RE-MEMBER COMMUNITY OF PRACTICE TILBURG COBBENHAGEN CENTER
1
RE-MEMBER COMMUNITY OF PRACTICE
TILBURG COBBENHAGEN CENTER
Het Tilburg Cobbenhagen Center geeft het waardendebat binnen de wetenschap een nieuwe impuls vanuit de christelijke en humanistische traditie en zoekt aansluiting bij identiteitsvraagstukken die samenlevingbreed spelen. Een van deze vraagstukken gaat over de toekomst van het herdenken. Het gedenken van de Tweede Wereldoorlog is belangrijk voor de Nederlandse identiteit. De aanwezigheid van Koning Willem-Alexander, koningin Máxima en minister-president Mark Rutte bij de 70-jarige herdenking van de bevrijding van het voormalig concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau in Polen is veelzeggend. Het herdenken van de slachtoffers van het naziregime wordt tijdens deze dag in verband gebracht met wereldwijde situaties van oorlog en conflict. Jongeren worden aangespoord na te denken over de gevolgen van discriminatie en uitsluiting. In educatieve programma’s en herdenkingsrituelen is een belangrijke plaats weggelegd voor de verhalen van ooggetuigen. Deze verhalen maken duidelijk in welke tragische omstandigheden mensen leven wanneer hun vrijheid in de kern is aangetast. Maar wat als de mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt er straks niet meer zijn? Hoe kunnen we de fakkel van vrijheid verder dragen en de verhalen die daarbij horen blijven vertellen? Hoe geven we deze verhalen een plaats in de publieke ruimte? Welke functie, vorm en symboliek hebben deze herinneringsplaatsen? Hoe dragen zij bij aan de ontwikkeling van nieuwe, generatie overstijgende, herinneringsgemeenschappen? In deze notitie worden de eerste lijnen geschetst voor het programma ‘RE-MEMBER’ dat het Tilburg Cobbenhagen Center ontwikkelt voor de beleidsperiode 2016-2020. De introductie van deze programmalijn (3.) wordt vooraf gegaan door een algemene beschrijving van de profilering (1.) en de wetenschappelijke organisatie (2.) van het onderzoekscentrum zelf.
2
1. Profilering Wetenschappelijke betrokkenheid, maatschappelijke innovatie Het Tilburg Cobbenhagen Center is geïnspireerd op een specifiek model om de verbinding tussen wetenschap en samenleving te organiseren; een verbinding die op dit moment algemeen wordt aangeduid als ‘valorisatie’. Maatschappelijke actoren worden voorzien van door de wetenschap ontwikkelde instrumenten om de door hen nagestreefde doelen te bereiken. In de praktijk blijkt deze visie op valorisatie te leiden tot ‘economisch gewin’ maar niet per definitie in sociaal of cultureel opzicht winstgevend te zijn. Samenlevingen zijn dynamisch. Er doen zich hierbinnen voortdurend knelpunten voor, maar er zijn ook altijd actoren actief die zich inzetten voor het oplossen van deze knelpunten. Het Tilburg Cobbenhagen Center brengt deze actoren bij elkaar en confronteert hun visies en waarden met elkaar. Zo ontstaat inzicht in de complexiteit van de situatie en in de verschillende waarden en perspectieven die erin een rol spelen. Het Tilburg Cobbenhagen Center communiceert dit inzicht naar de bij de maatschappelijke innovatie betrokken partijen, zodat deze op grond van dit inzicht hun doelen kunnen bijstellen, hun waarden kunnen heroverwegen en hun perspectieven opnieuw kunnen articuleren. Zo draagt valorisatie bij aan de democratische reflectie in de samenleving en aan de reflectiviteit van lopende maatschappelijke processen. Valorisatie wordt binnen het Tilburg Cobbenhagen Center, kortom, niet opgevat als het te gelde maken van bestaande, binnen de universiteit verworven kennis aan geïnteresseerden in de samenleving. Valorisatie wordt gezien als het toevoegen van waarde aan de samenleving door wetenschappelijke betrokkenheid bij de samenleving, ten dienste van maatschappelijke innovatie.
2. Organisatie Naar een samenwerkingsverband van Communities of Practice
3
De visie op valorisatie die binnen het Tilburg Cobbenhagen Center is ontwikkeld, vertaalt zich naar een bijbehorende organisatiestructuur. Het centrum is opgebouwd uit gemeenschappen, waarin mensen die praktisch, bestuurlijk en wetenschappelijk bij een bepaald maatschappelijk terrein betrokken zijn – en daarin met het oog op de toekomst een belangwekkende kwestie zien ontstaan – met elkaar in contact komen, van elkaar leren en met elkaar onderzoeksvragen formuleren. In deze lerende gemeenschappen, de zogenoemde Communities of Practice1, worden actoren bijeen gebracht die met elkaar gemeen hebben dat zij bij een maatschappelijk veld en/of een maatschappelijke kwestie betrokken zijn. Binnen maatschappelijke organisaties en de overheid is een organisatiemodel dat op dergelijke Communities of Practice berust niet uitzonderlijk, maar binnen de wetenschap is het vernieuwend. Het maakt het mogelijk wetenschappers op basis van een gedeeld belang te verenigen met degenen die op uiteenlopende wijzen verantwoordelijkheid dragen voor een bepaalde maatschappelijke praktijk en/of verbonden zijn met pogingen specifieke maatschappelijke kwesties of knelpunten op te lossen. De vraag naar de toekomst van het herdenken in Nederland is er één van.
3. Community of Practice RE-MEMBER Deze vraag staat centraal binnen RE-MEMBER, de Community of Practice binnen het Tilburg Cobbenhagen Center die kwesties over identiteit en gemeenschapsvorming in de huidige herinneringscultuur signaleert en onderzoekt, in samenspel met directe betrokkenen uit de herinneringspraktijk. Vanuit de binnen deze community verworven expertise wordt het herdenken van de Tweede Wereldoorlog beschouwd als referentiepunt in het nadenken over actuele vraagstukken op het terrein van het herdenken, vieren en herinneren in Nederland. Vanuit het verschil in kennisbehoeften (3.3) zullen de bij deze community aangesloten kennisdragers (3.2) elkaar inspireren de benodigde expertise te verwerven in het gemeenschappelijke 1
Vgl. R. Bood; M. Coenders, Communities of Practice. Bronnen van inspiratie, Utrecht: Lemma 2004.
4
kennisgebied (3.1) en elkaar stimuleren dit kennisgebied in de toekomst verder uit te breiden. De structuur van RE-MEMBER zal kortom, evenals de samenleving en thema’s waartoe zij zich verhoudt, dynamisch zijn.
3.1 Domein (kennisgebied) Het herdenken van de Tweede Wereldoorlog is belangrijk voor de Nederlandse identiteit. Dit belang manifesteert zich als een probleem op het moment dat het naar het gevoel van velen binnen de samenleving ontbreekt aan sociale cohesie. Het overgeleverde historische verhaal blijkt dan niet langer in staat te voorzien in het verlangde besef van samenhang. De Nederlandse samenleving is zich onder invloed van migratie, globalisering en multiculturalisme in toenemende mate bewust geworden van haar pluriform karakter. Zij biedt onderdak aan een diversiteit aan sociale groepen en bewaart een breed spectrum aan identiteitsbepalende verhalen en geschiedenissen. De parameters van het nationaal geheugen zijn veranderd en de traditionele beelden van nationaal burgerschap en nationale cultuur verbinden individuen en groepen niet langer. Er is een sterke, aan urgentie groeiende behoefte aan een culturele identiteit waarin gevestigde en nieuwe sociale groepen zich in hun eigenheid erkend en vertegenwoordigd voelen en tegelijkertijd met elkaar worden verbonden.2 RE-MEMBER draagt bij aan het publieke debat vanuit de idee dat verhalen over het verleden toegang geven tot een actuele identiteit. Is het mogelijk opnieuw toe te werken naar een nationaal verhaal waarin Nederlanders collectief kunnen geloven en dat uitdrukt waaraan ze waarde hechten? Een verhaal waarin verhalen en geschiedenissen van de diverse gemeenschappen een plaats hebben en met elkaar worden verbonden? Een verhaal dat steeds opnieuw een relatie weet te leggen met de actuele maatschappelijke, politieke en culturele situatie? Een verhaal dat zowel recht doet aan het oorlogsverleden en tegelijk de vraag naar de toekomst van de samenleving richting geeft?
2
Vgl. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), ‘Culturele dynamiek. Programmanotitie
(2007-2013)’, Den Haag 2007, 1-21, spec. 3-4. Beschikbaar via:
(geraadpleegd maart 2015).
5
3.2 Gemeenschap (kennisdragers) Kennisdragers worstelen met de vraag wat een dynamische verhaalcultuur – en de hiermee verbonden waardenpluraliteit – betekent voor de huidige herinneringspraktijk. Hoe geven we nationale en lokale herdenkingsrituelen in de toekomst vorm? En hoe richten we publieke plaatsen in waaromheen we steeds opnieuw gedachtenis creëren? De community RE-MEMBER heeft tot doel om organisaties die zich met kwesties als deze bezig houden te verbinden en te inspireren. RE-MEMBER initieert hiertoe vernieuwende activiteiten ten aanzien van het herdenken en herinneren aan de oorlog en het vieren van vrijheid in Nederland. •
In samenwerking met nationale en regionale herdenkingscomités, erfgoedorganisaties en landelijke en gemeentelijke beleids- en bestuursorganen ontwikkelt RE-MEMBER een toekomstvisie voor het gedenken in Nederland en stelt van hieruit beleidsadviezen op.
•
In samenwerking met vertegenwoordigers uit primair en voortgezet onderwijs ontwerpt RE-MEMBER nieuwe lesmodules.
•
In samenwerking met kunstenaars ontwerpt en ontwikkelt RE-MEMBER nieuwe plaatsen van herinnering.
•
In samenwerking met journalisten en andere mediadeskundigen brengt RE-MEMBER deze nieuwe beleidsadviezen, toekomstvisies, lesmodules en herinneringsplaatsen onder de aandacht van een breed publiek.
•
In samenwerking met vertegenwoordigers uit de wetenschap organiseert RE-MEMBER symposia en debatten waarvan de uitkomst wordt meegenomen in de reflectie op sociaalculturele herinneringsprocessen en bijbehorende producten.
3.3 Praktijk (kennisbehoeften) RE-MEMBER verricht op deze manier onderzoek naar en draagt op deze wijze bij aan de toekomst van het herdenken in Nederland. Een historische analyse van de herinneringscultuur na de Tweede Wereldoorlog laat zien dat vrijwel iedere herinneringsgemeenschap behoefte heeft aan een collectief verhaal, dat de verleden werkelijkheid opneemt in een overkoepelend en zingevend mens- en wereldbeeld. Tegelijkertijd is er de tendens dat particuliere verhalen over het
6
verleden, evenals de gemeenschappen die de herinnering eraan levend houden, zich vermenigvuldigen. Deze dynamische herinneringspraktijk leidt dikwijls tot zogenoemde ‘begrensde herinneringsgemeenschappen’ die met elkaar concurreren en conflicteren. Een begrensde herinneringsgemeenschap laat zich omschrijven in termen van in- en uitsluiting. Met behulp van het verhaal dat zij zich herinneren wordt uitgemaakt wie bij de gemeenschap horen en wie niet, wat deel uitmaakt van wat waardevol mag heten en wat niet.3 Begrensde herinneringsgemeenschappen krijgen vorm op basis van vastgelegde identiteiten en het hiermee verbonden slachtoffer-, dader- en omstanderschap. RE-MEMBER onderzoekt de logica van het levend houden van een eigen herdenking die begrensd is, maar signaleert tegelijkertijd het probleem dat ontstaat wanneer 1) verhalen van begrensde herinneringsgemeenschappen op geen enkele manier verbonden worden met wat door andere groepen binnen dezelfde samenleving wordt herdacht, of wanneer 2) groepen van het herdenken uitgesloten worden omdat zij tijdens de herdachte gebeurtenissen geen deel uitmaakten van de Nederlandse samenleving. Binnen deze community worden de consequenties uitgewerkt van het idee dat particulariteit niet per definitie afgrenzing en uitsluiting betekent. Is het mogelijk toe te werken naar het ontstaan van herinneringsgemeenschappen die de eigen begrensdheid durven te doorbreken en oorlogsslachtoffers met mensen van nu verbindt op het niveau van verbeelding? Het gemeenschappelijke visioen dat mensen in Nederland vanuit het verleden koesteren – bouwen aan een betere wereld en toekomst – kan in dat geval herinnerd, verwoord, voelbaar gemaakt worden door het herdenken van het verleden. Het denken in verbeelde herinneringsgemeenschappen heeft een voorbeeldfunctie voor community building elders in de wereld, waarin oorlog- en conflictsituaties actueel zijn. Uitgangspunt is de idee dat de verhalen die we in herinnering bewaren, niet langer hoeven te werken als een bron van conflict, maar groepen en individuen samenlevingbreed kunnen verbinden. Dit leidt tot beleidsadviezen inzake het ontwerp van herinneringsplaatsen en herdenkingsrituelen, toegespitst
3
Vgl. F. van Vree; R. van der Laarse, ‘Ter inleiding’, in F. van Vree; R. van der Laarse (red.), De dynamiek van de
herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context, Amsterdam 2009, 7-15, spec. 12.
7
op de kennislacunes die de bij deze Community of Practice betrokken organisaties zelf signaleren.
4. Lopende projecten Exempel: Gedenkproject ‘Vrijheid doorgeven’ Tilburg University wil in de komende beleidsperiode toewerken naar een scherper profiel met erfgoed als basis. RE-MEMBER ontwikkelt in dit verband het gedenkproject ‘Vrijheid doorgeven’ op de campus, een meerjarig project (2015-2018) dat de verzetsactiviteiten van de universitaire gemeenschap in oorlogstijd belicht:
Tilburgse studenten Historisch onderzoek laat zien welke impact de Tweede Wereldoorlog had op de vrijheid en het leven van Tilburgse studenten. Colleges konden niet meer gegeven worden, de Duitse bezetter vereisten loyaliteitsverklaringen, studenten van Joodse afkomst mochten niet langer studeren en veel studenten moesten onderduiken. De dilemma’s waar deze oud-studenten mee te maken hadden en de herinneringen van hun nabestaanden worden vastgelegd in 1) een publicatie, 2) een digitaal monument en 3) een tv-documentaire. Als eerbetoon, maar ook als kennispunt over de regionale oorlogsgeschiedenis. Via het doorgeven van verhalen willen we empathie en bewustwording creëren bij studenten en scholieren van nu. Welke keuze maak jij als de vrijheid van jezelf of van anderen op het spel staat? Wanneer is een keuze goed? Door welke waarden laat jij je leiden in het maken van een keuze? 70 jaar na de Tweede Wereldoorlog is vrijheid voor veel mensen nog steeds niet vanzelfsprekend. Het blijft een actueel thema. Ook op de universiteitscampus in Tilburg waar internationale studenten uit oorlog- en conflictgebieden zelf te maken hebben gehad met een beperking van hun vrijheid.
8
Prof. Martinus Cobbenhagen Voor Martinus Cobbenhagen, founding father van Tilburg University en inspiratiebron voor het Tilburg Cobbenhagen Center, bestaat wetenschap en onderwijs niet alleen uit kennisoverdracht en het behalen van een diploma, maar ook uit het vormen van sociaal verantwoordelijke burgers. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft Martinus Cobbenhagen veel betekend voor het Tilburgse verzet. Hij maakte collegedictaten en voedselpakketten voor ondergedoken studenten, schreef bemoedigende brieven en pleitte voor zijn studenten bij Duitse autoriteiten. De verhalen van Martinus Cobbenhagen en zijn studenten in oorlogstijd zijn niet alleen van waarde voor de samenleving. Zij laten ook iets zien van de plaats van de wetenschap in de samenleving. Wat betekent het eigenlijk om te studeren? Hoe kan je je voorbereiden op een toekomst in de samenleving? Hoe speel je in op onverwachte situaties? Waar sta je voor wanneer alles wat vanzelfsprekend is wegvalt? Vragen die toen van levensbelang waren en nu nog steeds een belangrijk rol spelen binnen de universiteit en de samenleving. RE-MEMBER geeft met het gedenkproject ‘Vrijheid doorgeven’ een nieuwe impuls aan het identiteit- en waardendebat binnen Tilburg University, door dit debat vanuit haar erfgoed te actualiseren. Voor meer informatie, zie de website van het Tilburg Cobbenhagen Center (www.tilburguniversity.edu/cobbenhagencenter).
4. Meer informatie Community of Practice RE-MEMBER RE-MEMBER ontwerpt, in goed overleg met de partijen die bij een nieuw project betrokken zijn, een passende planning en begroting. Er zijn diverse vormen van samenwerking bespreekbaar. Communities of Practice die binnen het Tilburg Cobbenhagen Center ontstaan, worden samengehouden door zowel een gemeenschappelijke inzet als door een verschil in mogelijkheden en concrete – technische en intellectuele, personele en materiële – behoeften. Om een Community of Practice vruchtbaar te doen zijn is het zaak, zo leert de ervaring, deze
9
verschillen productief te maken: wat bij de één ontbreekt moet een ander in staat en bereid zijn te geven. Eén aspect hiervan kan zijn dat partijen financieel activiteiten van andere partijen mogelijk maken, maar er zijn ook vele andere mogelijkheden tot samenwerking met voordeel voor alle partijen. Voor vragen over RE-MEMBER, de Community of Practice die onderdeel is van het Tilburg Cobbenhagen Center, kunt u contact opnemen met Dr. Liesbeth Hoeven (onderzoeker/ projectmanager), bereikbaar via [email protected]
10
