SCHADEVERGOEDING Schadevergoeding voor slachtoffer van verkrachting Inleiding In de nacht van 3 mei 1985 werd B. in haar huis te Hoogkarspel door R. in haar slaap overvallen. R. dwong de vrouw onder bedreiging van een alarmpistool tot het plegen van ontuchtige handelingen en verkrachtte haar. Op 5 november 1985 werd R. voor deze en vier andere verkrachtingen veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf en onvoorwaardelijke TBR. Na 3 mei 1985 hebben zich bij B. diverse psychische klachten geopenbaard, waarvoor zij nog steeds onder behandeling van een therapeut is. Op 29 juli 1986 stelde zij een civiele vordering in tegen R., waarbij zij een vergoeding voor geleden immateriële schade eiste van ƒ 35.000,-. De Rechtbank Alkmaar wees in haar vonnis van 18 juni 1987 'slechts' ƒ 10.000,- toe, daarbij overwegende: '(•••) gelet enerzijds op de aan gedaagde toe te rekenen psychologische gevolgen, die het gebeurde voor eiseres hebben meegebracht, anderzijds op de weinig riante financiële omstandigheden en vooruitzichten van gedaagde, toekenning van een immateriële schadevergoeding ten belope van ƒ 10.000,- redelijk en billijk is'. Mogelijkheden tot schadevergoeding bij sexuele geweldmisdrijven Bij bespreking van de mogelijkheden wil ik mij beperken tot die welke het slachtoffer heeft dat zich voegt als beledigde partij in de strafprocedure (art. 332 e.v. Sv) naast die welke de gelaedeerde heeft die bij de civiele rechter een vordering tot schadevergoeding uit onrechtmatige daad instelt (art. 1401 e.v. BW), omdat deze beide rechtsfiguren raakvlakken vertonen: — in beide gevallen moet het slachtoffer
3(1987)5
een duidelijke daad stellen; de beledigde partij die zich wil voegen in het strafproces (art. 332 lid 1 Sv) doet dit door op de zitting een verklaring daartoe aan de voorzitter af te leggen, voordat de Officier overgaat tot het requisitoir (art. 332 lid 2 Sv). De eisende partij in het civiele proces dagvaardt de tegenpartij op formele wijze (artt. 1-3 Rv). — Het voegen van de beledigde partij in het strafproces is van civielrechtelijke aard en de actie wordt als zodanig beheerst door regels van het burgerlijk recht, vooral de artt. 1401 e.v. BW. — De wel of niet-ontvankelijkheid van de beledigde partij in het strafproces en/of afwijzing van de vordering in beide procedures heeft consequenties voor de gelaedeerde. Ik kom hier later nog op terug. Naast deze twee rechtsfiguren biedt het Wetboek van Strafvordering de Officier van Justitie de mogelijkheid om onder bijzondere voorwaarden te seponeren. Art. 167 lid 2 Sv luidt: 'Van vervolging kan worden afgezien op gronden aan het algemeen belang ontleend'. Via het hanteren van het opportuniteitsbeginsel, waarbij het OM de belangen die met een vervolging gediend worden, afweegt tegen de belangen die door een vervolging worden geschaad, kan de OvJ van vervolging afzien, hetzij onvoorwaardelijk, hetzij voorwaardelijk. Als voorwaarde kan vergoeding van geleden schade worden gesteld (art. 167 lid 2 juncto art. 242 lid 2 juncto art. 244 lid 3 Sv). Dit wordt een beleids-sepot genoemd. Art. 244 lid 3 machtigt de OvJ, nadat het gerechtelijk vooronderzoek al is begonnen, op verzoek van de verdachte èn onder door de OvJ te stellen bepaalde voorwaarden een kennisgeving van niet verdere vervolging te geven. Het Wetboek van Strafrecht biedt de strafrechter via art. 14c Sr de mogelijkheid
341
om in het kader van een voorwaardelijke veroordeling als bijzondere voorwaarde op te leggen: 'gehele of gedeeltelijke vergoeding van de door het strafbare feit veroorzaakte schade (...)' ( ar t- 14c lid 1 juncto lid 2 onder 2e). Noch de artt. 167 lid 2 en 244 lid 3 Sv, noch art. 14c Sr wil ik bij deze bespreking betrekken omdat voor het nemen van een beslissing overeenkomstig deze artikelen van het slachtoffer nauwelijks enig initiatief of activiteit wordt gevraagd: het slachtoffer (of haar advocaat) kan een voorstel doen in die richting, maar de OvJ, respectievelijk de rechter kan dit negeren. Dit heeft dan verder geen juridische consequenties voor het slachtoffer en staat aan een eventueel later in te stellen civiele actie niet in de weg. Beledigde partij Art. 332 lid 1 Sv luidt: 'De beledigde partij kan zich ter zake van hare vordering tot schadevergoeding in het geding over de strafzaak voegen.' De strafvordering in ons land stond vanaf 1811 onder het regime van de Code d'Instruction Criminelle. Reeds daarin kwam de rechtsfiguur van de beledigde partij voor, zij het dat de bevoegdheden, die destijds waren toegekend aan de gelaedeerde, veel uitgebreider waren dan onder de huidige regeling het geval is. Zo kon de beledigde partij zelf bij de rechter van instructie zowel een strafvervolging als een civiele actie instellen; er werd geen limiet gesteld aan het te vorderen bedrag en dus bestond de mogelijkheid dat de geleden schade in het strafproces volledig op de dader verhaald kon worden; de beledigde partij kon zelf getuigen en deskundigen laten aantreden om zijn vorderingen kracht bij te zetten. De nationale strafwetgever van 1838 vond deze positie echter veel te sterk. Hij wilde deze beperken door aan de zich voegende partij niet meer dan een ondergeschikte rol toe te kennen (de mogelijkheid om het strafgeding te entameren verdween uit de
342
wet) en de wetgever wilde daarmee bereiken dat het onderzoek naar de gegrondheid van de civiele vordering de strafzaak niet zou overschaduwen of dat de civiele actie de aandacht van het strafproces zou afleiden. De beperktheid van de civiele actie is volgens Langemeijer (NJB 1938) te herleiden tot drie beginselen. 'Het eerste beginsel is dat de benadeelde geen enkele invloed heeft uit te oefenen op de vergoeding van zijn schade, in geen enkel opzicht op de strafrechtelijke veroordeling, die voor de toewijzing van zijn vordering is vereist.' Dit beginsel is te vinden in art. 335 lid 1 Sv dat zegt dat het onderwerp waarover getuigen en deskundigen door de beledigde partij ondervraagd kunnen worden beperkt moet blijven tot de geleden schade of tot het bedrag daarvan. Het tweede beginsel houdt in dat die beperking de omvang van het onderzoek, hetzij wat betreft de punten waarover het loopt, hetzij de aangevoerde bewijsmiddelen, niet noemenswaardig mag uitbreiden. Dit beginsel is te vinden in art. 337 lid 2 Sv waaruit blijkt dat er geen ruimte is voor een onderzoek naar de vraag of een niet-bewezen en/of niet-strafbaar geacht feit wellicht toch een onrechtmatige daad jegens de beledigde partij vormt. 'Het derde beginsel houdt in dat zijn actie (van de beledigde partij, MH) binnen deze beperkingen van doel en middelen geen te groot belang in het geheel der zaak mag vormen.' Dit beginsel is terug te vinden in de limitering van het financieel belang van de civiele vordering in het strafgeding: art. 44 lid 3 RO stelt het maximaal toe te kennen bedrag bij de kantonrechter op ƒ 600,- en art. 56 lid 5 RO stelt dit maximum bij de rechtbank op ƒ 1.500Civiele vordering Elk strafbaar feit levert tevens een onrechtmatige daad op. Het slachtoffer van een strafbaar feit kan, eventueel met het vonnis van de strafrech-
NEMESIS
ter ter ondersteuning (art. 1955 BW waarin bepaald wordt dat een arrest of vonnis waarbij iemand voor een feit tot straf is veroordeeld in een burgerlijk geschil als bewijs van dat feit zal worden aangenomen) de pleger van het strafbare feit en dus van de onrechtmatige daad voor de burgerlijke rechter dagen. Sinds Hoge Raad 31 januari 1919 luidt de interpretatie van art. 1401 BW dat het betreft '(•••) een handelen of nalaten, dat of inbreuk maakt op eens anders recht, of in strijd is met des daders rechtsplicht of indruischt, hetzij tegen de goede zeden, hetzij tegen de zorgvuldigheid, welke in het maatschappelijk verkeer betaamt ten aanzien van eens anders persoon of goed, terwijl hij door wiens schuld tengevolge dier daad aan een ander schade wordt toegebracht, tot vergoeding daarvan verplicht is (...).' Dat voor schadevergoeding, dit geldt dus ook voor de schadevergoeding aan de beledigde partij, zowel materiële als immateriële schade in aanmerking komt heeft de HR uitgemaakt in zijn arrest van 21 mei 1943, NJ 1943, 445, naar aanleiding van art. 1407 BW: '(...) dat in overeenstemming met hetgeen van oudsher in ons land gegolden had en met hetgeen thans volgens wet of rechtspraak in naburige landen geldt, het toekennen van vergoeding voor ideële schade, geleden ten gevolge van voormelde daden, als redelijk en billijk valt te beschouwen; (...) dat derhalve het aan de rechter vrijstaat een vergoeding toe te kennen voor de smart en gederfde levensvreugde, welke (voor K) het gevolg waren van hetgeen hem onrechtmatig was aangedaan.' Afhankelijke of zelfstandige partij Welke procesfiguur het slachtoffer zal kiezen is afhankelijk van een aantal factoren. — Het belangrijkste kenmerk van de voeging in het strafproces is het accessoire karakter van de actie; deze is namelijk ondergeschikt aan en afhankelijk van het strafproces. De beledigde partij bevindt zich dan ook in een van het OM afhanke-
3(1987)5
lijke positie. Bij sepot is geen voeging mogelijk. De beledigde partij is er verder van afhankelijk hoe (via de telastelegging) en hoe sterk de OvJ de vordering steunt of onderbouwt. 'Vergeet' de OvJ in de dagvaarding een feit te noemen dat voor behandeling van de strafzaak als zodanig weinig relevant is, maar waarop de voeging betrekking heeft, dan zal de voeging niet-ontvankelijk verklaard worden. In de civielrechtelijke procesgang is de eisende partij zelfstandige partij. Het is in principe een middel om conflicten tussen in beginsel gelijkwaardige partijen te beheersen, c.q. te beslechten. — Wanneer de vordering van de beledigde partij wordt afgewezen door de strafrechter kan het slachtoffer van deze beslissing niet in beroep. Wordt het geding door de OvJ of de verdachte in hoger beroep voortgezet dan kan de beledigde partij zich, slechts na gehele afwijzing van de vordering in eerste aanleg, opnieuw voegen (art. 421 Sv). Art. 332 Rv respectievelijk art. 398 Rv bieden zowel de eisende als de gedaagde partij de mogelijkheid om tijdens de civiele procedure in beroep en eventueel in cassatie te gaan. — Wanneer de strafrechter de vordering van de beledigde partij toewijst, kan het slachtoffer niet nog eens een vordering met betrekking tot hetzelfde feit bij de civiele rechter indienen. De burgerlijke rechter zal in zo'n geval de vordering nietontvankelijk verklaren. Door zich voor schadevergoeding tot de strafrechter te wenden en de vordering gehonoreerd te krijgen, verbruikt de beledigde partij haar recht om elders (eventueel verdere) schadevergoeding te vorderen. Over wat de civiele rechter moet verklaren in geval van afwijzing van de vordering in de strafprocedure bestaat verschil van mening; volgens sommige schrijvers zal in dat geval de civiele rechter de vordering eveneens niet-ontvankelijk dienen te verklaren. De lagere rechtspraak is hierover verdeeld. Zowel in het geval dat de strafrechter de vordering van de beledigde partij niet-ont-
343
vankelijk verklaart, als dat de strafrechter zichzelf onbevoegd verklaart, kan de vordering tot schadevergoeding alsnog voor de burgerlijke rechter worden ingesteld. Andere pro's en contra's — Wanneer het slachtoffer op 'korte' termijn het justitiële gebeuren achter de rug wil hebben kan zij beter niet kiezen voor de civielrechtelijke procesgang. De tijd tussen het plaatsvinden van het (strafbare) rechtsfeit en de behandeling op de civiele rechtzitting is in vergelijking met de behandeling door de strafrechter gemiddeld drie maal zo lang. (In de Alkmaarse verkrachtingszaak vond het misdrijf plaats op 3 mei 1985; in november 1985 werd de verdachte strafrechtelijk veroordeeld; het slachtoffer bracht op 29 juli 1986 de dagvaarding met de vordering tot schadevergoeding uit en op 18 juni 1987 wees de Rechtbank Alkmaar vonnis.) Wellicht kan de kort-gedingprocedure aan dit bezwaar tegemoetkomen. Stein zegt in zijn Compendium van het burgerlijk procesrecht over het eisen van schadevergoeding in kort geding het volgende: 'Vroeger achtte men ook een veroordeling tot het betalen van een geldsom, zoals een schadevergoeding, in kort geding niet toewij sbaar, doch daarvan is de rechter teruggekomen. Een dergelijke veroordeling kan ook in kort geding worden uitgesproken, mits de eiser aannemelijk maakt dat daartoe een urgente noodzaak bestaat.' Zie ook mr. B.J. Asscher in de kort-gedingbijlage bij AA 1986 nr. 12, pag. 9 en het interview dat Heikelien Verrijn Stuart met deze President van de Amsterdamse Rechtbank had, Argumenten of stenen in: Nemesis 1986 nr. 6, pag. 244 e.v. — Zoals al eerder vermeld steld de Wet RO een limiet aan de bedragen die voor de kantonrechter (ƒ 600,-) en voor de rechtbank (ƒ 1.500,-) toegewezen kunnen worden. In het civiele recht wordt de begrenzing aan toe te kennen bedragen voor schadevergoeding gelegd via de redelijkheid en billijkheid.
344
— De beledigde partij wordt bij gehele of gedeeltelijke ontzegging van de vordering door de rechtbank veroordeeld in de kosten die de verdachte heeft gemaakt ter verdediging van de vordering (art. 337, lid 5 Sv). Dit zijn bijvoorbeeld de salariskosten van de raadsman van de verdachte. Verliest de eisende partij in de civiele procedure de zaak, dan kan de rechter eiser veroordelen tot betaling van de proceskosten, een bedrag dat vele malen hoger kan uitkomen dan wanneer de beledigde partij haar vordering geheel of gedeeltelijk wordt ontzegd. Welke weg het slachtoffer van een sexueel geweldmisdrijf zal bewandelen om de haar toegebrachte en door haar geleden schade (zowel materieel als immaterieel) vergoed te krijgen kan dus van meerdere factoren afhankelijk zijn. De vrouw die bij Rechtbank Alkmaar de civiele actie instelde had zich bewust niet als beledigde partij in het strafproces gevoegd omdat zij het maximum bedrag dat zij daarbij wegens geleden immateriële schade toegewezen zou kunnen krijgen, veel te laag vond. Redelijkheid en billijkheid Het is overigens niet de eerste keer dat een slachtoffer van een sexueel geweldmisdrijf vergoeding wegens geleden immateriële schade krijgt toegewezen en evenmin dat de rechtbank de hoogte van het gevorderde bedrag matigt in verband met de financiële omstandigheden van de gedaagde. De Rechtbank 's Hertogenbosch wees op 29 januari 1982, naar aanleiding van de door het slachtoffer ingestelde vordering van in totaal ƒ 15.556,78 (ƒ 15.000- wegens smartegeld, ƒ 45,- aan kapperskosten en ƒ 511,78 wegens beschadigde kleding) een bedrag van ƒ 3.295,- aan schadevergoeding toe, daarbij overwegende: 'dat voor wat betreft de materiële schade het aanbod van gedaagde terzake van kleding vanwege vervanging van oud naar nieuw ad ƒ 250,- niet onredelijk voor-
NEMESIS
komt, mede gelet op eiseresses verklaring dat niet alle vervangen kledingstukken beschadigd waren, doch zij zich genoodzaakt zag de niet beschadigde kleding te vervangen om niet door het aantrekken daarvan steeds met het gebeurde geconfronteerd te worden, zodat terzake dat bedrag plus ƒ 45,- toewijsbaar is; (...) dat anderzijds juist is het standpunt van gedaagde dat de schadevergoeding moet worden vastgesteld met inachtneming van de omstandigheden van partijen; dat gedaagde in ieder geval genoegzaam aannemelijk heeft gemaakt dat hij slechts over een minimum inkomen beschikt; Overwegende dat naar het oordeel van de Rechtbank, gelet op die omstandigheid en op het feit dat zekere minima onaantastbaar zijn, (...) een schadevergoeding ad. ƒ 3.000,-, in termijnen te betalen, redelijk en billijk acht.' Op 17 mei 1985 wees de Rechtbank 's Hertogenbosch evenwel het totaal gevorderde bedrag aan immateriële schade toe: 'Gelet op de wederzijdse stand en fortuin der partijen (...) en gelet op de omstandigheden waaronder het gebeurde plaatsvond (het betrof hier de verkrachting van een zeventienjarig meisje zonder sexuele ervaring dat door het gebeuren lange tijd zeer angstig is geweest, zich vaak onveilig voelde en voor wie sexualiteit een negatieve lading had gekregen), acht de Rechtbank het gevorderde bedrag ad. ƒ 15.000,- aan immateriële schade voor toewijzing vatbaar.' Het recente vonnis van de Rechtbank Alkmaar (18 juni 1987) is van belang vanwege haar uitgebreide motiveringen waarmee zij de verweren van gedaagde, die overigens zijn aansprakelijkheid in beginsel erkende, afwijst. Gedaagde stelde in de eerste plaats dat psychische schade alleen voor vergoeding in aanmerking kan komen voor zover het een erkend ziektebeeld oplevert als gevolg van het handelen van de schadeplichtige. De Rechtbank wees dit verweer af: 'Nu vergoeding van immateriële schade
3(1987)5
ertoe strekt geleden pijn, gederfde levensvreugde en dergelijke te compenseren, valt niet in te zien, dat en waarom psychische pijn (en de daardoor c.q. aldus gederfde levensvreugde) slechts voor vergoeding in aanmerking zou komen als een en ander een "erkend ziektebeeld" zou opleveren. Voorzover deze eis in de (Nederlandse) rechtspraak en litteratuur al ter sprake komt, gebeurt dat in het kader van psychisch lijden als gevolg van het uitblijven van schadevergoeding terzake van onrechtmatig toegebracht letsel, niet in verband met de vraag of dat onrechtmatig toegebrachte (lichamelijke en/of psychische) letsel als zodanig voor vergoeding in aanmerking komt.' Verder stelde gedaagde dat hij strafrechtelijk minder toerekeningsvatbaar was verklaard en dat hij dus ook in de civiele procedure niet volledig aansprakelijk gesteld kon worden voor de door het slachtoffer geleden schade. De Rechtbank overwoog met betrekking tot dit verweer: 'Vergoeding van immateriële schade heeft — in elk geval naar geldend recht — de functie niet op geld waardeerbare schade te compenseren. Naar het oordeel van de Rechtbank is daarbij niet tevens sprake van een (civielrechtelijke) boetefunctie, zodat in het strafrecht relevante begrippen — zoals bijvoorbeeld opzet en grove schuld — bij de bepaling van het smartegeld geen rol behoren te spelen. De Rechtbank is van oordeel dat datzelfde heeft te gelden ten aanzien van de (overige) strafrechtelijke gradaties betreffende de schuld in de zin van verwijtbaarheid, zoals die waarop gedaagde zich in casu beroept; dit beginsel lijdt — naar geldend Nederlands recht — slechts dan uitzondering indien en voorzover sprake zou zijn van volledige ontoerekeningsvatbaarheid, hetgeen in casu niet het geval is. Voor zover gedaagde in dit kader tevens bedoeld heeft te stellen, dat — gelet op zijn geestestoestand ten tijde van het gebeurde — eiseres's schade niet voorzienbaar was, faalt dit verweer eveneens: méér nog dan ten aanzien van het schuld-
345
begrip in het kader van artikel 1401 en volgende BW het geval is, is het "voorzienbaarheidsvereiste" een geobjectiveerd begrip, waaraan in casu — zoals hiervoor reeds werd overwogen — geheel en al voldaan is.' Tot slot stelde gedaagde dat het gevorderde bedrag, gezien zijn geringe draagkracht, de redelijkheid en billijkheid ver overtrof. De Rechtbank overwoog ten aanzien van dit punt: 'Uitgaande van de hiervoor reeds in aanmerking genomen compensatiefunctie van de immateriële schadevergoeding, dient naar het oordeel van de Rechtbank de aard van de onderhavige schadeveroorzaking als zodanig géén rol te spelen bij de bepaling van het toe te kennen smartegeld. Zulks geldt temeer, nu gedaagde terzake van het ge-
beurde strafrechtelijk veroordeeld is, zodat ook om die reden van enigerlei 'boetefunctie' geen sprake kan en/of behoort te zijn. (...) Gelet op hetgeen hiervoor is overwogen, is de Rechtbank van oordeel dat — gelet enerzijds op de aan gedaagde toe te rekenen psychische gevolgen, die het gebeurde voor eiseres hebben meegebracht, anderzijds de weinig riante financiële omstandigheden en vooruitzichten van gedaagde, toekenning van een immateriële schadevergoeding ten belope van ƒ 10.000,- redelijk en billijk is.' Met dank aan Jola Boot voor het toesturen van de uitspraken. Marijke Hageman
STRAFRECHT Gedetineerd: extra gepakt? Bevinden vrouwelijke gedetineerden zich in een slechtere positie dan mannelijke? Door hun relatief geringe aantal verkeren zij in ieder geval in een andere situatie. Krachtens art. 10 Beginselenwet Gevangeniswezen (BG) moeten gevangenissen en huizen van bewaring afzonderlijke gestichten zijn. Krachtens lid 2 van hetzelfde artikel kan de minister hierop in bijzondere gevallen een uitzondering maken. Vrouwen vormen blijkbaar zo'n uitzondering, want tot 29 juni 1987 bestond er geen aparte vrouwengevangenis. De gevangenissen Nederland telt nu vijf penitentiaire inrichtingen voor vrouwen. Twee daarvan zijn recentelijk geopend, te weten de penitentiaire inrichting voor vrouwen (P.I.V.) 'Het Spoor' te Utrecht op 9 juni 1987 en de P.I.V. 'Ter Peel' te Sevenum op 29 juni 1987. De P.I.V. 'Het Spoor' omvat een Huis
346
van Bewaring (HvB) met een capaciteit van vierenveertig plaatsen en zes plaatsen voor een zogenaamde penitentiair open inrichting (P.O.I.). Kenmerkend voor een P.O.I. of open gevangenis is, dat men van daaruit buiten de inrichting kan gaan werken en dat men ruime faciliteiten heeft ten aanzien van bijvoorbeeld weekendverloven. De P.I.V. 'Ter Peel' is bedoeld voor de detentie van de zogenaamde zelfmeldsters: vrouwen die nog een straf moeten uitzitten en niet (meer) voorlopig gehecht zijn. 'Ter Peel' moet uiteindelijk een capaciteit van tweeënveertig plaatsen krijgen. De overige inrichtingen bevinden zich in Amsterdam, P.I.V. 'De Singel', huis van bewaring en gevangenis voor lang- en kort gestraften met een capaciteit van vijfentachtig plaatsen; Groningen: huis van bewaring en gevangenis met tien plaatsen en Maastricht: huis van bewaring en gevangenis met in totaal zesendertig plaatsen. 'De Singel', de vrouwentoren van het Bijlmerbajescomplex, heeft zes paviljoens,
NEMESIS
