Hoe de menselijke maat terug te pakken in een wereld die wordt aangestuurd door algoritmes en systemen. Daarover gaat de grote manifestatie Hacking Habitat. Art of Control die gaat plaatsvinden in de oudste gevangenis in Nederland, op het Wolvenplein in Utrecht. Artistiek directeur Ine Gevers: ‘Om als mens te kunnen overleven, moeten we onze ruimte terugveroveren.’ Relaties tussen mensen onderling, tussen mens en natuur en tussen mens en technologie. Het ‘in relatie denken’ staat centraal in tentoonstellingen van schrijver en curator Ine Gevers. In Niet Normaal (2010), dat een pleidooi was voor meer diversiteit in de samenleving, en in Ja Natuurlijk (2013), dat de heersende rol van de mens in het huidige ecosysteem relativeerde. En nu weer, in Hacking Habitat ( 2016), een kunstmanifestatie over de steeds groter wordende Remote Control samenleving en de rol die technologie daarbij speelt. Gevers: ‘Instituten en systemen vormen machtige, technologische netwerken. Ze sturen ons. Maar wij beschouwen hightech omgevingen als een neutraal gegeven. Alsof wij zelf de enige spelers zijn.’ Maar dat zijn we niet? ‘Vaak niet, al zijn we ons dat niet bewust. Neem de supermarkt. Wij denken dat we zelf in charge zijn wanneer we iets kopen, maar in werkelijkheid worden we zodanig door de winkel geleid dat onze keuze in hoge mate al voor ons is bepaald. Zeker wanneer we de branding en advertising meerekenen die eraan vooraf gaan. Op youtube circuleert een leuk filmpje over twee topadviseurs uit de reclamewereld die ook zelf allesbehalve origineel blijken te zijn. Gebouwen, uithangborden en triviale gebeurtenissen op weg naar de locatie waar ze hun strategie presenteren, blijken voor 90 procent verantwoordelijk voor de inhoud van hun duurbetaalde advies. Onze hoogstpersoonlijke smaak blijkt veelal het
resultaat van een reeks toevallige omstandigheden. Hoe groter de controle over potentiële triggers, des te waardevoller de consument.’ Mensen moeten wel een beetje op elkaar lijken? ‘In ieder geval moet ons gedrag tot op zekere hoogte voorspelbaar zijn. Veel producten worden gemaakt voor bepaalde groepen mensen en sluiten anderen uit. Specifieke voorkennis over consumenten levert nieuwe doelgroepen op. Voorkennis die wordt vergaard met behulp van toegepaste technologie, die juist in deze sector een hoge vlucht neemt. We omarmen de nieuwste Google-glass, GSM, GPS, sociale media, Google en de vele consumenten-apps, zonder te beseffen dat we zelf de belangrijkste grondstof – namelijk informatie – leveren. Een enorm aanbod aan data ligt voor het grijpen. In navolging van de commercie heeft ook de politiek de markt ontdekt. Vormen van affective engineering zijn in opmars, waarbij de burger als een schaduw wordt gevolgd en emotioneel in de juiste stemming gebracht. Voor het aankopen van producten, maar ook voor politieke keuzes in de brede zin van het woord. Hacking Habitat maakt mensen bewust van dergelijke mechanismen. En van de grote rol die technologie daarin speelt.’ Hoe ver reikt die invloed van moderne technologie? ‘Instituten vormen door hightech toepassingen globale netwerken. Ze worden steeds groter, machtiger en autonomer. Opgericht om burgers te beschermen eindigen ze vaak als hoeders van zichzelf. Denk aan de massale surveillance van de NSA en aan de ontwikkeling van drones die nu nog door mensen worden aangestuurd, maar binnenkort eigenmachtig kunnen bepalen wie moet worden neergeschoten. Kunstenaars volgen deze ontwikkelingen op de voet. Zo ontwikkelen Harun Farocki en Trevor Paglen momenteel een installatie gewijd aan drones en andere visibility machines, en de impact hiervan op ons dagelijkse leven. Maar intelligente technologie dringt ook door in gebieden die we daar niet meteen mee associëren. Denk aan de financiële transacties van banken die worden aangestuurd door algoritmes. Of bedrijven die te groot worden om door mensen geleid te worden, waardoor directeuren en managers zich verlaten op abstracte protocollen en quota. Dit soort mechanismen gaan in toenemende mate op zichzelf staan, het zijn processen waar wij mensen steeds minder invloed op hebben.’ In hoeverre loop jij daar persoonlijk tegenaan? ‘Institutionalisering is iets waar gewone mensen als jij en ik voortdurend mee in aanraking komen. Of het nu gaat om een ouder met dementie of een kind dat net wat anders is en daardoor buiten de boot dreigt te vallen. Zelf liep ik vast in het medische circuit waarin het personeel alleen nog in
protocollen en handelingsmodellen kan en mág denken. Verzakelijking in zorgsystemen of opvangcentra is voor de behandelaars zelf evenmin een pretje. Twee vormgevers kwamen kort geleden in het nieuws met hun onderzoek naar intramurale zorginstellingen in Nederland. Interessant met het oog op de toenemende vergrijzing van Nederland. Hun conclusie: vanuit functioneel en efficiënt oogpunt ontworpen leefomgevingen laten veel te wensen over als het gaat om de menselijke behoeften. Daar komt dan nog de administratieve rompslomp bij waar je als klant mee te maken krijgt om je ziektekostenverzekering kloppend te maken met behandeling en zorginstelling. We proberen het recht te breien door meer technologie in te zetten met de invoering van het EPD (Elektronische Patiënten Dossier). Maar daar komt terecht ook weerstand tegen. Niet alleen omdat privégegevens zonder onze instemming door tal van instanties te gebruiken zijn, maar ook omdat we beseffen wat het effect van weer zo’n systeem kan zijn op verzorgers, hulpverleners en cliënten.’ Wat kunnen we daartegen doen? ‘Het begint natuurlijk met het zien en beseffen. Hoe we verstrikt zijn geraakt in instituten en systemen. De volgende stap maken we door diezelfde technologie in te zetten om te ontsnappen aan teveel regulering. Om onze leefruimte terug te pakken: Hacking Habitat. De tentoonstelling laat zien hoe we weer eigenaar kunnen worden van ons leven. Niet zozeer door te vechten tegen de invloed van technologie – met al onze pillen, brillen, smartphones, apps en andere extensies zijn we al een soort cyborgs. Het gaat erom de groeiende macht van technologie ten goede te keren. Kunstenaars doen daarvoor serieuze en soms humoristische voorstellen. Zoals Minerva Cuevas en haar Mejor Vida Corporation. Daar kun je barcodes bestellen om zelf je producten te prijzen, ervan uitgaand dat het kassapersoneel standaard volgt wat de computer aangeeft in plaats van wat op de schappen staat. Door bewust samen te werken met technologie kunnen we het tij keren, eisen we weer zeggenschap op, en claimen we de leefomgeving die essentieel is om mens te kunnen zijn. Hightech control vraagt om lowlife survival tactieken.’ Zoals? ‘De laatste jaren zie je uiteenlopende bewegingen die zich teweerstellen tegen de gevestigde orde. Denk aan Reclaim the Street, de demonstraties voor beter openbaar vervoer in Sao Paulo, Occupy Wall Street. Niet dat deze bewegingen direct tot oplossingen leiden, maar ze duiden wel op een samenleving die volop in beweging is. Zelfs de leider van een van de oudste en meest onverwoestbare instituten ter wereld, de Roomskatholieke Kerk, laat een nieuw geluid horen. Paus Franciscus neemt
scherp stelling tegen de ontmenselijking van onze leefwereld. Maar ook op lokaal niveau wemelt het van de initiatieven. Mensen die moestuinen beginnen, vaak als basis van hernieuwd buurtcontact. Zzp’ers die hun eigen arbeidsongeschiktheidsverzekering regelen in Broodfondsen. Thuiskoks die hun avondmaaltijd voor een klein bedrag aanbieden op Thuisafgehaald.nl. Kunstenaars en kleine ondernemers die hun startkapitaal genereren door crowdfunding of microkredieten. Werkzoekenden die elkaar steunen en inspireren via DeBroekriem.nl. En zo zijn er nog talloze DIY-initiatieven die internet, social media en GPS gebruiken om daarmee een sociaal netwerk als bijproduct te creëren. Revolution disguised as gardening noem ik dat. Sommige kunstenaars hebben dit heel letterlijk opgevat, zoals de Amerikaanse groep Critical Art Ensemble. Hun project New Alliance maakt gebruik van planten en bloemen die wettelijk tegen uitsterven beschermd zijn. Door deze te zaaien kunnen bewoners gedwongen huisuitzetting voorkomen als gevolg van renovatieplannen door projectontwikkelaars. Ook instellingen en corporaties worden zich meer bewust van deze ontwikkelingen in de samenleving. Ze grijpen terug op het lokale en gaan op zoek naar de menselijke maat.’ Klinkt goed. But is it art? ‘Het is naïef te denken dat kunst een gebied leefbaar kan maken alleen door te verfraaien. Kunst gaat over relaties tussen mensen en hun omgeving. Het kan de vorm aannemen van een prachtig object, maar net zo goed van een project, een actie of interventie die wellicht niet direct als kunstwerk te herkennen is. De grens tussen kunst en leven is gelukkig vaag. Kunst als instrument om maatschappelijke verandering in gang te zetten speelt een belangrijke rol in Hacking Habitat. Sociaal bewogen kunstenaar Matthijs de Bruijne werkt bijvoorbeeld al jaren samen met de bond van schoonmakers. Hij was actief betrokken bij een van de meest effectieve protesten voor hoger loon en betere arbeidsomstandigheden van de afgelopen jaren. Om draagvlak te creëren organiseren we in de aanloop naar de manifestatie een drietal hackathons, waarbij kunstenaars, sponsors, omwonenden en partners hun ideeën delen en zelf creatief het heft in handen nemen.’ Op de tentoonstelling krijgen we ook ‘echte’ kunstwerken te zien? ‘Hacking Habitat heeft de look and feel van een sciencefictionfilm waarin data en systemen heersen, maar toont ook tegengeluiden die van onderaf komen. Er zullen kunstwerken te zien zijn die gebruik maken van de hightech mogelijkheden om de onzichtbare wereld van systemen en instituten adembenemend zichtbaar en ervaarbaar te maken. Compleet met een geluidsarchitectuur die speciaal voor de manifestatie zal worden
ontwikkeld. Andere kunstwerken zetten juist aan tot vormen van ‘dwarsdenken’ of ‘friskijken’, om in de termen van transitiemanager Jan Rotmans te spreken. Hacking Habitat wordt een even verleidelijke als prikkelende tentoonstelling, gemaakt vanuit een persoonlijk gevoelde betrokkenheid. Onze mascotte is Secret Operation 610 van Studio Havermans en RAAAF, een kruising tussen een monsterlijke tank en rijdende vergaderkamer. Het militaire machtsvertoon maakt indruk, maar binnenin is de sfeer heel anders. Het kraakheldere witte interieur is voorzien van de nieuwste snufjes en maakt de ruimte uitermate geschikt voor vergaderingen die concentratie vereisen. Maar ook voor hardere statements, zoals Guernica Syndrome van de Spaanse kunstenaar Fernando Sánchez Castillo, is plaats. De kunstenaar waagde zich tussen de maffia om het oude oorlogsschip van dictator Franco op te kopen dat fungeerde plezierboot en geheime ontmoetingsplek. Castillo hakte dit icoon van een fascistisch tijdperk in stukken, liet het in blokken persen en toonde deze aan het publiek. Hij maakte zo korte metten met een gewelddadig systeem. Hito Steyerl maakte onlangs How Not To Be Seen, over de moeite die het ons kost om in de huidige maatschappij anoniem te blijven. Onze data liggen overal op straat en we worden overal gevolgd door bewakingscamera’s. Volgens Steyerl, die enige zelfspot niet vreemd is, is de enige manier om aan die zichtbaarheid te ontsnappen: vrouw zijn en boven de vijftig.’ Een actuele en geëngageerde manifestatie dus? ‘Urgentie is (uiteraard) een belangrijke beweegreden voor deze tentoonstelling, maar er zullen ook veel absurde kunstwerken worden getoond. Al was het maar voor de broodnodige relativering. En natuurlijk laten we heel veel inspirerende voorstellen van burgers en partners zien, naast initiatieven die extreme vormen van regulering ontstijgen. Denk aan componist Merlijn Twaalfhoven. Hij maakte het stuk Long Distance Call, dat door vierhonderd muzikanten, scholieren en zangers werd uitgevoerd aan weerszijden van de Turks-Griekse grens op Cyprus. Het systeem kan een land in tweeën delen, maar de lucht verbindt ons met elkaar, aldus het achterliggende idee. Met werken als deze wil Hacking Habitat de veerkracht van de mens tonen. Geen horrorscenario schetsen, maar beloftevolle alternatieven. Want in samenspraak met intelligente technologieën en systemen liggen er voldoende kansen.’ Artistiek Directeur: Ine Gevers Tekst: Pam van der Veen
