PERENCANAAN UNIT PENGEMASAN PADA PABRIK WAFER STICK DENGAN KAPASITAS PRODUKSI 7,1 TON PER HARI
TUGAS PERENCANAAN UNIT PENGOLAHAN PANGAN
OLEH: AGNES WIDYANTI SOESENO 6103006050
PROGRAM STUDI TEKNOLOGI PANGAN FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN UNIVERSITAS KATOLIK WIDYA MANDALA SURABAYA SURABAYA 2010
PERENCANAAN UNIT PENGEMASAN PADA PABRIK WAFER STICK DENGAN KAPASITAS PRODUKSI 7,1 TON PER HARI
TUGAS PUPP Diajukan Kepada Fakultas Teknologi Pertanian, Universitas Katolik Widya Mandala Surabaya untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Memperoleh Gelar Sarjana Teknologi Pertanian Program Studi Teknologi Pangan
OLEH: AGNES WIDYANTI SOESENO 6103006050
PROGRAM STUDI TEKNOLOGI PANGAN FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN UNIVERSITAS KATOLIK WIDYA MANDALA SURABAYA SURABAYA 2010
Agnes Widyanti Soeseno, NRP 6103006050. Perencanaan Unit Pengemasan pada Pabrik Wafer Stick dengan Kapasitas Produksi 7,1 Ton per Hari. Di bawah bimbingan: 1. Ch. Yayuk Trisnawati, STP., MP. 2. Ignasius Radix Astadi P. J., STP., MP. ABSTRAK Pengemasan merupakan proses akhir dari rangkaian proses produksi. Proses pengemasan yang tepat dapat menjamin kualitas produk. Hal ini mendorong perlunya dirancang suatu unit pengemasan untuk pabrik wafer stick dengan kapasitas produksi 7,1 ton/ hari. Unit Pengemasan pada pabrik wafer stick dikepalai oleh satu Kepala Unit Pengemasan dan tiga orang mandor dengan jumlah karyawan 66 orang. Proses pengemasan berlangsung 24 jam dan dibagi dalam tiga shift sehingga jam kerja setiap karyawan unit pengemasan adalah 8 jam. Mesin pengemasan yang digunakan adalah sembilan unit, mesin cetak sebanyak dua unit, kontainer 16 unit, dan pallet 65 unit.Unit pengemasan terletak di sebelah unit produksi wafer stick yang lokasinya di Jalan Lakarsantri, Driyorejo. Kebutuhan bahan kemasan primer sebanyak 475.154 biji, kemasan sekunder sebanyak 19.798 biji, dan kemasan tersier sebanyak 3.300 biji. Kebutuhan listrik selama satu tahun sebesar 18.719,04 kW dan kebutuhan solar selama satu tahun sebesar 11.712 L/tahun. Kebutuhan air selama satu tahun sebesar 105.684 m3/tahun. Biaya pengemasan selama satu tahun sebesar Rp 30.545.244.930,00. Persentase biaya pengemasan terhadap Total Production Cost adalah 0,62%. Biaya pengemasan per kemasan produk sebesar Rp 223,00. Dari perhitungan yang ada unit pengemasan memenuhi kelayakan secara ekonomis.
Kata kunci: Pengemasan, wafer stick
i
Agnes Widyanti Soeseno, NRP 6103006050. Planning Packaging Unit of Wafer Stick Factory with Production Capacity of 7,1 Tons per Day. Advisory Committee: 1. Ch. Yayuk Trisnawati, STP., MP. 2. Ignasius Radix Astadi P. J., STP., MP. ABSTRACT Packaging is the final process of a series of production processes. Appropriate packaging process can ensure product quality. This prompted the need to design a packaging unit for wafer stick factory with a production capacity of 7,1 tons/ day. Wafer stick packaging unit in the factory was headed by one Head of Packaging unit and three foreman with a total staff of 66 people. Packing process lasted 24 hour and is divided into three shifts so that each employee working hours are eight hours. Packaging machinery used are nine units, two unit of printing machines, a 16 unit containers, and 65 unit pallets. The packaging unit located near the production unit which are located at Lakarsantri, Driyorejo. The packaging unit required 475.154 pcs of primary packaging materials, 19.798 pcs of secondary packaging, and 3.300 pcs of tertiary packaging. Electricity needs for one year are 18719.04 kW and diesel fuel needs for one year are 11.712 L/ year. Water needs for one year 105.684 m3. The cost of packaging for one year are Rp 30.545.244.930,00. The percentage of packaging cost to TPC is 0,62%. The cost of packaging for one pack of product are Rp. 223,00. From the calculations the packing units are meet the economic feasibility.
Key word: Packaging, wafer stick
ii
KATA PENGANTAR
Puji syukur kepada Tuhan Yesus Kristus karena berkat bimbingan dan kemurahan-Nya maka penulis dapat menyelesaikan Tugas Perencanaan Unit Pengolahan Pangan dengan judul “Perencanaan Unit Pengemasan pada Pabrik Wafer Stick dengan Kapasitas Produksi 7,1 Ton per Hari” syarat untuk menyelesaikan pendidikan Program Sarjana Strata-1, Program Studi Teknologi Pangan, Fakultas Teknologi Pertanian, Universitas Katolik Widya Mandala Surabaya. Pada kesempatan ini, penulis ingin menyampaikan rasa hormat dan terima kasih kepada: 1.
Ch. Yayuk Trisnawati, STP., MP. dan Ignasius Radix Astadi P. J., STP., MP. selaku dosen pembimbing yang telah membimbing penulisan hingga terselesaikannya Tugas Perencanaan Unit Pengolahan Pangan.
2.
Orang tua dan semua pihak yang telah memberi semangat dan membantu penulisan sehingga makalah ini dapat terselesaikan. Penulis telah berusaha menyelesaikan Tugas Perencanaan Unit
Pengolahan Pangan ini dengan sebaik mungkin namun menyadari masih ada kekurangan, oleh karena itu kritik dan saran dari pembaca sangat diharapkan. Akhir kata, penulis berharap Tuhan Yang Maha Esa berkenan membalas segala kebaikan saudara-saudara semua dan semoga makalah ini dapat bermanfaat bagi pembaca.
Surabaya, 18 Juni 2010
Penulis iii
DAFTAR ISI
Halaman ABSTRAK ............................................................................................. i ABSTRACT ............................................................................................. ii KATA PENGANTAR ............................................................................ iii DAFTAR ISI .......................................................................................... iv DAFTAR TABEL .................................................................................. vii DAFTAR GAMBAR .............................................................................. viii DAFTAR LAMPIRAN .......................................................................... ix BAB I. PENDAHULUAN...................................................................... 1 1.1. Latar Belakang ........................................................................ 1 1.2. Tujuan ..................................................................................... 2 BAB II. BAHAN BAKU DAN PROSES PENGOLAHAN WAFER STICK ........................................................................................ 2.1. Bahan Baku dan Bahan Pembantu .......................................... 2.1.1. Bahan Baku dan Bahan Pembantu Adonan Opak ................ 2.1.1.1. Tepung Terigu .................................................................. 2.1.1.2. Tapioka ............................................................................. 2.1.1.3. Air ..................................................................................... 2.1.1.4. Minyak .............................................................................. 2.1.1.5. Gula Pasir ......................................................................... 2.1.1.6. Coklat Bubuk .................................................................... 2.1.1.7. Vanili Bubuk..................................................................... 2.1.1.8. Pewarna ............................................................................ 2.1.1.9. Lesitin ............................................................................... 2.1.2. Bahan Baku dan Bahan Pembantu Krim ............................. 2.1.2.1. Gula Pasir ......................................................................... 2.1.2.2. Margarin ........................................................................... 2.1.2.3. Coklat Bubuk .................................................................... 2.1.2.4. Susu Bubuk ....................................................................... 2.1.2.5. Pewarna ............................................................................ 2.1.2.6. Essence ............................................................................. 2.2. Proses Pengolahan .................................................................. 2.2.1. Penerimaan Bahan Baku ...................................................... iv
3 3 3 3 4 5 6 7 7 7 7 8 8 8 8 9 9 9 9 10 12
Halaman 2.2.2. Proses Pembuatan Adonan .................................................. 2.2.2.1. Penyiapan Bahan Baku dan Bahan Pembantu Adonan Opak .................................................................................. 2.2.2.2. Pencampuran Bahan ......................................................... 2.2.2.3. Penyaringan Adonan ......................................................... 2.2.2.4. Magneting ......................................................................... 2.2.2.5. Penuangan Adonan ke dalam Trolly ................................. 2.2.2.6. Pemanggangan Adonan .................................................... 2.2.3. Proses Pembuatan Krim ....................................................... 2.2.3.1. Penyiapan Bahan Baku dan Bahan Pembantu Krim ......... 2.2.3.2. Pencampuran Bahan Krim ................................................ 2.2.3.3. Penampungan Storage ...................................................... 2.2.3.4. Penuangan Krim pada Ember ........................................... 2.2.3.5. Filling krim ....................................................................... 2.2.4. Cutting ................................................................................. 2.2.5. Pendinginan ......................................................................... 2.2.6. Distribusi Wafer Stick ke Mesin Packaging ........................ 2.2.7. Pengemasan ......................................................................... 2.2.8. X-ray Detecting.................................................................... 2.2.9. Transfer ke Gudang ............................................................. 2.2.10. Penyimpanan .....................................................................
12 12 13 13 13 13 14 14 14 15 15 15 16 16 16 16 16 16 17 17
BAB III. NERACA MASSA PENGEMASAN ...................................... 18 BAB IV. PROSES PENGEMASAN DAN PENYIMPANAN .............. 4.1. Proses Pengemasan ................................................................. 4.1.1. Definisi Kemasan ................................................................ 4.1.2. Proses Pengemasan Wafer Stick .......................................... 4.1.2.1. Kemasan Primer ............................................................... 4.1.2.2. Kemasan Sekunder ........................................................... 4.1.2.3. Kemasan Tersier ............................................................... 4.1.3. Metode Pengemasan ............................................................ 4.2. Proses Penyimpanan ...............................................................
19 19 19 21 22 23 23 24 25
BAB V. UNIT PENGEMASAN ............................................................ 5.1. Sumber Daya Manusia ............................................................ 5.1.1. Kepala Bagian Unit Pengemasan ......................................... 5.1.2. Mandor ................................................................................ 5.1.3. Karyawan ............................................................................. 5.2. Lokasi dan Tata Letak ............................................................
27 27 28 28 29 30
v
Halaman 5.3. Pembagian Kerja dan Sistem Upah ........................................ 31 5.4. Mesin pengemasan ................................................................. 32 5.5. Utilitas .................................................................................... 34 5.5.1. Listrik .................................................................................. 34 5.5.2. Solar..................................................................................... 37 5.5.3. Air ........................................................................................ 38 5.6. Kegiatan Pengemasan ............................................................. 40 5.6.1. Penerimaan Bahan Pengemas .............................................. 40 5.6.2. Penerimaan Wafer Stick ....................................................... 40 5.6.3. Pengemas Primer ................................................................. 41 5.6.4. Pengemas Sekunder ............................................................. 42 5.6.5. Pengemas Tersier ................................................................. 42 5.7. Biaya Kemasan ....................................................................... 42 BAB VI. ANALISA EKONOMI ........................................................... 6.1. Biaya Tanah dan Bangunan .................................................... 6.2. Biaya Peralatan Pengemasan .................................................. 6.3. Biaya Karyawan ..................................................................... 6.4. Biaya Pengemasan .................................................................. 6.5. Biaya Air ................................................................................ 6.6. Biaya Listrik ........................................................................... 6.7. Biaya Bahan Bakar ................................................................. 6.8. Perhitungan Biaya Pengemasan ..............................................
43 43 44 45 46 47 47 48 48
BAB VII. PEMBAHASAN ................................................................... 7.1. Aspek Teknis .......................................................................... 7.1.1. Sumber Daya Manusia ......................................................... 7.1.2. Tanah dan Bangunan ........................................................... 7.1.3. Mesin dan Alat Pengemasan ................................................ 7.1.3. Kegiatan Pengemasan .......................................................... 7.2. Aspek Ekonomi ......................................................................
51 51 51 52 53 53 54
BAB VIII. KESIMPULAN .................................................................... 56 DAFTAR PUSTAKA ............................................................................. 58 LAMPIRAN ........................................................................................... 60
vi
DAFTAR TABEL
Halaman Tabel 2.1. Standar Mutu Tepung Terigu ................................................. 4 Tabel 2.2. Standar Mutu Tepung Tapioka .............................................. 5 Tabel 2.3 Persyaratan Air untuk Industri Bahan Pangan ........................ 6 Tabel 2.4. Standar Mutu Minyak Nabati ................................................ 6 Tabel 2.5. Standar Mutu Susu Bubuk ..................................................... 9 Tabel 2.6. Formulasi Opak Wafer Stick ................................................. 10 Tabel 2.7. Formulasi Krim Wafer........................................................... 11 Tabel 5.1. Jumlah Karyawan pada Unit Pengemasan ............................. 28 Tabel 5.2. Kebutuhan Listrik untuk Penerangan .................................... 35 Tabel 5.3. Kebutuhan Listrik untuk Operasi Peralatan ........................... 37 Tabel 5.4. Sanitasi Alat dan Mesin ......................................................... 39 Tabel 5.5. Sanitasi Karyawan ................................................................. 39 Tabel 5.6. Sanitasi Ruang ....................................................................... 39 Tabel 5.7. Kebutuhan Air Toilet ............................................................. 40 Tabel 6.1. Perhitungan Biaya Peralatan Pengemasan ............................. 44 Tabel 6.2. Perhitungan Biaya Perlengkapan Karyawan Pengemasan Setiap Tahun .......................................................................... 45 Tabel 6.3. Perincian Biaya Karyawan Unit Pengemasan........................ 46 Tabel 6.4. Total Biaya Unit Pengemasan/Tahun .................................... 49
vii
DAFTAR GAMBAR
Halaman Gambar 2.1. Diagram Alir Proses Pembuatan Wafer Stick .................... 11
viii
DAFTAR LAMPIRAN
Halaman LAMPIRAN A ....................................................................................... 60 LAMPIRAN B ........................................................................................ 62 LAMPIRAN C........................................................................................ 63 LAMPIRAN D ....................................................................................... 65 LAMPIRAN E ........................................................................................ 66
ix
