Stage in de USA wetenschappelijke databases Het getal Wau co2 als brandstof? Interview. N 14 juli 2013

N°14 juli 2013

Stage in de USA | wetenschappelijke databases | Het getal Wau | co2 als brandstof? | Interview met elke & willem | Column Bram van gessel

redactioneel

Inhoud

Aan alles komt een eind… dus ook aan mijn hoofdredacteurschap van de N! Na de vorige drie edities met veel plezier gemaakt te hebben loopt mijn bestuursjaar alweer ten einde en zal ik het stokje overdragen aan mijn opvolger, Antoine Salden (al enige tijd deel van de redactie en ook deze keer is er weer een stuk van hem te lezen op pagina 18).

17

Er komt toch een hoop meer bij kijken om dit blad in elkaar te zetten dan dat ik vorig jaar rond deze tijd dacht. Het is echt een uitdaging om te zorgen dat er veel verschillende soorten stukjes in het blad staan. We moeten rekening houden met de studenten van Van der Waals, die graag ook wat luchtigs lezen, het 60 jaar oude VENI-lid dat graag nog op de hoogte blijft van het onderzoek op de faculteit, maar het blad moet ook nog te lezen zijn voor andere medewerkers van de faculteit. Natuurlijk blijf ik nog wel bij de redactie. Ik ben het dit jaar steeds leuker gaan vinden om zelf ook stukjes te schrijven. Jammer alleen dat ik er niet zo veel tijd voor heb gehad. Dat moet goed komen volgend jaar! Ik wil in ieder geval doorgaan met het interviewen van medewerkers hier op de faculteit, net zoals ik vorige keer Toon en dit keer Elke en Willem (te lezen op pagina 12) heb geïnterviewd. Een interview met de decaan staat nog steeds op mijn lijstje. Ik hoop ook dat de N! van deze hoge kwaliteit blijft. We krijgen hier bij Van der Waals ooit wel eens bladen van andere natuurkundeverenigingen binnen en het niveau varieert van een degelijk blad met kwaliteitsartikelen (zoals de N!) tot aan een scheef geniet A5-blaadje met foto’s waar je de pixels kunt tellen en zes pagina’s met oninteressante quotes om het blad op te vullen. Mocht je dit blaadje willen inzien, kom dan eens langs bij Van der Waals. Ik kan helaas de naam niet noemen omdat we de N! ook naar die vereniging opsturen…

8 4

Nieuws

6

STOOR

8

CO2: Van probleem naar grondstof met plasma

12

Interview met Elke en Willem

14

Stage in de USA

Rest mij eigenlijk niets meer om jullie weer veel plezier te wensen met het lezen van dit blad!

— Door: Guus Vermijs (Hoofdredactie N!, Van der Waals)

TU/e Graduate School

Koen Schakenraad over zijn ervaringen

30

22

14

18

17

Column Bram van Gessel

28

Advertorial Thales Nederland

18

Natuurkunde voor dummies

30

Wetenschappelijke databases

Het boekje

De Large Hadron Collider

De dood van Aaron Swartz

20

Fotopagina

33

Quotes & Puzzel

22

Een brede horizon als leidraad

34

Het getal Wau

PION 2013

38

Agenda

N-feest & Angry Nerds

De carrière van Frank Koppens

25

Een verslag

De meest fascinerende constante

N! juli 2013 | 3

N!euws VENI-BBQ weer geslaagd

GESLAAGD! De volgende studenten ontvingen op 29 mei hun masterdiploma Applied Physics: Michel van Maasakkers, Kees Hermans, Enrico Dammers, Stephen van Grootel en Erik Vos. De volgende studenten ontvingen op 29 mei hun bachelordiploma Technische Natuurkunde: Jeroen Schouwenberg, Antoon van Hooft, Guido Hendriks en Chun Hou Wong.

Vanwege de sloop van N-laag moest er worden uitgeweken naar een alternatieve locatie. Deze werd uiteindelijk gevonden aan de achterkant van gebouw Cascade. Dankzij de medewerking van de faculteit en de beveiliging, zorgde een geopende nooduitgang voor een ideale verbinding met de Borrel in het (tijdelijke) nieuwe onderkomen van de 'Salon'. Al jaren staat de VENI-barbecue bekend om het goede vlees, de heerlijke speciaalbieren en de gezellige sfeer. Vooral dat laatste –al helpt een biertje hier natuurlijk wel bij– zorgt ervoor dat de VENI-barbecue een ideaal moment is voor alumni en studenten om met elkaar in gesprek te komen. Hier werd dan ook dit jaar weer volop gebruik van gemaakt.

foto: istockphoto.com/dNy59

Vrijdag 14 juni vond de jaarlijkse VENI-barbecue plaats. Omdat VENI dit jaar haar vierde lustrum viert, was het voor medewerkers die geen alumnus zijn ook mogelijk deel te nemen. Helaas gaven zij daar niet massaal gehoor aan. Zeer waarschijnlijk vanwege het faculteitsvoetbaltoernooi en de aansluitende barbecue en borrel die twee dagen eerder had plaatsgevonden. Desondanks was de opkomst met circa 60 aanwezigen goed te noemen.

Veel nieuwe studenten TN Per 11 juni 2013 zijn er 110 aanmeldingen van studenten in de bachelor met major Technische Natuurkunde. Sinds 1994 hebben we zulke aantallen niet meer gezien. In de onderstaande grafiek is de instroom van 2002 t/m 2012 (alle studenten die voor het eerste jaar bij de opleiding TN zijn ingeschreven op 1 oktober van het studiejaar) te zien. Ook gegeven zijn de vooraanmeldingen rond 11 juni van 2010 t/m 2013. Het verschil tussen het 1 oktober resultaat en de stand per begin juni was in 2010, 2011 en 2012 respectievelijk 15, 28 en 19. In de instroom is het verwachte aantal per 1 oktober 2013 ingetekend als een bereik tussen vooraanmeldingen +15 en vooraanmeldingen +28, ofwel van 125 tot 138. Een forse stijging ten opzichte van vorig jaar!

Verloop instroom 2002-2012

Predictie 2013 op basis van stand 11 juni

140 Instroom 1 oktober

120

Stand 11 juni

100 80 60 40 20 0 2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

4 | N! juli 2013

Kandidaatsbestuur Van der Waals Op de verkiezings-ALV de dato 29 mei 2013 is er een nieuw kandidaatsbestuur der SVTN “J.D. van der Waals” verkozen.. De volgende personen maken hier deel van uit: Teun Minkels Voorzitter Antoine Salden Secretaris & Hoofdredacteur N! Kjeld Beeks Penningmeester Marijke Valk Commissaris Externe Betrekkingen Jelle Goertz Commissaris Externe Betrekkingen & Buitenlande Excursie Timmo Frankort Borrelpenningmeester & Commissaris Interne Betrekkingen Op de wisselings-ALV van 10 september zal het bestuur ‘Coherent, versterkt elkaar’ plaatsmaken voor bovengenoemde opvolgers.

In memoriam Met grote droefenis hebben wij kennisgenomen van het overlijden van IJke Kappelhof op donderdag 16 mei 2013. IJke was een zeer markante student aan onze faculteit. Hij begon in 1992 op 22-jarige leeftijd met zijn studie. Door het feit dat hij leed aan progressieve spierdystrofie van Becker was hij aan een rolstoel met beademingsapparatuur gekluisterd. Bovendien was hij dyslectisch. Dankzij een bijna bovenmenselijke inzet was hij toch in staat de studie te volgen, zij het in een aangepast tempo. Ik herinner me dat hij bij mij het tentamen Optica aflegde en blijk gaf van een zeer diepe beheersing van de stof. Er rolde dan ook een zeer hoog cijfer uit. Zijn vader Rieks ondersteunde IJke constant tijdens de studie. IJke en Rieks waren bekende gezichten binnen onze faculteit. Rieks meldde wel vaker dat hij “IJke’s armen en benen” was, en dat was een terechte kwalificatie. Het hoogtepunt was ongetwijfeld de uitreiking van het bachelordiploma aan IJke door toenmalig decaan prof.dr.ir. Wim de Jonge op 15 april 2004. IJke vormde met deze prestatie een lichtend voorbeeld van het feit dat tomeloze inzet en wilskracht bergen kunnen verzetten onder wat voor omstandigheden dan ook. IJke was ook buiten de TU/e actief. In 2002 overlegde hij met de toenmalige onderwijsminister Loek Hermans over mogelijkheden de integratie van gehandicapten in het onderwijs te bevorderen. De minister gaf toen toe dat dat verder gaat dan het aanpassen van gebouwen.

Uitstel sociaal leenstelsel

Wij wensen IJke’s familie alle kracht en sterkte toe in deze moeilijke tijd. — Namens de faculteit Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. Gerrit Kroesen, decaan.

Het sociaal leenstelsel voor de Bachelorfase is uitgesteld naar het collegejaar 2015-2016. Dat werd begin juni duidelijk. Dit geldt nogmaals dus alleen voor de Bachelor fase. Voor de Masterfase geldt dat vanaf het collegejaar 2014-2015 het leenstelsel wordt ingevoerd. Er is wel afgesproken dat Masterstudenten die voor die tijd ingeschreven staan in een Masteropleiding onder de oude voorwaarden mogen afstuderen. Schrijf je je daarna in voor een Masteropleiding, dan krijg je geen studiefinanciering meer. Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Jet Bussemaker gaf aan in haar nieuwe voorstel de terugbetaaltermijn van de lening aan te gaan passen van vijftien naar twintig jaar tijd. Houd voor de meest recente updates het nieuws goed in de gaten.

Ijke krijgt zijn Bachelor in 2004

N! juli 2013 | 5

STOOR

TU/e Graduate School Sinds kort is al het onderwijs na de Bachelorfase geherstructureerd in de zogenaamde TU/e Graduate School. Maar wat betekent dit nu allemaal? Simpel gezegd is de Graduate School een verzamelnaam voor al het onderwijs wat op de TU/e gegeven wordt na de Bachelorfase. Vooral met het oog op de internationalisering waarmee de TU/e bezig is geeft de Graduate School een duidelijkere structuur naar het buitenland.

Structuur Graduate School

Promoveren

Deze Graduate School zelf bestaat uit 15 graduate programs, allemaal gericht op een specifiek onderzoeksdomein. Elk van deze graduate programs bevat een aantal masteropleidingen. Ook zijn er mogelijkheden om binnen zo’n domein een ontwerpersopleiding of een promotietraject te doen. Dus eigenlijk bestaat het uit masteropleidingen, ontwerpersopleidingen en een promotietraject. Hieronder volgt een korte toelichting op elk van deze 3 met wat meer aandacht voor de relatief onbekende ontwerpersopleidingen.

Na je Master opleiding kun je ervoor kiezen om te gaan voor een promotieplek. Gedurende dit vierjarige traject word je uiteindelijk opgeleid tot een zelfstandig onderzoeker. Dit doe je natuurlijk wel onder begeleiding van een hoogleraar. Uiteindelijk sluit je als alles goed gaat het geheel af met een proefschrift en een bijhorende succesvolle verdediging daarvan. Dit zal dan leiden tot de titel Doctor of Philosophy (PhD).

Masteropleidingen Op de TU/e worden momenteel 23 masteropleidingen aangeboden, waarvan Applied Physics er bijvoorbeeld een is. Hiernaast zijn er ook nog enkele speciale masterprogramma’s, programma’s die nog in de aanloopfase zijn beland. Het behalen van deze tweejarige opleiding leidt tot een Master of Science titel (MSc).

Ontwerpersopleidingen De masteropleidingen waren jullie waarschijnlijk al wel bekend, maar wat zijn nu eigenlijk die ontwerpersopleidingen? Een ontwerpersopleiding kun je volgen als je een master op een technische universiteit hebt afgerond. Het zijn tweejarige betaalde opleidingen op het gebied van, je raadt het al, technologisch ontwerpen. Je vergroot tijdens deze opleiding je technologische kennis, maar leert dit vooral ook toepassen in de praktijk. Dit blijkt ook uit de opbouw van de opleiding, het eerste jaar bestaat uit vervolgonderwijs ter voorbereiding op een grote ontwerpopdracht die in het tweede jaar gepland staat. Deze ontwerpopdracht duurt ongeveer 8 tot 12 maanden. Tijdens zo'n ontwerpopdracht zul je gaan meewerken in een groot multidisciplinair onderzoek bij een bedrijf. De opleidingen worden aangeboden door het Stan Ackermans Instituut en voor TN zijn er twee interessante opleidingen, namelijk Clinical Informatics en Design and Technology of Instrumentation. Mocht je deze opleiding hebben afgerond krijg je de titel Professional Doctorate in Engineering (PDEng).

6 | N! juli 2013

— Door: Maarten van Drunen (STOOR)

Verhoging BSA-norm De kogel is door de kerk. Het komende jaar zal het Bindend Studie Advies (BSA) gaan stijgen naar 45 ECTS. Dit wil zeggen dat eerstejaars studenten aan de TU/e 45 ECTS zullen moeten behalen in hun eerste jaar om door te mogen gaan met de studie. Mocht, onder niet uitzonderlijke omstandigheden, deze grens niet gehaald worden, mag de opleiding ook niet voortgezet worden. Het is dan nog wel mogelijk een andere opleiding aan de TU/e te volgen.

STOOR Waar: TNO 2.231 Wanneer: In de pauze Email: [email protected] Wie: Maarten van Drunen Ruud Smedts Robert Hommes Joris Scheers

Treed in de voetsporen van Johan de Witt “In een snel veranderende wereld, met financiële risico's en een groeiende behoefte aan meer creatieve manieren om deze aan te pakken, zijn er voortdurend mogelijkheden voor persoonlijke en professionele groei.”

Waarom kiezen voor een actuariële vervolgstudie? Waarom actuarieel professional worden? > Je wilt werken bij een verzekeraar, pensioenfonds, financiële onderneming waar risicomanagement een belangrijke rol speelt, of voor een adviesbureau waar je klanten adviseert over verschillende vormen van risicomanagement. > Jouw unieke vaardigheden dragen bij aan strategische beslissingen die door financiële ondernemingen maar ook door overheden worden genomen. > Het beroep van actuaris werd in 2012, maar ook in 201 1 en 2010, gekozen tot de meest ideale baan met een goede ‘life balance’ (Studie&Werk, Elsevier en SEO, juni 2012).

Wat biedt het Actuarieel Instituut > Verschillende parttime opleidingen op diverse niveaus, die de combinatie werken en leren mogelijk maakt. > De mogelijkheid tijdens de opleiding door te ontwikkelen, doordat theorie vrijwel direct in praktijk toegepast kan worden. > Uitstekende opleidingsfaciliteiten, docenten en experts uit het beroepenveld.

Actuarieel Instituut Voor meer informatie over de opleidingen van het AI kunt u terecht op www.ag-ai.nl of neem contact op met Sandra Oudejans op telefoonnummer 030-686 61 57 of per e-mail [email protected].

Wetenschap

Foto: Dirk Trienekens, photohouse.deviantart.com, istockphoto.com/JamesBrey

CO2: van probleem naar grondstof met plasma

De uitstoot van kooldioxide in de atmosfeer, veroorzaker van de opwarming van de aarde, wordt alom beschouwd als één van de grootste milieuproblemen. Wereldwijd worden er steeds striktere regels opgesteld om die CO2 uitstoot te verminderen. Echter, zowel op maatschappelijk als economisch vlak zijn we sterk afhankelijk van de fossiele brandstoffen die voor een belangrijk deel verantwoordelijk zijn voor de nog steeds toenemende uitstoot van CO2. Er is dan ook een grote vraag naar manieren om de netto uitstoot van CO2 te verminderen. Een veelbelovende manier is het gebruiken van duurzame energiebronnen om CO2 om te zetten in brandstof.

Een ideale oplossing Het omzetten van CO2 in brandstof lijkt een ideale oplossing: de netto uitstoot van CO2 wordt verminderd (waardoor het huidige niveau van 0,04% CO2 minder snel zal stijgen), terwijl aan de andere kant het intermittency probleem van veel duurzame energiebronnen wordt opgelost. Dit intermittency probleem houdt in dat veel duurzame energiebronnen een nogal fluctuerende energieopbrengst hebben: zonnepanelen leveren 's nachts nou eenmaal niet veel op, en ook de opbrengst van windmolens is verre van regelmatig te noemen (zie Figuur 1). Dit probleem wordt versterkt door het feit dat de momenten waarop de meeste energie wordt geleverd vaak juist de momenten zijn waarop de minste energie nodig is. Opslag van deze energie zou de fluctuaties, die anders door het energienetwerk moeten worden opgevangen, kunnen uitvlakken. CO2-neutrale brandstoffen, geproduceerd met (de overcapaciteit aan) duurzaam opgewekte energie, zouden hiervoor zeer geschikt zijn. Die kunnen eenvoudig worden opgeslagen en zijn geschikt om getransporteerd en gebruikt te worden door de bestaande energie-infrastructuur. Daarnaast moet niet vergeten worden dat van ons totale energieverbruik slechts 20% in de vorm van elektriciteit wordt verbruikt. Om duurzame energiebronnen (de meeste wekken elektrische energie op) op nog grotere schaal in te kunnen zetten voor onze energievoorziening, is een energie-efficiënte manier om die elektrische energie om te zetten naar een brandstof zeer welkom

CO2-neutrale brandstofproductie

Een brandstof die wordt geproduceerd door het activeren van gasmengsels door zonlicht, direct of indirect, wordt een zonnebrandstof (solar fuel) genoemd. Directe manieren zijn o.a. gebaseerd op foto- of thermokatalyse, waarbij zonlicht gebruikt wordt om de te converteren gassen (CO2

Figuur 1: Het intermittency probleem in beeld: de energieproductie van

en H2O) in één, door de zon geactiveerde, conversiestap om te zetten naar syngas, wat een mengsel is van CO en H2 (figuur 2a), of direct naar een brandstof (figuur 2b). Hierbij richt het onderzoek zich met name op het ontwerpen van de nano-gestructureerde materialen die door het zonlicht geactiveerd moeten worden, en waar de gassen doorheen/overheen stromen (Figuur 2). Binnen de vakgroep Plasma and Materials Processing (PMP) wordt het onderzoek naar dit type materialen o.a. door Adriana Creatore uitgevoerd. Ook de ontwikkeling van een kunstmatig blad, een artificial leaf, dat in staat is om zonlicht en water direct om te zetten naar waterstof en zuurstof is in volle gang. Hierbij wordt in feite een zonnecel in water geplaatst, en het conversieproces, waarin dan H2 en O2 wordt geproduceerd, in gang gezet door de zonnecel met zonlicht te beschijnen. Dit productieproces werkt echter minder goed voor CO2-dissociatie, omdat CO2 heel slecht oplost in water.

"CO2-neutrale brandstoffen, geproduceerd met duurzaam opgewekte energie, zouden zeer geschikt zijn om fluctuaties in de energieproductie op te vangen." De conversie-efficiëntie die tot nu toe gerapporteerd wordt, zowel in termen van gas als energie, zijn voor de hiervoor genoemde processen minder dan 1%. Bovendien worden bij deze productiemethoden materialen gebruikt die niet in overvloed aanwezig zijn (Pt, Pd en Rh). Een andere manier om CO2 te dissociëren is om een elektrische gasontlading te gebruiken. Door een gasontlading, ook wel plasma genoemd, te gebruiken voor de conversiestap van de procesgassen, denken wij de 

Figuur 2: Twee manier om door directe activering met zonlicht syngas

zonnecellen en windmolens in Duitsland gedurende de derde week van

of brandstof te produceren uit CO2 en water (overgenomen uit Science,

oktober 2012 (www.transparency.eex.com).

330, 1798 (2010) 1798 en Nano Lett. 9 (2009) 736).

N! juli 2013 | 9

 conversie-efficiëntie met meer dan een orde te kunnen verbeteren, zonder gebruik te maken van deze materialen. Het idee is om voor het vermogen dat nodig is om het plasma te laten branden gebruik te maken van duurzame energiebronnen. In de conversie van CO2 en water naar een brandstof is de reductie van CO2 naar CO de stap die de meeste energie kost. Wij onderzoeken in de groep Plasma and Materials Processing strategieën om CO2 met lage-temperatuur nietthermische plasma’s energie-efficiënt te reduceren naar CO. Hiervoor is o.a. recentelijk bij NWO door het Gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen een ECHO-voorstel gehonoreerd, en werken we samen met het FOM-instituut DIFFER aan de vervolgstappen die moeten leiden tot een energie- en gas-efficiënte zonnebrandstofproductie.

Figuur 3: schematische weergave van een CO2-neutrale brandstof cyclus (overgenomen uit Olah e.a., J. Org. Chem. 74, 487 (2009).

De PMP-route De traditionele manier om vloeibare brandstoffen te produceren is via syngas, een mengsel van CO en waterstof, dat geproduceerd wordt uit methaan en water (steam reforming) of methaan en CO2 (dry reforming). Uit het geproduceerde syngas wordt vervolgens via het Fischer-Tropsch-proces, dat voor de chemische industrie sinds jaar en dag de basis vormt voor veel productieprocessen, een vloeibare brandstof (CxHyOz) geproduceerd. De basis van deze processen is een fossiele brandstof.

" Wij onderzoeken in de groep Plasma and Materials Processing strategieën om CO2 met lage-temperatuur niet-thermische plasma's energie-efficiënt te reduceren naar CO." Bij PMP gaan we een productieproces voor brandstoffen onderzoeken waarbij aan de basis CO2 en water of waterstof staat. De energie die nodig is om het CO2 te reduceren (en/of waterstof te produceren uit water) naar bijvoorbeeld dimethylether of (m)ethanol wordt opgewekt door duurzame energiebronnen. De CO2 die gevormd wordt bij het gebruik van de brandstof wordt opgevangen en vormt (weer) de basis voor de start van het productieproces. Op deze manier ontstaat er een CO2-neutrale brandstofcyclus (zie figuur 3). Aan de basis van de PMP-route van het CO2-neutraal brandstofproductieproces staat een plasma. Dit plasma moet geoptimaliseerd worden op zowel energie- als gasefficiëntie. Wij zullen ons de eerste jaren met name richten op energie-efficiëntie. Energie-efficiëntie is gedefinieerd als de minimale energie nodig voor de reactie CO2 -> CO + ½ O2 gedeeld door de energie die per CO2-molecuul in het plasma ingekoppeld wordt. Om dat

10 | N! juli 2013

te optimaliseren is het in eerste instantie van belang dat het vermogen geleverd door de voeding ingekoppeld wordt in het plasma. Vervolgens moet het ingekoppelde vermogen optimaal gebruikt worden om de CO2 te reduceren naar CO en O2. In een plasma zijn het de vrije elektronen die als eerste worden verhit door het ingekoppelde vermogen. Afhankelijk van de energie van de elektronen zullen botsingen met CO2 leiden tot interne aanslag (ro-vibrationeel en/of elektronisch), ionisatie of dissociatie. Van de laatste twee processen is bekend dat de energie-efficiëntie heel laag is. Uit Russische literatuur uit de jaren 80 is bekend dat hoge energie-efficiëntie gehaald kan worden door een plasma te gebruiken met een relatief lage elektronentemperatuur (ongeveer 1 à 2 eV). Het idee is dat botsingen tussen elektronen met die temperatuur en CO2-moleculen leiden tot vibrationele excitatie van de moleculen. Door onderlinge botsingen van vibrationeel aangeslagen moleculen en/of door botsingen met elektronen worden de CO2-moleculen vibrationeel zo hoog energetisch aangeslagen dat uiteindelijk dissociatie optreedt. Als dissociatie is opgetreden, moet om de hoogste efficiëntie te behalen het atomaire zuurstof, dat ontstaat bij de dissociatie, gebruikt wordt om CO2 te dissociëren. Het is dus van belang om het proces waarin zuurstofatomen associëren tot moleculair zuurstof (en ozon als bijproduct) te onderdrukken ten opzichte van het dissociatieproces waarbij atomair zuurstof en CO2 reageren tot CO en O2. Ons onderzoek richt zich op het bedenken van strategieën waarmee een plasma kan worden gegenereerd met een elektronenenergie-verdelingsfunctie waarmee efficiënt CO2 vibrationeel kan worden opgepompt, leidend tot dissociatie, en tegelijkertijd moet worden voorkomen dat O associeert naar O2, en daardoor niet meer in een vervolgstap CO2 kan dissociëren.

CO2-plasmachemie doorgronden

Om strategieën te kunnen bedenken waarmee je door gebruik van een plasma energie-efficiënt CO2 kunt dissociëren, moet je de plasmachemie in het CO2-plasma in-situ

Figuur 4: Spanning over de opening tussen de kwartsplaatjes en de

Figuur 5: FTIR-absorptiespectra van de gasstroom door de DBD met

stroom door het plasma.

met plasma-uit (grijs), na behandeling door de DBD en gecorrigeerd met plasma-uit-spectrum (zwart) en een simulatie (oranje).

bestuderen. Hiervoor maken we onder andere gebruik van op lasers gebaseerde meettechnieken. Zo kunnen we met behulp van zogenaamde quantum cascade lasers met een hele hoge tijdresolutie moleculen meten in het infrarode deel van het spectrum. Dit stelt ons in staat om de chemie in de plasmareactor te bestuderen als functie van extern instelbare parameters zoals gasstroom, druk en ingekoppeld vermogen. Een Fourier-Transform-Infraroodspectrometer (FTIR) stelt ons in staat om de gascompositie te bepalen van de gasstroom ná het doorlopen van de plasmareactor. In samenwerking met DIFFER werken we aan de bepaling van de elektronendichteid en -temperatuur in het plasma door gebruik te maken van Thomson-verstrooiing, een techniek gebaseerd op de elastische verstrooiing van fotonen aan vrije elektronen.

" Door een plasma te gebruiken voor de conversiestap van procesgassen, denken wij de conversie-efficiëntie met meer dan een orde te kunnen verbeteren, zonder gebruik te maken van zeldzame materialen." Het plasma dat we gebruiken om de CO2-chemie te bestuderen en om de toepasbaarheid van de meettechnieken aan te tonen, is een zogenaamde diëlektrische barrièreontlading (DBD). Hierbij wordt het plasma gegenereerd tussen twee kwartsplaatjes (het diëlektricum) waar elektroden op bevestigd zijn.

Met een AC-spanningsbron wordt een spanning van rond de 20 kV piek-piek aangelegd over de elektrodes. De frequenties die typisch gebruikt worden zijn rond de 100 kHz. In Figuur 4. is de spanning tussen de twee kwartsplaatjes en de stroom door het plasma als functie van de tijd weergegeven. Het stroomgedrag is typisch voor een diëlektrische barrièreontlading. Met deze meting, de ingestelde CO2-gasstroom en druk in de reactor, en het reactorvolume kan de gemiddelde energie die per molecuul CO2 ingekoppeld wordt in het plasma berekend worden. De CO-dichtheid kan bepaald worden uit het absorptiespectrum van het gasmengsel nadat het door de reactor is gestroomd. Een voorbeeld van zo’n spectrum is te zien in Figuur 5 (onderste figuur). De grijze spectra zijn gemeten zonder plasma (plasma-uit), de zwarte spectra zijn de metingen met plasma aan en gecorrigeerd voor plasma-uit, en in oranje zijn de berekende spectra getekend. Dat er naast CO ook ozon (O3) wordt gevormd is te zien aan het andere spectrum in Figuur 5 (bovenste figuur).

Vooruitzicht Met de informatie uit de metingen van Figuur 4 en 5, kan de efficiëntie van het CO2-naar-CO omzettingsproces worden bepaald. Voor de condities waaronder deze metingen zijn verricht komt die uit op ongeveer 5%. Dit is nog lang niet waar we zijn moeten, maar we zijn dan ook pas twee jaar bezig. Ook is de plasmareactor niet geoptimaliseerd voor energie-efficiëntie, maar veel meer om het plasma en de chemie goed te kunnen bestuderen. Met de opgedane kennis uit die studies zullen we samen met DIFFER plasmabronnen ontwikkelen, die wel geoptimaliseerd zijn op energie-efficiëntie, en die opgeschaald kunnen worden zodat er ook grote hoeveelheden gas omgezet kunnen worden. — Door: Richard Engeln (UHD TU/e bij de vakgroep PMP) i.s.m. Stefan Welzel (Post-doc), Florian Brehmer en Srinath Ponduri (beiden promovendus)

N! juli 2013 | 11

INterview

De gezichten van de faculteit: Elke & Willem Vanwege de vele positieve reacties op het interview met Toon in vorige N! leek het ons leuk om door te gaan met het interviewen van bekende personen binnen de faculteit Technische Natuurkunde. Deze keer is de eer aan Elke en Willem, de practicumbegeleiding. Iedereen die hier de laatste jaren gestudeerd heeft en het eerste- of tweedejaars practicum gevolgd heeft moet weten wie Elke en Willem zijn. Maar hoe goed kennen we hen nu eigenlijk? En hoe gaat het er achter de schermen bij het practicum aan toe?

Hoi Elke en Willem, allereerst leuk dat jullie dit interview willen doen! Hoe zijn jullie hier bij het practicum terecht gekomen? Elke:“Ik heb Technische Natuurkunde gestudeerd op de Fontys hogeschool in Eindhoven, daarna ben ik, zoals velen, gaan werken bij ASML. Hier heb ik anderhalf jaar gewerkt maar omdat ik de opdrachten niet leuk vond heb ik besloten weg te gaan. ASML zelf blijf ik nog wel een erg interessant bedrijf vinden. Ik heb toen nog kort bij een kleine startup gewerkt. Toen kwam er hier op de universiteit een baan vrij als technicus bij de vakgroep WDY en TFE (van werktuigbouw). Vier jaar geleden kwam er een vacature vrij bij het practicum van TN en hier heb ik toen ook weer op gesolliciteerd en ben sindsdien hier werkzaam.” Willem:“Bij mij gaat het allemaal wat verder terug. Ik heb MTS luchtvaarttechniek in Tilburg gestudeerd. Uiteindelijk ben ik ook bij ASML terecht gekomen. Nadat ik tien jaar bij de productie afdeling had gewerkt moest ik in ploegendienst gaan werken. Hier had ik weinig trek in omdat mijn vrouw net bevallen was van een tweeling. Ik ben toen op zoek gegaan naar een andere baan en heb hier gesolliciteerd bij het practicum.” Elke:“Wij werken hier nu allebei vier

12 | N! juli 2013

dagen per week en één dag zijn we thuis als ouder. Willem doet nu sinds kort op twee van de vier dagen ook nog de collegedemonstraties erbij.

Wat is er zo leuk aan het werk als practicumbegeleider? Elke:“Voor mij is het vooral het samenwerken met de studenten dat ik heel leuk vind. Ook is het een heel veelzijdige baan waarbij er elke dag iets anders kan gebeuren.” Willem:“Ik ben ook echt een mensen mens, als ik niet onder de mensen ben dan heb ik het niet naar m’n zin. Als je met jonge mensen werkt houdt het jezelf ook jong. Je kunt dan ook wel op een basisschool gaan werken, maar hier op de universiteit komt er heel veel vanuit de studenten zelf, wat ik erg fijn vind. Ze zijn heel ondernemend en het zijn geen lastige pubers. Elke:“Geen lastige pubers?” Willem:“Ik heb er geen last van hoor!”

Zijn er ooit problemen met studenten dan? Studenten waar het gewoon niet mee klikt? Elke:“Nee hoor, dat valt wel mee en verder hoef ik hier geen uitspraken over te doen denk ik.” Willem:“Je heb altijd wel studenten die wat meer aandacht eisen dan anderen.

Maar over het algemeen heb ik gewoon heel goed contact met alle studenten. Af en toe zijn ze wel heel braaf hoor. Van mij mag er ooit wel eens wat meer gebeuren hoor. Ik ben zelf vroeger ook niet de braafste geweest! Een beetje kattenkwaad kan geen kwaad, zolang er maar geen dingen worden gesloopt.” Elke:“Het zijn allemaal keurige jongens en meisjes. Wij hebben de studenten heel hoog zitten hoor!”

Een beetje kattenkwaad kan geen kwaad, zolang er maar geen dingen worden gesloopt.” Willem:“Ze zijn allemaal slimmer dan dat wij zijn. We zullen wel wat meer levenservaring hebben en de proef technisch beter kennen, maar in de fysica hebben de studenten wel een voorsprong natuurlijk.”

Vinden jullie dat dan ooit vervelend: je kan een vraag van een student niet beantwoorden? Willem:“De studenten verwachten

misschien te veel van me, ze weten niet zo goed wat mijn achtergrond is. Ik ben gewoon mechanicus, geen elektronicus. En dat is wel eens lastig, het grootste deel van de vragen is niet mechanisch maar gaat over de elektronica of de theorie van de proef.” Elke: “Wij zijn ook niet de practicumleiding, maar de practicummedewerkers. De leiding bestaat uit Arthur de Jong, Rudy Kunnen, Peter Mutsaerts en Edgar Vredenbregt.” Willem: “We proberen in ieder geval iedereen zo goed mogelijk te helpen.”

De studentenaantallen zijn nogal aan het stijgen de laatste jaren. Volgend jaar komen er zelfs meer dan 100. Hoe gaat het practicum hier mee om? Elke: “De grote studentenaantallen vormen wel een probleem. Ze verwachten volgend jaar rond de 120 eerstejaars terwijl het practicum nu maar maximaal 96 studenten aankan. Dat zorgt ervoor, dat er een hoop opstellingen bijgebouwd moeten worden, omdat er voor deze aantallen te weinig zijn. En dat we misschien zelfs een ruimtegebrek krijgen. Nu met het nieuwe Bachelor College is het wel een voordeel dat alle practica mooi over de kwartielen verspreid zitten.” Willem: “Dat is inderdaad een groot verschil. Toen ik hier in 2006 kwam werken hadden we het vierde kwartiel niets en konden we mooi opstellingen repareren en bijbouwen. Maar eigenlijk vind ik het nu wel fijner omdat de drukte nu wat meer verspreid is over het jaar en je aan het eind niet meer uit je neus zit te eten.

licht. Het is alleen jammer dat je niet zoveel mensen tegenkomt omdat de faculteit nu zo verspreid zit. Je maakt minder praatjes met iedereen. Normaal kwam je altijd wel iemand tegen en dan ging het ook gewoon vaak over je werk. Dan begon het vaak met ‘hoi’ en eindigt het soms in hoe je een supergeleider maakt. Ik mis het wel. Elke: “Ik mis ook het contact met andere collega’s. Je loopt niet meer zo makkelijk bij iedereen binnen. Willem: “Tijdens de tentamens is het zelfs nog stiller, dus mochten er studenten zijn die nog een werkplek nodig hebben, je bent hier altijd welkom!”

En jullie verwachtingen van de nieuwbouw? Willem: “Ik hoop niet dat we hier blijven, dus mijn verwachtingen zijn wel hoog voor het nieuwe gebouw waar heel natuurkunde gewoon weer bij elkaar zit. Ik denk dat elektro en natuurkunde veel voor elkaar kunnen betekenen, wat het practicum betreft in ieder geval. Op dit moment zijn er al goede contacten met Elektro.

Over tien jaar, zijn EE en TN dan één faculteit met één practicum? Willem: “Ik zou dat niet raar vinden. Begin

maar bij de portier, die is er straks één, geen twee. Waarom zou je dingen als de salarisadministratie niet gewoon samenvoegen? Waarom heb je die twee? En zo kun je ook over het practicum denken. Elke: “Het voordeel/nadeel is dat bij elektro maar een iemand het practicum runt en niet met zijn drieën zijn, dus voor ons zie ik niet echt problemen. Ik denk dat er een hele goede samenwerking gaat ontstaan. Willem: “Ik zie er wel een uitdaging in om het in het nieuwe gebouw alles goed te laten verlopen!”

Ten slotte, willen jullie zelf nog iets kwijt aan de lezers van de N!? Elke: "Ja, ik ben in verwachting van mijn tweede kind. Die primeur mag je hebben! Verder woon ik in Eindhoven, heb ik een dochter en houd ik van tennis." Willem: "Ik heb twee dochters en een zoon, woon in Esch en ben een flinke PSV-fan!"

Heel erg bedankt voor dit interview, hopelijk vonden jullie het leuk om een keer te doen. Elke & Willem: "Dat vonden wij zeker!" — Door Guus Vermijs i.s.m. Elke & Willem

Hoe bevalt het werken in TNO eigenlijk? Elke: “We waren eerst nogal huiverig of er niet te weinig plaats in TNO zou zijn. Op papier kregen we maar 1/3 van de oppervlakte van de ruimte die we in N-laag hadden. Gelukkig valt het allemaal mee en hebben we hier nu onze draai gevonden. Ook omdat de practica nu beter verdeeld zitten over het jaar hebben we nu nog genoeg ruimte.” Willem: “Ik vind TNO eigenlijk een betere werkplek dan N-laag. Het is hier fijner werken; grote kantoren met veel

Elke & Willem bij het practicum

N! juli 2013 | 13

Stage

Stage in de USA Mijn naam is Koen Schakenraad, masterstudent Applied Physics, en ik ben dit collegejaar voor mijn externe stage zeven maanden in de Verenigde Staten geweest. Ik heb daar een half jaar mogen meewerken met het onderzoek in een groep van het prestigieuze Lawrence Berkeley National Laboratory, verbonden aan de University of California, Berkeley.

Waarom naar Berkeley? Ik had al een hele tijd in mijn hoofd dat ik voor mijn externe stage naar het buitenland wilde. Ik ben normaal niet zo’n avonturier maar juist daarom leek me dit een hele nuttige en gave ervaring. Bovendien wilde ik heel graag eens met eigen ogen zien hoe wetenschap bedreven wordt op een wereldwijd gerenommeerd topinstituut. Een stage aan het Lawrence Berkeley National Laboratory was de ideale mogelijkheid om deze twee wensen te combineren. Berkeley is een voor Amerikaanse begrippen kleine stad (ruim 100.000 inwoners) in de achtertuin van San Francisco. In feite behoort Berkeley tot een miljoenenagglomeratie van aan elkaar vastgegroeide steden om de San Francisco Bay heen. Berkeley is een leuk stadje, sterk gekenmerkt door de beroemde University of California. Uiteraard komt dit naar voren in de uitgestrekte, typisch Amerikaanse, campus van de universiteit. Prachtige negentiende-eeuwse gebouwen staan op geruime afstand uit elkaar en zijn omgeven met grasvelden waar honderden studenten liggen te studeren of te relaxen. Minibossen staan vol met allerlei exotische bomen en andere planten. Daar kan onze groene loper nog iets van leren.

"Ik kon het ook niet laten om een weekje een vriend in Florida te gaan opzoeken. Ik was toch in de buurt… " Het studentenkarakter van Berkeley gaat veel verder, maar de jaren zestig en zeventig was Berkeley als uithangbord van het liberale California de bakermat voor de hippiebeweging en de protesten tegen de oorlog in Vietnam, en dit is nog steeds te zien. Zo staat Telegraph Avenue, dé proteststraat, nog steeds vol met oude hippies die hennatattoos staan te verkopen en vind je hier onder andere een muziekwinkel met duizenden LP’s en

San Francisco gezien vanaf de Golden Gate Bridge.

De groene campus van UC Berkeley.

een communistische boekenwinkel genaamd Revolution Books. Daarnaast is Berkeley vooral een voorstad van het veel grotere San Francisco, waar je binnen twintig minuten bent met behulp van het prima openbaar vervoer. San Francisco is een fantastische stad met een ontzettend leuke sfeer, een downtown met adembenemend hoge wolkenkrabbers, typische wijken als Chinatown of de “homowijk” Castro, gigantische groene parken, de typische cable cars en een enorme hoeveelheid musea. Bovendien ligt een paar kilometer in de baai het gevangeniseiland Alcatraz en is er natuurlijk de wereldberoemde Golden Gate Bridge. Ik heb tijdens mijn verblijf heel wat weekends besteed aan het verkennen en bezichtigen van San Francisco, maar er zijn nog genoeg interessante plekken waar ik niet aan toe gekomen ben en waar ik graag nog eens naar toe zou gaan. Overigens heb ik het wat toerisme betreft absoluut niet bij San Francisco gelaten. Zo ben ik naar de Californische hoofdstad Sacramento geweest, waar een prachtige State Capitol staat (waar ik helaas een paar jaar te laat was om Arnold “The Governator” Schwarzenegger tegen te komen) en een oud centrum dat zo uit “The Good, the Bad and the Ugly” had kunnen komen. Verder naar het zuiden ben ik ook in San Diego geweest, dat wel wat weg heeft van San Francisco, maar met het verschil dat je in San Diego niet op elke straathoek struikelt over de dakloze veteranen. Uiteraard kon ook “Sin City” Las Vegas niet overgeslagen worden. Die stad is helemaal gestoord. De hoofdstraat, The Strip, staat helemaal vol met casino’s die allemaal zoveel mogelijk mensen naar binnen willen lokken. Dus al die torenhoge gebouwen hebben een glimmend kleurtje gekregen en hebben zoveel mogelijk lichtjes om je aandacht te trekken. En alsof dat nog niet genoeg is, hebben ze ook bijna allemaal nog extra versieringen om hun casino heen gebouwd. Al geeft het woord “versiering” de lading van die ontzettende kitsch niet helemaal goed weer. Zo heb je het beroemde Bellagio met een enorme vijver en een fantastische fonteinshow, het Ceasars Palace met een eigen Colosseum, Forum Romanum en Trevifontein, de Paris met een eigen 165 meter hoge Eiffeltoren, de New York New York met het Vrijheidsbeeld en de 

N! juli 2013 | 15

tion inhoudt. Het hoofddoel van het onderzoek is het versnellen van elektronen. Dit wordt echter niet op de conventionele manier (met behulp van elektromagneten) gedaan, maar met behulp van een laser. Het nadeel van het gebruik van elektromagneten is namelijk dat het maximale elektrische veld in de versneller sterk beperkt wordt om het risico op elektrische doorslagen te voorkomen. Deze conventionele versnellers zijn daardoor gebonden tot elektrische velden in de orde 10-50 MV m -1. Dat is op zich natuurlijk al een gigantisch veld, maar voor veel toepassingen zijn hierdoor tunnels van honderden meters tot tientallen kilometers nodig. Het idee is nu om dit probleem op te lossen door het heel anders aan te pakken.

In volle uitrusting in het laserlab.

 Brooklyn Bridge, en ga zo nog maar even door. Niet een stad waar ik het heel lang uit zou houden, maar wel heel gaaf om gezien te hebben. Toen mijn stage na zes maanden afgelopen was kon ik het ten slotte ook niet laten om een weekje een vriend in Florida te gaan opzoeken. Ik was toch in de buurt… Naast alle toeristische activiteiten heb ik me natuurlijk ook met natuurkunde beziggehouden gedurende mijn verblijf in Berkeley. En hoe. Het feit dat het Lawrence Berkeley National Laboratory bekend staat als een topinstituut was overduidelijk. Aan alles merkte ik dat mijn collega’s allemaal topwetenschappers waren met een enorme drive om zoveel mogelijk uit hun onderzoek te halen. Dat was heel erg gaaf om mee te maken. Dit kwam ook terug in de werkdagen: een gemiddelde werkdag duurde van half negen ’s ochtends tot zeven uur ’s avonds, met af en toe een uitschieter tot twaalf uur ’s avonds. In het begin was dit natuurlijk enorm wennen, maar binnen een maand was ik er aan gewend en was het niet meer dan de normale gang van zaken geworden. Je hoort mensen in Nederland vaak zeggen dat Amerikanen langere dagen maken, maar op een gemiddelde dag dan wel zoveel minder efficiënt zijn dat ze uiteindelijk veel minder werk verrichten. Dat was in Berkeley duidelijk niet het geval: mijn begeleider ging er altijd gewoon de hele dag vol tegenaan en ik was blij als ik rond vijf uur even weg kon glippen om snel een boterham te eten. Dat vinden ze daar trouwens maar een raar fenomeen, boterhammen meenemen in een trommeltje. “Jij bent zeker Nederlands?!” was dan de veelgehoorde vraag. Maargoed, over die werkdagen. Uiteraard vergen zulke lange dagen veel energie waardoor je doordeweeks vrijwel alleen met werk bezig bent. Dat klinkt misschien vervelend, maar uiteindelijk is dat natuurlijk precies waar je voor naar Berkeley komt. Bovendien heb ik in mijn weekends meer dan genoeg tijd gehad om de toerist uit te hangen. Ik werkte op het lab in de BELLA/LOASIS-groep, een gemengde groep van experimentatoren en theoreten die zich bezighoudt met zogenaamde laser wakefield acceleration. Ik zal proberen kort uit te leggen wat laser wakefield accelera-

16 | N! juli 2013

Het recept: neem een belachelijk sterke gepulste laser en focusseer deze op een oppervlak van enkele vierkante micrometer in een plasma. Als de intensiteit van de laser nu groot genoeg is, zullen de elektronen in het plasma niet alleen in transversale richting op en neer gaan bewegen onder invloed van het elektrische veld, maar zullen ze ook vooruit worden geduwd door de zogenaamde ponderomotive force. Voor de liefhebber die dit effect zelf wil narekenen: bekijk opgave 10 uit PION 2013, www.vdwaals.nl/pion. Deze voorwaartse duw zorgt voor een tijdelijke scheiding tussen de negatieve geladen elektronen die vooruit geduwd worden en de positief geladen ionen die te traag zijn om op deze korte tijdschaal te bewegen. In deze zogenaamde wake ontstaan nu elektrische velden die vele malen groter zijn dan die in conventionele versnellers (10-100 GV m -1), waardoor de elektronen achter de wake aan het plasma uit knallen. In de BELLA/LOASIS-groep zijn met behulp van een laser van 100 TW en een 3,3 cm lange versneller snelheden behaald waar een conventionele versneller zo’n 60 meter over doet. De nieuwste laser in de groep schiet met een frequentie van 1 Hz pulsen van 40 fs (10 -15 s) af met een piekvermogen van 1 PW (1015 W). De resultaten moeten nog komen, maar dat ze spectaculair gaan zijn, behoeft geen verdere toelichting…

"Ik zou iedereen aanraden om de kans om een tijdje in het buitenland te studeren met beide handen aan te grijpen. " Het avontuur is nu voorbij en het was ontzettend gaaf. De stage was gaaf, de toerist uithangen in California was super gaaf, maar het allermooiste vond ik eigenlijk wel de ervaring om ruim een half jaar aan de andere kant van de wereld te wonen. Om een nieuwe wereld te gaan ontdekken, om tijdelijk een nieuw leven op te bouwen, om nieuwe vrienden te maken, op jezelf aangewezen te zijn, om jezelf eens echt goed te leren kennen. Ik zou iedereen aanraden om de kans om een tijdje in het buitenland te studeren met beide handen aan te grijpen. Het levert je een geweldige ervaring op die je nooit meer vergeet. — Koen Schakenraad (Van-der-Waalslid)

Foto: Bart van Overbeeke

Column

Het boekje Precies op de dag dat ik mijn proefschrift ter beoordeling naar de commissie stuurde, werd mijn oude kamer – in de C-vleugel, het laatste stukje dat nog overeind stond van N-laag – met de grond gelijk gemaakt. Het markeert het einde van een periode. Mij werd gevraagd iets te vertellen over de laatste vier jaar: mijn promotie. Als Nederlandse AIO aan de TU/e bevind je je in het eerste jaar in een luxepositie. De meeste zijn hun promotie ingerold via de afstudeerstage. Toegeven, er moet een positie zijn en je moet minimaal met een 8 afgestudeerd zijn (dat is geloof ik min of meer het toelatingscriterium), maar in feite is het een gemakzuchtige keus. Je kent de mensen, de manier van werken en de taal, en dat geeft je al een voorsprong op je buitenlandse collega’s. Eigenlijk doe je wat je altijd al deed, alleen nu word je ervoor betaald. Geen vuiltje aan de lucht. Een mooi bureau, een nieuwe computer en niks is mooier dan een meetopstelling in aanbouw. Dan, aan het eind van het eerste jaar, bedenk je dat je tijdens dat jaar eigenlijk veel minder resultaten hebt dan tijdens het afstuderen. Hmm, dat is niet goed. Ergens in de verte doemt als een zwaard van Damocles ‘het boekje’ op. Maar met nog drie jaar te gaan is het eigenlijk meer een naald van Damocles. Nog geen reden om de wekelijkse Borrel te skippen. En bovendien, je kon er toch ook niks aan

doen dat dat cruciale onderdeel van je opstelling een half jaar levertijd heeft. Het tweede jaar gaat altijd prima. De opstelling begint te werken, misschien heb je al wat eerste resultaten. Hier of daar naar een conferentie waarbij je daadwerkelijk iets opsteekt. Maar door voortschrijdend inzicht moet je wel veel metingen opnieuw doen, en opnieuw, en opnieuw… Want tja, als het makkelijk was, dan had iemand anders het al eerder gedaan. Ook het derde jaar kabbelt op die manier voort. En gaandeweg kom je er achter dat de tijd toch wel snel gaat. Allerlei zaken, zoals het maken van presentaties, abstracts, papers, etc. kosten toch meer tijd dan je denkt. ‘Het boekje’ komt toch wel snel dichterbij. En dan – ik stel me zo voor op kerstavond na een uitgebreid diner – realiseer je je opeens dat je nog precies één jaar hebt. Tenminste, dat dacht je tot nu toe. Maar ‘het boekje’ moet drie maanden van tevoren af zijn, en het duurt zes maanden om te schijven. Er resten dus nog DRIE maanden om resultaten te produceren. Op dat moment slaat de paniek toe. Hoe ga je in ’s hemelsnaam een heel proefschrift volschijven? Vanaf nu niet meer pas om half tien beginnen, niet wekelijks naar de Borrel en alleen nog maar metingen doen met een doel. Er zou eens onderzoek gedaan

moeten worden naar de efficiëntie tijdens een vierjarige promotie. Ik denk dat gemiddeld ongeveer de helft van het werk in het laatste jaar gebeurt. Een half jaar voor de verdediging wordt de bureaucratische molen van de universiteit in gang gezet met het inleveren van formulier 1. Dit is een soort point of no return, waarna de zin “Nee, ik moet schrijven” een excuus wordt voor alles. De climax wordt bereikt als het boekje naar de commissie gestuurd wordt. Dat is met moment waarnaar je hebt gesmacht, het is eindelijk af. Tenminste, dat dacht je. Want je moet nog de opmaak doen, spelfouten corrigeren, commentaar van de commissie verwerken, een kaft ontwerpen, samenvatting en dankwoord schrijven, tijdschriftartikelen schrijven, tijdschriftartikelen herschrijven, solliciteren en een feest organiseren. Maar dan is de verdediging. Zelfs als je niet van rokkostuums houdt is dat een mooie dag. Nog nooit heeft mijn familie zo aandachtig naar me geluisterd als ik iets over natuurkunde vertelde als toen. En een uur verdediging is zo voorbij. Zou ik een promotie aanraden? Bij welke andere baan heb je 3.5 jaar alle vrijheid in de wereld om daarna in een half jaar een boek te schrijven, word je na vier jaar zo opgehemeld en krijg nog een titel op de koop toe? Ik kan het iedereen aanraden. — Door: Bram van Gessel (VENI-lid)

N! juli 2013 | 17

VaRIA

Natuurkunde voor dummies Optical trapping, de Schrödinger vergelijking, Hilbertruimte, fononen. Voor iemand die geen natuurkunde studeert is het waarschijnlijk Zimbabwaans voor abracadabra. In deze terugkerende rubriek leggen we natuurkunde uit voor dummies. Deze keer: zwarte gaten gemaakt door de LHC, Russisch Roulette of doemdenkerij?

Grote Hadronen Botser Op een diepte van 50 tot 150 meter onder de Frans-Zwitserse grens ligt de grootste, en met 7.5 miljard euro ook de duurste, natuurkundige opstelling ooit gemaakt: de Large Hadron Collider. In het Nederlands betekend dit zoveel als ‘Grote Hadronen Botser’ (die helaas niet is doorgebroken in de media, stel je de krantenkoppen eens voor: ‘EU investeert 7.5 miljard in GHB’) dat vertelt wat dit apparaat doet: Hadronen (elementaire deeltjes, die bestaan uit quarks) tegen elkaar laten botsen. Allereerst worden de deeltjes daarvoor versneld (tot 3 meter per seconde onder de lichtsnelheid) in een 27 kilometer lange tunnel, opdat ze veel energie krijgen. Wanneer de deeltjes dan botsen worden omstandigheden nagebootst die, van nature, slechtst kort na het ontstaan van het universum bestonden. Op deze manier kunnen wetenschappers eindelijk onderzoeken hoe ons heelal er miljarden jaren geleden uit gezien heeft. Ook is het onder dergelijke omstandigheden mogelijk om deeltjes te vinden die ervoor zorgen dat de wereld is zoals hij is, zoals het Higgs-boson welke vermoedelijk al ontdekt is. Er blijft echter genoeg werk over voor de LHC, aangezien wetenschappers eindelijk hun meest exotische theorieën bij hoge energieën kunnen testen.

Controverse De LHC moet dus als het ware onbekend gebied gaan verkennen, waarover wetenschappers slechts theorieën hebben. Dat betekent dat er dingen kunnen gebeuren in de LHC waar wetenschappers nog nooit aan gedacht hebben, waardoor de theorieën niet meer kloppen. Zo zou het mogelijk kunnen zijn om met de LHC microscopisch kleine zwarte gaten te maken. Normaal gesproken ontstaan zwarte gaten doordat een grote ster in elkaar klapt, daarover twijfelen maar weinig wetenschappers. Echter, zouden zwarte gaten ook gevormd kunnen worden wanneer deeltjes met enorm veel energie met elkaar botsen, wat gebeurt in de LHC. Het ontstane gat is vele malen kleiner dan een 'gewoon' zwart gat, maar kan alsnog andere materie opnemen om te groeien. Het gevolg hiervan zou zijn

18 | N! juli 2013

dat de Aarde uiteindelijk verzwolgen wordt. Sterker nog, critici stellen dat de kans op zo'n microscopisch zwart gat ongeveer gelijk is aan 16%. ‘Toevallig’ even groot als de kans om bij Russisch roulette je hoofd van een extra gat te voorzien.

Hawking Straling Om deze claims te ontkrachten, verwijzen voorstanders van de LHC graag naar een fenomeen dat Hawkingstraling heet. Deze straling is vernoemd naar Stephen Hawking, welke uit de quantumtheorie afleidde dat zwarte gaten niet helemaal zwart zijn. Ze zenden een minieme hoeveelheid straling uit: de zogenaamde Hawkingstraling. Deze straling ontstaat wanneer er in de buurt van de waarnemingshorizon van een zwart gat spontaan een deeltje-antideeltje-paar ontstaat uit het vacuüm Dit klinkt raar, maar je zou het kunnen zien als dat je bij een som zegt dat het antwoord 1+(-1) is in plaats van 0. Dit komt in feite op hetzelfde neer en normaal gesproken reageren de deeltjes van dit paar weer met elkaar (annihilatie), waardoor je netjes een vacuüm overhoudt. Als je bij een zwart gat zit kan het echter voorkomen dat één van deze deeltjes opgenomen wordt door het zwarte gat, waardoor je netto een deeltje overhoudt, welke zich van het zwarte gat weg zal bewegen. Voor iemand die van ver af naar het zwarte gat kijkt, lijkt dit erop alsof het zwarte gat straling uitzendt, dus energie afgeeft. Dankzij Einstein weten we natuurlijk dat E=mc2, wat dus betekent dat de massa van het zwarte gat een klein beetje is afgenomen. Dit proces treedt op voor alle zwarte gaten, maar alleen voor microscopische zwarte gaten heeft het een belangrijk effect. Een gewoon zwart gat vangt namelijk vrijwel altijd meer straling op dan dat het uitzendt, doordat er achtergrondstraling in het heelal is. Pas wanneer een zwart gat ongeveer half zo zwaar is als de maan, is de hoeveelheid straling die hij opneemt kleiner dan de hoeveelheid straling die hij uitzendt. Voor een microscopisch gat, dat vele malen lichter is, is dit effect des te groter, waardoor dergelijke gaten in fracties van een seconde zouden moeten verdampen, ook al slokken ze omliggende deeltjes op.

Het principe van Hawkingstraling

Volgens sommigen is de LHC het begin van het einde. Over een nog

Zoals wel vaker binnen de fysica, ligt de oorzaak voor het onstaan van bizarre fenomenen in de quantumtheorie. In deze theorie geldt het zogenaamde 'onzekerheidsprincipe' wat inhoudt dat je bepaalde eigenschappen van bijvoorbeeld een deeltje niet tegelijkertijd kan weten. Dankzij dit principe is het mogelijk dat er spontaan deeltjes (of eigenlijk een deeltje-anti-deeltje paar) onstaan in een vacuüm. Dit omdat er door de onzekerheid kleine veranderingen mogelijk zijn, zonder dat we het merken. Normaal gesproken reageren (annihileren) deze deeltjes weer met elkaar binnen ontzettend korte tijd, waardoor je weer netjes een vacuüm overhoudt.

onbepaalde tijd zijn de geproduceerde zwarte gaten zo groot, dat ze razendsnel materie gaan opnemen. Door de veranderingen die daardoor in het binnenste van de Aarde optreden zal deze instorten, of misschien zelfs deels exploderen. In zo'n geval is een vakantiewoning op de maan een uitkomst. Daar kan je het spektakel bekijken, zonder er verder iets van het zwart gat te merken.

Het probleem hierbij is wederom dat het slechts een theorie is. Hawkingstraling is nog nooit experimenteel waargenomen omdat het aandeel ervan, ten opzichte van de achtergrondstraling in het heelal, ontzettend klein is. Critici wijzen er dan ook constant op dat waneer Hawkingstraling niet bestaat we dan massaal zwarte gaten aan het produceren zijn in de LHC met alle gevolgen van dien.

Grootheidswaan Toch is men bij CERN (het instituut waar de LHC van is) niet onder de indruk van dit argument. In het heelal bevindt zich kosmische straling, die bestaat uit deeltjes met een veel hogere energie dan deeltjes in de LHC. Als deze deeltjes botsen met de Aarde, Zon of een ander hemellichaam zouden er ook microscopische zwarte gaten moeten ontstaan. Mochten deze stabiel zijn dan zouden we er al lang iets van gemerkt moeten hebben, zo is de redenering.

"50 maanden na het maken van het eerste zwarte gat is het gedaan met ons." Bij die redenering leggen de tegenstanders zich niet neer. Meerdere groepen hebben al geprobeerd de LHC stil te leggen met rechtzaken. Onder hen bevindt zich Otto Rössler, een biochemicus die bekend is vanwege zijn werk in de Chaostheorie. Hij beweert dat hemellichamen als het ware doorzichtig zijn voor kosmische micro zwarte gaten, omdat deze met een veel hogere snelheid bewegen dan de zwarte gaten uit de LHC. Verder heeft hij berekend dat het voor microscopische zwarte gaten zelf lijkt alsof ze enorm groot zijn. Dit zou betekenen dat ze niet kunnen verdampen door Hawkingstraling, omdat ze deze door grootheidswaan negeren. Met deze argumenten meende hij voldoende bewijs te kunnen

Wanneer dit process echter op de rand van een zwart gat plaatsvindt, verandert het verhaal een beetje. Stel je een plek voor op de rand van het zwarte gat. Door de onzekerheid in de plaats waarop deeltjes voorkomen, betekent dit dat er eentje binnen het zwarte gat kan voorkomen, en een ander daarbuiten. Doordat het ene deeltje van het paar het zwarte gat niet kan verlaten, zou de energie op ons plekje niet behouden zijn. Dit kan echter niet, anders zou onze wereld er niet zo uit zien. Dit betekent dat het andere, vrije deeltje, extra energie gekregen moet hebben op het moment dat zijn broertje opgenomen werd. Deze energie is bewegingsenergie, waardoor dit deeltje weg gaat bewegen van het zwarte gat. Zodoende ziet iemand die zich op een afstand van het zwarte gat bevindt een deeltje uitgezonden worden. Hij kan meten dat dit deeltje een energie E heeft, en dankzij Einstein weet natuurlijk iedereen dat E=mc2, wat dus betekend dat het deeltje een massa m heeft. Uit de wet van behoud van energie weten we dat er in het stukje vacuüm waar dit deeltje vandaan kwam, de energie 0 moest zijn geweest. Hieruit volgt dat de energie van het opgeslokte deeltje precies -E moet zijn geweest en dus dat de opgeslokte massa -m bedraagt. Het zwarte gat heeft dus massa verloren in dit proces en lijkt dus straling uit te zenden. Dit proces is echter een toevalsproces dat slechts af en toe plaats vindt waardoor alleen heel kleine zwarte gaten kunnen verdampen. Deze zwarte gaten nemen namelijk zo weinig energie op dat er voldoende Hawking straling uitgezonden kan worden om te krimpen. Tot zover de theorie, nu nog experimenteel bewijs... Of anders?

leveren tegenover het Europese Hof voor de Rechten van de Mens om aan te tonen dat de LHC een ernstige bedreiging voor de EU en haar inwoners vormde. Helaas voor Rössler schenen zijn argumenten niet overtuigend te zijn. Hoe dan ook, mocht Rössler gelijk hebben dan is het, 50 maanden na het maken van het eerste zwarte gat, gedaan met ons. Bereid je dus maar voor op het langste potje Russisch Roulette uit je leven. Pas over enkele maanden tot jaren weet je of er een losse flodder of iets veel dodelijkers in de kamer zat. — Door: Antoine Salden (redactielid Van der Waals)

N! juli 2013 | 19

Foto's

Angry Nerds & Groot N-feest Angry Nerds varing eft wel enige er Elke student he IKEA ar klussen van met het in elka n er bouwplanne meubels. Zond wel ch to ht nisch inzic wordt het tech en et oral met de w uitgedaagd, vo en op sl ter ook nog te schap dat het la y Birds St yle! moet zijn: Angr s programma's al Gelukkig hebben n aa n ge ra el bijged MythBusters w rt destructie, waa to het vermogen s ie tige construct door de vernuf inuten weer tot binnen enkele m gereduceerd. brandhout waren

20 | N! juli 2013

Groot N-feest tra n het jaar een ex Als afsluiter va aan en ue met barbec groot N -feest, pe m alles bij een te het water. Dat , in lv ven de 29 3 Ke ratuur tje net bo zijn. t die dag jarig te prima om nu ne n, strand, Genieten van zo bier, of de DJ.

N! juli 2013 | 21

CARRIÈRE

Een brede horizon als leidraad De loop van een wetenschappelijke carrière is vaak in een logisch stappenplan samen te vatten, waarbij iedere carrièrestap een treetje hoger is in de academische wereld. Mijn persoonlijke loopbaan is echter verre van een rechte lijn van A naar B en valt derhalve niet in deze categorie. Toch kan ik met heel veel plezier en voldoening terugkijken op een dynamische carrière, met een aantal verrassende uitstapjes van het normale pad. Tenslotte is het bedrijven van wetenschap zelden een rechte lijn naar het doel.

De studie Mijn carrière na het VWO begon bij de Technische Universiteit Eindhoven, waar ik me met volledige passie om de studie Technische Natuurkunde heb gestort. De eerste aanraking met de fascinerenede en bizarre consequenties van de quantummechanica gedurende het eerste jaar liet zijn sporen na, zal later blijken. Dit leidde ook tot een eerste stage in the theoretische natuurkunde. Heel boeiend, maar het is toch mooier om de fysica in levende wijze op het scherm te zien verschijnen. Het student zijn bood voldoende mogelijkheden tot “levensverrijking”, derhalve is het studentenleven en commissiewerk bij de studievereniging Van der Waals alsmede het voorzitterschap van klimvereniging ESAC een belangrijk onderdeel van mijn loopbaan. Waar velen een stage bij toonaangevende instituten ambieerden leek het me persoonlijk een interessante ervaring om aan de wetenschap in een ontwikkelingsland te snuiven. Dus, ik vertrok naar India en het was met name fascinerend om de snelle onwikkelingen in India in levenden lijve te kunnen waarnemen en daarbij ook een bijdrage te kunnen leveren.

Promoveren Op dat moment zag ik natuurkundig onderzoek als een tool voor het ontwikkelen van applicaties, vandaar de keuze om een afstudeerproject bij Océ te uit te voeren. Dit pad werd vervolgd door aan energie-applicaties bij Nuon te werken alsmede meer management-georiënteerde projecten. Dat begon al snel aan me te knagen en een switch terug naar de fundamentele wetenschap was snel besloten.

22 | N! juli 2013

De beste carrièrekeuze in mijn leven was om een promotieonderzoek te starten bij het Kavli Institute of Nanoscience in Delft. Het doel was om een de spin van een enkel elektron te manipuleren. Een fantastisch uitdagende taak. Met Leo Kouwenhoven en Lieven Vandersypen als begeiders en een goedgeolied spin-qubit team werd daar dag en nacht aan gewerkt.

"Waar velen een stage bij toonaangevende instituten ambieerden, leek het me persoonlijk een interessante ervaring om aan de wetenschap in een ontwikkelingsland te snuiven." Het meest fascinerende van dit onderzoek was dat de fundamentele wetten van de quantummechanica direct op je scherm verschijnen. Zo waren er talloze vragen over hoe het elektron in interactie gaat met zijn omgevening en hoe deze de quantumsuperpositie en entanglement-eigenschappen beinvloeden. De grote doorbraak was de quantum-manipulatie van een enkele spin, wat bereikt werd door het voldoende isoleren van de omgeving en door een vernuftige uitleesmethode. Het magnetische

Foto: Matthijs Cox

veld van de spin van een elektron is namelijk extreem klein. Gelukkig zijn er alternatieve methoden, bijvoorbeeld door de spin-informatie om te zetten in ladingsinformatie die vervolgens “gemakkelijk” is uit te lezen.

De volgende stap Dit promotie-onderzoek was fascinerend, moviterend en heeft samen met het spin-qubit team ook tot vele successen geleid, waaronder publicaties in Science (2x) en Nature. Aangezien we destijds in sterke competitie met Harvard University aan dit onderzoek werkten, was dit ook een gelegenheid om een uitnodiging tot een bezoek aan te nemen. Van het een kwam het ander en snel genoeg kon ik daar als postdoc aan de slag. Het is als wetenschapper altijd goed om je horizon te verbreden en andere onderzoeksvelden te betreden. Bij Harvard heb je daar uitstekende mogelijkheden voor aangezien er op alle onderzoeksvelden op topniveau onderzoek wordt gedaan. Zelf verdiepte ik me meer in de quantum optics and nanooptica. Deze richting sloot uiteindelijk uitstekend aan bij een nieuwe onderzoeksrichting gebaseerd op grafeen, een fascinerend materiaal dat in 2004 is ontdekt en bestaat uit een enkele laag van koolstof-atomen die slechts 0,3 nm dik is.

Verslaafd aan avontuur Tijdens deze internationale uitstap stond het plan om naar Nederland terug te kregen stond in eerste instantie hoog op de lijst. Echter, het avontuur is verslavend en een offer you can’t refuse uit Spanje kon ik dus niet afslaan. ICFO- The Institute of

Photonic Sciences – is een jong en zeer ambitieus instituut in Barcelona dat zich focust op baanbrekend onderzoek gerelateerd aan licht. Topwetenschappers uit alle hoeken van de wereld hadden zich al verzameld in zo’n 20 onderzoeksgroepen en in totaal werken er bij het ICFO zo’n 300 mensen. Niets is mooier dan in de groeispurt mee te mogen doen. Vanuit de directie en het managmeent wordt alles gedaan om de jonge groep te laten excelleren. Er wordt goed voor je gezord qua faciliteiten en financiering, alsmede de sterke internationale connecties. Als klap op de vuurpijl was er in 2010 juist een nieuw programma gestart door de stichting Cellex, met als eigenaar een Spaanse filantropist. Dit programma ondersteunt volledig nieuwe onderzoeksprogramma’s opgezet door jonge onderzoekers financieel, inclusief het gebouw met de labruimtes. Hierdoor gesponsord, ben ik derhalve in 2010 mijn eigen onderzoeksgroep gestart bij het ICFO. De combinatie van de ervaring met quantum- en nano-optica uit Harvard en de nanoelektronica uit Delft bleek een perfecte match. In het bijzonder grafeen is een ideaal materiaal om deze twee onderzoeksvelden te combineren. Zo hebben we kunnen aantonen dat het mogelijk is om licht op nanoschaal op te sluiten met behulp van grafeen nanostructuren (gepubliceerd in Nature, 2012). Daarnaast is het mogelijk om eigenschappen van dit opgesloten licht te manipuleren met elektrische velden. Dit kan leiden tot belangrijke toepassingen, bijvoorbeeld voor sensoren of om lichttransistoren te maken en nano-elektronica en -optica op een chip te combineren. Daarnaast is grafeen ook een ideaal materiaal om licht om te zetten in elektrische signalen, voor foto-detectie 

N! juli 2013 | 23

Curriculum Vitae Frank Koppens Geboren 1976 te Deurne

Frank Koppens ontvangt in 2011 de Christiaan Huygensprijs, een prijs die wordt uitgereikt aan "een onderzoeker die een vernieuwende bijdrage aan de wetenschap heeft geleverd".

 (gepubliceerd in Nature Nanotechnology, 2012) of voor elektron-multiplicatie (gepubliceerd in Nature Physics, 2013), wat relevant kan zijn om de maximale energie van een foton om te zetten in elektrische energie. Al deze doorbraken zijn het resultaat van nauwe samenwerkingen zowel binnen als buiten ICFO.

"Het avontuur is verslavend en een offer you can't refuse uit Spanje kon ik dus niet afslaan." De groep is inmiddels uitgebreid uitgebreid tot zo'n 13 PhD's, postdocs en master studenten, wat mede mogelijk is door de toekenning van een ERC starting grant (1,5 miljoen euro voor startende onderzoeksleiders), gericht op fundamenteel en high-risk onderzoek. Ideaal om een aantal uitdagende onderzoeksrichtingen in te slaan. In de nabije toekomst start ook het graphene flagship, een programma van 1 miljard euro van 10 jaar, gefocust op grafeen en twee-dimensionale materialen. Samen met de universiteit van Cambridge leiden we de optoelektronische activiteiten binnen dit vlaggenschip. Het doel is om daarwerkelijk applicaties gebaseerd op grafeen of andere 2D-materialen te ontwikkelen. We hebben daarin al vooruitgang geboekt door licht-detectoren te maken die ook voor infrarood licht werken (en dus in het donker). Een prototype camera zit in de pipeline en wellicht dat daar nog een spin-off uit voorkomt. Zoals te lezen valt was het pad van Eindhoven naar Spanje bepaald geen rechte lijn, en wie weet wat de toekomst nog te bieden heeft. Het is echter duidelijk dat deze carrièrestap naar Barcelona meer is geworden dan een uitstapje en het ziet er naar uit dat ik er nog een lange tijd zal blijven. — Door: Frank Koppens (VENI lid)

24 | N! juli 2013

Werkzaamheden 2010 - heden Groepsleider quantum nano optoelectronics, the Intstitute of Photonic Sciences (ICFO), Castelldefels - Barcelona 2008 - 2010 Postdoc bij the Institute for Quantum Science and Engineering (IQSE), Harvard University, Cambridge 2003 – 2007 Promotieonderzoek 'Coherence and control of a single electron spin in a quantum dot', Kavli Institute of Nanosience, Delft. (Cum Laude) 2002 – 2003 Management-programma NUON, (energy sourcing and trading, tech nology and business development) Opleiding 1994 – 2001 Technische Natuurkunde, TU/e (Cum Laude) Selectie van publicaties Nature (2012), Optical nano-imaging of gate-tuneable graphene plasmons Nature (2006), Driven coherent oscillations of a single electron spin in a quantum dot Science (2007), Coherent control of a single spin with electric fields Science (2005), Control and Detection of SingletTriplet Mixing in a Random Nuclear Field Nature Nanotechnology (2012), Hybrid graphenequantum dot phototransistors with ultrahigh gain Nature Nanotechnology (2012), 3D optical manipulation of a single electron spin Nature Physics (2013), Photo-excitation Cascade and Multiple Carrier Generation in Graphene Nature Physics (2010), A quantum spin transducer based on nanoelectromechanical resonator arrays

Activiteit

PION 2013 Een van de eerste lekkere zomerse dagen van het jaar, met een temperatuurtje van boven de vijfentwintig graden, terwijl honderd knappe natuurkundekoppen zich binnen in het zweet werken met twaalf fysicavragen van het lastigste soort: zo zou je de 19e editie van het Project Interuniversitaire Olympiade Natuurkunde, kortweg PION, kunnen samenvatten. De werkelijke sfeer was gelukkig wat opgewekter, al geeft deze schets een prima beeld van het fanatisme van de deelnemers.

Een goede voorbereiding is het halve werk Om de nationale fysicawedstrijd voor bachelorstudenten op 7 juni van start te laten gaan, waren we met zes commissieleden – Sten, Guus, Maarten, Jelle, Koen en ik – al sinds oktober vorig jaar bezig met de organisatie. We moesten dan ook van alles regelen, voordat de teams van vier bachelorstudenten drie uur lang aan de slag konden met twaalf vraagstukken. Welke universitair docenten zouden een opgave willen maken? Weet iemand een interessante spreker voor de lezing? Waar kunnen we alle teams ongestoord laten ploeteren? In de maanden daarna groeide PION uit tot een steeds grotere taak, naast het studeren. We legden contacten met docenten, verspreid over heel Nederland en het lukte zelfs om opgaven uit Berkeley en van ASML te regelen. Voor de openingslezing kregen we Erik Verlinde enthousiast. Verlinde is onder andere bekend vanwege zijn revolutionaire theorie over een entropiegedreven zwaartekracht. We wilden hem natuurlijk een groot publiek bezorgen, dus zijn we de natuurkunde-universiteiten afgereisd om zoveel mogelijk studenten enthousiast te maken.

Zo gezegd, zo gedaan. Donderdag, de dag van de generale repetitie, zetten we alle laatste punten op de i en informeerden we de speciale dagcommissie hoe ze ons tijdens de wedstrijd het beste konden helpen. Dit bleek later erg handig te zijn.

Achter de schermen Na een laatste teampeptalk liepen we vrijdag samen naar de PION-ontvangstplek. Zoals in de intro van dit artikel al duidelijk was, stond er een lekker zonnetje, dus vond ik het geen probleem dat ik als taak had om buiten te staan om de teams de juiste ingang te wijzen. Terwijl ik in mijn hoofd nog even de rest van de dag doornam, kwamen de deelnemers groepje voor groepje enthousiast aan op het TU-terrein.

"Er stond een lekker zonnetje, dus vond ik het niet erg de teams buiten op te moeten wachten."

Stress Uit voorzorg hadden we rekening gehouden met een maximum van twintig teams , met vier deelnemers per team, terwijl we met een blik op voorgaande jaren ongeveer vijftien teams verwachtten. Een week voor de wedstrijd – deadlineweekend – regende het inschrijvingen. Toen zondagavond de laatste in het digitale postvak viel, eindigde de teller op vijfentwintig. In het spoedoverleg op maandag was het al gauw besloten dat we het niet konden maken eerst iedereen enthousiast te krijgen om daarna teams te gaan weigeren. Dus niet blijven stressen en regelen die hap.

Veruit de meeste teams waren mooi op tijd, zodat Sten, onze voorzitter, voor een volle zaal het PION kon openen en de heer Verlinde kon introduceren. Verlinde had het niveau van zijn lezing prima aangepast aan een echt natuurkundig publiek. Daarom was deze, met name voor de tweede- en derdejaars, erg gaaf en interessant. Terwijl de deelnemers hierna gingen lunchen, had ik samen met Koen de taak om de vijfentwintig zaaltjes die we hadden geregeld, leeg te maken en papier en pennen klaar te leggen. 

N! juli 2013 | 25

 Dit hadden we onderschat… We waren nog niet halverwege toen eigenlijk de eerste deelnemers al naar hun zaaltjes moesten. De versterking van de dagcommissie kwam dan ook als geroepen om mee te helpen dit tijdrovende werk afmaken. De schade werd beperkt en het laatste team begon maar tien minuutjes later dan gepland. Tot aan het lezen van dit artikel, hebben de deelnemers gelukkig niets in de gaten gehad.

De strijd breekt los De opgaven waren uitgedeeld en de strijd begon. Binnen no time waren whiteboards volgekalkt met alle formules die zeker niet vergeten mochten worden en vormden de teams complete strategieën over wie in welke volgorde de opgaven zou gaan maken. We probeerden te voorkomen dat onze deelnemers oververhit zouden raken door gedurende de wedstrijd tweemaal met verfrissende drankjes langs te komen. Ook hier was de dagcommissie weer erg waardevol, zodat wij ons konden bemoeien met zaken als het klaarmaken van het nakijklokaal. Alle sommen moesten namelijk ook binnen tweeënhalf uur zijn nagekeken, waarna iedereen naar de stad zou gaan voor het afsluitende diner.

"In no time waren whiteboards volgekalkt met alle formules die niet vergeten mochten worden." Terwijl de deelnemers zich tijdens een Borrel amuseerden met een ludieke after match, waarin de teams een katapult moesten bouwen om een tennisbal zo ver mogelijk weg te schieten, streepten en krasten de nakijkers met de rode pennen over de vers gemaakte sommen. Al snel bleek dat elke opgave lang niet door ieder team was gemaakt, wellicht wegens de grote (tijds-) druk. Dit kwam eigenlijk wel goed uit, want nu leverde iedere

26 | N! juli 2013

nakijker ruim op tijd zijn uitslagen in en konden wij als commissie alvast zien wie er als winnaar uit de strijd was gekomen...

Wie gaat er met de winst vandoor? Aangezien de hoofdactiviteit van het PION de fysicaopgaven waren, zal ik kort zijn over de uitslag van het eerder genoemde katapultbouwen. Honderd natuurkundestudenten kregen het niet voor elkaar om een tennisbal verder weg te schieten dan een treurige anderhalve meter, terwijl het diepterecord even ver was, maar dan de andere kant op. Ondertussen was iedereen wel benieuwd naar de uitslag van de wedstrijd. Nadat de score van ieder team, behalve de top drie, bekend was gemaakt, waren de drie kanshebbers voor de bokaal het Eindhovense derdejaarsteam “De Bohrse Banaan”, het Delftse gemengdejaarsteam “VvTPaktDieWinst” en het interuniversitaire eerstejaarsteam “Natuurkundeolympiadeteam 2012”, gevormd door de studenten die vorig jaar namens Nederland mochten uitkomen voor de internationale VWO-natuurkundeolympiade. Het Natuurkundeolympiadeteam 2012 ging ervandoor met de respectvolle derde plaats, die ze verdiend hadden door 59 van de 120 punten te scoren. Om de score in perspectief te plaatsen, is het handig om te weten dat in voorgaande edities de winnaars zelden een voldoende hebben gescoord. Om de spanning op te bouwen, lieten we eerst het aantal punten van de nummer één en twee zien: 61 en 63 punten, beiden niet ver van de nummer drie vandaan. En toen het winnende team: de overmoed van Delft pakte niet slecht uit, want VvTPaktDieWinst pakte die winst! Nadat het Delftse team trots de PION-bokaal in ontvangst nam en ieder teamlid een exemplaar van de Feynman Lectures kreeg, was het tijd om de dag af te sluiten bij restaurant Le Connaisseur, in de stad. Toen iedereen genoot van lekker eten en een glas bier, werd er nog een luid applaus ingezet voor de commissie. Dat is toch waar je het uiteindelijk allemaal voor doet. — Door: Bart Klarenaar (redactielid Van der Waals)

N! juli 2013 | 27

Advertorial

Thales Nederland: een interview Tom Griffioen en Hugo Anbeek werken bij Thales Nederland te Hengelo. Tom heeft elektrotechniek gestudeerd aan de Universiteit Twente en Hugo heeft technische natuurkunde aan de Universiteit Twente gestudeerd. Ze werken nu allebei ongeveer 4 jaar bij Thales en vertellen over hun dagelijkse werkzaamheden en andere ervaringen als Young Professional binnen Thales.

Wat doe je nu bij Thales? Hugo: “In mijn dagelijkse werk houd ik mij bezig met het bepalen en analyseren van operationele radar performance. Met behulp van complexe modellen simuleren we wat de detectie-afstand van onze radarsystemen is tegen verschillende doelen (dreigingen)- onder verschillende atmosferische omstandigheden. Bij het ontwikkelen van modellen, het simuleren en analyseren van simulatieresultaten maak ik elke dag opnieuw gebruik van de kennis die ik tijdens mijn studie heb opgedaan.” Tom: “Als system engineer is het belangrijk systeem performance en subsysteem performance op elkaar af te stemmen. Neem bijvoorbeeld een verzonden signaal. Een radar zendt, net als sonar, een signaal uit dat reflecteert op het doel en weer terug valt op de radar. Zonder verder diep op de details in te gaan heeft

Tom Griffioen & Hugo Anbeek.

28 | N! juli 2013

de kwaliteit van dit signaal (gegenereerd door de signaal generator op subsysteem niveau) invloed op de performance van de radar (systeem niveau).”

Wat gebruik je nog van je studie? Hugo: “Netwerktheorie tot en met signaaltheorie en veel wiskunde. Dit kan je allemaal toepassen op de techniek. Bij Thales kan je terecht met veel verschillende disciplines, van werktuigbouwkunde tot elektrotechniek tot IT.” Tom: “Het leuke is dat ik zeker nog 50% gebruik van wat ik heb geleerd tijdens mijn studie. Je werkt hier aan complexe systemen en de optimalisatie gaat heel ver. Elke beslissing die je neemt kan verregaande gevolgen hebben voor het systeem.” Hugo: “Het is echt High Tech, je moet op de hoogte blijven van de laatste stand van

zaken omtrent de nieuwste technologische ontwikkelingen en de wetenschap.” Tom: “Als voorbeeld heb je een radar die je nu ontwikkelt en pas over 7 jaar aflevert; in die 7 jaar gebeurt er heel veel in de techniek. Ook al maak je de radar daarna opnieuw, dan heb je te maken met nieuwe technieken en nieuwe mogelijkheden.” Hugo: “We werken nauw samen met de TU’s, maar we ontwikkelen hier zelf veel nieuwe technologieën, verder doen we research waardoor de TU ook weer van onze kennis gebruik kan maken.”

Waarom heb je voor Thales gekozen? Tom: “Mijn vader werkte bij Defensie als bouwkundig architect. Ik ging een keer mee naar de Marinedagen en het enige wat ik zag was een ronddraaiende radar. Jammer dat de Phased-Array radars (Red:

op alle vier de zijden zitten radarantennes, zodat het systeem niet meer rond hoeft te draaien) niet meer draaien. Nu werk ik aan de SMART-L EWC (Red: lange afstand radar tegen ballistische raketten, zie foto Tom en Hugo), die draait weer wel.” Hugo: “Mijn vader werkte vroeger bij Thales dus ik kende het bedrijf en de verhalen. Hiervoor heb ik bij de NAVO gewerkt. Ik was dus al bekend met de Defensiewereld en die wereld vond ik heel interessant.” Wat is dan interessant? Hugo: “De diversiteit in projecten. Je doet bij Thales geen alledaagse dingen, je werkt aan High Tech systemen. Dat geeft een enorme kick.” Tom: “Je opereert echt op wereldniveau en het is ‘grote jongens speelgoed’.”

Hoe ziet een gemiddelde werkdag eruit? Tom: “Heel verschillend. De ene dag werk je aan een project en moet je heel veel overleggen om te kijken wat we willen en kunnen, terwijl ik de andere dag de hele dag aan het simuleren en modelleren ben.” Hugo: “Nee je werkt nooit aan één project tegelijk. Soms werk je aan iets intern terwijl je de volgende keer met de klant zit en vragen moet stellen als; wat heb je nodig? Wat past bij jullie? Met welke dreiging hebben jullie te maken? Hier moet je dan weer analyses op loslaten en engineers opzetten.”

Aan wat voor projecten werken jullie nu? Hugo: “Nu werk ik aan een paper voor een conferentie, dit doen we in nauwe samenwerking met TNO en daarnaast ook aan de gatekeeper en de goalkeeper.” Tom: “SMART-L en het STARS project http://starsproject.nl/.”

Hoe zou je de cultuur bij Thales omschrijven? Hugo: “Je hebt heel veel verschillende mensen die hier werken en het verschilt per afdeling. Daarnaast is het gemiddelde werk niveau heel hoog. Bijna alleen HBO en WO en dit is een leuke mix.” Tom: “Er is een hoge gemiddelde leeftijd, maar van deze oudere mensen kan je als jong persoon heel veel leren. Dit bedrijf is juist dankzij de jarenlange ervaring en kennis wereldleider geworden op

Het radar principe.

het gebied van marine radarsystemen. Over het algemeen is er ruimte genoeg om je eigen ideeën in te brengen.” Hugo: “In het begin moest ik even schakelen. Ik was jong en ambitieus en nam een sprint. Ik werd wel even afgeremd, maar dat kan niet anders. Bij Thales heb je één á twee jaar nodig om de wereld en de techniek erachter te begrijpen. Je hebt bepaalde ervaring en kennis nodig voordat ze je naar de klant laten gaan. Het is niet een alledaags product dat als je het niet aan de één kan verkopen, je naar de buurman kan gaan. Deze wereld is delicaat en potentiële klanten kan en mag je niet kwijtraken.” Tom: “Wat verder leuk is dat als je hier werkt, je langzaamaan ook doorkrijgt dat je projecten/opdrachten naar je toe kunt trekken. Zo kan je je door de organisatie heen manoeuvreren. Je moet hier proactief zijn, anders wordt het niets.”

Waar ben je trots op? Tom: “Ons hele productportfolio. Als je bijvoorbeeld naar een land in ZuidAmerika gaat hebben ze onze sensoren op hun schepen staan. Onze aanwezigheid in de wereld is gigantisch.” Hugo: “Daarnaast moeten we altijd opnieuw op technisch vlak blijven innoveren ten opzichte van de concurrent. Dat houd je scherp.” Tom: “De complexiteit van de systemen en het proces. Je werkt met gemak met 100 mensen aan één project. Dat moet ook gecoördineerd worden. Zelfs universiteiten vragen ons wat we nodig hebben qua techniek en vragen ons om nieuwe technieken. Dat zie ik als een goede referentie en als uitdaging.”

Heb je nog laatste toevoegingen? Tom: “Ja, je kan hier je hele leven blijven werken. Mijn vrouw denkt dan; ‘saai zeg’, maar er is hier zoveel te doen. Het is niet saai, het is gewoon echt interes-

sant en divers werk. Wil je meer met mensen werken? Wil je meer alleen werken? Bespreek het en het behoort tot de mogelijkheden. Ik vind het wel jammer dat de man/ vrouwverhouding binnen Thales scheef is. Het lijkt me leuk als er meer vrouwen zouden werken.” Hugo: “In het begin is het wel lastig en moet je even wennen, je moet jezelf de tijd gunnen om alles te leren en je de systemen eigen te maken maar na twee jaar ben je echt op stoom.” Tom: “Ja, dat merk je en je ziet ook dat de mensen die hier werken echt gepassioneerd zijn voor het vak. Dat kan ook niet anders, maar iedereen gaat er voor de volle 100% voor. Ik hoorde van de 34 WO-ers die hier de afgelopen drie jaar zijn aangenomen, er in totaal maar drie zijn weg gegaan.” — Door: Wytske Oijevaar (Thales) [email protected] Actief in de sectoren Aerospace, Defense en Security is Thales Nederland met 1.800 medewerkers de topaanbieder van hightechbanen. Productinnovatie en snel inspelen op de nieuwste technologische mogelijkheden zijn onze drijfveren. Spraakmakende voorbeelden daarvan zijn radar-, communicatie- en command & controlsystemen voor marineschepen en communicatie-, beveiligings- en betaalsystemen voor het bedrijfsleven. Thales Nederland is onderdeel van de Thales Group met 70.000 medewerkers in ruim 50 landen, waarvan 22.000 werkzaam in R&D en daarmee is Thales een van Europa’s grootste elektronicabedrijven en heeft wereldwijd een uitermate sterke positie. www.thalesgroup.com/nl www.facebook.com/ thalesnederland

N! juli 2013 | 29

opinie

Wetenschappelijke databases

foto: istockphoto.com/mammuth

“If I have seen further, it is only by standing on the shoulders of giants.” Deze bekende woorden van Newton geven aan waar wetenschap om draait: het delen van kennis. Daarom verbaast het mij dat de wetenschappelijke bladen steeds minder toegankelijk worden. Waarom zijn deze niet gewoon toegankelijk voor iedereen?

Zelfmoord Nog maar enkele maanden geleden pleegde Aaron Swartz zelfmoord. Swartz, een internetactivist en ontwikkelaar van RSS werd aangeklaagd voor het onrechtmatig verspreiden van documenten. Omdat hij van mening was dat informatie – en dus ook onderzoek gefinancierd door de belastingbetaler – vrij beschikbaar zou moeten zijn voor iedereen, downloadde hij systematisch enkele miljoenen artikelen van JSTOR, een grote database van wetenschappelijke tijdschriften, met de intentie om deze vrij beschikbaar te maken. Hoewel JSTOR en MIT, wiens netwerk hij had gebruikt om de artikelen te downloadden, besloten om hem niet te vervolgen vanwege zijn nobele intenties, beet de Amerikaanse overheid zich echter wel vast in de zaak. Een gevangenisstraf van 35 jaar hing hem als een zwaard van Damocles boven het hoofd. Bezwaard door dit vooruitzicht besloot hij zijn eigen leven te nemen. Geschokt door zijn dood vroeg ik me dan ook af waarom JSTOR en andere wetenschappelijke databases sowieso niet vrij toegankelijk zijn voor iedereen. Tijdens mijn zoektocht naar een antwoord op deze vraag kwam ik echter tot dezelfde conclusie als Swartz: informatie hoort niet achter een paywall te zitten, maar vrij beschikbaar te zijn voor iedereen.

Wetenschappelijke publicaties Mijn zoektocht begon met een onderzoek naar het ontstaan van de huidige situatie. Het blijkt dat de hedendaagse situatie pas een fenomeen van de 20ste eeuw is. Hoewel databases pas zijn ontstaan met de uitvinding van het internet, gaat een grote verzameling kennis terug tot het ontstaan van onze beschaving. Het bekendste kenniscentrum van de oudheid was de legendarische bibliotheek van Alexandrië. In de 17e eeuw vond er echter een omslag plaats in de wetenschappelijke geest. De Royal Society te Londen gaf in 1665 het eerste Journal ter wereld uit. Deze uitgave betekende een revolutie in twee opzichten: niet alleen was het niet meer de gewoonte om ontdekkingen geheim te houden, ook was dit de eerste keer dat kennis naar de mensen toe werd gebracht. Geïnspireerd door dit voorbeeld werden in de daaropvolgende eeuwen enkele duizenden journals opgericht; tegenwoordig heeft elk vakgebied meerdere bladen.

"Informatie hoort niet achter een paywall te zitten, maar vrij beschikbaar te zijn voor iedereen." Hoewel de situatie weinig lijkt te zijn veranderd, blijkt er een fundamenteel verschil met het pre-WO2 tijdperk te zijn: autonomie. Deze bladen werden vaak bestierd door enkele mensen en peer review was een vriendendienst die door mensen werkzaam in dat betreffende vakgebied werd gedaan. Deze autonomie, en het feit dat het doel was om elkaar geïnfor-

Aaron Swartz Aaron Swartz (1986-2013) toonde al op jonge leeftijd een talent voor computers : zo hoorde hij al op z’n 14e bij een groep die RSS schreef, en in de jaren daarna was hij betrokken bij meerdere projecten die nog steeds wijdverspreid op het internet zijn. Eind jaren ’10 raakte hij steeds meer sociaal betrokken en raakte hij betrokken bij een activisme beweging die streed voor vrije toegang voor informatie. Een hoogtepunt hierin was zijn strijd tegen SOPA.

meerd te houden, zorgde ervoor dat de abonnementsinkomsten vaak net toereikend waren om de uitgaven te dekken. Echter, tegenwoordig blijken maar weinig bladen hun autonomie behouden te hebben. Het overgrote deel van de journals blijkt in bezit te zijn van een commercieel bedrijf. Aangezien het kapitalisme nu eenmaal eist dat een commerciële onderneming winst maakt, is de prijs van een abonnement gestegen. Een bedrijf maakt het wel erg bont: Elsevier. Dit bedrijf heeft tegenwoordig een gemiddelde winstmarge van 36% op wetenschappelijke literatuur. Geïntrigeerd door dit bedrijf spitste ik mijn onderzoek toe op de praktijken van deze, naar wat zal blijken, dubieuze onderneming.

Elsevier ls een groot fan van Neelie Kroes kwam ik iets tegen waar de nekharen van menig liberaal van overeind zullen gaan staan: monopolie. Elsevier bezit zo’n 25% van de markt en met vele toonaangevende bladen domineert Elsevier de markt. Echter maakt zij misbruikt van haar positie voor koppelverkoop : losse journals worden dermate hoog geprijsd dat het financieel niet haalbaar is om deze aan te schaffen. Hierdoor wordt men impliciet verplicht een pakket af te nemen waarin ook vele bladen zitten die niet gewenst zijn, maar wél de prijs verhogen. Dat Elsevier graag haar dominante positie wil behouden blijkt uit de steun aan de beruchte verdragen SOPA en haar opvolger PIPA. Beide verdragen, aangedragen in de Amerikaanse Senaat, waren bedoeld om piraterij en de handel in namaak-goederen te stoppen. Niet zozeer het doel, als meer de middelen waren zeer omstreden. Zo zouden internetproviders al het verkeer van hun klanten moeten scannen op 

N! juli 2013 | 31

 auteursrechtelijk beschermd materiaal, zou men afgesloten worden van het internet na het herhaaldelijk schenden van deze rechten, en zou de Amerikaanse regering zonder rechterlijke toestemming sites mogen blokkeren. Al deze wetten zouden een extra bescherming betekenen voor de auteursrechtelijk beschermde journals van Elsevier. Tijdens mijn onderzoek naar deze verdragen kwam ik ook de Open Acces Manifesto van Aaron Swartz tegen. Dit document strijdt voor een vrije toegang van informatie. Concreet houdt dit in dat het een transparante overheid wil die geen documenten achter houdt, en dat wetenschappelijk onderzoek wat gefinancierd wordt met belasting geld, vrij toegankelijk zou moeten zijn voor het gehele publiek. Immers, zij hebben het onderzoek gefinancierd, en het is dan ook hun recht om de resultaten te mogen aanschouwen. Dit alleen is al een reden om wetenschappelijke publicaties vrij toegankelijk te maken, maar er blijken meer redenen te zijn.

Vrije informatie Hoewel er vele morele redenen zijn, blijkt de voornaamste reden een fundament van de wetenschap zelf te zijn: het uitbreiden en verspreiden van kennis. We hebben allemaal (Technische) Natuurkunde gestudeerd omdat we de wereld om ons heen willen begrijpen. Dit begrip verkrijgt men door zowel zelf onderzoek te doen, als door het lezen van resultaten van collega’s. Aangezien onderzoeken enkele jaren duren, zal men het meest leren door de onderzoeken van deze collega’s. Het vrij toegankelijk maken van deze bladen zal dus niet zozeer de algemene man, maar juist de wetenschap zelf bevorderen.

De enige tegenstand wordt gevormd door “The cost of knowledge”, een initiatief opgezet door de wiskundige Timothy Gowers. Het roept academici op Elsevier te boycotten door geen peer-review meer te doen en ook niks meer te publiceren bij deze uitgever. Voor iemand die regelmatig wordt aangesproken op zijn Macbook welke vele door Apple opgelegde beperkingen zou hebben, is het dan ook opmerkelijk dat het maar door één student van de faculteit Technische Natuurkunde getekend is. Het gebrek aan tegenstand lijkt dan ook niet zozeer op onwil, maar meer op onverschilligheid. Een combinatie van een financieel sterke universiteit en academische prestige lijkt tot weinig wil voor verandering te leiden.

Academici aller landen, verenigt U! Cornell en Harvard zijn twee universitaire zwaargewichten die hun abonnement met Elsevier al hebben gewijzigd of opgezegd. De TU/e laat met Campus 2020 ambities zien om mee te draaien op het hoogste niveau. Echter, groots wordt je niet door achter de populaire mensen op de speelplaats aan te lopen. Groots wordt je door je tanden te laten zien en de leiding te nemen. Laat de TU dan ook het voortouw nemen en vrij toegang verlenen tot de papers die geproduceerd worden. Laat alle Nederlandse TU’s een samenwerking met elkaar aangaan waarin ze hun papers publiceren en delen. Laat Nederland een voorbeeld zijn voor Europa, een Europa waarin alle universiteiten samenwerken en niet concurreren. Het begrip van de wereld om ons heen wat we allemaal zoeken kunnen we alleen bevorderen door samen te werken. In deze verbonden tijden is het makkelijker om te publiceren dan ooit. Laten we deze kans voor een open wetenschap met beide handen aangrijpen en deze verandering ook écht bewerkstelligen, want de Newtons van morgen, steunen op de giganten van vandaag. — Door: Gert-Jan Both (redactielid Van der Waals)

beeld: istockphoto.com/Henrik5000

Een op z’n zachtst gezegd interessante relatie bestaat er dan ook tussen academici en uitgevers. Waar uitgevers maximale winst willen behalen door informatie af te schermen en te verkopen, willen academici juist eindeloze en goedkope toegang tot informatie. In de huidige situatie heeft het belang van de uitgever duidelijk de overhand en lijkt de status quo gehandhaafd te worden, terwijl het in het ons eigen belang is om deze niet te handhaven. De vraag die ons nu rest is nu waarom er zo weinig tegenstand tegen

Elsevier en haar praktijken is, terwijl het in deze digitale tijd makkelijker en goedkoper dan ooit is om uit te geven.

32 | N! juli 2013

Gert-Jan Both: "Het enige leuke aan Limburg is Cuvée du Château." Dorris: "Doen jullie mee met de Curieusactiviteit?" Luuk: "Nee, daar doen alleen maar jonge mensen aan mee." Dorris: "Nee, nee ik ben er ook bij!"

Klaas Kopinga tijdens de VENI-BBQ: "Ik zie mijn jaargenoten nooit meer, die zijn allemaal te gammel om te komen."

Joris Radermacher: "Mijn lipjes zijn heel gewild." Koen Merkus: "Ik heb wel gehoord van blazers dat ze.. Ja.."

Maarten: "Hé Edgar (Vredenbregt), zou jij je blousje uit willen doen?" Edgar: "Waarom?!" Stuur je quotes naar [email protected].

Vorige puzzel Het antwoord op de vorige puzzel was: Koen zal Peter beschuldigen. Als Guus de waarheid zou spreken zou Peter ook de waarheid spreken en dat zou een tegenspraak zijn. Als Maarten de waarheid spreekt dan geldt hetzelfde als dat Guus de waarheid spreekt. Peter zou moeten liegen en zou het dus gedaan hebben wat een tegenspraak is.

Regel II: Stel je hebt “Nx”, dan mag je er “Nxx” van maken, waarbij x een willekeurige lettercombinatie is. Bijvoorbeeld N!?->N!?!? Regel III: Wanneer je “!!!” hebt, mag je deze vervangen door “?”. Zo kan ??!!!NN -> ??NN worden. Regel IV:Wanneer “??” voorkomt, mag je deze laten vervallen. Zo kan bijvoorbeeld N!??!-> N!! Stuur je antwoord, met uitleg, voor 1 september naar [email protected] en maak kans op drie Borrelbonnen!

Als Peter de waarheid spreekt betekent het dat Guus zegt dat het Ruud is (wat niet waar is) en aangezien Ruud de waarheid niet spreekt zegt hij dat Guus wel gelijk heeft wat ook een tegenspraak geeft. Als Ruud de waarheid spreekt, wat het laatste scenario is, dan liegt Peter en is Peter dus de dader.

Nieuwe puzzel Stel we hebben “N!”. Is het mogelijk met onderstaande regels “N?” te maken? Zo niet, waarom niet? Alle regels gelden alleen in de manier zoals ze hieronder staan aangegeven, Regel I: Wanneer het laatste teken een ! is, mag je een ? toevoegen. Zo mag N! -> N!?

beeld: istockphoto.com/koun

Na zorgvuldige loting is de winnaar bepaald: Roel Brooimans mag drie Borrelbonnen komen ophalen in de Van-der-Waalskamer!

N! juli 2013 | 33

varia

Het getal wau In de vorige uitgave van de N! heb ik beschreven hoe ik op zoek ben gegaan naar de betekenis van de wiskundige constante e: 2,71828… Natuurlijk zijn een paar pagina’s lang niet genoeg om de vele aspecten van een getal dat bijna overal in de wiskunde op komt duiken te beschrijven. Daar zou je zeker boeken over kunnen schrijven; sterker nog, dat is vaak genoeg gedaan! Zo had ik makkelijk de N! vol kunnen schrijven met interessante plekken waar e in voorkomt, geniale eigenschappen en onbegrijpelijke verbanden. Het opmerkelijke is dat ik tijdens mijn ‘zoektocht’ er achter ben gekomen dat er in de wiskunde veel meer opmerkelijke constantes zijn dan waar de meeste mensen van bewust zijn, waarvan een aantal nog veel mysterieuzer en veelzijdiger zijn dan e. Nu hoor ik de natuurkundigen kreunen ‘Ahh, niet weer een wiskundig stukje over een saai getal’, maar toch wil ik een van de meer opmerkelijke constantes behandelen: een constante met meer geschiedenis en mysterie dan de gulden snede φ, meer toepasbaar in de wiskunde dan π, meer abstract dan i en meer onverwachte eigenschappen heeft dan e. In de wiskundewereld heeft dit getal geen eigen letter gekregen als aanduiding, maar na recente interesse in dit getal op het internet begint er een gebruikelijke letter te verschijnen: de verouderde Griekse letter digamma, Ϝ. Dit teken stond vroeger voor de ‘w’-klank, en heeft dit karakter, en nu ook zijn gekoppelde wiskundige constante, de toepasselijke naam ‘wau’. Welk getal dit nou eigenlijk is en waar en waarom het voorkomt zal later in dit stukje behandeld worden. Eerst de geschiedenis. Het is een getal met redelijk wat historie, maar het is moeilijk om precies te achterhalen waar het voor het eerst voorkwam en erkend werd als wiskundige constante. Gezien het een getal is dat ook vaak in de natuur voorkomt, heeft wau in een zekere zin al bestaan voor de mensheid, zelfs met wiskundige toepassingen op de singulariteit ‘voor’ de big bang. De menselijke kennis van wau (met of zonder echt wiskundig begrip) dateert wel al honderden jaren voor Christus. De oude Egyptenaren en Grieken kenden dit getal en hebben er waarschijnlijk bewust gebruik van gemaakt in hun architectuur, meer zelfs dan de befaamde gulden snede. In wiskundige teksten van Aristoteles komt wau ook voor. Maar wellicht gaat het nog verder terug: er zijn ook aanwijzingen dat de Mesopotamiërs dit getal kenden. Zelfs is er gevonden dat de Maya’s en Azteken, hele-

Ϝ

Het verouderde griekse letter Digamma, ofwel wau.

34 | N! juli 2013

maal onafhankelijk van deze culturen, ook met dit getal om konden gaan, al kan het zijn dat gezien het natuurlijk karakter van wau, het vaker onbewust voorkwam dan opzettelijk. Bewust of onbewust, dit getal had vroeger meer filosofische kracht. Vroege denkers beschouwden dit meer als een speciaal getal dat uit de geest van de mens stamt dan iets wiskundigs. Philo Judaeus, een filosoof die rond de geboorte van Jezus in Egypte woonde, beschreef het getal als “Gods getal”. Het kan dan ook niet anders dan dat er iets speciaals aan wau hangt. Jammer dat er tegenwoordig zo weinig aandacht aan besteed wordt. Maar over welke wiskundige constante heb ik het nou eigenlijk? Het getal Ϝ in decimale notatie uit schrijven is een misleidende excercitie, omdat mysterieus genoeg, deze constante op twee verschillende manieren geschreven kan worden. Dit feit opzich, zorgt tot op heden voor veel discussie onder wiskundigen of het eigenlijk wel mogelijk is om een enkel getal te hebben dat op twee manieren in een stelsel geschreven kan worden en wat de wiskundige implicaties daarvan zijn. Maar ook al kon ik het maar op één manier schrijven, het uitschrijven van wau leidt af van de echte essentie van deze constante. Het moet eerder gezien worden als eigenschap dan een serie van getallen, net zoals dat we spreken over exponentieele groei, in plaats van 2,718…-ige groei. Wau heeft meerdere informele wiskundige definities, de ene saaier dan de andere, maar hier zijn een paar manieren hoe je het getal op een elegante wijze kan genereren: neem de fractale breuk (fractal fraction) van figuur 1. Het is alsof je een fractaal neemt en van de oneindige takken hiervan getallen en breuken maakt. (Voordat wiskundigen me hierover uitschelden, ik neem fractaal in de brede zin van het woord, van self-similarity bij

2 3 3

+

+

1

1 3

+

1

2 1 1 3 3 + + 1 3 + 1 3 + 1 33+ 1 3 + 1 + 3 1 3 + + 3 1 uit. 3 1 3 1 3 n−1 Figuur 1: Een fractal fraction. Als je deze breuk oneindig door laat lopen, kom je op het getal wau + + + + ... n−1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+ + n n−1 n + n n−1 n n n−1 + Ook deze reeksen geven als antwoord wau.+ Echt magnifacatie.) Opzich alneen erg interesante combinatie . . .onvoorn van n−1 stelbaar dat een enkele constante uit zonveel abnortwee wiskundige concepten, maar nog interesanter is het getal + n−1 n waarom male vergelijkingen rolt. kunt je voorstellen dat er uitkomt als je de breuk oneindig lang door laat lopen. + Je n n−1 n werd gezien, ookn al is het niet dit getal als Het concept van een oneindige breuk is al redelijk vervelend, +speciaal  n n

1 3 + 3+1 3+1

1 3 + 3+1 3+1

wiskundig gezien. Probeer het maar eens stap voor stap op te lossen. Als we alleen naar de bovenste regel2kijken, krijg je als antwoord 2. Neem je er een regel bij, zul je 1/2 uit rekenen. 3 1 +weer 1/2, 3 1 3 + Neem je er nog een bij,3 krijg je weer 2. Daarna enzo1 3 1 3 1 + 3+1

+

3+1

3+1

+

3+1

3+1

+

3+1

meteen duidelijk wat het wiskundige nut hiervan is.

Het getal wau heeft duidelijk een mooie fractale eigen Deze eigenschap zorgt er voor dat wau ook vaak in de natuur te vinden is, vaker zelfs dan de bekende maar 2 gruwelijk overschatte gulden snede. Helaas worden we 3 1 + 1 3 minder3vaak op dit getal gewezen, vooral omdat1de gulden 3 + 1 + 3 + 1 3 + 1 + 3 + 1 3+1 een 3+1 3+1 wiskundige 3+1 3+1 3+1 heeft, 3+1terwijl 3+1 wau op snede simpele definitie  manier honderden gegenereerd en gedefinieerd kan worden.

1 3 +schap. 1 3+1 3+1

voorts. Zo een fractale lijkt dus niet te convergeren, maar breuk heen en weer te stuiteren tussen 2 en 1/2. Maar er gebeurt √ iets geks als deze breuk oneindig ver wordt genomen. Formeel 2 − 2 − 2 − 2 − ... doe ik dan ook iets dat niet mag, want "naar oneindig gaan" is 1−3... gedaan kan worden. Een iets dat in de wiskunde niet zomaar 1−31−3 limiet van een getal 3 naar oneindig, sure, maar een oneindige uittakking wordt iets lastiger. Neem deze breuk naar oneindig, en je vindt niet 2, niet 1/2, maar het getal wau (raar genoeg is het ook waar dat er bij deze breuk wiskundig aangetoond kan (. . . (((− − ) + )− − ) worden dat er twee verschillende antwoorden2mogelijk zijn, 2 oneindigheid). maar ook dit stamt uit het −  − 3 vage concept van

√ 2 − 2 − 2 − 2 − ... Ik kan zo wel doorgaan met mooie manieren om wau te gene-

... niet-fractale manieren en ook zonder oneindige reren. Dit kan 1−3op 1−31−3 3 reeksen, maar ik vind dat deze fractalen de pracht van het getal +wel . . .beter ) tot zijn recht brengen. Misschien leuker nog zijn de eigenschappen van wau. Neem bijvoorbeeld de volgende reeks:

(. . . ((( − ) + ) − ) +1. . . ) + −  −  3 1 (. . . ((( 3 bepaalde 3 1 − ) + ) − ) + . . . ) Ik heb hier maar getallen1gebruikt+als voor+ + vinden 3 het schijnt 1 1  getal beeld, 3 maar breuk mooi vanwegen het− feit dat het na π ... elke fractale 1 + dat−πje3voor 1 33 1 + Wij (. . .3(((het −1)e− + ) − ) + ...)  +getallen + + + met3rationele van deze vorm op een ratiodifferentiatie het getal behouden blijft, maar wau is misschien π 1 3 1 3 1 3 1 =3  3 ++ 1 van 3 +wau 1 uitkomt. 3 ++ 1Neem +1 3 ++ 1 3 + 1 veel3 mooier ++ 1 omdat 3 + 1het bij dit soort oneindige reeksen neel veelvoud een totaal 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 blijven. Maar neem bijna dezelfde ... gelijk ander voorbeeld, maar weer een oneindige breuk: ook aan zichzelf π −π reeks, de  minnen en plussen verwisseld,  n−1 π maar met= x + . . . x + yn − 1 n − 1 n = n − y1 +nx−y n1 + n +n . . . n − 1 n − n1 + n + n n x + yx + + = n − n1 x n y + xy + n x + yx + n xy n n = y + x y + y xy x x x + y x + xy x y deze breuk, met fractalex eigenschap, Ook is gelijk aan onze = x + y + xy + y x y + y xy  mysterieuze constante, wau. Het kan allemaalynog gekker; y + x =  y+ xy2+breuken, y xy +met xyxtakken links en verzin maar de raarste fractale x 3 1 x yx xy 2+ rechts, naar boven en1iπ je kan op wau uitkomen. Het1 houdt + x + y x + y 3 3 0 + 11 + twee 3 + 13 + 3 e+ 1−  = 3 3 + 1 y =  alleen op bij breuken. Bekijk 3+1 de3 volgende formules: 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 + 3niet3+1 1 1 y + x y + y xy + xy x + 3 + 1 3 + 1 3 + 1 + 3 + 1  3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1   eiπ −  = 0 √   2 − 2 − 2 − −= . . .2 √ + 2− 2 − 2 −... 2 − 2 − . . . 1−31−3 Figuur 2: Een− 31−3  golden = spiral 2 met als magnificatieconstante φ  + 1−3... 1−31−3 3 4.

(. . . (((− − ) + )− − ) + . . . ) (. . . (((− − ) + )− − ) + . . . ) (. . . ((( − )− + ) − )− + . . . )

N! juli 2013 | 35

+ 3 31−3 1 33++11 33++11+ 3 33++11 33++11+ 1 33++ 3++...11 33++11+ 311 1 3 33 ++ 111−3 1−3  + + 33 + + (  1 3√ 1 3 1 3 3 1 1 3 1 3 1 + + + + . .−1 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 ++1 (5 + + 3 +21− 3 2+−1 23−+ 12 −3n.n+ −1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+ + . . . ... nn−−11 −nn + .. . 1−31−3 − 1−3 − ) − ) + . . . ) ( (. . . ((( ++ n − 1 3 (6 n−1 n+ ) n − 1nn n + n − 1 + + ... nn−−11 +  + ... n −+1 )nn− (2) (. . . + ((( nn− )− ( n− n )− + . . . ) (2) Deze vergelijking is te vinden in 1 het Principia Mathematica n + n n + n − 1 n n n − 1 n n van Alfred North Whithead ennBertrand Russell. n Dit is een − + n (. −.1. (((− −+ ) + ) − )Wau + .heeft ..) (7 n n n − 1 driedelig werk over de grondslagen van de wiskunde. Hierin  dan explodeert deze reeks naar oneindig. n n + π... (2) 2 + −π wordt n een poging gedaan om allenbelangrijke wiskundige ookneigenaardige ‘samenwerkingen’ bekende − n  met al − (1 (. (3) .π. ((( −=) + ) − ) + ...) (8   (  (3) 3 1 axioma's en stellingen in een formeel systeem van symbowiskundige constantes (ook Euler was hier heel bewust + lische logica van), kijk bijvoorbeeld naar22 de volgende reeks: 3 1 3 1 uit te drukken. Volgens Whitehead en Russell (4) (4) ... + +  (3) is de bovenstaande vergelijking een onmisbare in het verder 3 1 π 3  +3 3 3 11+ 1 1 3 3 1 −πx + 3 1 1 3 1  3 1 + x y + 3 3 ++ 1 1 3 π+ afleiden van wiskundige basisprincipes. Helaas is deze verge3 11 + 3 3+ 1 1 + 3+1 3 3 ++ 3+1 11 + + ++ 3+1 ++ 3+1  2 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 = =3+1 (1(9 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 2 deze uitdrukking komt y lijking 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1 3 + 1niet zomaar 3 + 1 aan te nemen: y x (4)  3 1  leuk  3 van dit werk van pas, omdat 1 + in de 3geometrie. pas op pagina 362 het zonder Wau is3 ook toepasbaar We 1 1 kennen alle + √ 3 1 3 1 3 + 1 + 3 + 1 √ 3 + 1 + 3 + 1 + + 3 1 3 1 3 1 3 definities 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1gemaakt 3+1 + + van nodige axioma's + + 1 de honderden pagina's en maal de zogenaamde golden spiral . Deze kan worden 2 − 2 − 2 − 2 − . . . (5) 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 2 − 2 − 2 − 2 − . . . (5) x x n − 1  we yy xrechthoek y   daarvoor niet afgeleid kan worden. Niet bepaald simpel. als x hebben met lengte en breedte verhouding + x x+ +een + . . .  = (10  = n − 1 ...  (1 ... y1−3 1−3 yyde+ xx1−3 van1−3 gulden Plaats daar eennrechthoek met dezelfde y +snede, xy φ. √ 1−3 + √ + y 1−3 n − 21 − 2n− . . . 32− 2− (6) (5) 3verhouding (6) n en door de hoek2 −inmiddels 2 − wel 2− 2 −zijn. .dat . ik het meer over Het moet duidelijk in; en daar+ één in; etc (zie figuur), n − met 1 x een x yx n n y x een concept heb dan een getal. Het is zeker wel een getal punten curve te verbinden vind je de golden spiral. Zo'n ... ++ xyx + y (2 1−3 ... x+ 1−3y 1−31−3 n  is, kan gekarakteriseerd + xeeny soort van x n+ y xook = (1 1−3cijfers dat met geschreven kan worden, maar de essentie spiraal, dat y fractaal 31−3 (6) x 3 y − xy + = y − (11 + + y− x  +aangeeft en betekenis van wau is meer filosofisch van aard. Sommige worden met een magnificatieconstante, welke )x++) )−−−) ) (7) (.. y.y. .((( ((( + xxy− + y− ) + . .. .. .)) hoe ver (7) (. religies hebben zelfs de essentie van wau in zekere zin te je ineiπ moet je weer op het zelfde plaatje uitkomt. − zoomen = 0xvoordat (1 − xyx  − xde y)  − − (. . . ((( − + ) − ) + . . . ) (8)  (3 pakken. Neem Buddhisme bijvoorbeeld: het mediteren, Gebruik je gulden snede, dan is deze magnificatie term +−x) +y+ ) −− )  + . . . ) x. ((( + y − (. . (8) −  −  −probeer ) + ) − ) + . . . ) (7) (. . . ((( (12 y = trucje met een rechthoek − ) + ) − ) + . . . ) (. . . ((( y x één met jezelf zijn, brengt je ook dichter bij 'God's getal'. precies φ4,ymaar x hetzelfde y + x + y + xy 2 met wau verhouding, de magnificatieconstante: ... − dan verdwijnt (4  als −  −  − (. . .iπ((( − ++ ) − )− (8) 3 ) 1 + ...) π ... +  =1van 2deze (1 (. . . ((( − ) + ) − ) + . . . )  π − = 0 (13 −π hete fractale karakter spiraal verdwijnt precies bij het  3 3 1  + 3 3−π 1 3 + 1 + 3 + 1 + 1 = (9) ππ3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 3+1 getal wau. Ook= leuk, zo’n wau-rechthoek lengte3+1 x en breedte +als (9)   ...  y heeft, dan geldt natuurlijk x/y = Ϝ. Maar verder geldt dan ook π ...  −π  π √ π  −π − π  2 (9)  2 − + 2 = (14 −= 2 − 2 − ... (5 =  x xx++yyx =  (10) ... (10) y =1−3 1−3 yy3++ xxy1−3 (6 x x+ x + yx en ooky =  (10) = yx++xyxyx + xyyxx y y + x x+y +x = (11) (11) − y + − xy =   − ) + . . . ) (7 yy(. ++.x.xy((( + yyxyx − ) + ) Als afsluiter, misschien voor sommige lezers geen verrasx y x y x + y x+ x yxx xx singxmeer, een grote schok: toen Euler −  − + xsommigen + y xvoor yy y y− = xx  (11) (. .y.yx((( ) + ) − ) + . . . ) (8 + x + y x + =  + x + y x + y met de bekende Identiteit van Euler kwam heeft hij en ookxy + y x y+ y + yx =  (12) y y + x =  (12) y x y x yy zelfs rekening gehouden met wau. Jazeker, de vergeyy++xxy ++yyxyx ++xxyxyx x x y x ... lijking die de wiskundige constantes iπ x meest y x belangrijke xy x +− y −π += x0 + y π + x + y x + y  (13) eeiπ −  = 0 (13)  =  (12) y onder één dak brengt heeftxyook=wau  ingebouwd. y (9 y +πxy + y xy = + xy x y x y y+x +y +x eiπheb−nu prachtige = 0 eigenschappen laten zien, maar nog niks (13) Ik eiπ −  = 0 −  +over −  = 2 (14)  gezegd het wiskundige nut van dit getal. En dat is er (14)  + x = 2 x +wel. y Wiskundigen die zich bezig houden met number Mooi toch! zeker = (10 y +, bijvoorbeeld, xy− theory vinden dit een ongeloofelijk handig  = 2 (14)  +  + − = 2

"Het is zeker wel een getal dat met cijfers geschreven kan worden, maar de essentie en betekenis van wau is meer filosofisch van aard. "

getal om mee te werken. Wau en al zijn veelvouden vormen samen ook een ontzettend belangrijke basis, maar ik ga liefst x + xy aspecten van dit getal in. Wat ik vooral xop + de y xnuttige niet = naar is dat getallen ook mooi kunnen zijn. y voren + xy wil + brengen y xy Dit kan vanwege de ongeloofelijke manier van hoe het getal x yx gegenereerd maar xy + y x ook de symmetriën en de mogelijke x + y x +wordt, y =  operaties ydie ermee y + x + y xy +gedaan xyx kunnen worden. Wau zit tevens overal. Het is terug te vinden in de natuur, in de kosmos en iπ =0 in e onze− maatschappij. Sterker nog, volgens wiskundigen is het getal wau onmisbaar in de basis van de wiskunde. Een leuk voorbeeld hiervan is de volgende vergelijking:

 + − = 2 36 | N! juli 2013

— Mourik (redactielid Van der Waals)

(11

Inspiratie De inspiratie en een deel van de inhoud van dit stukje komt uit een geweldig youtube filmpje, te vinden via de volgende QR-code.

(12

(13

(14

IN A WORLD OF TECHNOLOGY A BELIEF IN PEOPLE

Op zoek naar verantwoordelijkheid? Afwisseling? Internationale carrièremogelijkheden? Dan is werken bij Vanderlande Industries misschien iets voor jou! Wij danken ons succes aan de combinatie van hoogwaardige technologie én de passie van onze medewerkers. Zij zijn de drijvende kracht achter onze material handling systemen en bijbehorende services voor tal van nationale en internationale distributiecentra, luchthavens en sorteercentra. Kijk op onze website voor alle vacatures.

www.vanderlande.com

2013

colofon De N! is een periodiek, uitgebracht door de Studievereniging voor Technische Natuurkunde “Johannes Diderik van der Waals”, STOOR en de Alumnivereniging VENI. Alle drie de organisaties zijn verbonden aan de faculteit Technische Natuurkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Redactie Hoofdredactie: Guus Vermijs (Van der Waals), Matthijs Cox en Dirk Trienekens (VENI) Overige redactieleden: Bart Klarenaar, Antoine Salden, Gert-Jan Both, Koen Merkus en Martin van Mourik (allen Van der Waals) en Maarten van Drunen (STOOR).

10 jul - 1 aug BuEx Japan Studiereis naar het land van de rijzende zon.

Redactieadres: Redactie N! SVTN "J.D. van der Waals" Technische Universiteit Eindhoven kamer Cascade 4.12 Postbus 513 5600 MB Eindhoven Tel: 040-2474379 E-mail: [email protected] Adverteerders: AG&AI (pag. 7), Thales (pag. 28&29), Vanderlande (pag. 37) en TE connectivity (achterzijde). Ook adverteren? Mail naar [email protected]. Oplage en verschijningsfrequentie De N! verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 1200 stuks.

di 10 sep Wisselings-ALV Een nieuw bestuur treedt aan en Coherent stopt ermee.

Grafisch ontwerp: Linda van Zijp, StudioLIN Graphic Design Coverfoto: istockphoto.com/loops7 Drukkerij: Snep

Deze N! is mede tot stand gekomen dankzij de faculteit Technische Natuurkunde.

38 | N! juli 2013

13-15 sep

Eerstejaarskamp Kennismakingskamp voor alle eerstejaars.

ma 2 sep

wo 4 sep

Opening academisch jaar Grote opening van het jaar met feest.

RecruitersBorrel Praat met recruiters van bedrijven.

di 24 sep

19-23 aug

Intro Het nieuwe jaar begint natuurlijk met de Intro!

ConstitutieBorrel Feliciteer het 55e bestuur van Van der Waals

di 24 sep Lunchlezing Dynaflow Luister naar de lezing met een gratis lunch.

11-13 okt

Wixi 2013 Waar gaan we dit jaar heen?

kijk voor een actueel overzicht op: www.vdwaals.nl of op www.veni.nl

N! juli 2013 | 39

IN A WORLD WHERE EVERYTHING IS CONNECTED,

E   VERY CONNECTION COUNTS. Technology is everywhere we turn. Even the simplest action—making a phone call, turning on a light, pushing the brake pedal in a car—sends power and data through hundreds of connections. The world counts on these connections to work flawlessly every day. But what if they did something more? What if they could make technology faster. More efficient. Smarter. At TE Connectivity, our goal is to find innovative ways to solve our customers’ toughest connectivity challenges. And make even bigger innovations possible. 

Learn more at EveryConnectionCounts.com