Samenvatting en conclusies 1. Inleiding

Samenvatting en conclusies 1. Inleiding Er zijn serieuze aanwijzingen dat de uitstoot van kooldioxide in de atmosfeer leidt tot veranderingen in het mondiale klimaatsysteem, oftewel het versterkte broeikaseffect. Aangezien het grootste deel van de emissies van kooldioxide wordt veroorzaakt door het gebruik van fossiele brandstoffen, is het nodig om alternatieve energiebronnen te ontwikkelen. De meeste scenariostudies over het toekomstige mondiale energieverbruik voorspellen dat energie uit biomassa (ook wel bio-energie) een van de belangrijkste vormen van duurzame energie zal gaan worden. Bij de moderne vorm van bio-energie komt per saldo geen kooldioxide vrij, en het leidt niet tot de problemen zoals we die kennen bij het traditionele gebruik van biomassa, zoals ontbossing. Bio-energie is niet veel anders dan energiewinning uit allerlei soorten plantaardig materiaal. Dat kan bijvoorbeeld afval zijn uit landbouw en bosbeheer: materiaal dat makkelijk beschikbaar is, maar niet in onbeperkte hoeveelheden. Daarom wordt ook gedacht aan de introductie van speciale ‘energiegewassen’: planten die worden geteeld enkel en alleen om er energie uit te winnen. In Nederland staan momenteel al enkele bio-energiecentrales die stroom opwekken uit snoei- en afvalhout. De overheid heeft het doel gesteld dat duurzame energiebronnen in het jaar 2020 10% van onze energiebehoefte moeten dekken. Er zijn daarom schattingen dat er op termijn tussen de 20.000 en 300.000 hectare aan energiegewassen zal komen (ter vergelijking: het totale Nederlandse areaal aan landbouwgrond is circa 2 miljoen ha). Het vinden van grond voor energieteelt zal echter problematisch worden: de ruimte in Nederland wordt intensief gebruikt, en diverse sectoren claimen ook extra ruimte in de komende decennia, voor bijvoorbeeld woningbouw, infrastructuur, recreatie, natuur en het opvangen van piekafvoeren in de grote rivieren. Energieteelt heeft in de concurrentiestrijd om grondgebruik het nadeel dat energiegewassen financieel weinig opbrengen: biomassa is tenslotte maar een grondstof voor energie, en energie is goedkoop. Een mogelijke oplossing voor dit probleem ligt in meervoudig landgebruik: het combineren van de teelt van energiegewassen met andere functies op hetzelfde stuk land. Als een terrein niet alleen energiegewassen produceert, maar ook dient als bijvoorbeeld natuur- of recreatiegebied, wordt er wellicht meer toegevoegde waarde gecreëerd, en is het grondgebruik mogelijk ook efficiënter. Zeker omdat energiegewassen zich goed lenen voor extensief beheer (weinig verstorende activiteiten, weinig gebruik van kunstmest en

127

Samenvatting en conclusies

bestrijdingsmiddelen), zou dit een optie kunnen zijn die de kansen van energieteelt verbetert. De centrale vraag in dit proefschrift is dan ook of, en in welke mate, meervoudig ruimtegebruik de mogelijkheden voor energieteelt in Nederland kan verbeteren. Hiervoor hebben we drie criteria aangelegd. In de eerste plaats moeten opties voor meervoudig ruimtegebruik met energieteelt biofysisch mogelijk zijn. Dat wil zeggen, het moet mogelijk zijn om het land zo te beheren, dat én de energiegewassen kunnen groeien, én de andere functie vervuld wordt. Ten tweede moeten dergelijke combinaties leiden tot een beter financieel resultaat, vergeleken met de teelt van energiegewassen in enkelvoudig landgebruik. Tenslotte moet het areaal dat beschikbaar komt voor combinaties substantieel kunnen bijdragen aan de verwezenlijking van de Nederlandse 10%-doelstelling voor duurzame energie. Het concept meervoudig landgebruik is momenteel nog nauwelijks geoperationaliseerd, waardoor het moeilijk is om ermee aan de slag te gaan. Daarom was het eerste deel van het onderzoek gericht op het definiëren en specificeren van meervoudig landgebruik, en het ontwerpen van een methode waarmee landgebruikers kunnen verkennen of meervoudig landgebruik in hun situatie mogelijkheden biedt (hoofdstuk 2). Specifieke cases voor energieteelt gecombineerd met een andere functie zijn in dit proefschrift op twee niveaus uitgewerkt, analoog aan twee stappen in de methode van hoofdstuk 2. Op een relatief eenvoudige en kwalitatieve manier hebben we vier combinaties bekeken (hoofdstuk 3). Twee andere combinaties hebben we meer in detail onderzocht (hoofdstukken 4 en 5). In hoofdstuk 6 gebruiken we de gezamenlijke resultaten van de cases op twee manieren: ten eerste om de ontwikkelde methode te evalueren, en ten tweede om de centrale onderzoeksvraag te beantwoorden. Een paar algemene afbakeningen. De omzetting van energiegewassen naar bijvoorbeeld elektriciteit komt niet aan de orde in dit proefschrift. De systeemgrens ligt bij het moment dat de geoogste biomassa aan de weg ligt, klaar voor transport naar bijvoorbeeld een centrale. Wilg is het energiegewas waar we naar kijken. Dit is een van de meest veelbelovende energiegewassen in de Nederlandse context. Bovendien vereist wilg weinig intensief beheer, waardoor het een goede kans maakt gecombineerd te kunnen worden met andere functies. In de literatuur wordt een breed scala aan co-functies aangedragen. In dit proefschrift concentreren we ons op producten en diensten die gerelateerd zijn aan milieukwaliteit en natuur. Tenslotte richten we ons op Nederland. Gezien de hoge bevolkingsdichtheid en het intensieve gebruik van de ruimte is er in dit land een sterke prikkel tot meervoudig landgebruik.

2. Meervoudig landgebruik: operationalisatie op perceelsniveau voor het landelijk gebied. Meervoudig landgebruik (multiple land use, MLU4), het centrale concept in dit proefschrift, wordt momenteel in diverse beleidsvelden gebruikt als een vrij vaag, strategisch concept. Dit motiveert een veelheid aan actoren met uiteenlopende perspectieven om het op te pakken, maar het kan ook leiden tot verwarring bij de 4

: In deze samenvatting gebruiken we de Engelstalige acroniemen, om ze gelijk te houden aan die in de rest van het proefschrift.

128


toepassing. Daarom hebben we het afgebakend. Bovendien hebben we een methode ontwikkeld voor de introductie van meervoudig landgebruik op het perceelsniveau in de context van een beheerseenheid (bijvoorbeeld een boerderij). We definiëren meervoudig landgebruik als landgebruik gericht op het voortbrengen van meer dan een soort product en/of dienst. Het concept kan worden toegepast op diverse tijd- en ruimteschalen, bijvoorbeeld een regio, een beheerseenheid of een perceel. Het begrip gaat verder dan landgebruik met een algemene norm voor natuur- en milieubescherming. Dergelijke normen zijn vaak nauwelijks te relateren aan concrete producten of diensten. Bij MLU gaat het er juist om alle relaties tussen product of dienst en de vereiste beheersactiviteiten boven tafel te krijgen, zodat het effect van veranderingen in het landgebruik op product of dienst zichtbaar kan worden gemaakt. De in dit proefschrift ontwikkelde procedure voor verkenning van de mogelijkheden van MLU richt zich op landbeheerders (bijvoorbeeld boeren) of groepen landbeheerders (bijvoorbeeld in een gezamenlijk vernieuwingsproject) die geïnteresseerd zijn in het verbeteren van hun landgebruik, en leidt tot informatie over de mate waarin MLU kan bijdragen aan het bereiken van hun eigen doelstellingen. De terminologie in de procedure is ontleend aan methodes voor ‘land use planning’ van de FAO: een bepaald product komt voort uit een landgebruikstype (land use type, LUT), een algemene beschrijving van een bepaalde vorm van landgebruik, die gespecificeerd wordt met een set vereisten voor dat landgebruik (land use requirements, LURs), in termen van fysieke of andere inputs, of kenmerken van het land. De procedure begint met een inventarisatie van de uitgangssituatie van de beheerseenheid, in termen van biofysische eigenschappen (kenmerken van het land), sociaal-economische eigenschappen (beschikbare kennis, technologie, arbeid, kapitaal), en ook de relevante context qua beleid en regelgeving op regionaal en landelijk niveau. Op basis hiervan worden doelstellingen, mogelijkheden en knelpunten voor de beheerseenheid geïdentificeerd. De hierop volgende verkenning van MLU bestaat uit drie stappen: 1. Een snelle verkenning van mogelijke enkelvoudige landgebruikstypen. Potentiële producten of diensten worden beschreven als LUTs, en de bijbehorende LURs worden vergeleken met de kenmerken van het beschikbare land. Op basis hiervan wordt een eerste selectie gemaakt van LUTs die mogelijk combineerbaar zijn. 2. Een snelle verkenning van mogelijke meervoudige landgebruikstypen: combinaties van LUTs worden vertaald in gecombineerde sets LURs en deze worden vergeleken met de kenmerken van het land. Zo wordt een kwalitatieve scan gemaakt van de voorgestelde combinaties. 3. Wanneer na de snelle verkenning onduidelijkheid blijft bestaan over de combineerbaarheid, bijvoorbeeld doordat twee enkelvoudige LUTs elkaar beconcurreren op een of meer LURs, kan een gedetailleerde studie meer inzicht verschaffen in hoe een optimale combinatie eruit zou kunnen zien. Alle informatie die uit deze stappen voortkomt ondersteunt de landbeheerder bij de beslissing wel of niet te beginnen met meervoudige systemen binnen zijn bedrijf. Na elke stap kan de landbeheerder beslissen dat hij voldoende informatie heeft om de procedure te stoppen, en te blijven bij enkelvoudig landgebruik dan wel met meervoudig gebruik aan de slag te gaan. De vooraf geformuleerde doelstellingen, mogelijkheden en knelpunten dienen hierbij als referentiekader. Verder bevat de procedure een scheiding tussen beslisstappen

129


en informatievoorziening (die vaak door adviseurs zal worden gedaan), om de besluitvorming bij de beheerder zelf te laten. De procedure lijkt kennis- en dataintensief. Het onderzoekswerk in stappen 2 en 3 kan echter ook buiten de procedure worden uitgevoerd, waarmee ‘bouwstenen’ worden gemaakt, uitgewerkte meervoudige systemen die overal gebruikt kunnen worden waar landbeheerders geïnteresseerd zijn in een bepaalde combinatie. Bovendien kunnen landbeheerders de procedure in een versimpelde vorm als een denkschema gebruiken. Sommige meervoudige systemen zullen op een of enkele LURs tegengestelde eisen hebben. Dergelijke systemen moeten geoptimaliseerd worden op het totaal van de geproduceerde producten en/of diensten. Voor geleverde producten als natuur of landschapkwaliteit bestaat echter geen (markt)prijs. Een overheid kan wel beleid voeren waar in de optimalisatie rekening mee moet worden gehouden. Twee kenmerken van het beleid zijn dan van belang in de optimalisatie: gaat het om een economisch instrument of om normstelling, en wordt afgerekend op het product of op beheersactiviteiten die leiden tot dat product. Op deze manier zijn er vier ideaaltypen te onderscheiden, die ook bruikbaar zijn voor bijvoorbeeld collectieve goederen of diensten. Voor deze typen zijn de optimalisaties uitgewerkt, en geïllustreerd met praktijkvoorbeelden.

3. Een snelle verkenning van vier typen meervoudig landgebruik met energieteelt De procedure van hoofdstuk 2 bevat een snelle verkenningsstap voor meervoudige landgebruikstypen: een kwalitatieve of semi-kwantitatieve inschatting van de haalbaarheid van een combinatie. Voor vier combinaties met wilgenteelt als één van de functies hebben we deze snelle verkenning uitgevoerd (hoofdstuk 3). Hierbij werden biofysische haalbaarheid, financieel resultaat, en potentieel areaal onderzocht. Co-functies waren de bescherming van grondwater bij de productie van drinkwater (in grondwaterbeschermingsgebieden en in waterwingebieden), natuurbehoud in traditionele wilgengrienden, en de functie van ecologische verbindingszone. Voor de biofysische evaluatie werden de landgebruikstypen (LUTs) met elkaar vergeleken op het niveau van hun LURs. Het financieel resultaat werd afgemeten aan de prijs voor wilgenhout die betaald zou moeten worden aan een boer om de combinatie financieel even goed te laten renderen als een concurrerend landgebruik (de break-even prijs). De break-even prijs werd voor twee situaties berekend: bij concurrentie tussen twee meervoudige LUTs (bijvoorbeeld wilgenteelt in een grondwaterbeschermingsgebied versus gangbare landbouw in datzelfde gebied), en bij concurrentie tussen twee enkelvoudige LUTs (wilgenteelt versus gangbare landbouw op normale landbouwgrond). Wanneer de breakeven prijs in het eerste geval lager is dan in het tweede, leidt de combinatie tot financieel voordeel. Het potentiële areaal werd ingeschat op basis van het huidige areaal van de cofunctie, en de beleidsdoelstellingen voor die functie. Grondwaterbeschermingsgebieden (groundwater protection areas, GPAs) zijn zones (groter dan 10 hectare) rond een grondwaterwinput. In deze gebieden gelden specifieke regels voor het landgebruik. Deze LURs blijken goed combineerbaar met die van wilgenteelt. Beide functies hebben wel tegengestelde eisen wat betreft bemesting en bestrijdingsmiddelengebruik, maar deze blijken elkaar niet uit te sluiten. Dit in tegenstelling tot de gangbare landbouw, die nog hoeveelheden meststoffen en bestrijdings-

130


middelen op het land brengt die bedreigend kunnen zijn voor de drinkwaterwinning. Het feit dat wilgenteelt en grondwaterbescherming beter combineerbaar zijn leidt echter niet tot een betere concurrentiepositie voor wilgenteelt. De financiële stimuleringsregelingen die gelden in GPAs leiden tot een break-even prijs die slechts enkele procenten lager is dan die buiten GPAs, en er zijn binnen de gangbare landbouw nog mogelijkheden om de emissies te verlagen zonder productieverliezen. Het potentiële areaal van deze optie is overigens groot: er is in totaal circa 80.000 ha GPAs in Nederland. Financieel zijn deze gebieden echter voor wilgenteelt momenteel niet aantrekkelijker dan normale landbouwgronden. Waterwingebieden (groundwater extraction areas, GEAs) zijn kleinere zones direct rond de waterwinputten. De regels zijn hier strenger: bemesting wordt sterk beperkt, bestrijdingsmiddelen zijn verboden. Het niet gebruiken van bestrijdingsmiddelen hoeft geen probleem te zijn voor wilgenteelt, aangezien er ook niet-chemische gewasbeschermingsmethoden beschikbaar zijn. Nul-bemesting maakt de teelt niet onmogelijk, maar zal de productiviteit wel doen afnemen. De teelt van gangbare landbouwgewassen is echter helemaal niet mogelijk in deze gebieden, behoudens enkele graansoorten. De meeste GEAs worden ecologisch beheerd, bijvoorbeeld als heideveld, bos of ruigte. Het financieel resultaat van deze combinatie is op twee manieren ingeschat. Als vorm van ecologisch beheer blijkt wilgenteelt qua beheerskosten relatief goedkoop in vergelijking met andere vormen van ecologisch beheer. Wanneer we wilgenteelt vergelijken met graanteelt zonder bemesting, wijzen de berekeningen erop dat de breakeven prijs voor wilg lager is in GEAs dan daarbuiten, wat wijst op een beter financieel resultaat. Deze resultaten hangen echter sterk af van aannames over de opbrengsten van beide gewassen bij nul- of zeer lage bemesting. Daarom kan alleen gesteld worden dat wilgenteelt in de ca 5.000 ha waterwingebied biofysisch haalbaar is, en dat het er mogelijk ook een financieel voordeel heeft in vergelijking met gewone landbouwgrond. Traditionele wilgengrienden in Nederland worden tegenwoordig meer gewaardeerd om hun flora en fauna en om hun karakteristieke plaats in het rivierengebied dan vanwege hun houtproductie. Het geoogste materiaal wordt momenteel nog gebruikt voor de dijkversterking, of het wordt op het perceel achtergelaten. Wellicht kan energie een nieuwe markt zijn voor dit hout. Bovendien is het interessant om na te gaan of nieuwe elementen van moderne wilgenteelt zouden kunnen worden ingebracht in de traditionele grienden, waardoor de productiviteit stijgt en de beheerskosten dalen, zonder dat de natuur- en landschapskwaliteiten hieronder lijden. Bij ongewijzigd beheer is de optie per definitie biofysisch haalbaar: er verandert niets in vergelijking met de situatie van nu. Bij de verkenning van modernere beheersmethoden blijkt dat enige modernisering mogelijk is, maar dat mechanische oogst momenteel niet mogelijk is zonder de levensduur van de wilgenstobbe te verkorten tot circa 25 jaar. De aanwezigheid van grote, oude wilgenstoven is echter juist kenmerkend voor een traditioneel griend. Daardoor is de combinatie momenteel technisch niet mogelijk. Bij ongewijzigd beheer is de berekende break-even prijs vergelijkbaar met die op normale landbouwgrond. Het concurrerende landgebruik is in dit geval gebruik van het hout in infrastructuur. Wanneer bij modernisering een mechanische oogstmethode ontwikkeld is die de stobbe spaart zijn break-even prijzen mogelijk die tientallen procenten lager zijn: een financieel voordeel in vergelijking met normale landbouwgrond. Het potentieel areaal van deze optie is overigens maar klein: in Nederland bevindt zich nog zo’n 1.000 ha griend.

131


Sinds het begin van de jaren ’90 is de ontwikkeling van ecologische verbindingszones onderdeel van het Nederlandse natuurbeleid. Het beleid voor deze zones staat expliciet open voor functiecombinaties. Aangezien deze verbindingszones veelal globaal zijn gedefinieerd, kon voor deze combinatie geen biofysische evaluatie worden gedaan op basis van LUTs en LURs. Omdat er echter wel gidssoorten voor verbindingszones zijn vastgesteld, hebben we daar gebruik van gemaakt. Ten eerste werden die verbindingszones geselecteerd die (deels) bestaan uit bosachtige vegetatie. De gidssoorten die hierin moeten voorkomen werden vergeleken met veldinventarisaties van fauna in (moderne) wilgenteelt. Van deze gidssoorten kwam 25% vrijwel altijd voor in dergelijke inventarisaties, en nog eens 25% kwam in sommige inventarisaties voor. Dit betekent dat, afhankelijk van de specifieke situatie, wilgenteelt een rol als ecologische verbindingszone kan vervullen. Een financiële evaluatie kon niet worden uitgevoerd: er waren geen gegevens beschikbaar over kosten van andere typen verbindingszones, en specifieke fondsen voor verbindingszones zijn er nog maar nauwelijks. Het potentieel areaal aan bosachtige verbindingszones, waarin wilgenteelt een rol kan spelen, bedraagt op basis van de huidige beleidsdoelstellingen circa 2.000 ha. Hierin is wilgenteelt biofysisch mogelijk, maar over de financiële aspecten valt nog niets te zeggen.

4. Wilgenteelt en verdrogingsbestrijding De procedure in hoofstuk 2 bevat ook een stap waarin een meervoudige LUT gedetailleerd gemodelleerd wordt. We hebben een dergelijke kwantitatieve modellering uitgewerkt voor de mogelijkheden om wilgenteelt te combineren met de buffering van grondwaterafhankelijke natuurreservaten (hoofdstuk 4). Maatregelen tegen verdroging betekenen vaak dat er bufferzones rond deze terreinen worden aangewezen, waarin de waterpeilen omhoog gaan en daardoor de opbrengsten voor gangbare landbouwgewassen dalen. Deze productiviteitsdaling wordt veelal financieel gecompenseerd. Aangezien wilg goed bestand is tegen hoge waterstanden, is het wellicht een alternatief gewas in deze zones. In deze studie is de productiviteit van wilgenteelt vergeleken met die van grasland voor ruwvoerproductie, met als beperkende factor de ondiepe grondwaterstanden in bufferzones. De grondwaterstanden werden herleid uit studies over buffers rond een aantal natuurgebieden in Nederland. Het effect van deze grondwaterstanden op beide gewassen werd geschat met een agro-hydrologisch model (SWAP). Met dit model kunnen relatieve opbrengsten worden berekend ten opzichte van opbrengsten onder voor het gewas optimale hydrologische omstandigheden. Invoergegevens voor het model zijn onder andere het grondwaterregime door het jaar heen, diverse bodemkarakteristieken en fysiologische gegeven van het gewas zoals bewortelingsdiepte, het groeiseizoen, en de grondwaterstijghoogte waarbij de wortels last krijgen van zuurstofgebrek. De resultaten van het model geven aan dat beide gewassen minder fysieke opbrengst geven bij ondiepe grondwaterstanden, waarbij de opbrengst van grasland het sterkst daalt. Bij grondwatertrap II bijvoorbeeld, een veelvoorkomend regime in bufferzones, is de fysieke opbrengst van wilg 15% lager dan optimaal, maar de opbrengst van gras daalt met circa 25%, wat een relatief voordeel oplevert voor wilg. De effecten op het financieel resultaat zijn geschat op de zelfde manier als in hoofdstuk 3: vergelijking van de break-even prijs voor wilg versus gras in bufferzones met

132


de break-even prijs in een hydrologisch optimale situatie met enkelvoudig landgebruik. Bij grondwatertrap II blijkt de break-even prijs circa 20% lager uit te komen dan bij enkelvoudig gebruik, als gevolg van de kleinere opbrengstreductie in wilg. Uit een gevoeligheidsanalyse blijkt dat juist de betrouwbare invoergegevens een relatief groot effect hebben op de break-even prijs. Voorbeeld hiervan is de fysieke opbrengst van grasland onder optimale omstandigheden. De invoergegevens die met minder zekerheid geschat konden worden, zoals de stijghoogte van water waarbij wortels van wilg minder actief worden, blijken veel minder effect te hebben. Een onzekere parameter met veel invloed is de opbrengst van wilg onder optimale omstandigheden, waarvoor nog niet veel veldgegevens beschikbaar zijn. Pogingen om de kwaliteit van de invoergegevens te verbeteren kunnen dus het best worden besteed aan deze parameter. Deze modelstudie bevat een aantal methodische versimpelingen. Het gebruik van een break-even prijs bijvoorbeeld reduceert de keuze van een boer tot een puur financiële overweging. Andere aspecten spelen zeker ook een rol, zoals bekendheid met een gewas, afzetzekerheid, en de bedrijfsstijl van een boer. Bovendien kijkt het model SWAP alleen naar opbrengstdaling door zuurstoftekort in de wortelzone. Hoge grondwaterstanden kunnen ook leiden tot andere nadelige effecten, zoals groeivertraging in het voorjaar (doordat de grond langer koud blijft) en inklinking van de grond. Ondanks deze beperkingen geeft deze studie wel een indicatie dat wilgenteelt in het meervoudig landgebruik van een bufferzone beter kan concurreren om land dan wilgenteelt in enkelvoudig landgebruik. Als voorbeeld van een modelleringsstudie geeft het ook aan dat optimalisatie op een dergelijk gedetailleerd niveau behoorlijk wat informatie vraagt, in termen van de variabelen en effecten waarmee rekening moet worden gehouden.

5. Wilgenteelt en broedvogels In hoofdstuk 4 is op een indirecte manier gekeken naar de relatie tussen wilgenteelt en natuurbeheer, door de mogelijkheden in bufferzones te verkennen. De mogelijkheden om aan natuurbeheer binnen de teelt zelf te doen, worden verkend in hoofdstuk 5. Zeker voor broedvogels lijkt wilgenteelt een aantrekkelijk habitat, gezien de hoge diversiteit en dichtheden die in traditionele grienden voorkomen. Over het afstemmen van het beheer van de teelt op enerzijds productiviteit en anderzijds het voorkomen van broedvogels is echter nog weinig bekend. In deze studie hebben we deze verbanden systematisch onderzocht, waarbij we vooral hebben gekeken naar het verband tussen inrichting en beheer van de teelt en het voorkomen van soorten en soortengroepen vogels. Nevendoelstelling daarbij was het formuleren van hypotheses over de ecologische processen die deze relaties bepalen. In een dergelijke analyse is het mogelijk het traditionele, eendimensionale beeld te verlaten waarbij een toename aan diversiteit van broedvogels automatisch gepaard gaat met een afname van de productiviteit: doel van de studie was om die maatregelen te vinden die wel gunstig zijn voor de diversiteit aan broedvogels, en die niet of nauwelijks de opbrengsten verlagen. Het is een gedetailleerde modelleringsstudie zoals die genoemd wordt in de MLU procedure van hoofdstuk 2. Op basis van een aantal agronomische studies over wilgenteelt, specificeerden we eerst inrichting en beheer van de teelt in een set variabelen, in feite landgebruiksvereisten

133


(LURs). Daarnaast stelden we een lijst samen van soorten broedvogels die in wilgenteelt kunnen voorkomen, op basis van veldinventarisaties in moderne wilgenteelten in het buitenland en inlandse traditionele grienden. Deze soorten werden vervolgens gegroepeerd aan de hand van een classificatie in ecologische groepen: groepen met (deels) overeenkomstige kenmerken, bijvoorbeeld qua habitatvoorkeur of voedselpakket. De vraag hoe deze groepen reageren op de verschillende variabelen in inrichting en beheer werd geanalyseerd door een aantal griendbeheerders en vogeldeskundigen te interviewen. De resultaten daarvan werden samengevat en bediscussieerd in een workshop met deze mensen, waarin we vooral aandacht besteedden aan de onderliggende ecologische processen. Hierdoor kregen we een systematisch overzicht van inrichtings- en beheersvariabelen, hun bandbreedtes waar het gaat om productiviteit, terreinkenmerken die afhankelijk zijn van die variabelen, en (ecologische groepen van) broedvogels die daar op reageren. Ondanks de onzekerheden en het kwalitatieve karakter van de resultaten, bevat deze studie handvatten voor beheerders van wilgenteelten die aandacht willen besteden aan broedvogels, en bovendien bevat ze hypotheses over relaties tussen broedvogels en beheer die nader onderzocht kunnen worden. Op basis van deze analyse lijkt het erop dat wilgenteelten vooral aantrekkelijk kunnen worden gemaakt voor groepen broedvogels van struikgewas en heggen, zoals de rietgors-, grasmus- en winterkoninggroep, zonder dat daar een sterke opbrengstdaling tegenover staat. De resultaten van deze analyse werden geïntegreerd in beheerspakketten: een minimumpakket, met alleen vogelvriendelijk maatregelen die geen invloed hebben op de productiviteit, een pakket met extra aandacht voor de ondergroei in een goed ontwikkelde teelt, en een pakket met extra aandacht voor randenbeheer. Deze pakketten zijn intern consistent, en richten zich op specifieke ecologische groepen broedvogels. De eerste twee jaren van een wilgenplantage vallen buiten de beheerspakketten: omdat in de eerste jaren de wilgenstekken erg kwetsbaar zijn, dient het beheer dan vooral gericht te zijn op hun ontwikkeling. Tenslotte wordt in dit hoofdstuk een korte discussie gewijd aan sturingsstrategieën van een overheid die de aanwezigheid van broedvogels wil stimuleren. Hierbij maken we onderscheid tussen strategieën die aanpassingen in het beheer belonen en strategieën die de aanwezigheid van vogels zelf belonen. Dit zijn twee benaderingen die in ‘principal-agent’ modellen worden onderscheiden (zie ook hoofdstuk 2). Op basis van literatuur werd een set criteria opgesteld om na te gaan welke strategie het meest geschikt is voor het stimuleren van broedvogels in wilgenteelt. Uit de evaluatie blijkt dat geen van de twee strategieën duidelijk voordeel heeft boven de ander: het belonen van resultaten geeft veel onzekerheid voor de beheerder, die nog niet precies weet hoe hij die resultaten kan bereiken, maar het belonen van aangepast beheer heeft het nadeel dat het gecontroleerd moet worden. Een mengvorm is wellicht het meest geschikt: afrekenen op gedrag kan worden toegepast op een minimumpakket aan maatregelen die vooral bij inrichting van de teelt van belang zijn en dus goed controleerbaar, terwijl extra inspanningen kunnen worden beloond door te kijken naar het resultaat. Zo’n systeem stimuleert beheerders ook om zelf te zoeken naar het optimale beheer voor hun specifieke situatie, waarbij de resultaten van onze analyse van pas kunnen komen.

134


6. Synthese Uit de case studies in de hoofdstukken 3 tot en met 5 kunnen we opmaken in hoeverre de methodologie uit hoofdstuk 2 toepasbaar is. Bovendien kunnen we de samengevatte resultaten uit de cases gebruiken om de centrale onderzoeksvraag te beantwoorden. Wat betreft de methodologie: in de cases is niet de gehele procedure doorlopen, maar zijn alleen de fasen met toegepast onderzoek gebruikt. In deze fasen blijkt het schema van product/dienst via landgebruikstype naar landgebruiksvereisten (product-LUT-LURs) helder en goed toepasbaar. Het kost echter nog steeds moeite om LUTs die te maken hebben met natuurbeheer op een dergelijke manier uit te werken. Aangezien in het natuurbeleid steeds meer pogingen worden gedaan om natuur ‘concreet’ te maken en het te relateren aan beheersactiviteiten, zal dit probleem in de toekomst waarschijnlijk kleiner worden. Bovendien kan een dergelijk product flexibel worden gedefinieerd, en soms kunnen essentiële inputs voor het product als ‘tussenproduct’ worden gedefinieerd, zoals de grondwaterstand in de bufferstudie. De break-even prijs, zoals we die gebruikt hebben in de hoofdstukken 3 en 4, bleek een nuttige maat te zijn om aan te geven of een voorgestelde meervoudige LUT ook financieel aantrekkelijk is voor een landbeheerder, en dus kan bijdragen aan zijn financiële doelstellingen. Daarnaast kan de break-even prijs gebruikt worden om meervoudige en enkelvoudige systemen te vergelijken, en na te gaan welke beter kan concurreren met andere functies om land. De fase van gedetailleerd modelleren bleek te leiden tot gecompliceerde studies. Daardoor is het aan te raden die fase alleen in te gaan wanneer de informatie uit een snelle verkenning niet voldoende is voor een keuze voor of tegen meervoudig landgebruik. In de case studies zijn geen optimalisaties gedaan op de manier zoals voorgesteld in hoofdstuk 2. Hiervoor waren twee redenen. Ten eerste gingen we in hoofdstuk 2 uit van het optimaliseren van één meervoudige LUT. In de case studies was bijna altijd sprake van een vergelijking tussen twee meervoudige LUTs, waarvan één met energieteelt. Ten tweede bleek er nog geen duidelijke marktprijs te vinden voor energiehout, als product van wilgenteelt, waardoor optimaliseren niet mogelijk was. Om dit probleem te omzeilen is het begrip break-even prijs ontwikkeld. Een break-even prijs houdt echter geen verband met optimalisatie van de baten voor een landbeheerder: het geeft de minimumprijs aan die een koper van energiehout moet betalen om te zorgen dat een landbeheerder kan overstappen op wilgenteelt. Als zodanig is het dus eerder een instrument om de kosten van de koper van hout te minimaliseren dan om de baten van een boer te optimaliseren. Wat betreft de beantwoording van de centrale onderzoeksvraag: de toepassingen werpen licht op de drie criteria die waren geformuleerd: biofysische haalbaarheid van MLU combinaties, het effect op de financiële concurrentiepositie van wilgenteelt, en de grootte van het potentieel areaal. De meeste van de bestudeerde opties voor het combineren van wilgenteelt met een andere vorm van landgebruik blijken biofysisch haalbaar. Omdat deze opties waren voorgeselecteerd op basis van onze eerste indruk van de haalbaarheid, is dit beeld wellicht optimistisch in vergelijking met het hele scala aan combinatie-opties dat in de literatuur wordt voorgesteld. Nieuw te ontwikkelen opties, of opties met andere energiegewassen, hebben mogelijk ook andere perspectieven.

135


Het effect op de financiële concurrentiepositie van wilgenteelt in meervoudig ruimtegebruik verschilt per combinatie. In sommige cases, zoals de optie in grondwaterbeschermingsgebieden, verandert er niets aan die concurrentiepositie. In andere cases, bijvoorbeeld de combinatie in bufferzones, kan een substantiële verbetering worden verwacht. Ook de verlaagde break-even prijzen zijn echter nog zo hoog dat ze niet in de buurt komen van de huidige prijzen van biomassa-reststromen, de enige grondstof die momenteel wordt gebruikt voor bio-energie. In situaties waarin energieteelt niet hoeft te concurreren met gangbare landbouw zou deze situatie nog wel eens anders kunnen zijn. Wanneer bijvoorbeeld energieteelt zou kunnen worden ingepast in recreatieterreinen, of kan worden geïntegreerd in natuurgebieden (vooropgesteld dat de recreatieve en natuurfuncties hiervan geen schade ondervinden) kunnen de break-even prijzen veel lager uitvallen. Het totale areaal in Nederland dat biofysisch geschikt is voor de onderzochte opties is ongeveer 100.000 ha. Het areaal waarbij sprake is van een verbeterde concurrentiepositie is ongeveer 30.000 ha. Gegeven de projecties over het areaal energieteelt dat nodig zal zijn om de nationale duurzame-energiedoelstelling te halen, zal het areaal dat ook financieel voordeel geeft niet voldoende zijn. Uiteraard verandert dit beeld wanneer ook andere, niet onderzochte opties tot verlaagde break-even prijzen leiden. Los van biofysische, financiële en areaalinschattingen zullen andere factoren van invloed zijn op de introductie van energiewassen in meervoudig landgebruik. Voor sommige bestudeerde opties kunnen problemen bij implementatie ontstaan door maatschappelijke weerstanden, onzekerheden in de exacte locatie van de combinatie, de grootte en de geografische gefragmenteerdheid van de percelen. In het algemeen zijn bij meervoudig landgebruik meer actoren betrokken, wat invoering bemoeilijkt. Bovendien is er een attitudeverandering nodig bij boeren en beleidsmakers, die zich in de laatste decennia vooral hebben gericht op enkelvoudig landgebruik. Wat betreft de centrale onderzoeksvraag: meervoudig landgebruik vergroot de kansen voor energiegewassen in Nederland, maar het zal onder de huidige omstandigheden geen panacee zijn voor grootschalige introductie van rendabele vormen van energieteelt. Het potentieel areaal blijft beperkt, evenals de financiële voordelen ten opzichte van enkelvoudig landgebruik, en diverse problemen rond implementatie kunnen de vertaling naar de praktijk bemoeilijken. De beperkte perspectieven voor energieteelt kunnen op termijn veranderen onder invloed van een aantal lange-termijnontwikkelingen. Technische innovaties in energieteelt kunnen de beheerskosten doen dalen en de opbrengsten doen stijgen, waardoor de productiekosten nog tientallen procenten kunnen dalen. Ontwikkelingen in het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de EU zullen het (agrarisch) landgebruik in de Unie sterk beïnvloeden. Wanneer de huidige marktordeningen en steunbetalingen aan boeren veranderen, zoals aan de orde is onder druk van de WTO en door de toekomstige toetreding van een aantal Centraal- en Oost-Europese landen, zullen de kansen voor energiegewassen waarschijnlijk verbeteren. Een van de consequenties is mogelijk een toenemende aandacht voor combinatie van landbouw met andere functies (en een toenemende waardering voor die functies), waarvoor energiegewassen goed geschikt zijn. Tenslotte kunnen energiegewassen mogelijk profiteren van een toenemende vraag naar bio-energie, of van een systeem waarbij emissies van kooldioxide een prijs krijgen. Dit zal

136


vooral effect hebben wanneer de vraag zo groot wordt dat de eindige hoeveelheden reststromen niet genoeg zijn om te voldoen aan deze vraag. Veel van deze effecten zullen van invloed op energieteelt in zowel enkelvoudig als meervoudig landgebruik. Wanneer energieteelt echter meer concurrerend wordt, moge het duidelijk zijn dat de opties in meervoudig landgebruik eerder in beeld zullen komen dan die in enkelvoudig landgebruik.

137

Samenvatting en conclusies 1. Inleiding

Recommend Documents