PESTPROTOCOL Versie: 22 februari 2013
Uitgave februari 2013 Instemming MR 5 maart 2013
1
Inhoudsopgave
1
Inhoudsopgave................................................................................................................................ 2
2
Nationaal Onderwijsprotocol tegen pesten.................................................................................... 3
3
Schoolbeleid tegen pesten.............................................................................................................. 4 Samenvatting schoolbeleid ..................................................................................................... 4
3.2
Wat is pesten?......................................................................................................................... 4
3.3
De vijfsporenaanpak ............................................................................................................... 5
3.4
De preventieve aanpak ........................................................................................................... 5
3.5
Signaleren en adequate actie ................................................................................................. 6
3.6
Directe aanpak (curatief) ........................................................................................................ 6
3.7
Als ouders/verzorgers ontevreden zijn ................................................................................... 7
3.8
De Herman Broerenschool als lerende organisatie ................................................................ 8
3.9
Omgangsregels Herman Broerenschool ................................................................................. 8
3.10
Regels Internetgebruik ............................................................................................................ 8
Praktijk ............................................................................................................................................ 9 4.1
5
Aanbevelingen voor de teams bij het werken met de leerlingen ........................................... 9
Werkmodel De Vijfsporenaanpak ................................................................................................. 10
Inhoudsopgave
4
3.1
2
2
Nationaal Onderwijsprotocol tegen pesten
Het nationaal onderwijsprotocol tegen pesten beoogt via samenwerking het probleem van het pestgedrag bij jongeren aan te pakken en daarmee geluk, welzijn en toekomstverwachting van jongeren daadwerkelijk te verbeteren. De Herman Broerenschool verklaart het volgende: 1. Pesten is een wezenlijk en groot probleem. Uit landelijk onderzoek (2000) blijkt dat een op de zestien leerlingen in het onderwijs slachtoffer is van pestgedrag. Pestgedrag is (zeer) schadelijk voor leerlingen, zowel voor de slachtoffers als voor de pesters. De omvang en zwaarte van het probleem leiden tot de noodzaak van een aanpak door alle opvoeders van jongeren, in het bijzonder de ouders/verzorgers en de leraren. 2. De medewerkers van de Herman Broerenstichting willen een passend en afdoend antwoord vinden op het probleem pesten. Daarbij vindt de organisatie het essentieel te werken met en vanuit een effectieve samenwerking tussen ouders/verzorgers, leraren, assistenten en leerlingen, gebaseerd op afgesproken beleid dat gericht is op deze samenwerking. 3. De Herman Broerenstichting verbindt zich aan de volgende organisatie-brede afspraken: Aanpak via en het werken volgens de ‘vijfsporenaanpak’; Bewust maken en houden van de leerlingen van het bestaan en de zwaarte van het probleem; Gerichte voorlichting aan alle/verzorgers ouders van de school; Beschikbaarheid van leraren, assistenten, contactpersonen klachtenprocedure en de externe vertrouwenspersoon; Beschikbaar stellen van toegankelijke en goede informatie over het probleem pesten, voor leerlingen, leraren, assistenten en ouders/verzorgers; Beschikbaar stellen van geld voor professionalisering van leraren en assistenten, lesmateriaal, bijvoorbeeld theatervoorstellingen voor leerlingen en andere bewustmakende activiteiten, lezingen voor ouders/verzorgers en andere activiteiten en voor aanschaf van boeken en andere informatie.
Nationaal Onderwijsprotocol tegen pesten
Dit protocol wordt beschikbaar gesteld aan alle ouders/verzorgers van de school door plaatsing op de website van de school.
3
3 3.1
Schoolbeleid tegen pesten Samenvatting schoolbeleid
De Herman Broerenschool ziet pesten als een serieus probleem en betrekt bij het voorkomen en bestrijden ervan alle vijf de betrokken partijen: Ouders/verzorgers, Leraren en onderwijsassistenten, Pestende leerling(en), Gepeste leerling en De rest van de groep. De school hanteert een preventieve aanpak, die bestaat uit het behandelen van het onderwerp aan het begin van ieder schooljaar en uit het vaststellen van (gedrags-)regels met de klas. Als pesten desondanks toch optreedt, verwachten we dat leerlingen en docenten dit signaleren en adequate actie ondernemen. Wanneer pesten, ondanks alle inspanningen, toch weer de kop opsteekt, beschikt de school over een directe aanpak (curatief). Wanneer (een medewerker van) de school weigert het probleem aan te pakken, of het gebeurt op ineffectieve of onjuiste wijze, dan kunnen de leerlingen en ouders/verzorgers de locatieleider inschakelen. Wanneer de ouders/verzorgers alsnog een klacht hebben, kunnen zij de directeur onderwijs inschakelen. Wanneer ook dit niet tot het gewenste effect leidt kunnen de ouders/verzorgers contact opnemen met de contactpersoon klachtenprocedure. Voor meer informatie zie klachtbehandeling op onze website of schoolgids.
3.2
Wat is pesten?
Plagen mag, pesten niet. Wanneer is het nog plagen en wanneer wordt het pesten? Onderstaande informatie is afkomstig van www.pestweb.nl. Wat is plagen? Bij plagen is er sprake van incidenten. Plagen gebeurt vaak spontaan, het duurt niet lang en is onregelmatig. Bij plagen zijn de kinderen gelijk aan elkaar; er is geen machtsverhouding. De rollen liggen niet vast: de ene keer plaagt de één, de andere keer plaagt de ander. Plagen gebeurt zonder kwade bijbedoelingen en is daarom vaak leuk, plezierig en grappig. Bij plagen loopt de geplaagde geen blijvende psychische en/of fysieke schade op en is in staat zich te verweren.
Wat is digitaal pesten? Wanneer je in de buurt, op de vereniging of op school gepest wordt, weet je wie de pestkop is. Je zou er dan iets van kunnen zeggen tegen de pester. Op internet of via de telefoon werkt dit anders, daar kun je ook door iemand gepest worden die je niet kent. Juist dit onbekende maakt het pesten via mail, chats, sms, telefoontjes zo vervelend. De pester durft dan veel grover te zijn. Digitaal Pesten Pesten en plagen via email-accounts, bedreigingen of het plaatsen van vervelende foto’s op websites zijn voorbeelden van digitaal pesten. Een andere vorm van digitaal pesten is het uitlokken van een vechtpartij en deze filmen met een digitale camera van een mobiele telefoon. Dit schokkende filmpje wordt dan op internet
Schoolbeleid tegen pesten
Wat is pesten? 'Iemand wordt getreiterd of is het mikpunt van pesterijen als hij of zij herhaaldelijk en langdurig blootstaat aan negatieve en soms onbewuste handelingen verricht door één of meerdere personen'. Pestgedrag is altijd ongewenst. Bij pesten is het ene kind sterker dan het andere kind. Het is steeds hetzelfde kind dat wint en hetzelfde kind dat verliest. Vaak gebeurt pesten niet één keer, maar is het gepeste kind steeds weer de klos. Het sterkere kind, de pester, heeft een grotere mond en anderen kijken tegen hem of haar op. De pestkop heeft vaak geen positieve bedoelingen, wil pijn doen, vernielen of kwetsen. Pestgedrag kan onbewust zijn, dan moet er een bewustwordingsproces plaatsvinden. Het gepeste kind voelt zich eenzaam en verdrietig en is onzeker en bang. Er moet wat aan gedaan worden!
4
gezet. Digitaal pesten kan op school maar ook, en vooral, thuis gebeuren. De scheldwoorden, beledigingen of bedreigingen kunnen ervoor zorgen dat je je zelfs in je eigen huis niet meer veilig voelt.
3.3
De vijfsporenaanpak
De vijfsporenaanpak (zie ook hoofdstuk 5) bestaat uit aandacht voor de rol van de vijf betrokken partijen: De gepeste leerling, De pester, De omstanders (rest van de groep), De leraren en onderwijsassistenten en De ouders/verzorgers. Een school-brede uitwerking van de preventieve en curatieve aanpak volgt hierna in paragraaf 3.4 t/m 3.6. In hoofdstuk 4 werken de teams de vijfsporenaanpak uit voor de eigen leerling-groep en geven zij aan welke specifieke preventieve activiteiten ze uitvoeren en ontwikkelen. Focus op hulp aan de gepeste leerling Resultaten uit onderzoek laten zien dat kinderen met weinig vrienden vaker worden gepest en dat een substantieel deel van de kinderen gedurende langere perioden continu gepest wordt. Anti-pest-activiteiten en preventiestrategieën moeten zich daarom ook op individuele leerlingen richten in aanvulling op meer algemene anti-pestmaatregelen. Vooral de leerlingen die frequent worden gepest en die weinig vrienden hebben, behoeven individuele hulp. Zij zijn niet alleen de groep met de grootste kans om continue gepest te worden, maar ook de groep met de laagste schoolbeleving. Focus op hulp aan de pester Bij pogingen om pesten te verminderen op school dient speciale aandacht gegeven te worden aan de kinderen die frequent actief pesten, aangezien dergelijk pestgedrag onderdeel kan zijn van een bredere problematische agressieve gedragsstijl. Pogingen om actieve pesters te helpen bij het stoppen van hun agressieve gedrag op jonge leeftijd kunnen mogelijkerwijs voorkomen dat deze kinderen op latere leeftijd een levensstijl van antisociaal gedrag ontwikkelen. Uit onderzoek blijkt dat frequent actief pestgedrag daarbij kan dienen als een signaal dat een kind risico loopt om een dergelijke gedragsstijl te ontwikkelen. Focus op hulp aan de omstanders Pesten is vaak niet alleen een zaak tussen pester en gepeste. De rollen van de omstanders zijn soms juist voorwaarde dat pesten ontstaat. De rollen die in kaart zijn gebracht zijn: ‘wegkijkers’, ‘aanvuurders’ en ‘toekijkers’. Vanuit ervaringen van derden is de rol van ‘stopper’ toegevoegd: zij die het pestproces helpen stoppen door mensen aan te spreken!
De preventieve aanpak
Wat doe je als school om pesten te voorkomen? De school vindt het belangrijk dat alle betrokken partijen pesten als probleem zien. Pesten vindt vaak plaats op school. Pesten is vaak op het hoogtepunt in groep 7 en 8 van de basisschool en klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs. De laatste jaren is het digitaal pesten flink toegenomen. Veel leerlingen beseffen de ernst niet, leraren/onderwijsassistenten en ouders/verzorgers zijn vaak niet op de hoogte. Het is dus van groot belang hun bewustzijn te vergroten. De school hanteert duidelijke regels voor een goede omgang. Deze zijn vastgelegd in het gedragregelboekje en de belangrijkste regels staan vermeld in ieder lokaal. In alle teams spreken de we jaarlijks de volgende activiteiten af: SO: 1. Bespreken van de schoolregels met de klassen. 2. Opstellen klassenregels, met de leerlingen. 3. Op de eerste ouderavond wordt aandacht besteed aan pesten en wordt voorlichting gegeven over:
Schoolbeleid tegen pesten
3.4
5
4. 5. 6.
a. wat de school doet en kan betekenen b. wat ouders kunnen doen. In de Stiplessen komt “pesten “regelmatig als onderwerp aan de orde. Leerlingen mobiliseren bij pesten: van wegkijken, aanvuren en toekijken naar stoppen. In de tevredenheidsonderzoeken worden vragen gesteld over dit thema.
VSO: 1. Leraren nemen met hun klas in de eerste schoolweken de gedragsregels door uit het regelboekje en koppelen dit aan ervaringen van gewenst en ongewenst gedrag. 2. Leraren van alle klassen wijden in het eerste kwartaal lessen aan pesten en/of sociale vaardigheden. 3. Een van de belangrijke punten is het mobiliseren van de omstanders: van wegkijken, aanvuren en toekijken naar stoppen. 4. Leraren stellen met hun klas in de eerste weken van het schooljaar een klassencontract op met de belangrijkste (omgangs-)regels (maximaal 10). 5. De VO-groepen leveren op de eerste ouderavond achtergrondinformatie over pesten en betrekken de ouders/verzorgers bij de afspraken en de naleving van het klassencontract. 6. De teams informeren ouders/verzorgers hoe zij kunnen handelen wanneer hun kind gepest wordt, andere kinderen pest of behoort tot de ‘zwijgende’ middengroep. 7. Leraren leveren ouders (individuele) adviezen of verwijzen naar de schoolmaatschappelijk werkster. 8. In de tevredenheidsonderzoeken worden vragen gesteld over dit thema.
3.5
Signaleren en adequate actie
Als er zichtbaar en herkenbaar gepest wordt, moeten leraren/onderwijsassistenten en/of leerlingen direct oplossend optreden. Echter, in de meeste gevallen wordt pesten niet als zodanig herkend. Bijvoorbeeld omdat het onopvallend gebeurt. Of omdat alleen die ene situatie gezien wordt en niet ernstig lijkt, terwijl die ene situatie in een reeks plaatsvindt. Docenten, medeleerlingen, ouders en ondersteunende specialisten dienen extra alert te zijn op de mogelijke tekenen dat een kind gepest wordt en voor samenhangende kenmerken zoals het hebben van weinig vrienden. Kinderen geven zelf aan welke signalen op pesten duiden: volstrekt doodzwijgen; isoleren; psychisch, fysiek of seksueel mishandelen; een kring vormen of insluiten in klas, gang of schoolplein; buiten school opwachten, slaan of schoppen; klopjachten organiseren; op weg van en naar school achterna rijden; steeds naar het huis van het slachtoffer gaan of opbellen; als slaaf behandelen; nooit de echte naam van een klasgenoot gebruiken, maar een bijnaam; voortdurend zogenaamd leuke opmerkingen maken over een klasgenoot; bezittingen afpakken of bewust verkeerd behandelen; cadeaus eisen of geld afpersen; jennen; het slachtoffer voortdurend de schuld van iets geven; telkenmale het slachtoffer uitschelden of ertegen gaan schreeuwen; opmerkingen maken over kleding; beledigen; briefjes doorgeven; kettingbrief schrijven.
3.6
Directe aanpak (curatief)
Eerste gesprek Zodra een leraar de melding ontvangt, voert hij een eerste gesprek met de leerling die gepest wordt. In dit gesprek wordt het pestgedrag in kaart gebracht en vraagt de leraar aan de leerling of hij onder begeleiding van een volwassene een gesprek wil met de pester. Het geniet de voorkeur dat dit gesprek snel plaatsvindt. Indien de gepeste leerling dit beslist niet wil, voert de leraar een gesprek met de pester en treedt op als bemiddelaar. De leraar spreekt daarna alsnog een gesprek met beide partijen af.
Schoolbeleid tegen pesten
Als er gepest wordt, geeft de (gepeste) leerling eerst rechtstreeks terug aan de pester dat hij het niet leuk vindt en dat de pester er direct mee moet stoppen. Aanwezige medeleerlingen ondersteunen de gepeste leerling hierbij. Als de pester er niet mee stopt, kan de (gepeste) leerling of iemand uit de groep dit melden bij de leerkracht. Dan volgen er drie gesprekken
6
Tweede gesprek In dit tweede gesprek zoekt de leraar, met de pester en de gepeste leerling, uit wat er precies gebeurd is. De pester en de gepeste krijgen beiden de kans hun verhaal te doen. Als blijkt dat de klacht terecht is, maakt de leraar met de beide partijen de volgende afspraken: Het gedrag moet direct stoppen; De leerlingen maken onderling afspraken over het omgaan met elkaar; Eventuele mede-pesters worden door de pester aangesproken om te stoppen. In het gesprek informeert de leraar de pester over de consequenties van doorgaan met pesten (in volgorde van opklimmende zwaarte) 1. Een brief naar ouders/verzorgers en de locatieleider, 2. Een gesprek met ouders en locatieleider en ontzegging uit de les, 3. Een gesprek met ouders en locatieleider waarin advies gegeven wordt uit te zien naar een andere school. De leraar brengt de ouders/verzorgers van de pester (telefonisch) op de hoogte van het gesprek, de afspraken en de consequenties bij herhaling. De leraar brengt ook de ouders/verzorgers van de gepeste leerling telefonisch op de hoogte van de afspraken. De leraar brengt de locatieleider op de hoogte en maakt een notitie in het leerlingdossier (LVS, journaal) en brengt zo nodig de overige leraren van de leerlingen op de hoogte van de afspraken. Derde gesprek Na twee tot drie weken voert de leraar een derde gesprek met pester en gepeste om te zien of iedereen zich aan de gemaakte afspraken gehouden heeft en of het pesten gestopt is. Eventuele vervolggesprekken Als het nodig is, volgen er nog individuele gesprekken door leraar, locatieleider, stagecoördinator of intern begeleider voor specifieke adviezen en/of een externe doorverwijzing (via CvB) voor bijvoorbeeld een sociale vaardigheidstraining. Denk bij de gepeste leerling aan een weerbaarheidstraining of een sociale vaardigheidstraining die de leerling helpt beter om te gaan met pestincidenten en die de vaardigheden versterkt sociale contacten te leggen en vrienden te maken. Denk bij de pester bijvoorbeeld aan een sociale vaardigheidstraining of een cursus omgaan met agressie. Tips en ondersteuning voor de leraar De leraar kan bij de intern begeleider en locatieleider terecht voor tips en adviezen over bijvoorbeeld de techniek van het voeren van adviserende, confronterende, straffende of probleemoplossende gespreken. Eventueel kan de leraar de contactpersoon inschakelen voor het gezamenlijk voeren van een van de gesprekken.
3.7
Als ouders/verzorgers ontevreden zijn
Ouders/verzorgers hebben een klacht Wanneer de ouders alsnog een klacht hebben na het inschakelen van de locatieleider, kunnen zij de directeur onderwijs inschakelen. Indien dit niet tot het gewenste resultaat leidt kunnen zij de contactpersoon inschakelen. Ook is het mogelijk dat zij de externe vertrouwenspersoon inschakelen. Deze adviseert de ouders/verzorgers en het bevoegd gezag van de school over de te nemen maatregelen. Als de gepeste leerling of een vertegenwoordiger klachten heeft over een van de medewerkers, kan deze voor het inwinnen van advies of het indienen van een klacht terecht bij de contactpersonen van de school. Zie hiervoor de schoolgids of de website van onze school.
Schoolbeleid tegen pesten
Wanneer ouders/verzorgers ontevreden zijn omdat (een medewerker van) de school weigert het probleem aan te pakken of de aanpak ineffectief of onjuist is, dan kunnen de ouders de locatieleider inschakelen.
7
3.8
De Herman Broerenschool als lerende organisatie
De locatieleider en de intern begeleider draagt zorg voor het beschikbaar stellen van toegankelijke en goede informatie over de inhoud en aanpak van het probleem pesten, voor leerlingen, leraren en ouders/verzorgers. De Herman Broerenschool zorgt tijdens (netwerk)contacten voor het uitwisselen van kennis en ervaring met de REC-scholen en waar mogelijk met de scholen uit de buurt. De school zorgt voor het beschikbaar stellen van geld voor professionalisering van leraren, lesmateriaal, theatervoorstellingen voor leerlingen en andere bewustmakende activiteiten, lezingen voor ouders/verzorgers en andere activiteiten en voor aanschaf van relevante boeken en andere informatie. De school staat voor de volgende vragen en ontwikkelpunten: Maak het protocol levend: ontwikkelen adequate aanpak per afdeling. Hoe gaan docenten om met vele verschillende klassenregels? Afstemming van de mentormethodes tussen de afdelingen. Lessen Stip gebruiken voor bevorderen groepssfeer en zelfbeeld. Mediation (conflictbemiddeling) door leerlingen Gespreksvaardigheden van leraren en onderwijsassistenten bevorderen (coachend, straffend, probleemoplossend gesprek voeren) en zo nodig vergroten van het invoelend vermogen van leraren en onderwijsassistenten. Nader uitwerken aanpak cyberpesten.
3.9
Omgangsregels Herman Broerenschool
We gaan respectvol met elkaar om. We stimuleren elkaar en werken samen. We zijn betrouwbaar, we houden ons aan de afspraken. We spreken Nederlands. We zijn een rookvrije school. Wij zijn een school zonder alcohol, drugs en wapens.
3.10 Regels Internetgebruik
Schoolbeleid tegen pesten
De Herman Broerenschool kent een internet-website protocol. Dit protocol is te vinden op de website maar ook op de server (map protocollen) voor intern gebruik. In dit protocol zijn internetregels opgenomen voor de leerlingen.
8
4 4.1
Praktijk Aanbevelingen voor de teams bij het werken met de leerlingen
Vraag tijdens gesprekken expliciet naar welbevinden op school, naar (aantal) vrienden/vriendinnen en of er in de klas gepest wordt. 2. Koppel bij het bespreken van de klassenregels (SO), het regelboekje (VSO), gedragscode en klassencontract, de regels aan concrete voorbeelden van (on)gewenst gedrag uit de eigen praktijk van de leerlingen. 3. Houdt de regels levend. Blijf kritisch kijken naar de regels die binnen de school gelden, zet ze elk jaar ministens één maal op de agenda, formuleer de regels positief en betrek de leerlingenraad hierbij. In de locatie Delft heeft de leerlingenraad een belangrijke rol bij het uitzoeken van de regel uit het regelboekje welke in school wordt opgehangen en daardoor specifieke aandacht krijgt. 4. Klikken mag natuurlijk niet, maar… als je wordt gepest of als je ruzie met een ander hebt en je komt er zelf niet uit, dan mag je hulp aan de leraar/onderwijsassistent vragen en dat wordt niet gezien als klikken. 5. Ook ‘buitenstaanders’ hebben bij een pestprobleem de verantwoordelijkheid om het pestgedrag te stoppen (‘de stoppers’) of anders aan te kaarten bij de leraar/onderwijsassistent. 6. Iedereen is verantwoordelijk voor een goede sfeer in de groep en op school. 7. Als je met de klas spreekt over pesten, is het raadzaam om geen pestsituatie in de klas als uitgangspunt te nemen, maar het onderwerp daar bovenuit te tillen (bijv. door relevant krantenknipsel, tv-uitzending, brief van een leerling van een andere school, lesbrief of voorleesboek). Anders loop je het risico dat de klas het probleem ontkent, bagatelliseert, als een grapje afdoet, het slachtoffer de schuld geeft of zelfs na schooltijd straft voor (vermeend) ‘klikken’. 8. Bij lessen over pesten is het voorbeeld van de leraar/onderwijsassistent van zeer groot belang. 9. Er zal minder gepest worden in een omgeving waar duidelijkheid heerst over de omgang met elkaar, waar aanvaarding van verschillen worden aangemoedigd, waar ruzies niet met geweld worden opgelost maar worden uitgesproken, waar leerlingen gerespecteerd worden in hun eigenheid, waar agressief gedrag van leerlingen en leraren/onderwijsassistenten niet wordt geaccepteerd en waar leraren/onderwijsassistenten effectief en adequaat optreden tegen dergelijk gedrag. 10. Praten alleen helpt meestal niet bij het veranderen van gedrag. Laat leerlingen aan den lijve ervaren wat het is om bijvoorbeeld buitengesloten te worden.
Praktijk
1.
9
5
Werkmodel De Vijfsporenaanpak
De Vijfsporenaanpak is een manier om in scholen en andere instellingen waar kinderen samenkomen het pesten aan te pakken. Deze aanpak richt zich op alle betrokkenen: het gepeste kind, de pesters, de ouders/verzorgers, de klas- of groepsgenoten en de school. De Vijfsporenaanpak is bedacht en uitgewerkt door Bob van der Meer, die al sinds de jaren tachtig aandacht vraagt voor pesten. Spoor 1: Het gepeste kind steunen Dat wil zeggen: luisteren naar wat er gebeurd is het probleem van het kind serieus nemen met het kind overleggen over mogelijke oplossingen samen met het kind werken aan die oplossingen eventueel deskundige hulp van buiten inschakelen (bijvoorbeeld een weerbaarheidstraining of sociale vaardigheidstraining) zorgen voor vervolggesprekken. Spoor 2: De pester steunen Dat wil zeggen: met het kind bespreken wat pesten voor een ander betekent het kind helpen zijn relaties met andere kinderen te verbeteren zorgen dat het kind zich veilig voelt en uitleggen wat jij als pedagogisch medewerker (of leerkracht) daaraan gaat doen grenzen stellen en die consequent handhaven het kind helpen zich aan regels en afspraken te houden zorgen voor vervolggesprekken. Spoor 3: De ouders van het gepeste kind en de ouders van de pester steunen Dat wil zeggen: ouders die zich zorgen maken serieus nemen ouders informeren over pestsituaties, over pesten en over manieren om pesten aan te pakken en te voorkomen met ouders overleggen over manieren om pestsituaties aan te pakken zo nodig ouders doorverwijzen naar deskundige hulp.
Dat wil zeggen: met de kinderen in de groep praten over het pesten en hun eigen rol daarin met de andere kinderen overleggen over mogelijke manieren van aanpak en oplossing en hun rol daarin samen met de kinderen werken aan oplossingen waaraan ze zelf actief bijdragen. Spoor 5: Als instelling de verantwoordelijkheid nemen Dat wil zeggen: de instelling neemt nadrukkelijk stelling tegen pesten en ontwikkelt een duidelijk beleid de instelling zorgt dat alle medewerkers voldoende bekend zijn met pesten in het algemeen en in staat zijn het pesten in de eigen groep te herkennen en aan te pakken.
Werkmodel De Vijfsporenaanpak
Spoor 4: De andere kinderen betrekken bij de oplossing van het pesten
10
