S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
ouders en kinderen met elkaar in gesprek
SPELEN IN EEN VIRTUELE WERELD Stichting Mediawijzer, platform voor genormeerd mediagebruik, biedt jongeren, ouders en andere opvoeders een helpende hand bij het gebruik van ICT en moderne media. Stichting Mediawijzer wil nieuwe ontwikkelingen tijdig signaleren, deze doordenken en op basis daarvan voorlichting geven over het verantwoord omgaan met deze media. Stichting Mediawijzer organiseert conferenties en geeft themabrochures uit. In 2008 verschenen de brochures ‘MSN, dicht bij de ander’ en ’Hyves, een bijenkorf van vrienden’. Medio 2007 zag een brochure het licht over het gebruik van dvd’s: ‘Dvd’s, kijken of niet kijken’. Uitgangspunt bij al het handelen van Stichting Mediawijzer is de Bijbel, Gods Woord, opgevat naar de Drie Formulieren van Enigheid. Meer informatie over het werk van Stichting Mediawijzer vindt u op de website www.mediawijzer.nl. Op deze website zijn ook de brochures over dvd’s, Hyves en MSN te downloaden.
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING
p. 02
0 1 . VA N S C H I E T SPEL TOT SECOND LIFE
p. 05
0 2 . S P E L L E N E N VIRTUELE WERELDEN: SPIEGEL VAN DE SAMENLEVI NG
p. 10
0 3 . G A M E S : T O E TSEN AAN GODS WOORD
p. 15
0 4 . G A M E S : D E V INGER AAN DE POLS
p. 2 0
0 5 . I N P L A AT S VAN EEN SLOTWOORD
p. 2 4
INLEIDING ‘Land in zicht!’ Moeder kijkt op, een blik op het scherm vertelt genoeg. Lex (14) is weer diep verwikkeld in zijn favoriete spel, Anno 1701. Wat ziet hij toch in zo’n spel dat nooit stopt? Hoe meer tijd hij erin steekt, des te fanatieker hij wordt. Razendsnel geklik zorgt voor de juiste koers van de schepen. Gelukt! Aanvaring voorkomen, op naar de volgende aanval. Lex probeert zijn moeder uit te leggen hoe het spel werkt. Omdat hij intussen verder speelt en steeds van alles moet aanvinken, raakt zij snel het spoor bijster. Het spel draait verder en dat vraagt directe actie van Lex. De regels van het spel gaan Lex’ ouders boven de pet. Ondertussen roept het wel vragen bij hen op. Is het wel goed waar hun zoon mee bezig is? Met wie speelt hij dit spel of maakt dat niet uit? Moeten ze hem toestaan zich in een eigen wereld te bewegen die sterk afwijkt van de werkelijkheid? Kan hij er iets van leren? Moeten ze hier meer van afweten? Kunnen ze het spelen achter de computer verbieden? Trouwens, is het eigenlijk geen zinloos tijdverdrijf ? ‘Leg het me nog eens rustig uit, Lex’, probeert moeder opnieuw. ‘Nou, kijk, ik moet nu snel nieuwe schepen bouwen en daarvoor moet ik eerst hout hakken en ijzererts winnen uit die berg in het midden van het eiland, want anders heb ik niet genoeg kanonnen.’ Intussen klikt hij verder.
02 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
De zus van Lex, Lieke (12), is bijna elke dag te vinden op Habbo Hotel, een onlineontmoetingsplaats voor jongeren. Meestal aan het begin van de avond, als er niemand meekijkt. Intussen kent ze er al behoorlijk wat jongelui. Sommigen komt ze ook regelmatig in het echt tegen, maar de meesten niet. Dat vindt ze niet erg, want ze kan hen ook goed leren kennen in Habbo Hotel. Ze besteedt haar tijd grotendeels aan gezellig rondhangen, maar je kunt er ook serieuze gesprekken voeren. Zoals met Peter, met wie ze goed kan kletsen over wat ze allemaal meemaakt. En met Heleen, die echt luistert naar de problemen met haar ouders. Heleen begrijpt tenminste waarom ze zich soms zo depri voelt. Lieke wil liever niet dat haar ouders weten dat ze op Habbo Hotel zit. Dikke kans dat ze het niet goed vinden. Het is goed dat ouders zich vragen stellen over het mediagebruik van hun kinderen. Veel jongeren zitten langer dan een uur per dag achter de computer. De meesten besteden een aanzienlijk deel van die tijd aan digitale spelletjes, meestal games genoemd. De spellen variëren van heel eenvoudig tot zeer complex. De complexere games spelen zich vaak af in een schijnwereld die gedetailleerd is weergegeven. Die virtuele werelden, zoals in het spel van Lex, zijn driedimensionaal en de speler kan zich er gemakkelijk in voortbewegen.
JONGENS GAMEN MEER DAN MEISJES In 2008 hield marktonderzoeksbureau TNS NIPO een onderzoek naar het gamegedrag onder ruim 5000 Nederlanders. Van de bevolking van 8 jaar en ouder blijkt 72 procent weleens computerspelletjes te spelen, met een gemiddelde tijdsbesteding van vier uur per week. Jongeren tussen de 8 en de 19 jaar spelen bijna allemaal (95 procent, tussen de 8 en de 12 jaar zelfs 99 procent), maar ook volwassenen en zelfs bejaarden spelen veel. Daarnaast zijn er virtuele werelden die de speler zelf kan ‘scheppen’, zoals de hotelkamers in Habbo Hotel, waar Lieke mee bezig is. In deze werelden draait het vooral om contacten met anderen die in diezelfde omgeving aanwezig zijn. In deze brochure willen we meer informatie geven over computerspellen en virtuele leefwerelden. Eerst gaan we in op het onderscheid tussen verschillende soorten games en virtuele werelden (01). Vervolgens plaatsen we deze spellen en werelden tegen de achtergrond van onze moderne cultuur (02). Het derde hoofdstuk biedt handvatten voor een beoordeling van spelletjes en virtuele werelden in het licht van de Bijbel (03). We ronden af met praktische tips en richtlijnen voor ouders en jongeren (04).
Jongens gamen meer dan meisjes. Jongens tussen de 8 en de 12 jaar spelen gemiddeld 11,3 uur per week en de meisjes 7,9 uur per week. Bij jongens tussen de 13 en de 19 jaar is dat 14,6 en bij meisjes 7,7 uur per week. De spelen lopen uiteen van puzzels maken en behendigheidsspelletjes tot de uitgebreidere onlinespellen. De puzzelspellen worden het vaakst genoemd, maar qua tijdsbesteding staan virtuele werelden en onlinespellen met meer dan één gebruiker bovenaan. Zo’n 6 procent van de spelers op een pc schept zijn eigen virtuele wereld, zoals in Habbo Hotel of Second Life. Ze besteden daar relatief veel tijd aan: gemiddeld 4,2 uur per week. Peiling Stichting Mediawijzer Er is geen uitgebreid onderzoek naar het gebruik van computerspellen in de gereformeerde gezindte. Tijdens de beurs Wegwijs in oktober 2008 heeft Stichting Mediawijzer een peiling gehouden onder 175 jongeren. Dit onderzoek is te beperkt om er harde conclusies aan te ontlenen, maar het geeft wel een indruk van het computergebruik bij deze jongeren. Het betreft jongeren tussen de 8 en de 20 jaar. Van hen speelt 83 procent wel eens op de computer, al dan niet via internet. De meesten van hen besteden daar niet meer dan een uur per week aan, maar 24 procent speelt vier of meer uur per week. Vergeleken met andere vrijetijdsbestedingen scoort het spelen van computergames relatief hoog. Bovenaan staan muziek luisteren, lezen en sporten. Daarna volgen computerspelletjes, MSN en Hyves. P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
03 M E D I A G E B R U I K
WOORDENLIJST Avatar
Afbeelding die een gebruiker van een spel voorstelt.
Chatroom
Methode om te ‘praten’ met medespelers via het toetsenbord. Het gaat meestal niet om
een-op-eengesprekken, zoals bij MSN. Ook andere aanwezigen kunnen ongenodigd meepraten.
Classificatiesysteem, PEGI
Systeem om te beoordelen voor welke leeftijd een spel geschikt zou zijn.
Criteria zijn het voorkomen van geweld, erotiek en grove taal.
Consoles
Spelcomputer die speciaal is gemaakt om computerspellen te spelen.
Schietspel waarbij de gebruiker op het scherm als het ware door de ogen van
First-person shooter
de schutter kijkt.
Gameportal
Website waarvandaan gebruikers verschillende spelletjes kunnen starten.
Habbo
Personage in Habbo Hotel, een virtuele wereld waarin jongeren een eigen kamer
kunnen inrichten en contact met elkaar kunnen leggen.
Karakter, character
Personage of individu in een virtuele wereld.
Massively multiplayer
online roleplaying game
(mmorpg)
Microsoft Xbox 360,
Sony Playstation
Multiplayer modus
04 S P E L E N
I N
E E N
veel van deze spellen hebben een gewelddadig karakter. Geavanceerde spelcomputers van Microsoft waarvoor een apart scherm noodzakelijk is. Spelsituatie met meerdere mensen tegelijk. Sommige of alle spelers in het spel worden door mensen bestuurd. De computers van de spelers zijn onderling verbonden via
een netwerk of via internet.
Spel waarbij de werkelijkheid wordt nagebootst en waarin de speler een sturende rol
Simulatiegame
speelt, bijvoorbeeld als piloot van een vliegtuig, bestuurder van een auto of manager
van een dierentuin.
Spelsituatie met één menselijke speler. Als er geracet of geschoten moet worden,
Single-player modus
worden de andere auto’s of de vijanden van de tegenstander niet bestuurd door een mens,
maar door de computer.
Sony PSP, Nintendo DS
Draagbare spelcomputer met schermpje. Dit type spelcomputers is minder geschikt
voor geavanceerde spellen en strategiespellen, en wordt vooral gebruikt voor
race- en schietspellen.
De verschillende soorten
Third-person shooter
Schietspel waarbij de gebruiker op het scherm zichzelf ziet lopen.
spellen worden in deze
Denkbeeldige wereld, meestal opgeroepen via het scherm van de computer.
woordenlijst niet toegelicht.
Virtuele wereld,
digitale wereld,
driedimensionale wereld V I R T U E L E
Internetspel waarbij heel veel gebruikers tegelijk opdrachten uitvoeren;
W E R E L D
Een beschrijving is te vinden in hoofdstuk 01.
01.
VAN SCHIETSPEL TOT SECOND LIFE
Er zijn zoveel verschillende soorten computerspellen dat het lastig is een goede onderverdeling te maken. Een grote groep spellen is min of meer afgeleid van andere spelletjes: de bordspellen, quizzen, puzzels en taalspelletjes. Sommige spellen hangen samen met sporten, zoals voetballen en racen. In deze brochure ligt de nadruk op de spellen waarbij sprake is van een virtuele omgeving: een aparte digitale wereld waarin karakters, de spelers, een rol spelen. Daarnaast worden virtuele werelden beschreven die meer bedoeld zijn voor het onderlinge contact, maar die wel lijken op een computerspel. SPELLEN MET EEN VIRTUELE OMGEVING Bij spellen met een virtuele omgeving lijkt het alsof de speler door een echte wereld loopt of vliegt. Het beeld ziet er uit als een film, maar dan een film waarin de speler zelf bepaalt in welke richting de hoofdpersoon loopt. Deze spellen zijn de laatste jaren populair geworden omdat de huidige computers en beeldschermen een haarscherp, levensecht aandoend beeld kunnen maken. Wat de speler in deze virtuele wereld moet doen, hangt af van het spel. Vaak is het een combinatie van schieten, barrières opruimen, puzzels en raadsels oplossen, rondlopen en rijden. Games verschillen onderling sterk als het gaat om het doel van het spel, de mogelijkheden en de opdrachten die uitgevoerd moeten worden. Onderstaande opsomming bevat voorbeelden van de belangrijkste spelsoorten.
Simulatiegames In een spel als The Sims is het mogelijk een eigen wereld op te bouwen. De speler stuurt zelf een personage aan die gaat werken, een huis inricht, relaties aangaat, enzovoort. Met een ander spel, Microsoft Flight Simulator, is het mogelijk rond te vliegen boven een echt bestaand landschap en daarbij bijvoorbeeld te starten vanaf Schiphol. Bij Need for Speed stapt de speler in een raceauto, waarna hij kan racen tegen de klok, tegen bekende autocoureurs of online tegen andere gebruikers van het spel. Dit zijn allemaal voorbeelden van simulatiegames. In deze spellen is (een deel van) de werkelijke wereld nagebootst. Sommige games bevatten veel details, zoals het complete bedieningspaneel in de cockpit van een vliegtuig. In andere games wordt de werkelijkheid slechts oppervlakkig benaderd of beschikt de speler juist over mogelijkheden die er in werkelijkheid niet zijn. Een variant op de simulatiegames zijn spellen waarin de gebruiker/speler een tycoon is, een bedrijfsleider die het beheer heeft over een complete stad, een dierentuin, een kermis of een transportbedrijf. Voorbeelden daarvan zijn: ZooTycoon, Rail Tycoon en Mijn Manege. First-person shooter en third-person shooter Bij Unreal Tournament is het de bedoeling de vijand te verslaan. De speler gaat al rennend en schietend van de ene ruimte naar de andere. Daarbij ruimt hij met grote en zware wapens monsters, robots of soldaten uit de weg. Het ziet er gewelddadig uit. Bloed en ledematen slingeren in P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
05 M E D I A G E B R U I K
het rond als er raak geschoten wordt. Dit is een voorbeeld van een first-person shooter, een schietspel waarbij de gamer door de ogen van het personage/zijn hoofdpersoon kijkt. Andere voorbeelden van dit soort spellen zijn Killzone en Halo. Er zijn ook schietspellen waarbij de speler over de schouder van de hoofdpersoon meekijkt, een zogenaamde third-person shooter. Een voorbeeld van zo’n spel is Gears of War. Massively multiplayer online roleplaying game Bij een spel als World of Warcraft (vaak afgekort als WoW) moet de speler een missie uitvoeren. Voorbeelden van een missie zijn het verslaan van vijandelijke monsters en het verzamelen van voorwerpen. Om zo’n missie te vervullen, kunnen spelers wapens of gereedschap maken of van elkaar kopen. Het uitvoeren van de opdrachten en het verslaan van de monsters levert weer punten en voorwerpen op voor een volgende opdracht. Dit speltype lijkt wat betreft de acties van de speler sterk op een third person shooter, maar verschilt in het doel. Het gaat niet in de eerste plaats om het uitschakelen van tegenstanders, maar om het vervullen van een missie.
(Opmaak: hier bij voorkeur een screenshot van laten zien)
WoW is een voorbeeld van een massively multiplayer online roleplaying game (mmorpg). Mmorpgs worden gespeeld via internet met duizenden of soms honderdduizenden spelers tegelijk. Eind 2008 waren in totaal 11 miljoen spelers aangemeld, van wie er op elk moment een half miljoen tegelijk actief zijn. De spelers voeren hun opdrachten individueel uit of in groepen. Omdat het accent bij dit speltype niet alleen op het vechten ligt, maar vooral op het voltooien van een missie, is WoW minder gewelddadig dan de doorsnee first of third-person shooter. Er is meer inzicht vereist om het spel te winnen. Een ander bekend voorbeeld van een mmorpg is RuneScape, dat een vergelijkbaar aantal gebruikers heeft als WoW. RuneScape is vooral populair bij jongere spelers.
06 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
Real-time strategy game Generaal spelen kan in een spel als Command & Conquer 3. Door eerst te zorgen voor de aanvoer van grondstoffen (bijvoorbeeld olie) valt er geld te verdienen. Met dit geld kunnen spelers manschappen en tanks kopen om daarmee de vijand aan te vallen. De speler geeft de tanks of manschappen opdrachten en bepaalt zo hoe het gevecht verloopt. Om het spel te winnen is tactisch inzicht nodig: lukraak alle tanks ergens op afsturen werkt meestal niet. Dit speltype heet real-time strategy game. Andere voorbeelden van dit speltype zijn: Starcraft II, Warcraft III: Reign of Chaos en Medieval II: Total War. Free roaming game Rondrijden als taxi- of ambulancechauffeur, huurmoordenaar worden, het kan in Grand Theft Auto IV. De speler kan hierbij lopen, rijden, gebouwen binnengaan, met mensen praten, schieten, enzovoort. Het is allemaal mogelijk in dit zogenaamde free roaming game. Dit relatief nieuwe genre combineert elementen van andere spelgenres (first en third-person shooters, simulatiegames), maar biedt de speler daarnaast veel bewegingsvrijheid. Meestal ontbreekt een vaste verhaallijn, opdracht of missie. De speler bepaalt zelf wat hij gaat doen en hoe hij dat doet.
VIRTUELE WERELDEN ZONDER SPELELEMENT Een kenmerk van bovengenoemde computerspellen is dat ze de speler meenemen in een virtuele omgeving waarin ze een bepaald doel moeten bereiken. Naast deze spellen zijn er ook virtuele werelden die lijken op een spel, maar het niet zijn omdat er geen speciale bedoeling aan verbonden is. In het eerder genoemde onderzoek was te zien dat 6 procent van de spelers op een pc zich bezighoudt met deze virtuele werelden; gemiddeld 4,2 uur per week. Gemakshalve duiden we deze ‘bewoners’ van virtuele werelden in deze brochure toch aan als spelers, omdat ze een eigen personage laten voortbewegen. Second Life is een virtuele wereld waarin de speler een eigen avatar kiest, een personage waarvan de speler zelf het uiterlijk kan bepalen. Ook de huizen of andere voorwerpen in Second Life zijn grotendeels naar wens van de speler ontworpen of gekocht bij andere spelers. Second Life is een zelfontworpen leefomgeving waar iedere speler zelf bepaalt wat zijn of haar personage doet. Er is geen doel en er zijn geen spelregels. Personages in Second Life kunnen niet sterven. Ook de zakenwereld heeft Second Life ‘ontdekt’, zodat bedrijven in deze virtuele wereld zaken met elkaar doen. Ook gaan volwassenen seksuele avonturen aan op Second Life. Een ander voorbeeld van een virtuele wereld is Habbo Hotel, een leefwereld waarin jongeren elkaar kunnen ontmoeten. Net als bij Second Life heeft Habbo Hotel geen speciaal doel en is iedereen vrij om te doen wat hij wil. De speler moet eerst een Habbo maken, een avatar met een zelfgekozen uiterlijk waarmee de speler rondloopt door het hotel. Het hotel heeft twee typen vertrekken: openbare ruimtes en privékamers. De eerste soort betreft ruimtes die ook in een echt hotel voorkomen, zoals lobby’s, zwembaden, een ontvangstruimte en een theater. De privévertrekken worden door de Habbo’s zelf ontworpen.
08
serie schietspellen gebaseerd op waargebeurde voorvallen uit de Tweede Wereldoorlog. Het spel valt in de categorie first-person shooters, maar is tegelijkertijd een real-time strategy game met trekjes van een simulatiegame. NIET ALLES IS GEWELDDADIG Ouders en opvoeders die zich zorgen maken over de computerspellen die hun jongeren spelen, hebben vaak de schietspellen op het oog. Het is goed om te vermelden dat dit niet de meest populaire spellen zijn. Uit het Nationaal Gaming Onderzoek blijkt dat maar een klein deel van alle spellen gewelddadig is. Van alle Nederlanders die zich met computerspellen bezighouden, speelt tachtig procent geen gewelddadige games. Zij beperken zich tot digitaal puzzelen, racen, sporten of computerspellen die het geheugen trainen. Overigens ligt het percentage geweldspellen bij jongeren beduidend hoger dan bij ouderen. APPARATEN Een andere indeling voor computerspellen is naar het apparaat waarop ze worden gespeeld. Het belangrijkste apparaat daarvoor is de pc. Daarnaast zijn er speciale spelcomputers, zogenaamde consoles. De meeste daarvan moeten worden aangesloten op een apart (tv-)scherm. De bekendste zijn de Nintendo Wii, de Sony PlayStation 3 en de Microsoft Xbox 360. In principe zijn vrijwel alle bovengenoemde spellen beschikbaar voor dit soort spelcomputers. Populaire spellen voor deze computers zijn: Mario, Tomb Raider, Grand Theft Auto, Gran Turismo en Battlefield.
Het is overigens niet mogelijk alle computerspellen exact in een van de hierboven genoemde soorten in te delen. Er zijn veel spellen die kenmerken van verschillende categorieën bevatten. Een voorbeeld is Brothers in Arms, een
07 P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
M E D I A G E B R U I K
De populariteit van de Nintendo Wii is sterk toegenomen vanwege de speciale afstandsbediening. Een Wii (de naam spreek je uit als het Engelse woord ‘we’ voor wij) is een spelcomputer van Nintendo en vooral bedoeld voor spelletjes. Surfen op internet is mogelijk, maar een brief schrijven wordt erg lastig. De Wii heeft een tv- of videoscherm nodig en kan niet zomaar worden aangesloten op een monitor van een computer. In de praktijk is het erg gemakkelijk om de Wii-spellen te leren. Het nieuwe aan de Wii is vooral de bediening: spelers tennissen niet meer door op het juiste moment op een knop te drukken, maar zwaaien echt met het bedieningsapparaat
08 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
(de Wii-mote) alsof het een tennisracket is. De Wii-mote is dus eigenlijk een soort afstandsbediening in de vorm van een balkje met wat knopjes. Met dit apparaatje kunnen gebruikers bijvoorbeeld bowlen, golfen, vissen en racen. Afhankelijk van het type spel werkt deze afstandsbediening daadwerkelijk als een tennisracket, bowlingbal, vishengel, autostuur of zelfs dirigentstokje. Er bestaan daarnaast kleinere spelcomputers met een ingebouwd scherm: de Nintendo DS en de Sony PSP. De nieuwere modellen spelcomputers bieden ook toegang tot internet. Een andere categorie digitale spellen die in populariteit groeit, zijn de spelletjes op mobiele telefoons. Van de
jongeren beneden de 20 jaar speelt 22 procent dit soort spelletjes. Omdat de kwaliteit van de beeldschermen van de mobieltjes telkens beter wordt, maken de grotere spelfabrikanten van hun producten ook varianten voor deze telefoons. Voorbeelden zijn: Guitar Hero, Tomb Raider, Jewel Quest en Worms 2008. BESCHIKBAARHEID VAN SPELLEN De meeste genoemde games kosten geld. Dat betreft de aanschaf, maar ook het online spelen zelf. De kosten kunnen oplopen tot meer dan 10 euro per maand. Toegang tot virtuele werelden is gratis, maar om het interessant of leuk te maken en deze wereld in te richten met huizen of meubels, is het wel nodig de portemonnee te trekken. Het is algemeen bekend dat er veel illegaal gekopieerde spellen in omloop zijn. Praktisch iedere internetgebruiker kan een kijkje nemen in de virtuele werelden van games of Habbo Hotel. Meestal worden jongeren op bepaalde programma’s gewezen door klasgenoten, vrienden of familie. Daarnaast kunnen ze ook zelf actief zoeken via internet of gameportals, verzamelsites waar allerlei spellen te vinden zijn. Door regelmatig terug te komen, ontdekken jongeren steeds nieuwe dingen, worden ze behendiger en kunnen ze steeds meer bereiken in de virtuele wereld. De makers van de games passen telkens hun programma’s aan en brengen nieuwe versies uit, waardoor het nog aantrekkelijker wordt om regelmatig terug te keren. Ook virtuele werelden veranderen constant, doordat anderen onderdelen toevoegen en door ontmoetingen met andere spelers. Dat maakt het spelen in een virtuele wereld aantrekkelijk. In de woorden van een speler: ‘Het is iedere avond afwachten wat er komt.’
ONDER DE LOEP Begin 2009 deed Stichting Mijn Kind Online onderzoek naar de spelletjes die kinderen op de computer spelen. Daaruit blijkt dat vrijwel alle 8- tot 12-jarigen op internet spelletjes spelen. Zo’n 60 procent van de 6- en 7-jarigen speelt die spelletjes ook. Daarbij gaat het om casual games: spellen die zo ‘simpel’ zijn dat ook 5- en 6-jarigen die kunnen spelen. Daarnaast heeft Mijn Kind Online een groot aantal spelletjessites kritisch onder de loep genomen, waarbij de gewelddadige spelletjes aan het classificatiesysteem van PEGI zijn onderworpen. Op alle bij kinderen populaire spelletjessites staan games die een PEGI-classificatie van 16+ krijgen, zonder dat sites dat vermelden. Dat geldt ook voor de site Spele.nl, de populairste site bij kinderen in Nederland. Bijna 80 procent van de kinderen tussen de 8 en de 12 jaar gamet hier, ondanks dat niet alle spelletjes geschikt zijn voor deze leeftijdsgroep. Daarnaast bezoeken kinderen tientallen andere grote en kleinere spelletjeswebsites, zoals Speeleiland.nl, Spelle.nl, Spel.nl en Elkspel.nl. Jongens blijken vooral geïnteresseerd in racen, vechten en schieten, terwijl meisjes met name enthousiast zijn over aankleedspelletjes en kaart- en bordspelletjes.
09 P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
M E D I A G E B R U I K
02.
SPELLEN EN VIRTUELE WERELDEN: SPIEGEL VAN DE SAMENLEVING ‘Ga je mee naar de jeugdvereniging, vanavond?’ Lieke kijkt op. ‘Waar gaat het over?’ ‘Over internet en zo. Wie je vrienden zijn.’ Heleen ziet het gezicht van Lieke betrekken. ‘Onzin natuurlijk. Dat kan ik toch zelf wel bepalen? Ik weet precies wat ze gaan zeggen. Habbo kan natuurlijk weer niet door de beugel’ Maar Heleen laat zich niet zo makkelijk afschepen. ‘Maar ik hoorde pas van een jongen die op Habbo al z’n meubels kwijt is geraakt. Gejat. ’t Is maar net wat je vrienden noemt.’ ‘Pffh. Dat overkomt mij niet. Gewoon goed op je wachtwoord letten. En op Habbo kan ik tenminste kwijt waar ik thuis met niemand over kan praten.’ Heleen zucht. ‘Nou zeg, je hebt mij toch? Ik vraag me wel eens af of je niet veel te lang aan ’t habbo’en bent. Toe, ze kunnen je daar vanavond best missen. Ga maar met mij mee, Peter komt ook.’ Computerspelletjes staan niet op zichzelf, evenmin als virtuele werelden. Soms gaat het om fantasiewerelden, maar vaak zijn die toch weer opgebouwd uit elementen van de gewone samenleving, al of niet uitvergroot. Dit hoofdstuk belicht een aantal kenmerken van de spelletjes en virtuele werelden.
I N
E E N
Ergens zelf een stempel op zetten kan heel nuttig zijn. Het bebouwen van een eigen eiland, het versieren van de eigen hotelkamer, het beheren van een dierentuin stimuleert de creativiteit. Bovendien krijgt de speler inzicht in het beheer van geld en goederen. Er zijn aanwijzingen dat jongeren met een negatief zelfbeeld door bepaalde computerspellen meer zelfwaardering krijgen, omdat ze bij succes beloond worden met positieve signalen vanuit het spel. De keerzijde van de maakbaarheidsgedachte is dat dit kan doorslaan naar het idee dat álles maakbaar is, de zogenaamde American dream. De boodschap achter veel reclame is dat iemand gelukkig is door veel bezit of veel macht. Het lijkt alsof de mens alles in principe kan beïnvloeden. Als er iets ontbreekt, moet hij gewoon wat harder werken aan zijngeluk. In de virtuele wereld kan iemand zich een identiteit aanmeten die hem het best bevalt. Succes ligt onder handbereik. Zoals iemand die vaak in Second Life te vinden was, zei: ‘Je leeft in een rijke driedimensionale wereld, waarin
10 S P E L E N
MAAKBAARHEID Een kenmerk van virtuele werelden, maar ook van veel spelletjes, is dat de gebruiker zelf kan bepalen hoe het spel eruitziet. De ontwerpers spelen in op de algemene behoefte van mensen om zich te onderscheiden. Dat blijkt niet alleen bij de persoonlijke ringtone, de eigen foto op het bureaublad van de computer, maar ook uit de zelfontworpen werelden.
V I R T U E L E
W E R E L D
je met je personage kunt doen en laten wat je wilt. (...) Je schrijft je eigen roman.’ Dit alles geeft het gevoel van controle en dat voelt prettig. In de spelomgeving wordt de drang versterkt om zich volledig terug te trekken in de eigen fantasiewereld. Dit doet zich zeker voor bij spelers die behoefte aan erkenning hebben. Ze zoeken de opwinding van het bereiken van een hoger niveau. Het zoeken naar een eigen identiteit in een spel of in een virtuele wereld hangt samen met de trend van individualisering. In toenemende mate zijn mensen gericht op zichzelf en op het bereiken van eigen idealen. Vaak wil men anderen overtreffen: je wilt beter, rijker, slimmer, machtiger zijn dan… Dat brengt ook de spanning in het spel: de uitdaging met jezelf en de medespelers. Deze keer moet ultiemer zijn dan de vorige keer. Kom ik verder in het spel, overtref ik de ander? Het is enerzijds het zoeken naar de kick en anderzijds het verbeteren van je positie. NETWERKSAMENLEVING Een groot deel van de huidige computerspellen wordt via internet gespeeld. Mensen met eenzelfde interesse zoeken elkaar daar op. Door hun gezamenlijke voorkeur behoren ze bij een bepaalde groep, een netwerk. De huidige maatschappij wordt wel een netwerksamenleving genoemd. Die samenleving is niet meer opgebouwd uit losse groepen en aparte zuilen, maar uit netwerken die onderling verbonden zijn. De sociale verbanden die vanouds op zichzelf stonden (kerk, buurt, school en sportvereniging), kruisen elkaar nu vaker, mede door het gebruik van internet. Via de computer ontstaan ook gemakkelijk banden met andere netwerken, juist omdat de drempel tot het maken van contacten zo laag is. Lieke kan contact houden met bekenden van vakantie en leert vrienden van haar nichtje beter kennen. Jongeren voelen zich in deze netwerksamenleving als een vis in het water en kunnen tegelijkertijd deel uitmaken van diverse netwerken. Habbo Hotel is zo’n netwerk waarin jongeren contact leggen met elkaar, zoals dat bijvoorbeeld ook op Hyves gebeurt. Hetzelfde
geldt voor de vele onlinespellen die met een aantal spelers tegelijk gespeeld worden. Vaak hebben zulke spellen een chatmogelijkheid, zodat de spelers korte berichten kunnen uitwisselen. SNELHEID EN TIJD Lex mag van z’n ouders anderhalf uur per dag gamen. Dat is veel te weinig, vindt hij. Voor je er goed in zit, ben je een kwartier kwijt. En wat kun je bereiken in een uurtje? Zijn vrienden zijn veel langer online en hebben dan kans hun posities te verbeteren. Telkens hebben zij een voorsprong. Lex wil een grotere vloot, betere wapens en meer personeel. Hij werkt keihard als hij speelt. Misschien kan hij deze keer meer tegenstanders uit de weg ruimen. Vooral oudere mensen hebben het gevoel dat de maatschappij steeds jachtiger wordt. Tegelijkertijd worden mensen steeds ongeduldiger en vindt men het minder de moeite waard om zich langdurig in te spannen om een bepaald resultaat te bereiken. In computerspellen en virtuele werelden zijn deze trends ook merkbaar. Behendige spelers beheersen hun spel zo dat een buitenstaander de verschillende acties nauwelijks kan volgen. In een simulatiespel is de snelheid waarmee de tijd verloopt meestal handmatig in te stellen. Vaak gaat dit stukken sneller dan in werkelijkheid. In virtuele werelden hoeven spelers niet lang te wachten. In hoog tempo krijgen ze dingen zoals ze die willen hebben. Ze bouwen een nieuw huis in een paar minuten in plaats van in een paar maanden. Daar staat tegenover dat het spelers in strategiespellen soms heel veel tijd en inzet kost om een bepaald resultaat te halen. Jongeren zijn gemiddeld een paar uur per dag bezig met games. Er zijn uitschieters naar boven: jongeren die hun vrije tijd volledig in virtuele werelden steken. Er zijn verschillende redenen waarom ze het moeilijk vinden om te stoppen. Spellen waarbij een score bereikt wordt, nodigen sterk uit om die score te verbeteren. Maar er zijn ook veel spellen zonder een bepaald doel of waarbij er telkens een nieuw doel of niveau volgt. P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
11 M E D I A G E B R U I K
Zo is er een sterke drang om meer tijd te gaan besteden in de virtuele wereld, om de wereld te verbeteren en te vergroten. Dit kan geld kosten en brengt het risico op verslaving met zich mee. In Amsterdam is inmiddels de eerste afkickkliniek geopend voor gameverslaafden. Een aantal jongeren dat daar een afkicktraject gevolgd heeft, sliep slechts enkele uren per nacht en hield dit vol op energiedrankjes en drugs. Omgang met vrienden, nachtrust en schoolprestaties kwamen ernstig onder druk te staan. IDENTIFICATIE EN GEWELD De invloed van de virtuele werelden en van simulatieen strategiegames kan ook gebruikt worden om doelen in het echte leven te bereiken. Denk aan het behandelen van brandwonden of fobieën, het trainen van medici, het werven van personeelsleden en het aanleren van verkeersregels. Hieruit blijkt opnieuw de verwevenheid tussen de echte en de virtuele wereld.
Bij sommige onlinespellen met een aantal spelers tegelijkertijd is er een groepsdruk om verder te gaan of snel terug te keren. Dat geldt zowel voor de games waar de speler het in z’n eentje tegen een aantal vijanden moet opnemen (omdat de tegenstander sterker wordt zolang de speler afwezig is) als in games waar spelers in groepsverband werken (omdat de groep zwakker is zolang de speler afwezig is). Ook bij Habbo Hotel en Second Life kan er morele druk zijn om voortdurend online te zijn. Samenhangend met de groepsdruk om voortdurend online te zijn, is de trend om altijd bereikbaar te zijn. Jongeren zijn vrijwel 24 uur per dag bereikbaar, via MSN, sms, mobiele telefoon of e-mail. Het mobieltje staat altijd aan. Als anderen je nodig hebben, moeten zij je kunnen spreken. Je laat iemand die een beroep op je doet, niet in de steek. Je laat je collega niet alleen met een probleem, ook al heb je vrij. Ook de nationale grenzen vallen weg. De nacht is geen reden om te stoppen met gamen, want aan de andere kant van de aardbol gaan de spelers door. Het dag-en-nachtritme doet er niet meer toe.
12 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
Dat spellen en virtuele omgevingen zo’n invloed hebben, komt doordat personages in virtuele werelden als een voorbeeldfiguur dienen. De keerzijde daarvan is dat de speler ook verkeerde of negatieve dingen uit een spel kan aanleren of overnemen. De eventuele gevolgen hangen sterk af van het gegeven voorbeeld. Zo kan het ontbreken van duidelijke gezagsverhoudingen in een virtuele wereld ertoe leiden dat de speler die in het gewone leven ook uit het oog verliest. Er zijn virtuele werelden waarbij ‘leeftijdswetten’ niet gelden: jonge kinderen kunnen vergeleken met ouderen heel ver zijn qua macht en status. Overigens zijn er ook spellen of werelden (zoals World of Warcraft) waarin juist een heel duidelijke gezagsstructuur aanwezig is. De vele mogelijkheden in een spel kunnen de virtuele wereld complex maken. Daarom kennen de meeste spellen een instelbare moeilijkheidsgraad of is met symbolen de moeilijkheidsgraad aangegeven. Dit heeft enerzijds het effect dat jongeren er steeds meer tijd in willen steken. Ze worden geprikkeld om de complexiteit te beheersen. Anderzijds is er het positieve effect dat de oog-hand-
RISICO’S VAN GEWELD In zijn boek ‘Mediageweld en kinderen’ komt psycholoog Peter Nikken tot de conclusie dat geweld zowel positieve als negatieve invloed kan hebben. Nikken noemt als voorbeeld van positieve invloed de situatie waarin geweld tegen een weerloos iemand medelijden opwekt. Van negatieve invloed is sprake als het geweld juist de agressie van speler of kijker versterkt. Nikken stelt dat uit al die studies de overwegende trend blijkt dat minderjarigen serieuze risico’s lopen als zij met mediageweld worden geconfronteerd. Die effecten zijn vooral sterk als in een spel of film de helden aantrekkelijk zijn, het geweld wordt beloond, het geweld realistisch is en tot in details getoond wordt, als de gevolgen van het geweld buiten beeld blijven en als er een soort rechtvaardiging is voor het geweld.
coördinatie, het reactievermogen en het strategisch inzicht toenemen. Dit zorgt ervoor dat jongeren bepaalde complexe kennis sneller en doeltreffender kunnen opnemen. Er is veel onderzoek gedaan naar de invloed van geweld in spellen en in video’s. Doordat de virtuele omgeving in spellen er heel realistisch uitziet en virtuele werelden soms vermengd zijn met de werkelijke wereld, zien sommige spelers de grens tussen deze werelden steeds minder scherp. Aantrekkelijke helden Anders dan bij een film is de speler van een spel geen toeschouwer maar hoofdpersoon. Het feit dat jongeren bij spelletjes vaak zelf de hoofdpersoon of zijn uitrusting en bewapening kunnen kiezen, versterkt de identificatie. Daardoor is de kans groter dat ze het gewelddadige gedrag zelf ook aanleren of dat het erdoor wordt versterkt. Beloning en rechtvaardiging Goed gedrag wordt bevorderd door het te belonen, maar
in gewelddadige spellen wordt het kwade juist beloond. Het uitschakelen van de tegenstander levert punten op of ruimt barrières uit de weg. Dat versterkt het idee dat geweld kennelijk een goed middel is om iets te bereiken of om conflicten op te lossen. Voeg daarbij dat in veel spellen het geweld wordt goedgepraat omdat het een goed doel zou dienen. Geweld is het enige middel om vooruit te komen en het einddoel van het spel te bereiken. Het moet in de ogen van de speler dus wel een wettig middel zijn. Bekende voorbeelden van zo’n rechtvaardiging van geweld zijn de spellen waarbij Hitler en de Duitsers (Wolfenstein, Brothers in Arms) of terroristen uitgeschakeld moeten worden. Ontbreken van pijn en lijden Onderzoeker Nikken stelt (zie ook kader) dat het effect van geweld sterker is als jongeren bij het uitschakelen van hun tegenstanders niet de gevolgen van hun daden zien. Meestal blijft dat beperkt tot het uiteenspatten van gebouwen, tanks en lichamen. Er is geen sprake van medelijden met de slachtoffers of van herstelwerkzaamheden voor de vernielde gebouwen. De speler realiseert zich niet wat zo’n P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
13 M E D I A G E B R U I K
gewelddaad in werkelijkheid teweeg kan brengen: hoe iemand bijvoorbeeld levenslang in een rolstoel zou moeten rijden. Omdat dit buiten beeld blijft, ziet de speler alleen de vermeende positieve kanten van geweld. Dat kan vervolgens leiden tot afstomping. Een soortgelijk verschijnsel is te zien in virtuele werelden, waar pijn, lijden en dood naar de marge gedrongen zijn. Realistische beelden Hoe echter het beeld, des te sterker een speler zich inleeft in z’n spel. Jongeren zeggen vaak dat ze wel in de gaten hebben dat het maar een spelletje is, maar Nikken plaatst daar vraagtekens bij, aangezien onderzoek aantoont dat er wel degelijk invloed is. Van spelletjes als PacMan kan inderdaad niet verwacht worden dat ze tot sterke geweldeffecten leiden, maar moderne spellen als Grand Theft Auto (GTA) of onlinegames als World of Warcraft vereisen van de spelers een enorme overgave. Het is niet ondenkbaar dat, tenminste tijdens het spelen, kinderen of jongeren zich werkelijk in die gamewerelden wanen en zich sterk laten leiden door wat ze daar ervaren. Amerikaans onderzoek laat zien dat ook niet-realistische geweldgames, bijvoorbeeld met stripfiguren, toch tot agressief gedrag kunnen leiden, ook na het spelen.
14 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
03.
GAMES: TOETSEN AAN GODS WOORD ‘Het is maar spel, het is niet echt!’ Kinderen en jongeren zeggen in de regel goed aan te voelen waar de grens tussen schijn en werkelijkheid ligt. Volgens de Heidelberger Catechismus is een moorddadige gedachte evenzeer een overtreding van het gebod als de moord zelf, maar in de praktijk van het dagelijkse leven zal de rechter alleen iemand voor moord straffen als er daadwerkelijk een moord is gepleegd. Maar betekent dit ook dat de normen in een spel of een virtuele wereld anders zijn dan die in de echte wereld? Is een virtuele moord minder erg dan een echte? Of is het zelfs beter om maar helemaal geen tijd te besteden aan spel en vermaak? Moeilijke vragen. ONTSPANNING GEBODEN ‘Weerhoudt uw kinderen niet van enig behoorlijk vermaak, en van enig goed geoorloofd spel: laat hun daartoe tijd hebben, omdat het nodig is tot hun gezondheid, wakkerheid en blijmoedigheid van de geest.’ Door de eeuwen heen hebben theologen en pedagogen gewezen op het nut van spelen. Spelen is van fundamenteel belang voor de ontwikkeling van een kind. Door middel van het spel verkent het kind de wereld om zich heen en maakt het zich die wereld eigen. Vanuit de veilige context van het spel experimenteert het kind met nieuw gedrag, waarna het dit gedrag kan toepassen in het leven van elke dag. De zeventiende-eeuwse predikant Jacobus Koelman wees er in zijn ‘Plichten der ouders’ op dat kinderen die al te strak gehouden worden, zullen proberen stiekem aan de controle van hun ouders te ontsnappen. Hij verwees voor
zijn standpunt naar Zacharia 8:5, waar de profeet spreekt over het herstel van de stad Jeruzalem. De Heere belooft daarbij niet alleen dat er veel oude mannen en vrouwen zullen zijn, maar ook jongens en meisjes die op straat spelen. Volgens de profeet staat dat symbool voor de rust en welvaart in Jeruzalem. De Bijbel spreekt als het over rust gaat niet alleen over het heiligen van de sabbat of de zondag voor de dienst van de Heere. Diverse voorbeelden geven aan dat God wil dat er in het leven van zowel jongeren als volwassenen een gezonde balans is tussen werk en ontspanning. De boog kan niet altijd gespannen zijn. Het volk Israël moest zelfs het vee rust gunnen en de akkers van tijd tot tijd braak laten liggen. De Bijbel laat echter ook voorbeelden zien van een ongeoorloofd spel. In 2 Samuël 2 staan de twee generaals Abner en Joab tegenover elkaar. Abner stelt voor: ‘Laat nu de jongens voor ons aangezicht spelen.’ Wat begon als een spel, in de vorm van een zwaardgevecht, mondde echter uit in een bloedbad. Mogelijk kwamen dit soort duels in die tijd vaker voor als tijdverdrijf. Wat maakt nu het spel van de soldaten van Joab en Abner tot een zondig spel, en het spel van kinderen tot een verantwoorde tijdsbesteding? Daarover handelt dit hoofdstuk.
15 P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
M E D I A G E B R U I K
de ‘verkeersregels’ die daarbij zijn afgesproken ook tijdens een spel? Bij het spelen met poppen lukt dat wel. Maar als een groep jongens een potje voetbalt of cowboytje speelt, gedragen ze zich lang niet altijd volgens deze normen. De Bijbel leert dat deze normen van liefde gelden voor alle terreinen van het leven. Op de computer of op internet zijn de ‘spelregels’ dezelfde als die in het gewone leven. Paulus wijst de inwoners van Korinthe erop dat of ze nu eten of drinken of iets anders doen, alles gericht moet zijn op de eer van God (1 Kor. 10:31). Dat moet ook het uitgangspunt zijn bij de meningsvorming over computerspellen. Als God verbiedt dat Zijn Naam misbruikt wordt, geldt dat ook tijdens een spel, of het nu een potje voetballen is of FIFA 2009.
GODSDIENSTIGE OPVOEDING Het beoordelen van games staat niet los van de totale godsdienstige opvoeding. Het is altijd belangrijk dat ouders het Woord van God naast de praktijk van elke dag leggen en niet alleen als er games worden gespeeld. De geboden van God hebben immers zeggingskracht over álles wat we doen. Ouders moeten kinderen leren de verbinding tussen de Bijbel en de praktijk te maken. Wat kinderen (maar ook ouders) zien en doen behoort overeen te komen met wat God wil dat we doen. Dit betekent dat ouders kinderen leren kiezen. Ze moeten niet direct ja zeggen tegen alles wat spannend is, aantrekkelijk voorkomt of een kick geeft. Beter is dat ze zich eerst afvragen: Past dit bij wat in de Bijbel als goed wordt voorgehouden? Komen de normen in het spel overeen met de normen uit de Bijbel? NORMEN IN EEN SCHIJNWERELD De alledaagse omgangsregels in een christelijk gezin zijn ontleend aan Bijbelse waarden: eerbied voor de ouders, liefde, aandacht, respect en zorg voor elkaar, vriendelijkheid, hulpvaardigheid en onderling overleg. Maar gelden
16 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
IDENTIFICATIE Spelen is niet alleen nuttig ter ontspanning, maar is ook nodig voor de ontwikkeling van kinderen en jongeren tot volwassenen. Zo leren ze met elkaar omgaan en op elkaar reageren in allerlei wisselende omstandigheden: ze ontwikkelen sociale en emotionele vaardigheden. Het spel biedt hun de gelegenheid zich te verplaatsen in een andere rol (vader of moeder, winkelbediende, verpleegster) en zich met zulke personen te identificeren. De Heere Jezus gebruikt spelende kinderen als voorbeeld als Hij de omstanders berispt over hun ongevoeligheid. Deze kinderen zaten op de markt en speelden op de fluit of zongen treurige liederen, zoals dat gebeurde bij een bruiloft of een begrafenis. Identificatie helpt kinderen en jongeren spelenderwijs de complexe werkelijkheid te begrijpen. Dat is echter de werkelijkheid van een gebroken wereld. Het is dus onvermijdelijk dat ze met de gevolgen van de zonde in aanraking komen. De vraag of jongeren zich mogen inleven in een zondige rol is lastig te beantwoorden. Als die rol ook actief zondigen vraagt, is het antwoord helder - dat kan nooit tot eer van God zijn. Anderzijds moeten jongeren ook leren inzien hoe gebroken die wereld is: dat er verkeersovertreders en boeven zijn, dat politie en leger noodzakelijk zijn. Die elementen hoeven in een spel dus niet te ontbreken.
COMPETITIE Er zijn allerlei aantrekkelijke bezigheden waar geen winnaar aan te pas komt: modelbouw, spelen met lego, het maken van sudoku’s of legpuzzels, enzovoort. De meeste games hebben ook een single-player modus en zijn dus met één persoon te spelen. Hierbij geldt hetzelfde als bij lego of het maken van sudoku’s: het geeft de speler een stuk voldoening als hij klaar is met het spelen. Bij de meeste multiplayer games is echter sprake van competitie: de strijd om de beste, snelste of slimste te zijn. Paulus spreekt in 1 Kor. 9:24-27 over de loopbaan, de marathon. Hij noemt de loop- en worstelwedstrijden als voorbeeld om de Korinthiërs aan te sporen zich tot het uiterste in te spannen voor hun eeuwig behoud. De apostel bedoelt uiteraard niet dat zijn toehoorders maar deel moesten nemen aan de Istmische Spelen die in Korinthe gehouden werden. Toch veroordeelt hij het competitie-element daarvan niet. De plicht om zich in te spannen en te streven naar de beste talenten geldt niet alleen in de geestelijke strijd. Iemand mag ook op school zijn best doen om goede cijfers te halen, in zijn beroep streven naar een goede carrière of bij een spel uit zijn op winst. Dat is echter niet onbegrensd. De belangrijkste beperking is dat dit streven niet mag strijden met of ten koste mag gaan van het doel waartoe de mens geschapen is: het verhogen van Gods eer. Wie zijn hart zet op studiepunten, carrière of winst, negeert daarmee de waarschuwing van de Heere Jezus in de Bergrede: ‘Waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn, (…) niemand kan twee heren dienen.’ Bovendien mag competitie kennelijk niet het hoofddoel in het leven zijn. Als Paulus in het laatste vers van 1 Kor. 12, vers 31, oproept tot ijverig zoeken naar de beste gaven, voegt hij eraan toe: ‘En ik wijs u een weg, die nog uitnemender is.’ In het hoofdstuk dat direct daarop volgt, 1 Kor. 13, blijkt dat Paulus daarmee de liefde bedoelt, die juist haaks staat op competitie: ‘De liefde is niet afgunstig, (...) zij zoekt zichzelf niet, (...) zij denkt geen kwaad.’
De Bijbel spoort ons aan ootmoedig te zijn en de ander beter, uitnemender te achten dan zichzelf (Fil. 2:3). Met die opdracht bedoelt Paulus dat men niet zozeer uit moet zijn op eigen voordeel of eer, maar juist op dat van een ander. Toch geldt tegelijkertijd de opdracht om de ontvangen talenten te benutten. Daar roept dezelfde apostel toe op in 1 Kor. 12:31: ‘Doch ijvert naar de beste gaven.’ In deze tekst gaat het over geestelijke talenten. De kanttekening op de Statenvertaling zegt daarbij dat ieder weliswaar tevreden moet zijn met de gaven die hij ontvangen heeft, maar dat het toch goed is om te streven naar de beste talenten. Dat geldt ook voor iemands studie of beroep. GEWELD In veel computerspellen komen gewelddadige scènes of acties voor. Dat geldt overigens ook voor bord- of buitenspellen. Wetenschappers verschillen van mening over de vraag welke invloed dat geweld heeft op de speler. Maar ook al zouden geweldspellen niet daadwerkelijk aanzetten tot geweld in het echte leven, dan is het nog van belang wat de Bijbel over geweld zegt. Het is nooit Gods bedoeling geweest dat de mens geweld gebruikte. Gebeurde dat toch, dan gold in de tijd van het Oude Testament de regel: ‘Oog om oog, tand om tand’(Deut. 19:21). Deze tekst wordt instemmend aangehaald door Christus in de Bergrede. In Zijn uitleg wijst Jezus er echter op dat dit gebod niet bedoeld is om het recht in eigen hand te nemen. Integendeel: ieder wordt opgeroepen zijn naaste, zelfs zijn vijanden, lief te hebben, en te bidden voor hen die je geweld aandoen: ‘Zo wie u op de rechterwang slaat, keert hem ook de andere toe’ (Matth. 5:38 ev). Valt de levenshouding die Christus hier voorschrijft te rijmen met een spel waarvan de score hoger wordt naarmate je meer levens verminkt of doodt? Kan iemand die zich eerst identificeert met een schutter en in gedachten de ander vermoordt even later de knieën buigen en bidden voor zijn vijanden? TIJDSBESTEDING Uit onderzoeken blijkt dat jongeren, maar ook ouderen, P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
17 M E D I A G E B R U I K
veel tijd besteden aan computerspelletjes en virtuele werelden. Deels wordt dat veroorzaakt door het verslavende karakter van sommige spellen, deels ook doordat het verkennen van een spel of een virtuele wereld veel tijd vergt.
18 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
De tijd die mensen krijgen voor werk en rust is Gods tijd. Die tijd besteden aan oppervlakkig en zondig vermaak maakt die tijd tot vermorste tijd. In plaats daarvan moet gezocht worden naar een tijdsbesteding die tot eer van God is. In een van Zijn gelijkenissen spreekt Jezus over een man die zijn knechten bij zich roept, tien ponden geeft en opdraagt: ‘Doet handeling, totdat ik kom’ (Luk. 19:13). De Engelse bisschop J. C. Ryle citeerde deze tekst toen hij schreef over een verantwoorde tijdsbesteding: ‘Het is duidelijk dat paardenrennen, danspartijen, theaters, opera’s en kaartspelen niet letterlijk verboden worden in Gods Woord. De vraag die we ons hierbij moeten stellen, is eenvoudig deze: ‘Gedraag ik me als iemand die uitziet naar de wederkomst van Christus, als ik me met deze zaken bezighoud? Zou ik wensen dat Jezus plotseling zou verschijnen en mij aantreffen op de renbaan, de danszaal, het theater of de kaarttafel?’ Beste lezer, dit is de juiste test waarmee we onze tijdsbesteding op de proef kunnen stellen. Datgene wat we niet zouden doen als we denken dat Jezus vanavond zou komen, dat zouden we helemaal niet moeten doen. O, dat we zouden leven als in het zicht van Christus.’
geerte een grote rol. Daarmee hangt ook samen dat er veel aandacht is voor het uiterlijk, het lichamelijke.
Het komt ook voor dat jongeren onevenredig veel tijd besteden aan een spel dat op zich verantwoord is. Dan is het de vraag hoe de bestede tijd zich verhoudt tot andere taken: huiswerk, samen zijn in het gezin, vrijwilligerswerk, maar bovenal: de dienst van de Heere, Bijbelstudie en gebed.
De apostel Johannes waarschuwt voor de zonden die samenhangen met het liefhebben van de wereld, in 1 Joh. 2:15-17. Hij vat dat samen met drie begrippen: de begeerlijkheid van het vlees (de wellust), de begeerlijkheid der ogen (hebzucht) en de grootsheid des levens (eerzucht).
AANDACHT VOOR HET HIER EN NU In veel spellen en in virtuele werelden draait het om de beste zijn, het meeste geld hebben, het leukst gevonden worden, de meeste aandacht krijgen. De best bezochte plaatsen in virtuele werelden zijn niet alleen de casino’s maar ook de nachtclubs. Dat getuigt van een andere houding ten opzichte van relatie en huwelijk dan de Bijbel voorhoudt. In virtuele werelden speelt de zonde van de be-
ZICHZELF ANDERS VOORDOEN Wie zich begeeft in een spel of in een virtuele wereld doet zich daarbij meestal voor als een ander dan hij in werkelijkheid is. Virtuele werelden nodigen daartoe uit, en veel jongeren experimenteren daarmee. Tot op zekere hoogte is dat te vergelijken met de fantasiewereld in een rollenspel van kinderen (verpleegstertje, vader en moeder). Dat kan leerzaam en verrijkend zijn, bijvoorbeeld bij simula-
W E R E L D
zijn leven naar eigen smaak in. Als iets de speler niet aanstaat, vertrekt hij gewoon. Het gevaar van zo’n fantasiewereld is dat spelers hier hun toevlucht zoeken omdat ze teleurgesteld zijn in het ‘echte’ leven. De fantasiewereld houdt echter op als de computer uitgaat. Deze schijnbaar ideale wereld is niet meer dan een zeepbel die elk moment uiteen kan spatten. De vlucht in deze wereld biedt daarom alleen een tijdelijke oplossing. De mens heeft sinds de zondeval de natuurlijke neiging als God te willen zijn, alles in eigen hand te hebben. Simulatiespellen als The Sims spelen in op die behoefte. Wie de werkelijkheid ontvlucht in een schijnwereld zal ook minder beseffen dat ons leven als een voorbereiding op de eeuwigheid gezien moet worden. De schijnwereld leidt af en biedt in de regel geen ruimte voor het overdenken van levensvragen, zoals over de bestemming van de mens. De Heere Jezus beschrijft de twee eindbestemmingen in Matth. 7: óf een reis over een smalle weg, die uitmondt in het eeuwige leven, óf een reis over een brede weg, die leidt tot het verderf.
tiespellen waarin de speler een piloot, treinmachinist of bedrijfsleider van een dierentuin is. Toch kunnen hier gemakkelijk grenzen overschreden worden, zeker als er digitale contacten met andere spelers zijn. Het experimenteergedrag kan dan ontaarden in bewust bedriegen, zeker als het om relaties gaat. Het is goed om kritisch te bezien of een christen zich wel mag uitgeven voor iemand anders dan hij is. Een christen behoort eerlijk en oprecht te zijn in zijn optreden. Geen gefantaseerde persoon, maar echt zoals hij is, in de wetenschap dat God de mens hoofd voor hoofd uniek gemaakt heeft en dat ieder mag zijn wie hij of zij is.
De virtuele en de gespeelde wereld vertroebelen het zicht op deze werkelijkheid. Dat geldt zeker voor spellen waarin die eeuwigheid verbeeld wordt in de vorm van een paradijselijke situatie. Die speelwereld laat zich niet vergelijken met de omschrijving van de hemel uit Openbaring 21. Andersom geldt hetzelfde voor spellen waarin de hel een rol speelt. Spellenfabrikant Ubisoft bracht in 2008 een spel op de markt met de naam Brothers in Arms: Hell’s Highway, met als reclameslogan ‘Er is maar één weg om uit de hel te komen, door er doorheen te gaan’. Hoe gewelddadig deze spellen ook zijn, ze staan in geen enkele verhouding tot de werkelijke betekenis van het eeuwig verloren gaan zoals de Bijbel dat omschrijft van hen die zonder genade sterven.
IDEALE WERELD Het leven in een spel of een virtuele wereld wijkt uiteraard af van het werkelijke leven. In een virtuele wereld krijgt niemand longkanker, rijden geen rolstoelen en richt ieder
19 P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
M E D I A G E B R U I K
04.
GAMES: DE VINGER AAN DE POLS De moeder van Lex besluit dat zij echt tijd wil nemen om meer van het spel te weten. ‘Lex, ik zie dat jij heel veel tijd doorbrengt met dat spel. Waarschijnlijk is het heel leuk, anders zou jij het natuurlijk niet zo vaak doen. Leg me nu eens uit wat jij er zo interessant aan vindt?’ Lex waardeert het dat zijn moeder belangstelling voor hem heeft. Lex laat vervolgens zien dat hij maar weinig geld heeft en daarmee toch zijn vloot op orde moet houden. In de loop van de tijd heeft hij geleerd rekening te houden met de wind, met het goed inslaan van hoeveelheden voedsel omdat de matrozen ziek worden als ze te lang geen vers voedsel hebben, enzovoort. Moeder ziet dat er best leerzame kanten zitten aan het spel. Is dit nu eigenlijk een simulatiespel of toch een geweldsgame? En hoe zit het met het oorlogvoeren, vraagt zij? ‘Gaat het erom zo veel mogelijk mensen te doden? Gaat het om gebiedsuitbreiding of gebiedsverdediging?’ Ze komen op de vraag hoe je dat moet zien als je in een spel mensen doodt. ‘Gij zult niet doden’ is een gebod dat voor iedereen geldt. ‘Maar in het echt worden er toch ook oorlogen gevoerd’, stelt Lex. ‘En de Nederlandse marine wordt toch ook ingezet om de vrede te bewerken? Het leuke van dit spel is dat je daar nu iets van leert’, vindt Lex. Lex geeft wel toe dat het hem vooral om de spanning gaat en dat het inderdaad veel van zijn tijd opslorpt. Als pa en ma hem vrij lieten, zou hij nog veel vaker achter de pc zitten. Hij geeft toe dat hij het best wel eens vervelend vindt als zijn ouders zeuren omdat het alweer tijd is. ‘Maar inderdaad, ik heb nu
20 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
ook tijd om buiten een balletje te trappen of thuis een hand uit te steken.’ WEET WAARMEE ZE BEZIG ZIJN Jongeren hebben vaak meer kennis van de computer dan hun ouders. Vaak zijn ze veel sneller bekend met allerlei programma’s en games. Ze hebben wat dat betreft een voorsprong. Toch kunnen en moeten ouders hun kinderen begeleiden en virtuele werelden kritisch leren beoordelen. Wij hebben immers de verantwoordelijkheid van God gekregen om hen christelijk op te voeden. Dat vraagt betrokkenheid op de dingen die onze kinderen in hun vrije tijd doen. Jongere kinderen op de basisschool zullen over het algemeen toestemming vragen voor de spellen die ze doen. Oudere kinderen gaan vaak meer hun eigen weg en zijn soms met dingen bezig waarvan ouders geen weet hebben. Het is belangrijk dat ouders zicht - zo mogelijk letterlijk, in de huiskamer - hebben op wat ze doen. Ga eens naast uw kind zitten als het bezig is. Laat uw kind uitleggen wat het aantrekt in de virtuele wereld en welke dingen het er doet. Begin niet met afwijzing, want dan zal er niet echt een gesprek volgen. Ga alleen naast het kind zitten als er echt tijd is om te luisteren. Zo komt u te weten wat het denkt en wat het ervaart als het kind aan het spelen is. WEET WAT U AANSCHAFT Wie als ouders een nieuwe computer aanschaft, kan kiezen uit alle soorten en maten computers. Voor de meeste
games is een krachtige computer nodig met een goede videokaart. Stel bij de aanschaf daarom de vraag of het nu echt nodig is om de computer te kopen met de meeste mogelijkheden, of dat het verstandiger is om een computer aan te schaffen die prima voldoet aan de basisbehoeften. Daarmee bouwen ouders een natuurlijke drempel in voor het spelen van bepaalde games. VRAAG NAAR DE MISSIE OF HET DOEL VAN HET SPEL Jongeren zijn gevoelig voor afwijzing van hun spel. Daarom kan het goed zijn heel open te vragen wat uw kind vindt wat wel of niet kan. Misschien kunt u expres een prikkelende vraag stellen: ‘Dus het gaat erom dat je zo veel mogelijk mensen doodt en je eigen positie heel sterk maakt. Dat wil jij natuurlijk ook: zo veel mogelijk mensen doden?’ ‘Dus je hebt niet echt een plan als je Habbo Hotel binnenkomt? Bepalen anderen dan wat jij doet?’ VRAAG WAT ZIJ ZELF NOG WEL/NIET VINDEN KUNNEN Als ouders met een open en belangstellende houding over gamen praten, zijn jongeren vaak wel bereid om aan te dragen dat zij ook niet alles goed vinden. Lex geeft aan dat hij er makkelijk te lang achter zit. Een andere moeder zegt, als ze even heeft meegekeken: ‘Ik vind het er hier een beetje eng uitzien, maar daar heb jij misschien geen last van. Wanneer vind jij de sfeer zo akelig dat je gaat stoppen met je spel? Welke opdracht zou jij niet willen uitvoeren, of doe je alles als je eenmaal aan het spelen bent?’ VERGELIJK DAT WAT JE ZIET MET WAT JE IN DE BIJBEL VINDT Kinderen en jongeren zijn lang niet altijd kritisch als het gaat om wat ze zien of moeten doen in de virtuele wereld. In de spanning van het spel tillen ze niet zo zwaar aan doodskoppen, grove taal of veel geweld. Ouders moeten kinderen kritisch leren omgaan met dingen die ingaan tegen Gods geboden. Ze mogen daarbij duidelijk zeggen wat zij ervan vinden. Virtuele werelden hebben meestal een andere denkrichting en uitstraling dan wat de Bijbel als het enige goede
noemt. Daar lezen we over het allereerst zoeken van het Koninkrijk van God. We lezen over bekering, omdat we van God zijn afgedwaald en afgevallen. We lezen over de vrucht van de Heilige Geest: liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, goedertierenheid, goedheid, geloof, zachtmoedigheid, matigheid (Gal. 5:22). Vergelijk hiermee de wereld waarin de mens in het middelpunt staat met zijn uiterlijk, zijn geld en zijn goed. Een wereld die uitsluitend draait om het hier en nu. Ga met uw kind na wat deze Bijbelse lijnen te zeggen hebben. Allereerst voor het leven in de echte werkelijkheid, want daar begint het mee. Om vervolgens de lijnen door te trekken naar de virtuele werkelijkheid. Laat uw kind in alle eerlijkheid een aantal vragen beantwoorden. Kan hij in die virtuele omgeving God op de eerste plaats stellen en Hem dienen? Kan hij God danken voor het plezier dat hij in dit spel beleeft? Kan hij danken voor de dingen die hij geleerd heeft? Zo ja, dan ben je met goede dingen bezig. Zo niet, dan is het beter te stoppen. RAADPLEEG PEGI-SYMBOLEN Op de website van Pan European Game Information (PEGI - www.pegi.info) wordt een toelichting gegeven op de classificatie die op games vermeld staat. PEGI classificeert op leeftijd en op een aantal kenmerken (waaronder grof taalgebruik en geweld). Op deze website kunt u ook aangeven wanneer u het niet eens bent met een bepaalde classificatie voor een bepaald spel. DURF TE VERBIEDEN Games waarin Gods geboden met voeten getreden worden of die een sfeer ademen waarin je je kind liever niet ziet, moet je voor je kinderen verbieden. Het is goed als ouders duidelijk zijn en hun verbod ook toelichten. ‘Ik vind het erg dat mensen met elkaar omgaan op een manier die in de Bijbel duidelijk als zonde gezien wordt. Weet je wat zo lastig is van de zonde? Je went er zo makkelijk aan en dan denk je: dat moet best een keertje kunnen. Wij hebben een hart dat ook zondig is, daarom heeft de zonde ons zo gemakkelijk in zijn greep. Het beste wat we kunnen doen met spellen die niet (helemaal) goed zijn is: jezelf er niet meer mee inlaten.’ P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
21 M E D I A G E B R U I K
SPREEK TIJDSGRENZEN AF Het is belangrijk om met uw kinderen afspraken te maken over de hoeveelheid tijd die achter de computer en aan games in het bijzonder besteed wordt. Vervolgens is het van belang om deze afspraken ook na te komen en consequent te handhaven. Praktische hulpmiddelen die u hierbij kunt gebruiken, zijn: • Het zetten van een kookwekker voor de tijd waarop uw kinderen achter de computer mogen (gamen). • Het installeren van een programma als Kliktime (uitgegeven door Kliksafe). Dit programma helpt u de tijd die uw kinderen besteden aan de computer, MSN, internet of spelletjes te beperken of te beheersen. • Ook via Windows Vista is het mogelijk als ouders de tijdsduur in te stellen waarop kinderen achter de computer mogen. SPREEK AF WAT ZE WEL EN NIET MOGEN SPELEN Het is ook belangrijk om afspraken te maken over de (soorten) games die uw kinderen wel en niet mogen spelen. Dit vergt allereerst een tijdsinvestering om uzelf te verdiepen
in de virtuele werelden die voor uw kind aantrekkelijk zijn. Dit kan namelijk voor ieder kind anders liggen. U kunt per game bekijken of u vindt dat uw kinderen die mogen spelen. U kunt ook per gamesoort aangeven of u vindt dat uw kinderen een bepaald gametype mogen spelen. Er zijn hulpmiddelen die u kunt gebruiken bij het selecteren van games en het naleven van afspraken: • Met Kliktime kunt u naast de tijdsperiode ook instellen welke games uw kinderen wel of niet mogen spelen. • Besturingsprogramma’s (zoals Windows) kunnen zodanig ingesteld worden dat bepaalde gebruikers (kinderen) geen programma’s of games kunnen installeren. U kunt op deze manier vooraf bepalen welke games wel of niet geïnstalleerd worden op de computer. • Voor kleine kinderen is Kits.nl een prima alternatief. • Een internetfilter helpt ook om zich automatisch af te schermen van sommige games. ZET DE COMPUTER IN HET ZICHT Net als bij alle andere vormen van computergebruik is het wenselijk dat uw computer in het zicht van anderen staat, zodat sociale controle mogelijk is. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de huiskamer. Dit geeft u tevens een laagdrempelige gelegenheid om naast uw kind plaats te nemen en mee te kijken in zijn virtuele wereld. Uiteraard hangt dit samen met de leeftijd van het kind. Ouders voeden kinderen op tot zelfstandigheid. Wanneer studerende kinderen op kamers gaan, is het niet verstandig hen dan pas voor het eerst ‘alleen’ te laten zijn met hun computer. WAARSCHUW UW KIND De onlinespelomgeving is een open omgeving waarin zich gevaren kunnen voordoen. Bespreek in hoeverre de kinderen in de spelomgeving contacten met onbekenden mogen hebben. Benadruk dat ze geen persoonlijke gegevens (telefoonnummer, adres, e-mailadres) moeten achterlaten op het internet. Hiervan kan misbruik worden gemaakt. Vertel dat niet iedereen aardig en vriendelijk is. Spreek af wat ze moeten doen als ze grof taalgebruik en pesterijen tegenkomen.
22 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
HOUD REKENING MET ELKAARS PRINCIPES Niet in elk gezin worden dezelfde grenzen getrokken als het gaat om computerspellen. Zelfs Bijbelgetrouwe christenen kunnen verschillende keuzes maken. Wat bij de een wel mag, mag bij een ander soms niet. Het is belangrijk om als ouders rekening te houden met principes van andere ouders en het elkaars kinderen niet onnodig lastig te maken. Het is goed om de mening van elkaar te weten en elkaars keuze te respecteren. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat een bepaald spel niet wordt gespeeld als ouders weten dat dit bij een vriendje thuis niet mag.
vendien de heerlijkheid van God terug te vinden. Hoe ingenieus en bijzonder zijn de schepselen en hoe wonderlijk heeft alles een plaats gekregen op aarde. Investeer daarom in tijd om samen de taal van de schepping te leren verstaan. Leer de schoonheid te zien en te horen, bijvoorbeeld bij een zonsondergang, in het ritselen van bladeren, in de golven van de zee en in de wisseling van de jaargetijden. Neem tijd voor uw kind. Onderneem dingen met uw kind en betrek het bij de bezigheden waar het een rol in kan spelen. Laat uw kind merken dat u het fijn vindt dat het er is en dat u hem of haar waardevol vindt.
Opvoeden is weliswaar allereerst de taak van ouders, maar er zijn vaak meer volwassenen die invloed hebben op kinderen. Ook grootouders, ouders van vrienden en andere familieleden kunnen belangrijk zijn in de meningsvorming. Het is positief als een kind van meerdere kanten leert nadenken over verantwoord mediagebruik. School, kerk en jeugdvereniging spelen daarbij een belangrijke rol. INVESTEER IN CONTACT Kinderen hebben andere kinderen nodig om allerlei vaardigheden op te bouwen. Samen spelen is leren omgaan met ruzies, afspraken maken en nakomen, leren delen, merken dat het goed is als je iets voor elkaar over hebt, leren respect te hebben voor elkaars kwaliteiten en tekortkomingen, enzovoort. Zorg ervoor dat kinderen behalve voor gamen nog andere vrijetijdsbestedingen hebben. Laat het kind vrienden of vriendinnen uitnodigen en stimuleer dat het met anderen omgaat. Kijk of je kind bepaalde interesses kan ontwikkelen op creatief gebied, of stimuleer hem of haar een hobby of een sport te beoefenen of muziek te maken. Het moet niet zo zijn dat kinderen zich onmiddellijk gaan vervelen als ze even niet mogen of kunnen gamen. Neem de tijd om zelf ook spelletjes met uw kind te doen. Breng kinderen ook in contact met de schepping. Veel kinderen groeien op zonder band met de natuur, terwijl dit de echte, door God geschapen werkelijkheid is. Hier is bo-
23 P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D
M E D I A G E B R U I K
05.
IN PLAATS VAN EEN SLOTWOORD
‘En gedenk aan uw Schepper in de dagen uwer jongelingschap, eer dat de kwade dagen komen, en de jaren naderen, van dewelke gij zeggen zult: Ik heb geen lust in dezelve. (…) Want God zal ieder werk in het gericht brengen, met al wat verborgen is, hetzij goed, of hetzij kwaad.’ (Prediker 12:1 en 14) ‘En ik zag een nieuwe hemel en een nieuwe aarde; want de eerste hemel, en de eerste aarde was voorbijgegaan, en de zee was niet meer. (…) En God zal alle tranen van hun ogen afwissen; en de dood zal niet meer zijn; noch rouw, noch gekrijt, noch moeite zal meer zijn; want de eerste dingen zijn weggegaan. En Die op de troon zat, zeide: Ziet, Ik maak alle dingen nieuw. En Hij zeide tot mij: Schrijf, want deze woorden zijn waarachtig en getrouw.’ (Openbaring 21:1, 4 en 5) ‘Want gelijk als die nieuwe hemel en die nieuwe aarde, die Ik maken zal, voor Mijn aangezicht zullen staan, spreekt de HEERE, alzo zal ook ulieder zaad en ulieder naam staan.’ (Jesaja 66:22)
24 S P E L E N
I N
E E N
V I R T U E L E
W E R E L D
De brochure ‘Spelen in een virtuele wereld’ is een uitgave van Stichting Mediawijzer, platform voor genormeerd mediagebruik.
Mei 2009 Research: werkgroep Doordenken en Voorlichten van Stichting Mediawijzer De kerngroep van Stichting Mediawijzer bestaat uit de volgende personen: ir. B. Visser (voorzitter), ds. J. Van Amstel, dr.ir. S.M. de Bruijn, W. Büdgen, dr. G. van der Hoek (secretaris), ing. A. Luijk, C.J.B. Ritmeester, drs. W.L. van der Staaij, dr. J. Stolk en drs. P.J. Vergunst. www.mediawijzer.nl
Giften voor Stichting Mediawijzer Stichting Mediawijzer stelt het zeer op prijs als u het werk van de stichting steunt met een vrijwillige gift. De productiekosten (ontwerp, druk, administratie) van een brochure zijn ca. € 3,- per stuk, exclusief verzendkosten. U kunt uw gift overmaken op banknummer 674099281 ten name van EMG te Apeldoorn onder vermelding van ‘Gift Stichting Mediawijzer’.
P L AT F O R M
V O O R
G E N O R M E E R D M E D I A G E B R U I K P O S T B U S 6 1 3 | 7 3 0 0 I N F O @ M E D I AW I J Z E R . N L | W W W. M E D I AW I J Z E R . N L
A P
A P E L D O O R N
