THEMA HUISSTIJL Reader behorende bij het onderdeel Vormgeving Auteur: T. Fleumer, 2004 Instituut voor Communic atie & Media Ha nz ehogeschool Groningen
3 Inleiding K leur, vorm & let ter beschrijf t een a a nta l vormgevingbeginselen. Om producten goed te kunnen vormgeven is ba siskennis nodig va n hoe bijvoorbeeld k leuren op el k a a r rea geren en leesba a rheid en het beeld dat combinaties va n vormen, k leuren en let ters oproepen bij de gebruikers va n het product. De z e reader begint bij de te volgen stappen in het proces va n vormgeven, beschrijf t ver volgens een a a nta l t heoretische a specten en eindig t met wat specif ieke voor het t hema huisstijl releva nte a a ndachtspunten. De z e reader is geprint in z wa r t-wit om de kosten te dru k ken. Op BB is de ze reader ook te vinden a ls PDF (Por table Document Format) in Fu l l- Colour.
5 Proces van vormgeven Geen en kel product komt “zoma a r” to sta nd, doorga a ns is da a r een uitgebebreid proces voora f a a n gega a n va n a na lyseren, ont werpen en testen. Soms zijn producten wel “zoma a r” onsta a n, en dat is da n va a k te merken. Dergelijke producten zien er niet a l leen vreselijk uit, ma a r blijken ook niet “ bruikba a r” te zijn. Veel websites bijvoorbeeld die nog a ltijd op het web te vinden zijn, zijn gema a kt door hobby isten. Nu is dat op zich helema a l niet erg, het is natuurlijk ma a r net wat je met je website w ilt bereiken en hoe je wilt overkomen.
Voor persoon lijke websites (de echte “ homepa ges” ) is dat va a k a f ha nkelijk va n de kennis va n de technieken. Voor professionele websites k a n dat natuurlijk niet. E en bedrijf w il op een bepa a lde ma nier overkomen en wil ook iets bereiken bij de be zoekers va n zo’n website, bijvoorbeeld de be zoeker over tuigen va n de wa a rde va n hun product. Da a rom is het bela ngrijk eerst goed te a na lyseren wat precies dat doel is, of misschien zijn er wel meer doelen. Da a rna a st wordt er voor een product a ltijd voor een specif ieke gebruiker ont worpen. E en website, of een folder richt zich op die groep gebruikers, wat da n in communic atietermen doelgroep heet. E enma a l in k a a r t gebracht worden er verschil lende ideeen bedacht over hoe het product eruit moet komen te zien, wa a rna het beste idee wordt uitge werkt. A ls dat idee a a nsluit bij een selectie uit de doelgroep, wordt het idee verder uitge werkt tot een eindproduct. Voordat er een product gema a kt is, worden er dus a ltijd een a a nta l fa sen of stappen doorlopen: • De a na lyse • Het ont werp • De productie
6 DE ANALYSE In de z e fa se wordt a l leen het volgende onder zocht: • De opdracht • Het doel va n het product • Voor w ie het product bedoeld is • Wel ke informatie verspreid wordt • Op wel ke w ijz e de informatie verspreid wordt • Eisen a a n het product • wel ke activiteiten moeten uitgevoerd worden en door wie
Praktijk Op een ontwerpstudio komt een opdracht binnen en wordt aan een bepaalde ontwerper voorgelegd . De ontwerper leest de opdracht , stelt eventueel vragen op die bij hem opkomen en gaat met de opdrachtgever praten om de eisen en wensen duidelijk te krijgen . In het overleg worden de mogelijkheden besproken die met de huidige technieken realiseerbaar zijn . Na de bespreking wordt er gewerkt aan een plan van aanpak, waarin de ontwerper zijn visie op de opdracht omschrijf t en de eisen , het doel , de doelg roep, het medium , de centrale boodschap en de globale inhoud (bijvoorbeeld tekst en af beeldingen) vaststelt en een planning maakt .
Centrale vragen Je begint dus in de z e fa se met het stel len va n vra gen a a n je zelf en a a n je client. Bela ngrijk zijn: • Wel k probleem moet opgelost worden ? • Wa a rom is te ont werpen product nod ig ? • Wat is het doel ( bijvoorbeeld: informatie over het bedrijf verspreiden, ta a kondersteuning, verkopen va n een product) • Met w ie moet het communiceren ? (= de doel- /gebruikersgroep) • Wat w il je dat de doel- gebr uikersgroep a a n informatie met zich meeneemt (= de bood schap)? • Wat is de tek stuele en visuele in houd ? Wie is vera nt woordelijk voor het a a nleveren va n d ie in houd (moet je z elf a l het beeld materia a l ver z a melen, of k rijg je a l les va n de opdrachtgever) • Hoe k a n de informatie het meest ef fectief gecommuniceerd (overgebracht) worden ? • Hoe k a n d ie informatie goed en over zichtelijk worden ingedeeld, wel ke “ hoofd stu k ken” zijn er te ma ken ? Wel ke informatie is echt bela ngrijk voor het doel ? • A a n wel ke eisen moet het product voldoen ? • Wa nneer worden de verschil lende stadia a fgerond ? (wa nneer is het concept a f, wa nneer een werkend protot y pe, en het eindproduct) De z e fa se wordt a l ondersteund door veel schetsen en ideeen op papier.
7 Ta k en Schematisch kun je het zo voorstel len: in de a na lysefa se stel je va st wat het doel, de bood schap en de in houd moet zijn. In de ont werpfa se bepa a l je de uiteindelijke vorm. A l les is a fgestemd op a a n de ene k a nt de wensen en mogelijkheden va n het bedrijf en a a n de a ndere k a nt de wensen en mogelijk heden va n de gebr uiker. In de z e fa se voer je dus de volgende ta ken uit: • Praten met de opdrachtgever • Bea nt woorden va n de centra le vra gen en ver werken in het P vA (pla n va n a a npa k) en P vE (progra mma va n eisen) - onder zoeken va n de doelgroep en wel ke producten er da a r voor a l ont wikkeld zijn. Voor- en tegenk ritieken, k ritieken over vorm, k leur, sfeer, etc. - uit voeren va n een doela na lyse - g loba le content beschrijven en wie er vera nt woordelijk voor is - centra le bood schap omschrijven - ta a k /rolverdeling ma ken - opstel len va n eisen
Producten De producten d ie de ze fa se oplever t zijn: • Pla n va n a a npa k, met da a rin: - debrief ing (eigen interpretatie va n de opdracht na a r de opdrachtgever (de opdracht va n de k la nt a a n het ont werpbureau heet ook wel “ brief ing” ). Hierin omschrijf je hoe jij zelf a ls ont werper (ont werpbureau) de opdracht ziet, a a n de ha nd va n het overleg met de opdrachtgever en de opdracht die je va n hem /ha a r hebt gek regen. Ook worden er a l ideeen beschreven over de uit voering er va n - het probleem en doel va n het product - doelgroepomschrijving - bood schapomschrijving - beschrijving va n de content en wie er vera nt woordelijk voor is - ideeen over de inzet va n de verschil lende media (f lyer, adver tentie, etc.) - uitgebreide pla nning, wa a rin de verschil lende te onderscheiden stappen op een tijd lijn ge zet worden, met de vera nt woordelijke en de uit voerder ( ben je dat z elf, of iema nd a nders va n het buro, of zelfs een a nder buro ?) • Progra mma va n eisen: - Je ma a k t alvast een a ant al globale randvoor wa arden over wa ar het product a an moet voldoen en b.v. hoe het verspreid wordt. Wordt het een CD -rom die zich zelf inst alleer t op de PC van de gebr ui ker of wordt een f lyer? Wie verspreidt die dan? Moet het a ansluiten bij reeds best a ande vor mgevi ngsuitingen? Deze eisen hebben gevolgen voor de vor mgeving en de mediamix die je voor de producten ga at k iezen.
Tips • K ijk veel ter ug na a r je werk, la at het a a n a nderen zien (ref lex ie). • Den k na over een meta foor
8 • Gebr uik verschil lende voor-schet sen om de creatieve geest op ga ng te brengen. Geen uitge werkte schet sen ma a r concepten om de ideeën va st te leg gen (een stu k of 0 va riaties). • Hoe genereer je in kor te tijd veel ideeën ? Teken op grote vel len papier, teken met pot lood, teken met lef, let nog niet op deta ils met schetsen. Begin met vla k ken, composities, steed s verder uit werken. K ijk om je heen, bedenk meta foren voor het ont werp, loop door de stad en zoek na a r voorbeelden uit de doelgroep.
HET ONT WERP In de a na lysefa se heb je a l een beeld geschetst over hoe je de opdracht ga at uitvoeren. In de z e fa se ga je verder met ideeen te ont wik kelen voor de vormgeving va n het product, en ook voor de verspreiding er va n. Houd contsta nt de doelgroep en het doel in de gaten. L ost je idee het probleem wel op ? Spreekt het de doelgroep wel a a n ? Hoe bereik je de doelgroep het beste ? Wel ke k leuren pa ssen da a rbij ? En wel ke vormen ? Wat moet het uitstra len ? K lopt a l les bij el k a a r; wordt het een consistent geheel ? Ont werpen is dus ook veel onder zoek doen en vra gen stel len. Om a a n ideeen te komen kun je op zoek ga a n na a r besta a nd materia a l; wat de doelgroep koopt bijvoorbeeld ( bladen, specif ieke gadget s, interesses). Wil je weten of je op de goede weg zit, da n kun je a ltijd iema nd opzoeken uit de doelgroep om het uit te testen. Beden k ook cont sta nt dat je ont werp de doelgroep moet a a nspreken, en niet in eerste insta ntie je z elf ! In de z e fa se wordt er dus voor het eerst na gedacht over het beeld. A l le ont werpen voor het eindproduct worden geschet st. Protot y pes besta a n in de ze fa se slechts uit schet sen en simpel beeld materia a l.
Praktijk Als alles rond de opdracht duidelijk is, gaat de ontwerper ideeën ontwikkelen , gepaard met veel schetsen , ref lecteren , en uiteindelijk het maken van een aantal (2 á 3) concepten (een presenteerbare schets), welke aan de opdrachtgever voorgelegd worden . In die bespreking met de opdrachtgever worden de eisen en wensen opnieuw besproken aan de hand van de concepten en de ontwerper verantwoordt en beargumenteert de concepten .
Te b e a n t w o o r d e n v r a g e n • Wat zijn je d irecte a ssociaties met het onder werp wa a r de website over ga at? Ma a k gebr uik va n de technieken geleerd bij AV-22 • Wat moet het uit stra len ? Wat moet de sfeer zijn ? • Wel ke vormgeving pa st bij het bedrijf, doelgroep en bij de ont werper? • Wat moet de eerste indr u k zijn ? Z org er voor dat het direct duidelijk is wat de gebr uiker k a n ver wachten • Hoe vindt de interactie met de gebr uiker pla ats ? • Etc. !
9 Ta k en • ont w ik kelen va n een ideeen, bra instormen, onder zoeken (va n doelgroep en product) • ideeën uit werken, veel schetsen en ref lecteren • 2 á 3 concepten ma ken • eventuele w ijzigingen voor media mi x bepa len • st yleg uide opz et ten • e opz et voor a rg umentatie en motivatie • e doelgroeptest s • overleg gen met opdrachtgever, ev tueel bijstel len P vA en P vE
Produkten De producten d ie de ze fa se oplever t zijn: • schet sen en concepten • ge w ijzigde P vA en P vE • A rg u mentatie en motivatie
DE PRODUCTIE Na het overleg met de opdrachtgever over de concepten wordt er één verder uitge werkt tot een deta ilont werp. Het k a n zijn dat de vorige fa sen een a a nta l keren zijn doorlopen, a f ha ngkelijk va n de complex iteit va n de opdracht. Het goede beeld- ( geluid-, video-, en a nimatie) en fotomateria a l wordt gema a kt, a a ngepa st en ver werkt. Pa s in de z e fa se wordt er da adwerkelijk a a n de eindproducten ont wik keld. Materia a l dat in de vorige fa se is geschetst, wordt hier verder uitge werkt om uiteindelijk met behu lp va n de ont wik keltools ver werkt te worden tot de eindproducten. Z elfs in de z e fa se k a n er nog veel vera nderen. Je komt op nieuwe ideeen voor de deta il lering, weer schetsen ma ken, uit werken. Totdat de opdrachtgever tevreden is over het eindresu lta at. Ook tijdens het uit werken wordt veel op papier geschet st, omdat de ver ta ling va n een (uitge werkte) schets na a r bijvoorbeeld een beeld scherm bijna a ltijd problemen geef t. A ls a l le ont werpen eenma a l goed op de computer zijn uitge werkt, moeten de eindproducten gerea liseerd worden, bijvoorbeeld gedru kt (inclusief nabe werk ingen a ls brocheren, la mineren, etc.) of op CD ge zet worden. Het is goed om a a n het begin va n de productiefa se (dus ver vóór je ont werpen vol ledig op de computer zijn uitge werkt) a l met dru k kers en a ndere producten te praten over de verschil lende (on)mogelijk heden. Va a k heb je zelfs a l overleg gehad in de a na lysefa se, omdat de opdrachtgever va a k gelijk een prijs wil weten va n de dru k kosten en dergelijke. Met de dru k kers worden ook a fspra ken gema a kt over hoe het materia a l a a n te leveren ( bijvoorbeeld a ls InDesign document, of a ls cPDF).
Praktijk Na het gesprek met de opdrachtgever over de concepten wordt er een def initief ontwerpvoorstel gemaakt , waarin de opmerkingen van de opdrachtgever verwerkt zijn . Dit def initieve ontwerpvoorstel is veel gedetailleerder dan een concept . In deze
0 fase worden alle details vastgelegd , zoals de corps en interliniering van de tekst , het beeldmateriaal , de e xacte kleuren , etc.
Ta k en • k ie z en va n een concept, de puntjes op de i zet ten; deta iluit werk ing va n het concept • dr u k k la a r ma ken • uit werken motivatie en a rg u ma ntatie
Producten • het ( geteste !) eindproduct, inclusief documentatie Het ont werpproces k a n ge zien worden a ls een consta nt repeterende cirkel, de stappen of fa sen worden continue herha a ld (ideëen ont wik kelen, ref lecteren, c ategoriseren [ordenen, uit lijnen va n elementen en informatie] schetsen, experimenteren, concepten ma ken). In het begin worden zoveel mogelijk ideeen bedacht en schet sen gema a kt, geref lecteerd, nieuwe ideëen toegevoegd, nieuwe schet sen, ter w ijl later worden de ont werpkeu zen gema a kt (veela l in overleg met de opdrachtgever, d ie de toelichting en a rg umentatie a a n hoor t); er wordt da n ge werkt a a n een eindproduct.
Communicatie & informatie De meeste producten communiceren met hun gebruiker, en vice versa. Denk ook ma a r a a n een kof f ie zetappa ra at, die je a a n zet. Mocht dat niet lu k ken, z a l je in de meeste geva l len da a rop rea geren a ls wa re het een persoon; “ga a a n ! ”, ter w ijl het appa ra at da a r natuurlijk helema a l niet op rea geer t. Met computers is het doorga a ns nog erger gesteld; “ hij doet het niet”, “wat doet-ie nou weer” en “wa a rom doet-ie niet wat ik zeg” zijn veel gehoorde k reten va n computergebruikers, na a st f ysieke reacties a ls sla a n op het toetsenbord. Er wordt dus heel wat gecommuniceerd over en weer. Ma a r ook een folder of een website communiceer t, er sta at informatie op die bedoeld is voor bepa a lde mensen, bijvoorbeeld een folder over nieuwe auto’s is voora l bedoeld voor degenen die een nieuwe auto zoeken, ook wel doelgroep genoemd. Om d ie informatie goed over te brengen moet de informatie goed gepresenteerd worden en dat moet ook a a nsluiten de doelgroep, a nders komt de informatie niet over.
Zenden en ontvangen De informatie d ie verspreid wordt via (digita le) media zoa ls internet, folders, CD -roms, is bedoeld voor meer personen, of te wel: ma ssacommunic atie. E en kenmerk va n informatie dat via een ma ssa medium verspreid wordt, is dat het meer a fgevla kt is ; geschikt gema a kt voor brede consumptie. Da a rdoor moet de bood schap va n d ie informatie direct duidelijk zijn, en ook releva nt, begrijpelijk en a a nva a rdba a r, a nders komt de bood schap niet over bij de doelgroep. Ma ssacommunic atie is dus een vorm va n communic atie, wa a rbij bood schappen openba a r, voorna melijk door technische verspreidingsmiddelen, doorga a ns ind irect en in éénrichtings verkeer a a n een meesta l verspreid publiek worden overgebracht. Er is dus spra ke va n een (ver) zender va n een bood schap en veel ont va ngers. Ma ssacommunic atie is openba re communic atie. De indirect heid va n ma ssa media betekent a fsta nd tussen zender en ont va nger, in tijd, ruimte, of beide. Da a rdoor zijn reacties scha a rs, la at en meesta l niet representatief voor de ont va nger, en is ma ssacommunic atie beperkt in ha a r ef fectiviteit. Da a rdoor moet de informatie op de juiste ma nier verspreid worden en nut tig gema a kt worden voor gebruik . Het is da n ook nood z a kelijk dat de informatie die via het ma ssa medium verspreid wordt een duidelijk informatief doel en f unctie moet hebben. De zender w il na melijk iet s bereiken bij de ont va nger, bijvoorbeeld de a a nscha f va n zo’n nieuwe auto.
Doel Ieder vormgevingsproduct heef t a l les te ma ken met (ma ssa) communic atie en dus ook met een doel, gebruikersgroepen en een bood schap. Voor ef fectieve communic atie is het dus nodig dat eerst het doel en de bood schap gedef inieerd moet worden. Je w ilt iets bereiken met je product en dat iets richt zich op het beïnvloeden va n kennis, at titude en /of gedra g. Het doel moet zo vroeg mogelijk gesteld worden om achtera f een controle te hebben of het doel geha a ld is. Bovend ien heef t de doelstel ling invloed op de informatie, interactie en vormgeving va n
2 de inter face. El ke beslissing, hoe k lein ook, moet dit doel ondersteunen voor een goed product. Dus ook de in houd en vormgeving. E en goede doelstel ling moet ha a lba a r zijn en bevat tenminste de volgende elementen: • de doelgroep • het ef fect dat bij de z e doelgroep bereikt wordt: vera ndering in kennis (cognitief ef fect), at titude (a f fectief ef fect), koopintentie of koopgedra g (conatief ef fect?) • het termijn wa a rbinnen de doelstel lingen geha a ld moeten worden
Boodschap De bood schap is een kernachtige uit spra a k over het product. Bijvoorbeeld: “ de doelgroep informeren over de activiteiten va n Bedrijf X op het gebied va n f ina nciele d iensten”. De bood schap va n een applic atie k a n a nders zijn, bijvoorbeeld va nuit het ge zicht spunt va n de informatie die wordt a a ngeboden: ‘ het is spa nnend om met d it CMS te werken’, of juist ‘slimme mensen werken met onze producten’. Bij een website k a n dat b.v. zijn: ‘A l les over f ina nciele diensten vind je hier’. De z e bood schap of kernachtige uit spra a k va n de in houd moet het progra mma uit stra len en moet bij de doelgroep overkomen. Hier voor zu l je de gebruiker a rg u menten moeten geven d ie d it bevestigen. Wa a r vind ik a l die informatie over f ina nciele d iensten ? Wat is er zo slim a a n de produ kten ? Hier voor moet de goede in houd gekoz en worden. Ook de vormgeving moet da a rop a a nsluiten. E en grijze website zoa ls d ie va n het automerk L a ncia roept geen beelden op va n een spa nnende auto.
Ter w ijl de website va n Ferra ri dat bijvoorbeeld wél doet (en dat ook moet doen).
3
Doelgroep Voordat je een a a nsprekende sfeer voor je product kunt ont werpen, zu l je de doelgroep exact moeten omschrijven. Immers, je moet die specif ieke groep a a nspreken dus moet je da a r eerst over nadenken. Je product moet a a ngesluiten bij de doelen va n de gebruiker, zodat de gebruiker k a n worden geboeid en gemotiveerd (de interesselijn). Meesta l bepa a lt het ma na gement of de ma rketinga fdeling va n het bedrijf voor wel ke doelgroep het produ kt moet worden ont worpen. Va a k is de doelgroep echter niet duidelijk omschreven, en zu l je zelf een goed uitge werkte doelgroepbeschrijving moeten ma ken. Doelgroepen a ls jongeren, ouderen of k inderen moeten opgedeeld worden in een a a nta l subdoelgroepen. Op de site va n de T U Delf t wa s b.v. een onder verdeling gema a kt n.a.v. een a a nta l jongerentrend s. Hieronder is het voorbeeld va n de subdoelgroep “pu lp” va n jongeren.
Produktpositionering Doelgroep: jongeren - Pulp Deze jongeren zetten zich af tegen de maatschappij. Deze jeugd wil shockeren; door strips van Klepzeiker, t-shirts met grove prints, het maken van discriminerende opmerkingen of het kopen van platte souvenirs. Een groep die nog sterk op zoek is naar een eigen identiteit; zolang die maar anders is dan de heersende moraal. o o o o o o o o
jeugd tot 18 jaar shockeren MT V = saai bungee jumpen, after-after parties, energy drinks risicovol gedrag (roken, drinken etc.) Veronica red bull anti
L et op: E en doelgroepomschrijving geef t dus nooit a l leen a a n dat men één bepa a ld produ kt moet kopen, dus : de doelgroepbeschrijving va n de Ja g ua r-website is niet: ‘ iedereen die dure auto’s wil kopen’, ma a r meerbijvoorbeeld: mensen
4 d ie va n lu xe en comfor t houden, d ie hun buurma n wil len imponeren, gra a g een g la a sje w ijn drin ken, etc. etc.
5 Vo r m De vorm ontwerpen voor doelgroepen Om de vormgeving a a n te laten sluiten bij de doelen en de specif ieke mogelijkheden en kenmerken va n de doelgroep moet je met veel verschil lende a specten rekening houden, zoa ls bijvoorbeeld k leuren en vormen. Bepa a lde k leurcombinaties roepen net a ls vormcombinaties bepa a lde beelden op, die wel of niet wenselijk kunnen zijn. Bijvoorbeeld rood en z wa r t; dat roept een strijd lustig beeld op, wa a r actiegroepen gra a g gebruik va n ma ken. Ook Na zi-Duitsla nd deed dat in de t weede wereldoorlog: de z wa r t-rood-wit te vla g met het ha kenk ruis erop roept bij velen (nog a ltijd) een a ngsta a nja gend beeld op. Rood is de k leur va n bloed, z wa r t de k leur va n verder f en “ de hogere macht”. Ma a r ook de vormen dra gen er a a n bij. Het ha ken k r uis ziet er niet bepa a ld vriendelijk uit, ma a r gesloten en is sterk geometrisch en (omgekeerd) s y mmetrisch. Ook de cirkel die het k ruis ma a kt (en wa a r het ha ken k r uis va a k ingebeeld wordt) heef t een s y mbolische betekenis : eeuw ig heid (net a ls een trouwring ); het Na ziDuitsla nd had immers een 000 -ja rig rijk moeten worden. De sterke k leur- en vormcombinatie sloot per fect a a n bij de bood schap en het doel en wa s mede da a rdoor zo ef fectief. Na a st k leur en vorm zijn er nog meer vormgevingsa specten die inge zet kunnen worden om het (voor het doel, de doelgroep en de bood schap) juiste beeld te creeeren, wel ke in d it hoofd stu k besproken worden: • Compostie • Contra sten • R it me • L ay-out • Ty pogra f ie • Vorm • K leur
Voorbeeld Alhoewel traag door veel flash animaties, heeft deze website van een ontwerpbedrijfje door typografie, kleurgebruik en vooral ook door de sfeer van de graphic een speelse en futuristische uitstraling. Waarschijnlijk past de stijl goed bij het bedrijf, maar of deze vormgeving ook de opdrachtgevers van dit bedrijf aanspreekt, blijft natuurlijk de vraag.
6 L AY- OU T E en lay-out is de tota le opma a k va n tek sten, koppen en il lustraties in dru k werk en mu ltimed ia. Kor t ge z egd is het een indeling voor een folder, A 4’tje, visitek a a r tje, huisstijl, website, GU I (Graphic a l User Inter face ; het ge zicht va n een progra mma, den k a a n wat je ziet a ls je een progra mma a ls Word opent), etc.. Wa a rom w il je een bepa a lde indeling (lay-out) hebben ? Dit is omdat el k va n de ze voorbeelden een bepa a ld doel beoog t. In eerste insta ntie moet de informatie over zichtelijk gera ngschikt zijn en het beoogde doel ondersteunen. Het ga at tenslot te om informatieoverdracht. Op het product sta at informatie ( bijvoorbeeld wat de bedrijfsactiviteiten zijn) en d ie w il je overbrengen. De ont va nger va n d ie informatie moet in één oogopsla g kunnen opma ken wat die bood schap nou precies is. Door de informatie zo te ra ngschik ken dat je oog na a r dat punt wordt getrok ken wa a r de bela ngrijk ste informatie sta at, weet de ont va nger gelijk wa a r het over ga at. Dit is het a a ndacht spunt. Compositie kun je gebruiken om de k ijk richting te bepa len. Bijvoorbeeld bij een centra le compositie, da a r sta at de bela ngrijk ste informatie in het midden va n het vla k (het papier of beeld scherm). Ma a r ook contra sten en rit men zijn in te zet ten om a a ndachtspunten en k ijk richtingen te creeeren. De z e begrippen worden na de ze pa ra gra a f toegelicht. E en goede lay-out verhoog t de leesba a rheid va n de tek st en het beeld, en la at ook a a n de le z er zien hoe de tek st is opgebouwd; de visuele hiëra rchie. Met een lay-out bepa a l je in grote lijnen wa a r de tek st komt te sta a n, bijvoorbeeld over 2 kolommen verdeeld met 5 mm vrije r uimte (de tek stblok ken) en een va ste pla ats voor de beelden. Z o wordt het product geen zoekpla atje ma a r een over zichtelijk
geheel.
Hoe ma a k je een lay-out? Ver z a mel eerst a l le informatie die nodig is voor je docu ment. Ma a k je een visitek a a r tje, da n heb je nodig: een adres, bedrijfsna a m, na a m va n de ver tegenwoord iger va n het bedrijf, het logo en eventuele verdere informatie d ie je k w ijt w ilt a a n je (toekomstige) k la nt. De ze informatie wil je zo schik ken dat bij een eerste blik op het k a a r tje in een keer duidelijk wordt wat de bedoeling is va n het stu kje papier dat je a a n de k la nt overha ndig t. Denk a a n de bedrijfsactiviteiten (wat doet het bedrijf ?), kennis wat het moet uitstra len (hebben z e kennis va n z a ken ?) en betrouwba a rheid (k a n ik er va n op a a n ?). E en
7 goede lay-out werkt mee a a n een stu kje product verkoop. Dit ga je ra ngschik ken, zo dat de ont va nger gelijk ziet wat hij wilt zien. Hoe ga je te werk met het ra ngschik ken ? Niet a nders da n bij het ont werpen va n a ndere producten. Pa k een a a nta l vel len papier en begin met schetsen. Denk niet in deta ils (let ter t y pen, k leur, etc.), pin je niet va st a a n de ideeën die je gelijk in je hoofd hebt. Ma a k meerdere ont werpen en begin met een ba sis vorm. A l le informatie d ie je hebt, zet je in het veld (het vla k) neer. Blijf schuiven met de ze elementen tot je een sterk tota a lbeeld bereikt hebt. Door a l le a ndere beelden geprobeerd te hebben, weet je in ieder geva l hoe het niet moet. Wees niet ba ng een lelijk beeld neer te zet ten, een beeld dat niet k lopt. Dit breng t je a ltijd weer op nieuwe ideeën. Ga nu spelen met t y pogra f ie, k leuren, etc. Dit k a n weer vra gen om een nieuwe indeling va n het tota a lbeeld. E en ont werp ontsta at nooit linea ir (een schet sje, uit werken, digita liseren, k la a r), ma a r k a n na el ke stap die je z et in vormgeving weer vera nderen. Het beeld ont wik kelt zich tijdens het proces va n vormgeven (zie ook het hoofd stu k over het vormgevingsproces). E en voorbeeld wa a rin lay-out een bela ngrijke rol speelt is huisstijl. E en huisstijl k a n ge zien worden a ls de totoa le presentatie va n een bedrijf of orga nisatie. Meesta l wordt onder huisstijl minima a l het logo en a ndere uitingen wa a r het logo op a fgebeeld is, zoa ls brief papier, folder, website, etc. (voor meer uit leg over huisstijlen zie ook hoofd stu k “producten en toepa ssingen). In een huisstijl hebben veel (zo niet a l le) huisstijlproducten een gelijke lay-out. E en huisstijl wordt ont worpen om zo consistent mogelijk na a r de doelgroepen te communiceren, a ls onderdeel va n de tota le communic atie (niet eenduidige communic atie creeer t tenslot te ver wa rring, wa a rdoor het ver trouwen in het bedrijf gescha ad k a n worden). A l le uitingen va n het bedrijf moeten op el k a a r a a nsluiten en va n een z elfde lay-out voor zien zijn, om zo het eenduidige beeld uit te dra gen na a r de communic atiegroepen. E en goede lay-out wordt gekenmerkt door een logisch over zicht en een rustig beeld, zodat de informatie goed overgebracht k a n worden. Dit houdt in dat de elementen (tek sten, koppen en il lustraties, f ilms, etc.) die op een pa gina voorkomen dusda nig geordend worden tot een begrijpelijk (!) en mooi beeld ontsta at. Er zijn een a a nta l grond sla gen te noemen om tot een goede lay-out te komen: • Z org voor een goede ba sislay-out. Hier voor is een stra mien (een grit) te gebr uiken. De verschil lende onderdelen kunnen op va ste a fsta nden va n el k a a r gepla at st en na a st of onder el k a a r uitgelijnd worden. R itme en herha ling zorgen voor een rustige, evenwichtige en begrijpelijke pa ginaopbouw, wa a nt door rit me en herha ling weet de le zer wat te ver wachten. • Mijdt te veel let ter t y pen en – groot ten. Te veel verschil lende let ters en grootten geef t een onover zichtelijk en onrustig beeld en k a n bovendien ver wa rrend werken. Natuurlijk k a n er va n de ze regel a fge weken worden, a ls dat bij de doelgroep, het doel, of de bood schap pa st. Wel licht wil je juist wel een onr ustig beeld of een zoekpla atje ma ken, wa a rbij de tek st niet zo zeer leesba a r hoef t te zijn, ma a r juist de sfeer va n het tota a lbeeld bela ngrijker is. • Gebr uik niet te veel ba sis vormen door el k a a r. Er zijn veel verschil lende vormen, d ie op verschil lende ma nieren kunnen worden ingedeeld:
8 - f unctioneel (niet-f unctionele vormen dienen da n a ls versiering en er moet da n ook spa a r z a a m mee omgega a n worden, wa nt het k a n de communic atie verstoren). - geometrisch (-e indeling ) - hoek ig - s y mmetrisch - dy na misch A ls bijvoorbeeld geometrie bij het ont werp pa st, geef t da a rin een nietgeometrisch f ig uur een onr ustig en onover zichtelijke uitstra ling, die de consistentie a a nta st. En inconsistentie is niet goed voor de informatieoverdracht. Het z elfde geldt voor hoek ige, s y mmetrische en dy na mische vormen. Toch geldt ook z eker dat op de z e grond sla g a f weken k a n worden, indien dat pa ssend is. E en orga nische vorm in een geometrisch geheel trekt wél de a a ndacht. • Gebr uik een r ustige ondergrond(k leur). E en dru k ke ondergrond ma a kt het le z en va n de tek st erg la stig. Het contra st tussen de tek st en ondergrond zou minstens 40% moeten zijn. Door toepa ssing va n hoog contra st wordt een tek st gema k kelijker te le z en. E en la a g contra st vermoeit de ogen, omdat de voor- en achtergrond tel kens de a a ndacht opeisen. De verschil lende let ter vormen zijn moeilijker te onderscheiden op een dru k ke of weinig contra strijke achtergrond, zodat het la nger duur t voor de let ter vorm ver ta a ld wordt (door de hersenen) na a r een bepa a lde let ter. Dit heef t dus consequenties voor de leesba a rheid va n de tek st. De contra st wa a rde k a n met behu lp va n een fotobewerk ingsprogra mma a ls Adobe Photoshop gemeten worden, door gebruik te ma ken va n de “K-wa a rde” ( grijs wa a rde). • Presenteer sa men ha ngende geta l len in tabel len. Tabel len hoeven overigens niet a ltijd voor zien te zijn va n (tabel-)ra nden. Door sa men ha ngende geta l len te ordenen in een tabel wordt het geheel beter leesba a r; de le zer k a n snel het juist geta l vinden en hij z a l eerder het doel en nut va n het tabel begrijpen. • Restr uimte (of simpelweg “w it” genoemd). Het gebruik va n de hoeveel heid “w it” (restr uimte) rondom il lustratie en in de pa ginaopma a k k a n een duidelijker en /of r ustiger beeld ont sta a n. Juist door gebruik te ma ken va n de restr uimte k a n de le z er de tekt st beter volgen en begrijpen.
VOR M De k leuren en vormen zijn nog het meest bepa lend voor de sfeer. Bij vorm wordt meesta l a l leen gedacht a a n geometrische vormen a ls cirkel, vierk a nt en rechthoek . Ma a r onder vorm wordt veel meer gescha a rd; het zijn a l le vla k ken in een beeld. Onder vorm va lt dus ook het beeld materia a l a ls foto’s en il lustraties : een sa menspel va n vorm en k leur. Da a rom zijn vormen en k leuren zo bela ngrijk in vormgeving.
Voorbeeld : Libelle creëert op hun website een ontspannen en gezellige sfeer met rustige bijna-pasteltinten en een font in schrijfstijl. De foto’s zijn zacht (dwz, weinig contrast en geen hoekige randen) op de achtergrond geplaatst. Een goed voorbeeld over hoe vormen en kleuren een sfeer neer kunnen zetten, welke past bij het doel, de boodschap en de doelgroep van over het algemeen vrouwen.
9
Voorbeeld Een sitemap die een vliegende schotel als metafoor heeft. De vorm heeft een grote invloed op de sfeer die de site uitstraalt: strakke en ronde lijnen, schreefloze fonts, 3D-effecten, koele kleuren (veel zilvergrijs en blauw). Zodoende onstaat een futuristisch beeld, wat goed bij het doel van deze website past en ook aansluit bij de doelgroep.
Om te kunnen bepa len wel ke vorm nou het beste bij het doel, de doelgroep en de in houd pa st tref je hier een a a nta l verschil lende indelingen va n vormen a a n met een kor te toelichting da a rop.
Wie de vorm geweld aan doet, beschadigt ook de inhoud (Herbert von
k ar ajan, dirigent) Fu nct ionele en niet-f u nct ionele vormen De vorm wordt veela l bepa a ld door het specif ieke “product” en de f unctie da a r va n ( form follows f unction, L ouis Henri Su l liva n, a rchitect).
20 De vorm va n een product moet een logisch gevolg zijn va n de f unctie va n het product, wat je met het product wilt bereiken dus (het doel).
E en website va n de R aboba n k heef t een hele a ndere f unctie da n een ma at werk ad ministratieprogra mma. Wa a r het voor dient bepa a lt de mate wa a rin en het bela ng va n de vormen d ie moeten communiceren met de gebruiker va n het product. Z o z a l het ma at werk ad ministratieprogra mma een simpelere en duidelijkere vormenta a l hebben a ls de website. De website moet een zeer brede doelgroep a a nspreken, moet bepa a lde wa a rden uit stra len a ls betrouwba a r, zeker, ver trouwd, “voor de ge wone mens”, ser vice, etc. Het ad ministratieprogra mma behoef t eigen lijk a l leen ma a r helder te zijn qua gebruik . De verschil lende comma ndo’s en invoer velden moeten op een logische plek sta a n en het geheel ma g niet storend of vermoeiend overkomen. Toch worden beide producten vormgegeven. Z o wordt in het progra mma gebr uik gema a kt va n k aders om a a n te geven dat bepa a lde f uncties bij el k a a r horen. De vormen zijn veela l vierk a nt en stra k, omdat dit z a kelijk is, niet vermoeit en duidelijk is. Er zijn ook producten wa a rbij de vorm niet direct uit de in houd hoef t te volgen, zoa ls kunst voor werpen. Ma a r ook bij f unctionele producten worden soms versieringen gebr uikt, wa a r niet d irect een f unctie uit herleiden is, ma a r bedoeld zijn a ls versiering en dus toch weer een f unctie hebben: het creeeren va n een bepa a lde sfeer bijvoorbeeld.
Ronde en hoekige vormen. Misschien wel het bela ngrijk ste onderscheid in vormen. In de computer wereld lijkt a l les a l leen te besta a n uit hoek ige vormen. Ronde vormen worden a ls z acht en vriendelijk er va ren. Ronde, z achte, vloeiende vormen worden meer met vrouwelijk gea ssocieerd. Hoek ige vormen worden meer gea ssocieerd met z a kelijk, streng, stra k, degelijk en ma nnelijk . De z e t y peringen worden steed s meer doork r uist door vera nderende rolpatronen.
2
De gebr uikte vormen op de website va n Rot terda m, Cu lturele hoofd stad 200, zijn open, vriendelijk en uitnodigend, door het gebruik va n ronde vormen (de t wee cirkels die sa men sug gereren door een verrek ijker te k ijken, ronde let ters, ma a r ook de achtergrond foto besta at uit gebogen vloeiende vla kken). A l les is in één stijl, wa a rdoor het beeld simpel, ma a r voora l helder is. De simpel heid is ook terug te vinden in de k leuren: grijs- en tinten a ls achterond va n de t wee cirkels en een rode accent k leur voor de bela ngrijk ste bood schap: wel kom. De z e website spreekt door de vormgeving een brede doelgroep a a n, niet a l leen de reg u liere “cu ltuurhoppers”. E en contra st met ondersta a nd voorbeeld va n een tentoonstel ling over “ het nieuwe bouwen in A msterda m”. De ze poster heef t door veel gebr uik te ma ken va n hoek ige vormen een veel beperktere doelgroep en is veel minder uitnodigend da n de R 200 website va n hierboven. Het lijkt da n ook voora l a rchitecten a a n te spreken, mede da nk zij het hoek ige beeld op de achtergrond.
Geometrische en organische vormen Geometrie is meet kunde ; wiskunde wat betrek k ing heef t punten, lijnen, vla k ken en licha men (a ls 3D -objecten). Het is het ra a k vla k tussen vormgeving en wiskunde. Vormgeving ga at tenslot te ook over punten lijnen, vla k ken en licha men
22 en hoe de z e geordend kunnen worden. In de vormgeving wordt ook gesproken over geometrische ba sis vormen. Dit zijn de meet kundige vormen a ls driehoek, vierk a nt, recht hoek, el lips en cirkel voor het plat te vla k (2D) en c ylinder, bol, bol, kegel, etc voor 3 d imensiona le objecten. E en voorbeeld va n een geometrisch logo is het logo va n de NS. De eerste helf t ont worpen op het in ruitjes ( grid) verdeelde vla k en da a rna gespiegeld en gedra a id om de Y (ver tic a a l) a s en X (horizonta a l) a s. Ver volgens weer a a ngepla kt. De vla k verdeling va n een ont werp vla k heef t een geometrische grond sla g. A l le a ndere vormen zijn orga nische vormen, vormen die veel in de natuur voorkomen en d ie niet met een pa sser en linia a l te ma ken zijn. Eigenlijk zijn a l le den kba re vormen in één va n de z e 2 groepen in te delen. De gevoels wa a rden zijn z eer verschil lend. Geometrische vormen worden va a k a ls ma nnelijk, streng en stoer ge zien, ma a r ook a ls “modern”, zoa ls dat bijvoorbeeld in ( binnen huis) a rchitectuur dat duidelijk te zien is. Bij een “modern” huis denk je va nzelf a a n een heel a nder soor t huis da n bij een oud huis, door het gebruik va n veel geometrische en hoek ige vormen. Orga nische vormen komen veel vriendelijker over, en ook natuurlijker en worden meer gea ssocieerd met vrouwelijk, ma a r ook met “oud ”, zoa ls in ondersta a nde voorbeelden te zien is.
23 Symbolische vormen Veel vormen hebben ook een s y mbolische betekenis gek regen, zoa ls de cirkel. E en cirkel heef t geen begin- en eindpunt en wordt da a rom ge zien a ls s y mbool voor de eeuw ig heid. E en + sta at voor zorg en eerste hu lp. In feite zijn let ters en cijfers ook vormen d ie een s y mbolische betekenis hebben. In a ndere ta len zoa ls het chinees is d it nog duidelijker da n in Nederla nd s. In de tekens, die voor hele woorden sta a n, kun je ook va a k zien wat het voorstelt. De s y mboliek is soms cu ltuurgebonden, wa a rdoor de betekenis per cu ltuur verschil lend k a n zijn. Je kunt er natuurlijk ook ha ndig gebruik va n ma ken, omdat je met één s y mbool iets snel kunt duidelijk ma ken ( bijvoorbeeld wa a r de wc is ; iedereen zoekt na a r de 2 s y mbooltjes va n een ma n en een vrouw).
Symmetrie en asymmetrie Sy mmetrische vormen zijn vormen die te verdelen zijn in 2 gelijke delen. In het midden is een den kbeeldige a s wa a rom heen het vla k gespiegeld is. A s y mmetrische vormen zijn niet te verdelen in 2 gelijke vla k ken, er is geen s y mmetriea s. Beide vormen zijn bela ngrijk bij het vormgeven. Bijvoorbeeld de pa ginaopbouw va n een boek of tijd schrif t. E en s y mmetrische pa ginaopbouw z a l bijna a ltijd een evenw ichtig, helder resu lta at opleveren, ma a r da a r tegenover sta at dat het snel oninteressa nt of sa a i wordt. E en a s y mmetrisch beeld lever t va a k een spa nnender beeld op. Hierbij is het va n bela ng dat de helderheid of het over zicht va n de le z en niet in het gedra ng komt.
24 Statisch en dynamisch De opbouw va n een pa gina k a n een statisch en dy na misch ef fect geven. E en statische opbouw is evenw ichtig, ma a r k a n tegelijker tijd te rustig of te streng zijn. In een dy na misch opgebouwde pa gina zit be weging en dat geef t een speelse indr u k . Soms is de pa gina zo dy na misch dat het niet meer over zichtelijk is.
25
COMPOSITIE Simpel ge z egd is compositie niet meer da n het ordenen va n elementen; een vla k verdeling. Bij 2D -ont werpen gebruik je meesta l a f beeldingen en tek st voor bijvoorbeeld een a f f iche, f lyer, folder, poster, website, sof t wa re-progra mma of z elfs een mu ltimed ia le presentatie. Hoe orden je de a f beeldingen en tek st op het papier of beeld scherm ? Dat is compositie. Om informatie over te brengen en de communic atie te bevorderen is het z a a k die informatie over zichtelijk te presenteren. Niet a l leen menta le informatie moet worden overgebracht, communic atie besta at ook uit het gevoel. De informatie moet bij de juiste groep mensen terecht komen. Zij moeten zich a a ngetrok ken voelen tot de poster of website. De informatie moet a a ntrek kelijk zijn en opva l len, a nders wordt het nooit gele zen... (er zijn z elfs kunstena a rs ge weest die a l leen ma a r vla kcomposities hebben gema a kt met sterke k leuren om te k ijken wel ke invloed dat heef t op de be zoeker of toeschouwer). In de recla me dra a it a l les om a a ndacht trek ken, interesse wek ken, de behoef te a a n het product te creëren en a ls la atste en bela ngrijk ste : het stimuleren tot a a nscha f va n het product. Dit wordt a l lema a l sterk ondersteunt door vormgeving. En compositie is de ba sis va n het vormgeven. Het probleem bij het ma ken va n een vla k verdeling (= compositie) is onze a a ntrek k ingsk racht tussen ener zijd s orde, stabiliteit en s y mmetrie en a nder zijd s vriheid, dy na miek en be weeglijk heid. Bij compositie ga at het erom een (on-) ba la ns te vinden tussen beide ; een creatieve spa nning. Spa nning houdt dus niet in dat er een bepa a lde onr ust of onevenwichtig heid is. Hieronder is lin k s een centra a lcompositie a fgebeeld, wel ke statisch en s y mmetrisch is. A a n de rechter zijde is een perspectivisch da mbord structuur toegevoegd wat het dy na misch ma a kt; er is spa nning tussen de elementen.
Het probleem va n spa nning geldt niet a l leen voor compositie, ma a r ook voor consistentie en a f w isseling. Da a rmee wordt bedoeld dat er ener zijd s consistentie in de vormgeving en bediening is ( b.v. de zelfde lay-out en but tons a ltijd op
26 de z elfde pla at s in een website), ma a r a nder zijd s ook a f wisseling en spa nning is voor de gebr uiker ( b.v. el k scherm a ndere k leur of a ndere sfeer). Er zijn een a a nta l sta nda a rdcompositievormen te geven, wa a rbij het geva a r besta at door te sla a n na a r de k a nt va n de ordelijk heid en s y mmetrie. Het is de kunst het ont werp zó te ma ken dat er spa nning ontsta at tussen de elementen, dus eigen lijk onba la ns. We onderscheiden de volgende compositie wijzen, met tel kens een voorbeeld va n een toepa ssing en een versimpelde tekening. Bepa a l zelf wat goede en minder goede voorbeelden zijn ! De z e compositie w ijz en kunnen je steun bieden bij het ont werpen. Bedenk wel dat het slecht s compositie w ijz en zijn en geen richt lijnen. En, a ls ge zegd, er moet tussen de verschil lende beeldelementen spa nning zijn. We onderscheiden de volgende compositie wijzen, met tel kens een voorbeeld va n een toepa ssing en een versimpelde tekening. Bepa a l zelf wat goede en minder goede voorbeelden zijn ! C ent ra a lcomposit ie : zie ook hierboven. Het bela ngrijk ste beeld bevindt zich in het midden va n het tota le vla k .
Gerijde composit ie : elementen zijn in een horizonta a l begrensd vla k gepla atst, zoa ls dat voora l bij de Eg y ptische wa nd schilderingen te zien is. Tegenwoordig ook erg popu la ir bij Webpa gina’s, wa a rbij bovena a n de pa gina een serie iconen na a st el k a a r in een ba l k de navigatie vormt.
27 Sy mmet rische composit ie : a a n weerszijden va n een centra a l beeld zijn vla k ken s y mmetrisch gepla atst, wa a rdoor de compositie een s y mmetrische opbouw k rijg t, een grote ha rmonie en visuele een heid. De verschil lende beeldcel len vormen een nieuwe beeldcel, m.a.w. er is een heid in veel heid.
Tweecel lige composit ie : hierin zijn 2 duidelijke beeld kernen a a nwe zig die niet even groot en niet even rijk a a n actie of be weging zijn. Er ontsta at een spa nning; de toeschouwer k rijg t het gevoel dat er ge weld geda a n wordt a a n de een heid. Door verbindende achtergrond lijnen en vla k ken blijf t de een heid behouden.
Dia gona le composit ie : de elementen worden geordend en gegroepeerd rond een d ia gona a l va n het beeldvla k .
Horiz ont a le-a s-composit ie : hierbij worden de elementen geordend rond een horizonta le lijn, soms ook met spiegeling.
28
A x ia le composit ie : ordening la ngs een ver tic a le lijn, meesta l erg s y mmetrisch. A ls de den kbeeld ige lijn in het midden getrok ken k a n worden spreken we va n centra a l-a x ia a l, en a ls de a s lin k s of rechts va n het midden sta at excentrischa x ia a l.
R ad ia a l composit ie : een ordening va nuit een centra a l gelegen punt of middelpunt. Door een cirkel te verdelen in centra levla k ken k rijg je een radia le compo sitie.
R ad ia a l concentrische compositie : in een rond- of spitsbogig vla k zijn een a a nta l vla k ken ( beeld k ra nsen) geordend rondom het centra le middelpunt, zoa ls bij een geha lveerde pla k va n een sina a sappel.
29
Cirkel- en ova a lcompositie : de elementen zijn geënt op of vormen een cirkel respectievelijk een ova a l. De ova a lcompositie komt zowel horizonta a l a ls ver tic a a l voor.
Kwa r tcirkel- ( of pa r tiële radia a l-) compositie : de elementen vormen een k wa r tcirkel binnen het vla k .
Spira a lcompositie : in een vla k komt een spira a l binnen en leidt na a r een rustpunt. Het oog wordt hier na a r toe geleid en vormt het hoog tepunt va n de compositie.
30
Driehoek scompositie : De elementen worden gevormd binnen een driehoek, wel ke gelijkbenig (s y mmetrisch) kunnen zijn, zoa ls bij Griek se tempels of a s y mmetrisch.
Ruiter vormige compositie (r uitcompositie): elementen worden gera ngschikt binnen de vorm va n een r uit. De r uit is ook de spiegeling va n een driehoek, zoa ls bij k a a r t spelen.
De z e compositie w ijz en kunnen je steun bieden bij het ont werpen. Bedenk wel dat het slecht s compositie w ijz en zijn en geen richt lijnen. En, a ls ge zegd, er moet tussen de verschil lende beeldelementen spa nning zijn.
3 CONTR ASTEN E én va n de a ndere a a ndachtspunten bij het ont werpen zijn contra sten. Contra sten worden heel veel gebruikt in gra f ische ont werpen. Contra sten kun je zien a ls iet s wat je combineer t met compositie ; ze beinvloeden el k a a r. Contra sten kunnen ook duidelijk ma ken wa a r het a a ndachtspunt lig t. A ls we a ls voorbeeld het Groot-k leincontra st nemen, da n kun je de a a ndacht ma k kelijk trek ken met het overdreven vergrote object. Ook kun je door gebruik te ma ken va n contra sten de informatieoverdracht positief beinvloeden. Dit ha ng t nauw sa men met het a a ndachtspunt. De bela ngrijk ste informatie k a n bijvoorbeeld in het grote object geschreven sta a n. Er zijn vormcontra sten en k leurcontra sten. Joha nnes It ten heef t veel geschreven over compositie en k leur. Hij doceerde a a n het Bau haus (zie : de ze en de ze lin k voor meer informatie op het Internet) va n 99 tot 923 ( Vorkurs), vormde zijn eigen col lege in Berlijn ( Joha nnes It tenschu le) en werd later directeur va n de Zurichse ¨Kunstge werbeschu le¨. It ten is voora l bekend om zijn K leurenleer, ma a r niet minder om zijn ¨Vorkurs a m Bau haus¨, wa a rin onder werpen uiteengez et worden a ls compositie, vorm leer en ritmiek . De ideeën die hij voor en tijdens zijn Bau hausperiode bedacht bleven zijn hele leven het zelfde, ma a r werden steed s verder uitge werkt en zijn nu nog steed s op a l le vormgevingsuitingen va n toepa ssing. De ba sis va n zijn t heorie over compositie is de a lgemene t heorie over contra sten. Het meest bekende contra st is het k leurencontra st z wa r t-wit. Ook vormen kunnen in een beeld contra sterend zijn, zoa ls groot tegenover k lein. Je zu lt wel merken dat contra sten je kunnen helpen bij het vormen va n een compositie met spa nning. It ten onderscheidt onder a ndere de volgende contra sten voor vorm: • Groot-K lein
• Breed-Sma l
32
• Hoog-L a a g
• Tra nspa ra nt- Ondoor zichtig
• Glad-Ruw
• Dik-Dun
• Statisch-D y na misch
• Veel-Weinig
33
• Licht-Zwa a r
• Zwa r t-Wit • Ha rd-Zacht • Continue- Onderbroken • Spits-Stomp • Recht-gebogen • Horizonta a l-Ver tic a a l • Dia gona a l- Circelvormig • V loeiba a r-Va st • Sterk-Zwa k • L a ng-kor t • V la k-Licha a m • Lijn-Licha a m (niet in de let terlijke zin, ma a r a ls een 3D -object !) • V la k-Lijn • Punt-Lijn
RITMEN Ook rit me dra a g t net a ls contra sten bij a a n het scheppen va n interessa nt beeld. Bij rit me in de vormgeving ga at het net a ls bij mu ziek om herha lingen va n beeldelementen. Het herha lende element hoef t niet exact gelijk te zijn a a n het vorige, er k a n va riatie in zit ten zoa ls bij ondersta a nd f ig uur.
Ondersta a nd heef t een ritmische vorm; de herha ling zit hier niet in elementen, ma a r in de lijnvoering. Volg de lijn en de k ru l len vormen een ritme. Het idee achter rit me is een ha rmonieus en herkenba a r beeld te verk rijgen.
34
R it me is herha ling va n t y pische elementen, ha rmonie va n punten, lijnen, vla kken, texturen (stof uitdr u k k ingen) en ook k leuren kunnen een ritme vormen. E en rit me k a n net a ls een mu ziek stu k regelmatig herha a ld worden, ma a r ook onregelmatig verschijnen. Hieronder sta a n nog 2 voorbeelden va n ritmen, gebruikt in foto’s.
35 Letter I N L E I DI NG : T Y P O G R A F I E WA A ROM? Ty pogra f ie is de kunst en techniek va n het creëren en ont werpen va n een compositie met a lfabetische en niet - a lfabetische f ig uren met a ls doel het overbrengen va n een bood schap. De bood schap wa a r we het hier over hebben is natuurlijk va n tevoren a l va stgesteld, dit is het doel dat je wilt bereiken met een ont werp, bijvoorbeeld mensen informeren of interesseren voor een merk of dienst of het leesba a r ma ken va n een boek . De t y pogra f ie sta at in dienst hier va n. Dit wil niet z eg gen dat t y pogra f ie minder bela ngrijk is da n de droge vormgeving, het is een onderdeel va n de vormgeving en dient in het ont werpproces meegenomen te worden. Ma a r het is niet zo eenvoudig a ls het k linkt. Stel… je hebt zes uur ge werkt a a n een graphic voor de internetsite va n je k la nt, ‘ koop nu bij mij… a l les de helf t va n de prijs’ Ziet er mooi uit op papier, ma a r wat je niet wist is dat cursieve let ter tekens op beeld scherm nauwelijk s te le zen zijn, la at sta a n dat het ook nog be weeg t, en wat is de snel heid wa a rmee het zinnetje voorbij moet glijden op je beeld scherm w il het leesba a r zijn en het meeste ef fect hebben ? En de corpsgroot te ? Va na f wel ke a fsta nd is een a f f iche leesba a r met wel ke let tergroot te ? De z e punten moet je je zelf bij el k ont werp a f vra gen en na een tijdje z a l je je eigen sta nda a rden ga a n ont wik kelen. Je hebt hierboven een pa a r keer het woord ‘ leesba a rheid ’ zien sta a n, dit is HET sleutelwoord voor het gebruik va n t y pograf ie. Ont werpen voor papier vra a g t om een hele a ndere benaderings wijze da n het ont werpen va n een t y pogra f isch werk voor beeld scherm en projectie. Het geprinte vra a g t een actieve le zer die met een actief oog door de pa gina navigeer t. De tekens zijn statisch a l leen het oog va n de le zer be weeg t. In contra st hierop sta at de ‘moving t y pe’, de be wegende let ters op internet, de tekens be wegen en het oog va n de le zer volg t. Niets blijf t er achter a ls het voorbij is beha lve een impressie. Je kunt je dus wel voorstel len dat de ze media een verschil lende a a npa k nodig hebben. Dit bovensta a nde ga je leren in t heorie en pra ktijk in dit gedeelte va n de ze modu le.
TYPOGR AFIE & GESCHIEDENIS TOT HEDEN Om kor t te zijn is t y pogra f ie ontsta a n omdat er vra a g na a r wa s, mensen leerden te communiceren en om dit over te brengen wa ren sta nda a rd let ter tekens (in de eerste tijd va a k s y mbolen )nodig. Omdat het verspreidingsgebied va n geschreven ta a l door de tijd heen steed s groter werd, door de uit vinding va n papier en eerder in de tijd nog het gebruik va n k leitablet ten (die natuurlijk mobieler wa ren da n rot s-wa nden) werd er meer geschreven en hadden mensen steed s meer interesse in geschreven tek st. In de middeleeuwen wa ren monniken va a k ja ren be zig met het overschrijven va n boeken a ls de bijbel voor eigen documentatie of voor de edelen. De ze boeken werden rijkelijk versierd en hadden een bepa a ld
36 stra mien, een opma a k . Z o werd bijvoorbeeld de eerste let ter va n de blad zijde sta nda a rd hoofd let ter en versierd. Het let ter t y pe dat ze gebruikten wa s sierlijk met veel k r u l len, k a l ligra f ie Dit riep om vera ndering, het a a nbod kon de vra a g niet a a n. Hier begon het experimenteren met a ndere ma nieren va n reproduceren. Het eerste boek dat werd gedr u kt wa s de bijbel, in 4 8. Door uit een blok hout tek st en a f beeld ingen uit te snijden en dit te dru k ken op papier ontstond een blokboek . E chter wa s d it niet zo’n revolutiona ire uit vinding omdat het uit snijden va n de let ters en a f beeld ingen nog steed s heel veel tijd in besla g na m.
In 4 40 werd in Europa (in China kenden ze de kunst va n het dru k ken a l la nger) de boekdr u k kunst uitgevonden.
L osse loden let ters met het dr u kbeeld in spiegelschrif t erop a a ngebracht werden op papier gedr u kt. De z e uit vind ing is opgedra gen a a n de Duitse Joha nnes Gutenberg. In relatief kor te tijd kon een hele opla ge gedru kt worden, dit omdat de let ters in tegenstel ling tot blokdr u k, steed s weer opnieuw gebruikt konden worden. Omdat het geschreven boek hierdoor een enorme stimu la ns k reeg werd er ook steed s meer gelet op lay-out en let ter t y pe. Verschil lende let ter t y pes ont stonden en er werd voor het eerst serieus gekeken na a r begrippen a ls leesba a rheid en f unctiona liteit. Tussen 950 en 970 ontstond het fotogra f isch zet ten. Hierna k wa m het elektronisch z et ten, de opma a k werd gema a kt op de computer, va n de z e opma a k werden (en worden nog steed s) f ilms uitgedra a id a f ha nkelijk va n het a a nta l k leuren een tot vier. Door het gebruik va n D.T.P. pa k ket ten is
37 het opma ken va n een k ra nt of boek sterk vereenvoudigd. Met een progra mma a ls Qua rk Xpress of Indesign ma a k je gema k kelijk een ba sisstra mien voor de opma a k va n het hele document, op el ke pa gina komen da n sta nda a rd de elementen te sta a n wa a r va n je in de ma sterpa ge (je ba sisstra mien) hebt ge zegd dat het op el ke blad zijde ter ug moet komen. L et ter t y pe en groot te worden ingesteld in een St yle Sheet. Je hoef t a l leen nog ma a r de tek st te pla atsen, in te laden, en het beeld materia a l te integreren in het geheel. In een St yle Sheet k a n je je ge wenste let ter t y pe a a ngeven, in je ge wenste groot te, k leur, etc. Ook k a n je tek sten door een a f beelding zet ten en la ngs een Be zierpad (een met vectorpunten door jou getekende lijn) laten lopen. A ls je werkt met zo’n progra mma ben je dus be w ust be zig met een opma a k . Na a st D.T.P. progra mma’s wa a rmee je een opma a k ma a kt voor een bepa a lde uitgave, een a f f iche of boek is er sind s de komst va n internet ook een grote behoef te a a n vormgeving va n tek st en vorm voor internet. Hierbij komt er gelijk een nieuwe dimensie om de hoek k ijken, wa a r dru k werk a l leen ma a r stilsta a nd beeld bevat wordt er bij internet ook gebr uik gema a kt va n be wegend beeld. Va n let ters die een be wegende presentatie geven op het scherm, dit word ook wel Moving Ty pe genoemd.
TOE G E PA S T E VOR MG E V I NG Posters, brochures, internet, dit zijn a l lema a l media die va l len of sta a n met het a l da n niet goede gebruik va n t y pogra f ie. De ze media hebben een hele ont wik keling meegema a kt. Voora l a ls je k ijkt na a r posters die natuurlijk a l een veel la ngere geschiedenis hebben da n het internet zie je een duidelijke ont wik keling va n puur informatief na a r een soor t va n kunst voor werpen. De ze ont wik keling zet te zich in va na f eind 9e eeuw en begon met de overbekende Jugend stil a f f iches va n bijvoorbeeld Verk ade en Delf tsche slaolie. Wa ren dit nog puur decoratieve voorstel lingen ,in de ja ren t wintig sta k de Dada de kop op en werd er geëxperimenteerd met t y pogra f ie.
Mooie pla atjes wa ren niet meer bela ngrijk, het ging om het gevoel en de boodschap. Er werd gespeeld met tek st en abstracte k leur vla k ken.
38
De z e stroming ont w ik kelde zich verder door in de kunst, hier wa s de t y pogra f ie ook in ter ug te vinden.
Bijvoorbeeld in col la ges va n Pic a sso of werk va n El Lissit zk y. Dick Bruna ma a kte va na f 950 de boekomsla gen va n de eerste Ma igret boekjes voor Simenon.
39 In de z e serie omsla gen zie je de il lustraties vrij snel vera nderen in spa nnende composities met bijpa ssende t y pogra f ie.
Met de komst va n de computer en het internet is er een nieuwe stroming ontsta a n. Voora l voor internet worden tek st en beeld geïntegreerd. En iedereen k a n opeens a a n vormgeving doen.
TYPOGR AFISCHE THEORIE Om goed te kunnen omga a n met let ters en tek st is het nood z a kelijk eerst wat t heorie over de opbouw va n die let ters door te nemen. Voor het gema k hebben we het in d it hoofd stu k over ont werpen voor papier en niet voor beeld scherm ma a r de z e t heorie geld het zelfde bij beeld scherm toe-pa ssingen. L et ters zijn de bela ngrijk ste grond stof va n t y pogra f ie. Ook bepa len zij sa men met eventueel gebr uikte orna menten (versieringen) op de pa gina de restruimte, ook wel witr uimte genoemd. Dit wil zeg gen de niet opgev u lde ruimte na het pla atsen va n a l le elementen op de pa gina. Om te beginnen zu l len we de let ters ga a n ont leden en de verschil lende onderdelen ga a n benoemen. Hierna ga a n we k ijken na a r corpsgroot te, w ijdte enz. en a ls la atste zu l len we het hebben over let tergroepen. Op de a f beeld ing hierna a st zie je de onderdelen va n een let ter benoemd. Hieronder een beschrijving va n de onderdelen.
Het beeld is dat onderdeel va n de let terruimte dat dru k inkt overbreng t. Het vlees is de tegenvorm va n het beeld; a l le ruimte tussen en rondom het z wa r t, de let terr uimte d ie wit blijf t. De x- hoog te is de hoog te va n een romein ge zet te onderk a st( dit zijn de k leine let ters, de niet hoofd let ters).
40 De romp is dat deel va n onderk a st let ters dat tussen de boven en onderk a nt xhoog te lig t. De stok is het sta a nde deel va n de onderk a st let ters dat uitsteekt boven de xhoog te. De sta a r t is het deel va n de onderk a st let ters dat uitsteekt onder de x- hoog te. De boog is de (meesta l gesloten) k romming in let ters. De vla g is de open, overspa nnende k romming in let ters. De schreef is de beaccentueerde a fsluiting va n stok, sta a r t en vla g, in de vorm va n een abr upte verbred ing va n de sta m of een dwa rsstreep. Schreven bepa len in sterke mate rit me, leesba a rheid en stijl va n een let ter t y pe. De bela ngrijk ste t weedeling in let ter t y pen is de let ter met schreef en die zonder schreef. De pons is de (w it te) binnenvorm va n een gesloten let ter (ook wel counter genoemd) De ba sislijn (ook wel onderk a nt x- hoog te of let terlijn genoemd) is de denkbeeld ige lijn wa a rop a l le tekens (met uit zondering va n de sta a r t let ters) sta a n.
Op de a f beeld ing hierboven zijn de d iverse maten te zien die worden geha nteerd om let ters en delen va n let ters te meten. Het corps is de hoog tema at va n een let ter, gemeten va n de bovenk a nt va n de hoogste let ter tot de onderk a nt va n de la a gste. Het corps wordt a a ngeduid in een heden va n het gevoerde t y pogra f ische ma ats ysteem, wat a f ha nkelijk is va n het toegepa ste z et s ysteem. Er besta at voor corpsgroot ten geen sta nda a rd; een 9punt s Ber t hold- Times en een 9- punt s Linot y pe- Times zijn niet even groot. Het t y pogra f isch vierk a nt is een den kbeeldig vla k dat even hoog en breed is a ls het corps. De let terbreedte is de breedtema at va n een let ter teken. De ze ma at is per teken apa r t bepa a ld en va rieer t ook per let ter t y pe. Sommige tekens en let ters leveren problemen op, na melijk tekens en let ters met grote witruimtes a a n de linker of rechter zijde a ls de v, w, y, F en L . Voor de combinaties wa a rin de ze let ters voorkomen is va a k een uit zonderingsspatiering bepa a ld, de zogena a mde kerning. De z e gegevens worden in de computer in een zogena a mde kerning tabel opgeslagen. De k apita a l hoog te is een bela ngrijke referentie omdat de pla ats va n ge zet te tek st op de pa gina wordt gemeten va n of wel de bovenk a nt va n de k apita a l of wel de onderk a nt.
4 De stok hoog te is de ma x ima le hoog te va n een let ter met een uitstekend deel boven de x- hoog te. De stok hoog te is soms gelijk a a n de k apita a l hoog te, ma a r k a n ook a f w ijken. De sta a r t leng te is de ma x ima le leng te va n de delen die uitsteken onder de xhoog te. De z e let ters sta a n niet op de ba sislijn, ma a r lopen er doorheen. Na a st stok- en sta a r t let ters besta a n er ook romplet ters, dit zijn let ters zonder uitsteeksels na a r boven of beneden.
LETTERVOR MEN E en font (het let ter t y pe) besta at niet ma a r uit 26 tekens, de let ters va n het a lfabet. Ook besta at het uit cijfers, k apita len (hoofd let ters), specia le tekens ( $, &), leestekens (,.;:) en accenten(` “ ). Z o k a n het a a nta l tekens va n een font gerekend inclusief de let ters z elf wel oplopen tot t wee of driehonderd. A l de ze tekens zorgen sa men voor een goed leesba re tek st. De hoofd let ters duiden het begin va n een zin a a n of een eigen na a m, met leestekens a ls punten en komma’ s la s je pau z es in, en accenten verduidelijken de k la nk va n een tek st. E en a ndere vorm va n een a f wijkende let ter is het cursief. Het cursief is de va ria nt va n een let ter t y pe wa a rbij de let ters na a r rechts hel len en enigszins ha ndgeschreven lijken. De engelse term voor cursief is Ita lic. E en cursief is een apa r t font en geen zoma a r scheef ge zet te romein (het sta nda a rd rechtopsta a nde let ter t y pe). E en a nder let ter t y pe dat op de cursief lijkt is het let ter t y pe oblique. De romeinvorm va n een font wordt hierbij schuin ge zet zonder dat er. a a n de tekens z elf iet s is ge wijzigd. Net a ls de cursieve let ter va ria nt is een vet te ( bold is de engelse term hier va n) font specia a l getekend, hij is niet overa l gelijk matig opged ikt. Vet geef t a a n dat de va ria nt va n het let ter t y pe z wa a rder is da n de romein va n het font. Na a st vet zijn er ook nog de va ria nten ha lf vet en extra vet( in het engels semibold en black of heav y). Met de f unctie a a n- en a fspatieren (track ing in het engels) k a n je de sta nda a rd r uimte d ie gereser veerd is voor let ters wijzigen. Dit wil zeg gen dat er bij a a nspatieren meer r uimte komt tussen de let ters onderling, dit word va a k gebruikt bij korpsen k leiner da n 0 punten. De leesba a rheid word zo vergroot. Bij a fspatieren word de w itr uimte tussen de let ters verk leind, dit word va a k gebruikt bij korpsen va n boven de 2 4 punten. Ook weer om de leesba a rheid te vergroten. De interlinie (lead ing in het engels) geef t de ruimte tussen de regels a a n. Het is de a fsta nd va n de ba sislijnen va n opeenvolgende regels dus de korpshoog te plus de eigen lijke interlinie. De interlinie wa s oorspronkelijk een reepje lood dat tussen opeenvolgende regels werd gek lemd bij het zet ten va n dru k werk . A ls dit niet werd gebr uikt ra a kten de stok ken va n de ene regelen sta a r ten va n de let ters va n de a ndere regel el k a a r. Er zijn wat sta nda a rdregels voor het gebruik va n interlinie. E en v uistregel voor het bepa len va n de regela fsta nd: Het korps plus 20 a 25 procent.
LEESBA ARHEID Z oa ls je in de in leid ing hebt kunnen le zen is leesba a rheid het kernwoord voor vormgeven met t y pogra f ie. Wa a rom ? Je wilt informatie overbrengen en de le zer
42 sta at hierbij centra a l. Wil je hiermee zoveel mogelijk bereiken is het versta nd ig goed na te den ken over de bood schap die je over wilt brengen en de vorm wa a rin je het w ilt gieten. A ls je hebt besloten posters te wil len opha ngen in de specia a l da a r voor bestemde lijsten in bushokjes ga je geen korps 0 gebruiken. Niema nd d ie voorbijrijdt of loopt z a l het kunnen le zen en je bood schap z a l niet overkomen. Ma a r a ls je een boek ma a kt gebruik je de ze let tergroot te misschien weer wel, je kunt het goed le z en en het is pra ktisch wa nt je kunt veel informatie k w ijt per pa gina. L et tergroot te is natuurlijk niet het enige wa a r je over na moet den ken, na a st groot te, interlinie, font (enz.) ma a kt compositie ook een groot deel uit va n je ont werp. L eesba a rheid heef t drie verschil lende betekenissen. E en tek st is leesba a r a ls : • De tekens duidelijk zijn (de visuele vorm, het ha nd schrif t). • De in houd va n de tek st begrijpelijk is voor de le zers. • De ta a l en stijl zoda nig zijn dat de tek st ma k kelijk leest. E en ma k kelijke def initie voor leesba a rheid is dus gema k kelijk, a a ngena a m en uitnod igend om te le z en. Nu ga a n we hier niet verder in op de in houdelijke k a nt va n de tek st (wa a rbij je natuurlijk ook de nodige a a ndacht a a n fout loze spel ling moet besteden) ma a r met een k ritische blik en creatieve gedachtenga ng kom je z elf ook a l een heel eind. E en bela ngrijk punt om op te let ten bij het zet ten va n tek sten in een document, poster of internet site is de leng te va n de zinnen. Dit k a n je zien in de vorm va n veel woorden gebr uiken per zin of veel woorden gebruiken per regel (ook wel z etbreedte genoemd). Voorbeeld va n een la nge zin… (uit ‘ de slinger va n Fouc au lt’ va n Umber to E co) Ik wist -maar een ieder zou het in de betovering van die rustige ademhaling gewaar moeten worden - dat de omloop bepaald werd door de relatie tussen de vierkantswor tel van de leng te van het touw en het getal pi dat , ongrijpbaar voor de ondermaanse geest , op goddelijke g rond de omtrek van alle mogelijke cirkels noodzakelijkerwijs relateert aan hun diameter - zodat de duur van die uitslag van een bol van de ene naar de andere pool de resultante was van een geheime samenzwering tussen de meest tijdenloze onder de maten , de eenheid van het ophang punt , de dualiteit van een abstracte dimensie, de ternaire aard van pi , het tetragonale geheim van de wortel , de volmaaktheid van de cirkel . E en la nge zin een is vrijwel niet leesba a r omdat het ge woon de a a ndacht va n de le z er niet va st houdt, a a n het einde va n de zin ben je vergeten wat zich er in het begin heef t a fgespeeld. Niet erg communic atief, de bood schap na a r de le zer toe z a l niet overkomen a ls jij zo je zinnen zou formu leren op een poster of website. Probeer d it dus te voorkomen door heldere en kor te zinnen te gebruiken.
43 Ik wist -maar een ieder zou het in de betovering van die rustige ademhaling gewaar moeten worden - dat de omloop bepaald werd door de Zin t wee is erg ver velend om te le zen omdat hij te la ng is, je ogen moeten va n helema a l lin k s op het papier na a r helema a l rechts om ver volgens na a r de volgende zin weer na a r link sonder te duiken. De a fsta nd die moet worden a fgelegd met je ogen is te groot en onnatuurlijk . Probeer minder informatie op een regel te z et ten, verspreidt het over meerdere regels. Door middel va n koppen of onderkoppen k a n je de indeling va n een tek st duidelijk ma ken. Va a k zijn ze vet gedru kt, of sta a n ze in onderk a st let ters met een begin k apita a l. Ma a r ook een juist gekozen kop in k apita len k a n de bood schap va n een tek st k rachtig ondersteunen. Broodtek st is de in houdelijke tek st, de tek st onder de koppen. Om een optima le leesba a rheid te verk rijgen gebruik je hier voor een corpsgroot te va n 8 tot 2 punten. A ls een broodtek st in een boek of een brochure groter is da n 4 punten lever t d it ver tra ging op bij het le zen. A ls de broodtek st k leiner is da n 8 punten vra a g t d it extra inspa nning va n de ogen en zorg t het dus ook voor ver tra ging. In de z e broodtek st k a n je bela ngrijke woorden of zinnen wel accentueren.
44 In een tek st zijn er a ltijd in houdelijke punten die bela ngrijker zijn da n a ndere, de zogena a mde a a ndacht spunten. De z e punten moeten extra de a a ndacht trekken. Op verschil lende ma nieren k a n je de ze accentueren: • Je k a n door de tek st heen sommige woorden vet ter ma ken, zo word je oog a ls het wa re door de tek st geleid. Z org er voor dat de vetgedru kte woorden een verba nd met el k a a r hebben. • Je k a n de corpsgroot te va n bela ngrijke zinnen a a npa ssen wa a rdoor ze meer opva l len. • Je k a n werken met cursieve let ters, schreefge zet te tek st wordt va a k ge zien voor een cita at. • Je k a n woorden onderstrepen, omcirkelen of een a ndere k leur geven. Ma a r k ijk uit voor d it a l les, voor je het weet is de tek st die overgebracht moet worden een onover zichtelijke bende, met onderstrepingen hier, uitroeptekens da a r, wat k leur tjes erbij en niet s wat meer extra opva lt, wat de a a ndacht trekt. Dus ma a k gebr uik va n accentueringen ma a r doe dit met mate.
LETTERTYPES A ls je een lay-out ma a kt voor het een of a nder is het erg bela ngrijk dat je be w ust k iest voor een bepa a ld let ter t y pe. Je k iest a ltijd voor het let ter t y pe dat voor het med iu m (internet, een boek, a f f iche) dat je gebruikt het beste leesba a r is. Dus ook bij de keu z e va n een let ter t y pe is leesba a rheid weer troef. L aten we beginnen met een stu kje t heorie over de verschil lende beschrijvingen en besta nd st y pen voor font s. Er zijn grof ge zegd t wee soor ten fonts, de beeldschermfont en de printer font. E en schermfont is een bitmapfont voor weergave op het beeld scherm, het printer font is de apa r te out linebeschrijving voor het a fdr u k ken. Met een progra mma a ls Adobe Ty pe Ma na ger ver va a g t de tegenstelling tussen de z e t wee soor ten let ter t y pen omdat die de printer fonts beha lve voor a fdr u k ken ook gebr uikt voor het weergeven va n fonts op het beeld scherm. De tegenstel ling printer- en schermfont ver va lt bij True Ty pe en Open Ty pe omdat hierbij de z elfde beschrijving word gebr uikt bij weergave op scherm en voor het a fdr u k ken. Misschien k lin ken de z e verschil len in let ters nog wat va a g ma a r nu ga a n we over tot het nader uit leg gen va n de verschil lende termen.
FONTTECHNOLOGIE E en bit mapfont is een let ter t y pe wa a rbij het puntjespatroon va n el k teken is va stgelegd.
45 Op een recht hoek is voor el ke positie a a ngegeven of het punt a a n of uit moet zijn bij de weergave va n het teken. Bij teletek st word gebruik gema a kt va n bitmapfont s, en hier zie je ook gelijk de nadelen va n dit let ter t y pe. A ls je het k lein gebr uikt is het nog prima leesba a r, ma a r wil je er koppen va n ma ken da n zou een ge wone let ter gescha a ld worden en prima overkomen, ma a r bitmapfonts kunnen niet gescha a ld worden. Z o komt het dat de let ters blok kerig overkomen. Voor een goed resu lta at zou een bitmapfont voor el ke ge wenste groot te beschreven moeten worden, ma a r dit lever t zu l ke ont zet tend grote besta nden op dat dit geen oplossing k a n zijn voor het probleem. Wat wel voor een oplossing zorg t voor de nadelen va n bit mapfonts zijn de out linefonts. In een out linefont is el k teken beschreven in de vorm va n rechte en gebogen lijnstu k ken d ie de omtrek ( out line in het engels) va n een teken a a nduiden. Hierbij worden w iskund ige formu les gebruikt om de rondingen va n de let ters weer te geven. E en beschrijving is voldoende voor a l le tekens, va n hieruit k a n el ke groot te va n het teken eenvoudig worden berekend. Doordat de tekens een rekenkund ige omschrijving vormen k a n je de tek st ook eenvoudig roteren of la ngs een pad z et ten. Wat nog een groot voordeel is va n out linefonts is de ona f ha nkelijkheid va n het gebr uikte uit voerappa ra at. Voor het vergroten of ver vormen va n de tekens gebr uikt de computer de out lines en pa s op het moment dat er da adwerkelijk a fgedr u kt ga at worden word el k teken omgerekend na a r een ver z a meling puntjes. Dit proces heet ra sterizing. Er zijn t wee vormen va n out linefonts, de post script font s en de true t y pe fonts. PostScript- font s zijn out linefonts die door Adobe zijn ont worpen voor het gebr uik op PostScript printers. E en font va n de soor t t y pe is een postscript font va n Adobe dat voor zien k a n zijn va n zogenoemde hints. Dit zijn a a npa ssingen a a n de omtrek va n de tekens wa a rdoor ze beter leesba a r zijn bij k leine puntgroot tes en op appa ratuur met en la ge resolutie. A a nva nkelijk hield Adobe de ze techniek geheim, zodat zij de enige wa ren die postscript- fonts va n t y pe op de ma rkt konden brengen. In 989 zijn de ze specif ic aties vrijgegeven wa a rdoor ook a ndere levera nciers, zoa ls Bitstrea m en Monot y pe, fonts va n het t y pe konden produceren. Dit w ilden ze (Bitstrea m en Monot y pe) gra a g, omdat de Adobe Ty pe Ma na ger a l leen werkt met t y pe fonts. De fonts zonder hints heten t y pe 3font s. PostScript- fonts ver va ngen de Bitmapfont niet ma a r v u l len de ze a a n, het Bit mapfont is nod ig om een fontmenu te kunnen creëren in een toepa ssingsprogra mma. Het progra mma Adobe Ty pe Ma na ger ma a kt het mogelijk PostScriptfont s weer te geven op het beeld scherm en op niet- postscript printers. De Tr ue Ty pe werd in 989 door Apple a a ngekondigd, het wa s een nieuw format voor font s. De specif ic aties zouden publiek worden gema a kt. Apple verk la a rde dat de Tr ue Ty pe snel ler zou zijn da n de PostScript, de besturingsopdrachten zouden in het font z elf zijn opgenomen. True Ty pe zou kunnen werken met goed kope printers en het zou let teront werpers een betere beheersing va n de nua nces va n let ter t y pen geven. Hoe wel Adobe a ls reactie de specif ic aties va n het t y pe let ter font vrijga f, zet te Apple toch door. Het wa s een sa menwerk ingsverba nd met Microsof t. In 99 wa s het nieuwe font beschikba a r voor het grote publiek . De let ter t y pen die Apple bij zijn computers lever t zijn True Ty pe fonts, ma a r het is niet zo dat True Ty pe de PostScript- fonts heef t verdrongen. True
46 Ty pe- font s zijn bela ngrijker bij de besturingss ystemen va n Microsof t da n bij het Mac Os va n Apple omdat de PostScript- fonts bij Microsof t niet zo heel erg wa ren doorgedrongen.
LETTERGROOTTE Z oa ls je eerder hebt kunnen le z en is er een soor t va n sta nda a rd ma at voor de in houd stek st, de broodtek st va n een document. Z o zijn er voor meerdere onderdelen wel sta nda a rden. Je zou z e a l lema a l uit je hoofd kunnen ga a n leren, ma a r het is bela ngrijker z elf de groot tes te kunnen beoordelen. Denk voora l a a n overzichtelijk heid en leesba a rheid. Ma a k je koppen te groot, da n ga at a l le a a ndacht da a r na a r uit en z a l de k a ns groot zijn dat de broodtek st z a l worden overgeslagen, de kop k rijg t de k a ns een soor t sa menvat tend k a ra kter te k rijgen.
TYPOGRAFIE EN INTERNET Internet biedt een mogelijk heid d ie op papier niet te ha len is. Dit is de be wegende tek st. In een graphic k a n een tek st over je beeld scherm ‘vliegen’. De ze be wegende tek st wordt ook wel ‘ moving t y pe’ genoemd. Moving Ty pe be weeg t, tra nsformeer t, muteer t, dupliceer t en is interactief. Omdat het be weeg t en va a k da a rna va n het scherm verdw ijnt moet het een indru k achterlaten, een emotionele bood schap d ie in het hoofd blijf t ha ngen. Ma a r voor je over ga at tot het creëren va n een Moving Ty pe moet je je a ls ont werper eerst a f vra gen of zo’n be wegende tek st wel echt nod ig is, is het nut tig, heef t het een bepa a lde noodz a a k om te be wegen ? Je ma g de ‘ moving’ in ‘ Moving Ty pe’ niet de bood schap laten overschaduwen. Voor d it t y pe tek st zijn a ndere sta nda a rden va stgesteld da n voor niet- dy na mische, plat te tek st. Wa a rop gelet moet worden is snel heid, let tergroot te, let tersoor t en let ter t y pe. E erst ga a n we over tot het bek ijken va n verschil lende let ter t y pen, die wel of niet goed leesba a r zijn bij gebr uik voor beeld scherm toepa ssingen. De “oudere” let ter t y pen, d ie nog ont worpen zijn specif iek voor dru k werk, blijken op een beeld scherm moeilijker te le zen. Dit zijn de let ters A ria l, Times, Univers, helvetic a, Sw iss, f utura, etc.. De ze zijn zeer geschikt om te printen, ma a r het le z en er va n op een beeld scherm is belabberd. Er is destijd s da n ook geen rekening gehouden met de opbouw en de vorm va n de let ters om pi xelisatie en sa mensmelting te voorkomen, omdat dat in die tijd nog niet a a n de orde wa s ; z e werden gebr uikt door dr u k kers. Het probleem besta at voora l wa nneer de letters k lein gebr uikt worden. De let ters zijn da n te dun en sta a n dicht tegen el k a a r a a n, zodat het la stig is de verschil lende vormen va n het let ter t y pe te onderscheiden en te interpreteren a ls de let ter of cijfer wa a r het voor sta at. Er zijn ook let ter t y pen specia a l voor beeld schermen ont worpen, zoa ls : Verda na, Trebuchet. De z e hebben vormen d ie op el ke groot te en beeld schermresolutie nog te le z en zijn. Ma a r wat een probleem geef t bij a l le let ter t y pes voor gebruik voor beeld scherm, dat is het gebr uik va n cursieve of oblique let ters. L et ters die schreefge z et worden te pi xel lig, te onduidelijk . Dit komt mede doordat cursieve
47 let ters een breedte hebben va n pi xel. Da a rna a st k a n je ook problemen k rijgen met het gebr uik va n bold let ter t y pes. De opeen hoping va n pi xels komt niet goed over op het beeld scherm, ook in verba nd met de a f wijkende let terspatiering k a n het er va a k rommelig uit zien. Dus let op, a ls je besluit toch cursieve of bold let ter t y pes te gebr uiken stel da n een let terspatiering in zodat de let ters in ieder geva l niet op el k a a r zit ten gepla kt. Ook om problemen te voorkomen met betrek k ing tot combinaties va n let ters is het a a n te raden een let terspatiering in te stel len. K ijk bijvoorbeeld na a r een c en een l na a st el k a a r (zie voorbeeld), te dicht op el k a a r kunnen ze sa men voor een d a a nge zien worden. Of een r en een n, wordt een m a ls te dicht na a st el k a a r gepla at st. Door een let terspatiering in te stel len voorkom je dit doordat je de r uimte tussen de let ters groter ma a kt. L oop a ltijd je tek st goed na om problemen a ls de z e tijd ig te spot ten.
48 De sta nda a rd internet let ter t y pes zijn schreef loos, dit om a l les zo rustig en stra k mogelijk te houden. Gebr uik je toch a ndersoor tige let ter t y pes da n de ze wees da n k ritisch. Va a k zie je de zogenoemde f un let ter t y pes, de ze doen meesta l een a f breu k op de leesba a rheid. Dit omdat er gebruik wordt gema a kt va n schreven, versieringen en of schaduwen. A l de z e toevoegingen kunnen er voor zorgen dat de let ters a ls een brij in el k a a r overlopen. Gebruik ze met mate en a l leen eventueel voor koppen. Goed, stel je hebt gekoz en voor het gebr uik va n een ‘Moving Ty pe’ omdat je den kt dat het wat toevoeg t a a n de te ont werpen site. Er zijn een pa a r a specten wa a r rekening mee gehouden d ient te worden. Dit zijn bood schap, let ter t y pe, tijd en r uimte. De bood schap is natuurlijk a l va n tevoren opge zet a nders had je het niet a l kunnen ver ta len na a r een ‘ Moving Ty pe’. Omdat het vrij inspa nnend is een be wegend beeld te volgen is het bela ngrijk de bood schap kor t te houden, kor t en k rachtig. Z o houdt het de a a ndacht va n de le zer va st. O ver het k ie z en va n een let ter t y pe hebben we het hierboven a l gehad, k ies een duidelijke, schreef loz e let ter voor je be wegende tek st. De extra versiering k a n a l ge zien worden in de be weging dus een eenvoudige let ter houdt het da n ook leesba a r. De tijd, dat is een wat moeilijker en r uimer begrip. De tijd wordt hier ge zien a ls de om loopsnel heid va n de be wegende tek st over het beeld scherm. Eigenlijk ben je hierbij op zoek na a r een gemiddelde. De gemiddelde tijd die een le zer nodig heef t de bood schap te kunnen wa a rnemen. A ls een bood schap te la ng z a a m over het beeld scherm g lijdt z a l het oog uit ver veling a f wijken ga at de ze bood schap te snel da n mist de le z er een stu k informatie en ook da n is het doel niet bereikt. Het meegeven va n een stu kje informatie. K ijk k ritisch na a r de door jou gekozen tijd en la at het ook door a nderen controleren, en blijf je zelf de vra a g stel len; is het leesba a r? Da n nu het la at ste a spect, r uimte. De r uimte is ma k kelijk ge zegd het beeldschermopper vla k . De z e is niet puur de leng te ma a l de breedte, ma a r ga at ook de d iepte in. Met t y pogra f ie is ma k kelijk een bepa a lde diepte te creëren. Denk a a n let ters scha len, scheef z et ten, d ia gona a l in beeld of puur door met een schaduw te werken. Ma a k a ltijd zo goed mogelijk gebruik va n de ruimte, zodat je het meest uit je beeld kunt ha len. E en bela ngrijke bood schap pla ats je bijvoorbeeld niet erg k lein en lin k sboven in je beeld scherm ma a r je zorg t er voor dat hij opva lt, in het midden bijvoorbeeld. Voorbeelden va n goed, a nders en spa nnend gebruik va n t y pogra f ie.
5 TOEVOEGING T Y POGR A FIE Uit: “O ver t y pogra f ie”- David Jur y, Bis Publishers, A msterda m, 2003.
52
53
54
55
56
57
58
59
60
6
62
63 To o l s e n t e c h n i e k e n SCHETSEN In het ont werpproces neemt het schetsen een prominente rol in. Schetsen ma ken doe je eigelijk consta nt, tijdens het hele ont werpproces va n idee-ont wik keling tot productie, om je ideeen vorm te geven en op papier te visua liseren. Het is z eker bela ngrijk om in de idee-ont wik kelingsfa se eerst een a a nta l ideeën te schet sen en pa s later de ideeën uit te werken. Om tot een goed ont werp te komen moet je meerdere ideeën ont wik kelen. A ls je gelijk achter de computer begint, werk je zo snel mogelijk na a r een eindproduct met slechts één enkel concept, wa a ra a n je slecht k leine a a npa ssingen a a n ma a kt. Schet sen is het snel op papier zet ten va n je ideeën. Dat betekent echter niet dat de schet sen er slordig en onduidelijk uit zien. E en schets moet je da n ook kunnen presenteren a a n je opdrachtgever (in ons geva l: je docent). Dat houdt in dat ook een schet s presentabel is. Je moet je schetsen a a n iedereen dur ven laten zien en er een verha a l over kunnen ver tel len. Schet sen k a n op vele verschil lende ma nieren. De meest bekende en voor de ha nd lig gende ma nier is met een z acht pot lood (4 tot 6 B) snel te tekenen op een groot vel ( bijvoorbeeld A3). Ma a r er wordt ook geschetst met stif ten (ma rkers, ed) of met specia le pennen ( geen sta nda a rd ba lpen...). Probeer het a l lema a l en bepa a l z elf wat je het pret tigst vindt. Door d it boek wordt je natuurlijk geen vol leerd tekena a r, ma a r beter schetsen da n te zien is op ondersta a nde f ig uren k a n iedereen leren.
Va a k wordt schet sen gea ssocieerd met heel k ra sserig tekenen, zoa ls de ze cirkel:
Ma a r dat is niet de bedoeling. Probeer de lijnen k rachtig en in keer neer te z et ten:
64
Natuurlijk ga at het neer z et ten va n een lijn niet a ltijd in keer goed (sta at niet helema a l recht, net op de verkeerde plek, etc.), probeer da n de hele lijn weer neer te z et ten:
“K ra ssen” k a n ook mooi zijn, zola ng dat ma a r een duidelijke f unctie heef t, of wa nneer het echt zo bedoeld is, bijvoorbeeld a ls schaduw.
Hier nog een a a nta l betere voorbeelden va n studenten, wel ke in de goede richting komen.
65 Producten en toepassingen L O G O ’S Volgens het Groot Woordenboek is een logo een teken dat een woord a a nduidt. Sommige mensen hebben een eigen logo, bijvoorbeeld een teken of s y mbool dat hun fa miliena a m a a nduidt, zoa ls een fa milie wapen. Da a rentegen heef t vrijwel el k bedrijf een logo. E en teken, een s y mbool wat direct herkenba a r is, zoa ls de “s woosh ” va n Nike. E en logo wordt ook wel beeld merk genoemd. De meeste logo’s besta a n uit een s y mbool en tek st, of zelfs a l leen uit tek st ( bijvoorbeeld IBM). E en tek stueel of t y pogra f isch logo wordt woord merk genoemd.
E en logo k a n dus een woord merk of een beeld merk zijn, of een combinatie va n beide. Da n heet het t y pogra f ische gedeelte va n het “tota le” logo het woord merk . E en logo wordt ont worpen met een bepa a lde doelgroep voor ogen. E en doelgroep is bijvoorbeeld: “ hoger opgeleide ma nnen tussen de 30 en 40 ja a r”. Het is de groep mensen d ie je met je communic atie prima ir wilt bereiken. Dat wil dus niet z eg gen dat a ndere groepen worden uitgesloten, of dat die a ndere groepen niet a a n zou spreken. Het logo moet de uitstra ling hebben wat overeenkomt met de doelstel ling. E en non-prof it orga nisatie heef t een a nder logo da n een commercieel bedrijf. Het logo hieronder is voor een fabrik a nt va n milieuvriendelijk papier.
Iedereen d ie een bedrijf begint, begint met het (laten) ma ken va n een logo. Wa a rom ? Om het bedrijf te onderscheiden va n a l le a ndere bedrijven. Ma a r dat niet a l leen. E en logo k a n ook iets zeg gen over een bedrijf, bijvoorbeeld door een bepa a lde k leur (-combinatie), s y mbool, vorm. E en logo betekent ook herkenning. E en beeld wordt gema k kelijker ont houden da n een na a m. Het ga at er ook om een gevoel over te brengen, een bepa a lde sfeer. L ogo’s zijn dus bedoeld om een visuele herkenning en dito ondersteuning te geven a a n de identiteit en uitstra ling va n het onder werp (orga nisaties, produ kten, mensen, een d ienst verlening of een t hema).
66 McDona ld s bijvoorbeeld. De k leuren rood en geel zouden volgens onder zoek honger op wek ken (...). Het logo va n McDona ld s besta at da n ook uit rood en geel en heef t vriendelijke, uitnod igende vormen.
Niet a l leen bedrijven of mensen hebben dus een logo. Ook producten hebben een logo, om zicht te onderscheiden va n de rest. Denk bijvoorbeeld a a n Ma rs of Ma gnu m. Va a k zijn het de producten va n een groot moederbedrijf dat el k product a nders in de ma rkt w il z et ten, bijvoorbeeld voor a ndere doelgroepen. Of, het bedrijf w il zijn concernna a m niet a a n de producten geven. Bijvoorbeeld Unilever (wa smiddelen, levensmiddelen, etc. ). A ls het product f lopt, scha adt dat de na a m va n het bedrijf. Sommige bedrijven k ie zen er juist voor om a l le producten onder de z elfde na a m op de ma rkt te brengen, bijvoorbeeld Mitsubishi (auto’s, telefoon, gra sma a iers, aud io, etc. ), om nieuwe producten a l de goede na a m va n het bedrijf mee te geven, zodat k a ns va n mislu k ken k leiner wordt. Dienst verleningen, zoa ls de Rutgersstichting of Socia le Za ken hebben ook een logo. Ook d ienst verleningen hebben iet s te ver tel len a a n het publiek . Het is da n wel niet d irect hun bedoeling om zich te onderscheiden (va a k is er ma a r één va n), ma a r wel om voor herkenning te zorgen en uitnodigend en prof fessioneel over te komen. A k zo-Nobel heef t na de f usie va n A k zo en Nobel een nieuw logo laten ma ken om onder a ndere een heid tussen de sa menvoegende bedrijven te creeeren. Het bedrijf w ilde tevens de communic atie na a r het publiek verbeteren. Het publiek kende wel de producten va n A k zo-Nobel, ma a r niet het moederbedrijf. Uit onder zoek bleek dat het bedrijf een onduidelijk beeld ver toonde.
Het logo is ont worpen rond het t hema “een heid in verscheiden heid ”. In het logo is een mens a fgebeeld, om een groot, z a kelijk chemie-concern wa a r va n iedereen eigelijk a l leen ma a r de eindproducten kent (en niet A k zo-Nobel zelf ) een meer persoon lijke uit stra ling te geven, om te laten zien dat er mensen achter zit ten. De k leur blauw stra a lt ver trouwen uit. Voor het ont werp is gebruik gema a kt va n “De steen va n Sa mos” wa a rin het mensf ig uur te zien is.
67
E en logo is een onderdeel va n de Corporate Identit y, de stijl va n het huis (huisstijl). A ls de visuele communic atie-een heid ophoudt bij a l leen het logo, mist het publiek toch de bood schap. A l le communic atie, zoa ls folders en websites, moet consistentie ver tonen om de doelgroep te bereiken, je te onderscheiden va n de rest en te zorgen voor herkenning en ondersteuning va n de identiteit.
HUISSTIJLEN Het logo is een onderdeel va n de huisstijl, de “Corporate Identit y”, de gehele presentatie va n de identiteit va n een bedrijf, de stijl va n het huis. Voor een bedrijf is het va n essentieel bela ng dat het na a r buiten communiceer t op een consistente ma nier. A l le communic atie, zoa ls folders en websites, moet consistentie ver tonen om de doelgroep te bereiken, je te onderscheiden va n de rest en te zorgen voor herkenning en ondersteuning va n de identiteit. A ls de een heid in de visuele communic atie ophoudt bij a l leen het logo, mist het publiek toch de bood schap.
Omdat het logo een onderdeel is va n de huisstijl, geldt a l les wat voor het logo geldt, ook voor de huisstijl. De huisstijl wordt evengoed voor een doelgroep ont-
68 worpen, moet overeen komen met de identiteit en doelstel lingen va n de orga nisatie. De huisstijl is va a k de eerste indr u k va n het bedrijf, het is het ge zicht va n het bedrijf. De huisstijl moet uistra len wat het bedrijf is. Het ga at da a rom ook om het gevoel wat je k rijg t bij een huisstijl. Bij de postba nk k rijg je een heel a nder gevoel da n bij een rechtba n k . Dat stra a lt ook uit de huisstijl. De huisstijl spreekt de juiste mensen a a n, k lopt met de identiteit en pa st bij de mensen die er werken. Eigen lijk is de huisstijl het geheel va n de communic atie va n het bedrijf na a r ha a r publiek sgroepen. Da a ronder va lt na a st het visuele communic atie ook de a ndere communic atie, zoa ls bijvoorbeeld hoe de telefoon wordt opgenomen, hoe het persoon lijk contact verloopt met opdrachtgevers of k la nten, de a a npa k, de vorm va n orga nisatie, etc. Z o ver zu l len we hier niet op de huisstijl inga a n. In de z e modu le beperken we ons tot het visuele gedeelte zoa ls het logo, brief papier, envel loppen en de website. Z o kun je onderscheid ma ken tussen Corporate Identit y en Visua l Identit y. De visua l identit y is onderdeel va n de Corporate identit y. De Corporate Identit y omvat dus a l le communic atie va n een bedrijf. Het ont werpen va n een huisstijl is een va n de moeilijk ste dingen om te ontwerpen. Het ha ng t sterk sa men met de bedrijfscu ltuur, ma rketingstrategieen, communic atiemed ia, Public Relations, etc. De huisstijl moet pa ssen bij zowel de interne a ls externe communic atie. Het personeel moet zich erin kunnen vinden, ma a r ook de doel- en publiek sgroepen. E en huisstijl besta at uit een a a nta l elementen. Het k a n beta a n uit een woordmerk en /of beeld merk, ma a r ook z eker een bepa a lde let ter t y pe en k leur. De dra gers va n de huisstijl (de producten wa a rop de huisstijl te zien is) va rieer t va n: verschil lende papieren dra gers ( brief papier, enveloppen, visitek a a r tjes), textiel (t-shir t s, en ook bedrijfsk led ing zoa ls de A H-werktenue), digita a l (E -ma il, W EBsite /Intra net, of f ice shel l /desktop) en T V- en radiocommercia ls.
69
