandse Waterlinie te vinden: de vesting Muiden. In het dorp Muiden zelf is de sluis een aanvoer voor het water dat binnen de linie over een hoogteverschil moet worden getransporteerd. Een ingenieus systeem van sluizen zorgt ervoor dat de
57
wateraanvoer geleidelijk verloopt. Het te overbruggen hoogteverschil tussen Muiden en Gorinchem is soms wel twee meter. Een laag water van ongeveer 40 cm bedekt het terrein, waarbij onder het water diverse hindernissen zijn aangebracht. Greppels, obstakels en speciaal aangelegde forten maken de doortocht van de linie tot een hels karwei. Paarden en voertuigen blijven steken, en boten kunnen door hun diepgang niet ingezet worden. Eveneens in het noorden van de linie treffen we het vestingbolwerk Naarden. Met zijn unieke dubbele rij grachten vervult de vesting een strategische rol in de linie. Het fort Ronduit is als een uitvalsbasis later aan de zijkant van de vesting aangebouwd, met een directe verbindingsweg naar Naarden. De muren van de vesting zijn met aarden wallen aan het zicht onttrokken en op de stervormige bastions staan diverse soorten afweerschut op de hellingen. De waterlinie lijkt een beproefd verdedigingsmiddel van formaat. In het rampjaar 1672 wordt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden bedreigd door vooral Franse invallers. Er is dan niet meer zoals honderd jaar eerder sprake van apart verstevigde steden. Het gebied vormt nu een verdedigingslinie. De Oude Hollandse Waterlinie is een aaneengesloten traject van fortificaties en andere versterkingen. De doorgangen in de linie – zogeheten accessen – zoals stroomruggen van rivieren, maar vooral dijken, wegen en later ook spoorlijnen, doorkruisen de inundatievlakten. En juist op die punten zijn forten aangelegd om een vijand de doorgang te beletten. De Oude Hollandse Waterlinie laat de stad Utrecht nog onbeschermd. Hierdoor kunnen de Franse troepen Utrecht in 1672 vrij eenvoudig veroveren. Maar dan stuiten de Fransen op het water. Zij weten de gedegen linie niet te doorbreken, waardoor de huidige provincies Noord- en ZuidHolland een bezetting bespaard bleef. In het conflict van 1795, tussen de Republiek en Frankrijk, lukt het de Fransen wél deze gebieden te bezetten, omdat de grote rivieren en delen van de geïnundeerde linie dichtgevroren zijn als gevolg van de zeer strenge vorst. In deze ‘winter van weleer’ veranderde het water aldus van bondgenoot tot vijand. Overigens wordt het ijs in de winter van 1939/1940 tijdens de mobilisatie nog als een mogelijke bondgenoot gezien. De Nederlandse militairen verplaatsen zich vaardig en snel op de schaats over het ijs, en men werpt zogeheten ijsbarricaden op bij de oefeningen. Zoals bekend
58
Tastbaar verleden
komt de Duitse invasie pas in mei en wordt de verdedigingslinie in de ‘Blitzkrieg’ overlopen. Onder invloed van de Franse keizer Napoleon I wordt bij de aanvang van de 19de eeuw door de Franse bezetter besloten tot de aanleg van een vernieuwde waterlinie. Met deze bijzondere taak wordt de directeur van de Hollandse Fortificatiën en later minister van Oorlog C.R.T. Krayenhoff belast. Hij is een vurig voorstander van het integreren van de stad Utrecht in de linie. De Fransen voelen hier niets voor. Pas na de nederlaag van de Fransen wordt de mening van Krayenhoff gedeeld. Koning Willem I besluit in 1815 Utrecht binnen de waterlinie te brengen. In enige jaren tijd worden er rond Utrecht enige verdedigingswerken aangelegd. De Utrechtse forten en inundatiewerken zijn een belangrijke schakel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daarom wordt deze ook wel de Utrechtse Waterlinie genoemd. De forten De Klop, De Gagel, Blauwkapel, De Bilt, Vossegat, de Vier Lunetten op de Houtense Vlakte en het fort Jutphaas gaan er deel van uitmaken. Vestingstadjes als Woerden, Oudewater en Nieuwpoort verliezen hun functie binnen de linie. Als de draagwijdte van het aanvalsgeschut halverwege de 19de eeuw snel toeneemt, blijken de forten te dicht bij Utrecht liggen. Vanaf 1867 wordt daarom een tweede linie van forten bij Utrecht aangelegd, zoals de forten Vechten
Afb. 2
en Rijnauwen. In het reduit van fort Rijnauwen zijn de flankbatterijen opgesteld. Een aantal stukken geschut wordt diep binnen bomvrije ruimten geplaatst om als laatste verdedigingsmiddel te dienen. Het reduit is als zelfstandig verdedigingswerk midden in het fort gesitueerd, om bij een aanval tot de laatste man verdedigd te kunnen worden. De voortdurende bewapeningswedloop De Frans-Duitse oorlog van 1870-1871, en het gebruik daarin van modern, krachtig geschut, leidt tot bezorgdheid bij de regering om de eigen zwakke verdediging. Dit leidt tot de Wet tot regeling en voltooiing van het vestingstelsel (Vestingwet) van 1874. Naast een bepaling over een te realiseren Stelling van Amsterdam wordt in deze wet vastgelegd dat een aantal verdedigingswerken verbeterd, afgestoten of nieuw gebouwd zal worden. Een ander feit waar de Nederlandse regering regelmatig mee wordt geconfronteerd is dat het onder water zetten van grote gebieden de nodige overlast voor de bewoners veroorzaakt. Landbouwers raken een aanzienlijk deel van hun inkomsten kwijt. Het water brengt daarnaast veel schade toe aan woningen en bezittingen. In de 18de eeuw verzet de bevolking zich hevig tegen het inunderen. De boeren beletten het doorsteken van de dijken en de water-
Fort bij Rijnauwen. Front van de bomvrije kazerne.
Tastbaar verleden
schappen weigeren bij voorbeeld een sluis open te zetten. Met enige militaire dwang wordt dit verzet opgeheven. Maar het zal nog tot 1896 duren voor er een Inundatiewet wordt ingevoerd. In deze wet wordt het stellen van inundaties, de beschadiging van particuliere eigendommen en de schadevergoeding daarvan geregeld. De bewapeningswedloop zorgt met steeds nieuwe uitvindingen (verdragend geschut, de brisantgranaat) ervoor dat de verdedigingslinie bij oplevering alweer verouderd is. Dit principe is overigens niet nieuw, bij iedere nieuwe aanvalstechniek zal de verdediging moeten worden aangepast. Al in 1870 bij het conflict tussen Duitsland en Frankrijk wordt bij de mobilisatie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie duidelijk dat de pas aangelegde linie niet meer aan de eisen van de tijd voldoet. Versteviging van de verblijven van de militairen en de aanleg van bomvrije ruimten zijn maatregelen om het dreigende gevaar weerstand te kunnen bieden. Maar in 1914, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, blijkt opnieuw dat de Nederlandse regering haar verdedigingsstrategieën moet aanpassen aan de nieuwe methoden van oorlogvoering. Wegens geldgebrek duurt het tot de jaren dertig voor er aan de linie wordt gewerkt. Tijdens het uitvoeren van de aanpassingen breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Wanneer Hitlers troepen ook Nederland binnenvallen, is de Nieuwe Hollandse Waterlinie volkomen nutteloos. Duitse paratroepen worden over de linie heen gedropt en Recreatie De Nieuwe Hollandse Waterlinie leent zich uitstekend voor recreatiemogelijkheden. Het nodigt uit tot urenlang wandelen, varen en fietsen. Een aanrader is de uitgezette Waterlinieroute van het Muiderslot tot Fort Asperen nabij Gorinchem. Deze voert langs rustig natuurgebied, waterhuishoudkundige elementen en stoere bouwwerken. Voor meer informatie kunt u terecht bij de VVV-kantoren in het gebied. Het Fort bij Vechten heeft tegenwoordig veel te bieden als locatie voor bruiloften en feestpartijen. Op afspraak worden rondleidingen gegeven door een fortgids. Ook zijn er een speciale training ‘Algemene Fortvaardigheden’ en speciale kinderactiviteiten: een ‘Leerzame Ontdekkingstocht’ die geschikt is voor kinderen van acht tot tien jaar. En kinderen kunnen in het Fort ‘Levend Stratego’ spelen, gebaseerd op het gelijknamige bordspel.
59
kunnen de linie in de rug aanvallen. De laatste keer dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie ter verdediging van ons land wordt ingezet, is dus geen succes. Net als 145 jaar eerder kan ook deze keer de vijand niet worden tegengehouden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt na de Tweede Wereldoorlog niet meer vernieuwd en al snel raken de forten in verval. Sommige onderdelen van de linie worden gesloopt, andere krijgen een nieuwe publieke functie. Vooral de grote bomvrije ruimten kunnen vrij eenvoudig worden getransformeerd tot gebruiksruimten, bijvoorbeeld als kantoor. In de 20ste eeuw zorgt het water nog regelmatig voor rampen van grote omvang. Natuurlijk de watersnoodramp in Zeeland in 1953, maar ook de vele overstromingen van de Zuiderzee, en het buiten de oevers treden van de rivieren Maas en Waal in 1993 en 1995 moeten hier genoemd worden. Gelukkig zijn er inmiddels grote waterstaatbouwkundige maatregelen genomen om de dreiging van het water tegen te gaan (respectievelijk de Deltawerken, de Afsluitdijk, en aanpassingen aan de dijken langs de grote rivieren). Een nieuwe toekomst voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie Als bufferzone tussen de drukke Randstad en het nog vrij rustige oosten van ons land heeft de Nieuwe Hollandse Waterlinie heden ten dage een cultuurhistorische positie van belang. Door F.B. Hotz zijn de in verval geraakte oude forten wel eens als ‘dode weermiddelen’ getypeerd. De overwoekerde ruïnes van de eens trotse gebouwen, de stank uit de verwaarloosde grachten en het gevaar van vallende bakstenen ontlokten deze weinig flatteuze bewoordingen aan de auteur. Deze historische en literaire omschrijving mag tegenwoordig gelukkig weer ter discussie gesteld worden. Binnen de notie van de cultuurhistorie staat de landschapsarchitectuur volop in de belangstelling. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is daarbinnen niet dood, maar juist springlevend. De al dan niet gehavende of vervallen verdedigingswerken behoren tot het nationale culturele erfgoed. Diverse instanties zijn betrokken bij het behoud van het unieke karakter van de linie. Enige onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn daartoe inmiddels als natuurreservaat ingericht, en daardoor niet toegankelijk voor publiek. Maar er zijn ook forten waar volop activiteiten worden georganiseerd voor bezoekers, en diverse gebieden zijn opengesteld
60
Tastbaar verleden
middels wandel- en fietsroutes. Van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn in totaal 54 forten over. Bij de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is reeds gekeken naar de zogenaamde Engelse landschapsarchitectuur. De forten zijn in het landschap geïntegreerd. Er zijn aarden wallen aangelegd, die tevens ter versteviging dienen. Op andere plaatsen zijn de forten deel uit gaan maken van bestaande dijken of bomenrijen. Ze zijn een gezichtsbepalend onderdeel van ons landschap en nog relatief ongeschonden. Een aantal forten heeft een andere bestemming gekregen, en een aantal verdedigingswerken heeft de tand des tijds niet doorstaan. De landkaart van het voormalige graafschap Holland heeft in de loop der eeuwen de nodige veranderingen ondergaan. Bedijkingen, overstromingen, inpolderingen en de aanleg van meerdere kanalen hebben daar een belangrijke rol in gespeeld. In de provinciale infrastructuur dient het water voor de aan- en doorvoer van vele producten, maar het is ook bestemd als drinkwater, voor recreatie en voor uitingen van kunst en cultuur. Zo kent het Fort bij Asperen al jarenlang een traditie van kunstmanifestaties rondom het thema water, zoals ‘Waterproof’ in 2001.
Kunst Stichting Fort Asperen heeft in de zomer van 2001 een groep internationale kunstenaars uitgenodigd om de Nieuwe Hollandse Waterlinie als bijzondere plek in de ver beelding en ervaring van het publiek opnieuw tot leven te wekken. Vanuit diverse disciplines, zoals beeldende kunst, (mode)vormgeving, muziek, theater, landschapsarchitectuur, zijn ze gevraagd om een hotelkamer in te richten, een publieksruimte voor hotelgasten te maken of een plan te bedenken om de linie zichtbaar te maken voor het publiek. Met de manifestatie ‘Waterproof’ heeft de Stichting Fort Asperen een eigen bijdrage geleverd aan het onderzoek naar de toekomstige betekenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit om de belevingswaarde van de linie te versterken als cultureel erfgoed, als maatschappelijk fenomeen, als ruimtelijke constructie in het landschap, en als buffer tegen de opdringende verstedelijking.
Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie De eerdergenoemde Stelling van Amsterdam staat op de Werelderfgoed-lijst van de UNESCO, net als enige andere unieke gebieden en monumenten in Nederland. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is voorgedragen om eveneens op deze lijst te worden geplaatst. Het is als één van de nationale projecten aangewezen. Door het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV) is een projectorganisatie opgericht, dat de uitvoering van het project ondersteunt. Natuur, milieu en (militair) erfgoed zijn elementen in het project die een nauwe samenwerking tussen vele organisaties vereist. Het behouden en bij het publiek bekendmaken van dit in enkele bewogen eeuwen tot ontwikkeling gekomen landschap is de voornaamste doelstelling van alle betrokken partijen. Patrick Vlegels
Afb. 3
Fort Edam in vogelvlucht.
De informatie voor deze bijdrage is afkomstig uit: H. Brand en J. Brand (red.), De Hollandse Waterlinie (Utrecht/Antwerpen 1986) en uit G. Knoppert, De forten rond Utrecht. Verdedigingswerken in de Nieuwe Hollandse Waterlinie (Utrecht 1983). Daarnaast is via het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie te Utrecht meer informatie in te winnen over de toegankelijkheid van de vestingwerken. Raadpleeg voor fietsroutes en informatie over enige specifieke forten hun website: www.hollandsewaterlinie.nl. Op 25 april 2002 presenteert staatssecretaris Faber van LNV het eerste linieperspectief, de ruimtelijke plannen voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Tastbaar verleden
Afb. 4
61
Oefening veldartillerie in inundatiegebied tijdens de mobilisatie in 1939-1940.
Oproep Historisch Tijdschrift Holland publiceert artikelen over allerlei onderwerpen uit de geschiedenis van het huidige Noord- en Zuid-Holland. De redactie streeft ernaar de verschillende tijdvakken en uiteenlopende vakgebieden aan bod te laten komen. De redactie wil hierbij lezers oproepen om bijdragen in te zenden voor de komende jaargangen. Belangrijke voorwaarden voor plaatsing in het tijdschrift zijn dat een artikel is gebaseerd op eigen onderzoek en verbanden legt met de voor het onderwerp relevante literatuur. Het artikel dient lezenswaardig te zijn voor een breed publiek. Niet in aanmerking voor publicatie komen zeer specialistische bijdragen die moeilijk toegankelijk zijn voor niet-vakgenoten en bijdragen die het strikt lokale belang niet overstijgen. Nadere informatie en richtlijnen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactiesecretaris M.J.M. Damen (adres: zie colofon) of op de website www.verenigingholland.nl.
