Perec Het vertalen van een ontbreken

bw.filter16.2:bw.filter13.2inloop 15-6-09 8:54 Pagina 36

Kiki Coumans

Perec – Het vertalen van een ontbreken

In 1969 schreef Georges Perec La disparition, een

Youth. Aansluitend op La disparition schreef Perec

roman van ruim 80.000 woorden waarin de let-

nog de roman Les revenentes, waarin hij alle e’s die

ter e niet één keer voorkomt. Twee jaar eerder

hij ‘nog over had’ gebruikte. In dit boek, een

had hij zich aangesloten bij OuLiPo (Ouvroir de

legende over vreemde feesten in het Bisdom Exe-

Littérature Potentielle, wat zoiets betekent als:

ter, is de e de enig voorkomende klinker.

werkplaats voor mogelijke literatuur), de schrij-

De contrainte is een literaire vorm die niet door

versgroep die in 1960 was opgericht door Ray-

iedereen wordt gewaardeerd; men kan het zien

mond Queneau en waarin schrijvers zich toeleg-

als een vrijblijvende vorm van verbale virtuositeit

gen – OuLiPo bestaat nog steeds – op het

in teksten die niets over het ‘echte leven’ zeggen.

beoefenen van vormexperimenten. Een van deze

In het specifieke geval van La Disparition beteken-

vormexperimenten is de contrainte, wat tegelij-

de de contrainte voor Perec zelf een grote bevrij-

kertijd ‘beperking’ en ‘dwang’ betekent. Oulipia-

ding van een prangende obsessie. Door het ach-

nen zien de beperking als een bevrijding. Ze ver-

terwege laten van de meest frequente letter, als

zetten zich tegen het romantische idee van

het ware de ‘zuurstof’ van iedere zin, geeft hij uit-

literatuur, dat uitgaat van begrippen als genie en

drukking aan een fysieke en emotionele leegte, te

oorspronkelijkheid. Zij beschouwen literatuur

weten het verlies van zijn ouders in de Tweede

als ambachtelijk werk. Een voorbeeld van een

Wereldoorlog, toen hij nog een kind was.

oulipiaans literair werk is Cent mille milliards de

De titel van het boek is een directe verwijzing

poèmes van Queneau, zestien versregels, die op

naar de ‘acte de disparition’ (bewijs van vermis-

zoveel verschillende manieren gecombineerd

sing) van zijn moeder, die hij altijd heeft bewaard.

kunnen worden dat er 100.000.000.000.000 ver-

Nadat zijn vader in 1940 achter de Duitse linies

schillende sonnetten ontstaan.

was omgekomen, bracht zijn moeder hem als klein jongetje onder bij familie. Twee jaar later

La disparition was Perecs eerste oulipiaanse roman

werd ze zelf opgepakt bij een razzia en op trans-

en is geschreven in de vorm van een e-lipogram,

port gesteld naar Auschwitz. Zowel op verhaalni-

wat betekent dat de letter e opzettelijk vermeden

veau, als in de vorm (het boek is geschreven in een

is. Eerder in hetzelfde jaar schreef hij het langste

‘gehandicapt’ Frans) gaat La disparition over een

Franse palindroom, van rond de 5000 letters.

gemis dat niet meteen geduid kan worden.

Perec vergelijkt zijn oeuvre met een puzzel; hij

Het boek draait om Anton Voyl, die een e-afasie

formuleert regels waaraan een werk moet vol-

heeft en op jacht gaat naar iets cruciaals dat ver-

doen. La disparition was overigens niet de eerste e-

dwenen is. De personages dragen allen een e-vor-

lipogrammatische roman; dertig jaar eerder, in

mig merkteken op hun arm en blijken familie

1939, schreef de Amerikaanse schrijver Ernest

van elkaar te zijn. Zodra een personage heeft

Vincent Wright de roman Gadsby: Champion of

begrepen wat er aan de hand is en wil uitroepen

36


dat de e ontbreekt, sterft hij onmiddellijk. Na het ontbrekende hoofdstuk 5 (een verwijzing naar de vijfde letter van het alfabet) is Anton opeens verdwenen. Het thema van de Jodenvervolging komt in La disparition terug in het gegeven dat er een grote familie door een samenloop van omstandigheden verbannen en vervolgd wordt. Hoewel Perec achteraf vond dat de contrainte in La disparition te nadrukkelijk en te zichtbaar was (hoewel er kort na verschijning minstens één Franse criticus was die het ontbreken van de e niet opmerkte), ervoer hij het schrijven van het boek toch als bevrijdend. Vertalen Hoe kan men een boek als La disparition vertalen? Is het überhaupt te

George Perec

vertalen? En zo ja, is een vertaling van La disparition een meesterproef of het toppunt

en inzet zijn bewonderenswaardig; in al die veer-

van verraad? La disparition was tot voor kort in zes

tig jaar heeft geen enkele gerenommeerde Neder-

talen vertaald: Engels, Duits, Turks, Spaans (hier-

landse vertaler zich aan een integrale vertaling

in ontbreekt de a, in het Spaans de meest voorko-

gewaagd. Ard Posthuma en Piet Meeuse hebben

mende klinker), Zweeds en Russisch. Beroemd is

slechts fragmenten vertaald, en ook Perecvertalers

de Engelse vertaling A Void door Gilbert Adair, die

Edu Borger en Rokus Hofstede hebben zich klaar-

in 1994, vijfentwintig jaar na het origineel, ver-

blijkelijk nooit geroepen gevoeld.

scheen. Deze onwaarschijnlijk soepele, lezens-

Een boek als La disparition biedt een bijzondere

waardige vertaling werd bekroond met de Scott

gelegenheid om vertaalstrategieën te vergelij-

Moncrief Translation Prize.

ken; in dit geval leg ik de Engelse en de Neder-

Dit jaar, precies veertig jaar na verschijning van

landse vertaling naast elkaar om te zien waarin

La disparition, verscheen bij de Arbeiderspers de

ze verschillen, en tot wat voor verschillende tek-

eerste Nederlandse vertaling onder de titel

sten ze leiden.

’t Manco, van de hand van Guido van de Wiel, die met deze vertaling debuteert. Guido van de Wiel

De schrijver als vertaler

is van huis uit een communicatieadviseur en

In zekere zin kan men La disparition zelf ook als

noemt zichzelf een ‘denker in mogelijkheden’. Hij

een vertaling opvatten, aangezien een tekst

heeft acht jaar aan de vertaling gewerkt. Zijn lef

bepaald niet vanzelf ‘e-loos’ wordt. Er zijn nogal


37


vertalers. Hij heeft de lidwoorden ‘le’, ‘les’ en ‘une’ moeten vermijden, evenals het persoonlijk voornaamwoord ‘elle’. Over de verleden tijd in de derde persoon enkelvoud kon hij daarentegen ruimschoots beschikken; zowel de imparfait (‘il avait’) als de meer literaire passé simple (‘il appela’, ‘il courut’) zijn niet veeleisend qua aantal e’s. Soms balanceert Perec op de rand van de grammaticaliteit; zo gebruikt hij de werkwoordsvorm ‘s’hasarda’, terwijl dat ‘se hasarda’ moet zijn (het woord bevat een ‘h aspiré’, zo zegt men ook ‘le Hollandais’, tegenover ‘l’habitude’). Het is dus geen boek dat men ‘onbevangen’ kan schrijven, en in die zin is het vergelijkbaar met het werk van een vertaler – met name de vertaler van vormvaste poëzie, die voortdurend met beperkingen en voorwaarden moet omgaan, zoals: een versregel moet rijmen op het vorige vers, een woord mag niet meer dan zoveel lettergrepen bevatten, enzovoorts. Net als zijn vertalers heeft Perec voortdurend synoniemen moeten zoeken (hij gebruikt bijvoorbeeld ‘aplatir’ in plaats van wat ingrepen voor nodig; de schrijver en zijn

‘écraser’, ‘ouvrir’ voor ‘opérer’, en een operatie-

vertalers hebben goeddeels voor hetzelfde soort

tafel wordt een ‘billard blanc’ genoemd). Merk-

problemen gestaan. Het duidelijkst is dat bij de

namen en eigennamen komen veel voor, ze geven

gedichten uit de Franse canon die Perec in zijn

immers veel vrijheid, en via eigennamen knip-

boek herschreef zonder e’s (o.a. van Victor Hugo,

oogt Perec veelvuldig naar personages uit de

Mallarmé en Arthur Rimbaud). Zowel de En-

wereldliteratuur: zo treft men een Rastignac aan,

gelse als de Nederlandse vertaler kozen ervoor

een Swann en een Arnaud Karamazov. Verder

gedichten uit hun eigen taalgebied te gebruiken.

gebruikt Perec relatief vaak minder gangbare

Zo treffen we in A Void de Hamletmonoloog

woorden (‘gnaptor’, ‘cabochon d’adamantin’) en

‘Living, or not living’ van Shakspar aan, en in

integreert hij woorden uit andere registers, met

’t Manco ‘Droom van Holland’ van H. Marsman

name dat van het argot (‘toubib’ in plaats van ‘doc-

en ‘’t uur U’ van Martinus Nijhoff (‘’n part’).

teur’, ‘nana’ in plaats van ‘copine’), maar ook

Hoewel Perec het verhaal zelf niet vooraf heeft bedacht en later heeft omgezet in een Frans zonder e’s, maar heeft laten voortvloeien uit het ont-

allerlei jargon. Hier en daar vindt men ook buitenlandse termen: ‘Anschauung’ en ‘thank you’. Op zinsniveau bevat het boek veel opsommin-

breken van een klinker, heeft hij op talloze

gen en parallellieën, waarin immers verbindings-

manieren ‘oplossingen’ moeten zoeken om iets

woorden als ‘et’ vermeden kunnen worden. Bin-

uit te drukken in deze e-loze taal, net zoals zijn

nen deze opsommingen neigt de schrijver nogal

38


eens tot overdaad (‘Il tint, il toucha, il barra, il

fût suivi d’un boston, puis un tango, puis un fox-

sonna, il rafla, il flatta, il coupa, il rompit, il

trot, puis un cotillon mis au goût du jour’.

lança’); soms lijkt hij niet meer te kunnen stoppen. Dat is overigens een opvallende paradox die

Verschillen

dit boek met zich meebrengt, waar ook de verta-

In de recensies van ’t Manco die tot nu toe in dag-

lers zich aan ‘bezondigen’: de beperking leidt

bladen verschenen is de kwaliteit van de verta-

vaak juist tot uitbreiding; in plaats van zuinig te

ling nauwelijks aan bod gekomen. Recensenten

zijn met hun woorden gebruiken ze regelmatig

die zelf geen vertaler zijn hebben zich er wellicht

méér woorden dan strikt noodzakelijk zou zijn.

niet aan durven wagen, of uit ontzag voor het pro-

De Engelse vertaler voegt zelfs hele zinnen toe

ject niet kritisch gekeken. Maar ook Volkskrant-

aan het boek. Als men op dreef is in de e-loosheid

recensent Martin de Haan, zelf vertaler Frans,

is het klaarblijkelijk moeilijk om te stoppen of te

uit slechts aarzelende bedenkingen zonder deze

schrappen.

te beargumenteren.

Toeval

bert Adair – eveneens een onervaren vertaler –

Een andere paradox is dat het sterk kunstmatige

biedt houvast. Globaal zou je kunnen zeggen dat

karakter van het boek er vaak toe leidt dat de

het verschil tussen de Engelse en de Nederlandse

inhoud van zinnen in grote mate door het toe-

vertaling bestaat in een grote soepelheid, vrijheid

val wordt bepaald. De opsomming van de dier-

en speelsheid bij Gilbert Adair, terwijl de tekst van

soorten ‘lynx, puma, jaguar, bison’ is puur door

Guido van de Wiel onnatuurlijker en geforceerder

e-loosheid ingegeven. De uitslag van een tennis-

klinkt. Van de Wiel heeft zich duidelijk wel heel

wedstrijd (op Roland Garros – Wimbledon was

grondig gedocumenteerd en hij heeft alle aspec-

uiteraard taboe) op pagina 18 is ook een voor-

ten van het boek tot op de bodem uitgezocht. Wie

beeld daarvan: de uitslag (‘six-trois, un-six, trois-

de aantekeningen bij de verschillende hoofdstuk-

six, dix-huit, huit-six’) is enkel en alleen bepaald

ken leest (op een aan de vertaling gewijde website:

door de mogelijkheden van de taal.

www.t-manco.nl), krijgt de indruk dat werkelijk

Vergelijking met de Engelse vertaling van Gil-

In dit geval heeft de Engelse vertaler de uitslag

niets deze vertaler is ontgaan.

wijselijk in cijfers weergegeven (hoewel hij nog

Die grondigheid heeft er onder andere toe ge-

altijd drie van de zeven cijfers had kunnen ge-

leid dat hij een paar vormexperimenten binnen

bruiken, tegenover vier voor Perec zelf). De Ne-

de tekst heeft herkend en als zodanig vertaald:

derlandse vertaler, die tot een wel erg monotone

respectievelijk een pangram – een zin waarin alle

uitslag gedwongen was aangezien hij alleen de

letters van het alfabet voorkomen – en een palin-

getallen nul en vijf ter beschikking had, heeft

droom, een zin die men ook achterstevoren kan

het ook slim opgelost: hij citeert de radio letter-

lezen. In de Engelse vertaling (en naar het schijnt

lijk, dus in het Frans.

ook in de zeer moeilijk verkrijgbare Duitse) zijn

Een ander voorbeeld op dezelfde pagina is de

deze elementen niet gehandhaafd.

muziek die Anton Voyl even later op dezelfde radio hoort. De achtereenvolgende muzieksoor-

Traduttore traditore

ten die hij te horen krijgt zijn wederom zuiver

Wie doet Perecs tekst nu het meest recht? Wat

bepaald door hun e-loosheid: ‘un air afro-cubain

betreft leesbaarheid is ’t Manco niet erg sterk. Ver-


39


geleken bij het origineel van Perec, dat af en toe

met de contrainte ‘schrijf een boek met zoveel

op een boeiende manier curieus klinkt, zonder

mogelijk apostrofs’.

dat je er als lezer precies de vinger op kunt leggen

De vertaler had er beter aan gedaan het gebruik

waar dat in zit, klinkt het Nederlands behoorlijk

te beperken tot die plaatsen waar het de leesbaar-

stroef en duidelijk kunstmatig. Uit het feit dat

heid van de tekst ten goede kwam. In veel zinnen

Perec zelfs zijn eigen La disparition niet helemaal

zijn de apostrofs niet ‘betekenisreddend’; de ver-

geslaagd vond omdat de contrainte te zichtbaar

taler had wat dit betreft kritischer kunnen zijn.

was, kunnen we opmaken dat hij veel belang

Een zinnetje als ‘Grondig slaakt hij ’n zucht’ kan

hechtte aan een natuurlijk lopende tekst, die zijn

zonder apostrof dezelfde strekking hebben:

eigen ‘gebrek’ (het ontbreken van de letter e) mas-

‘Grondig zucht hij’, of simpelweg: ‘Hij zucht.’

keert. Toch zou Perecs origineel voor een ‘nor-

En een zin als ‘Als ’t licht is ontwaart hij dat d’r

maal’ boek kunnen doorgaan; je zou het boek

’n hoofdarts op hun zaal komt’ wordt juist hel-

kunnen lezen zonder door te hebben dat de e

derder wanneer hij wordt geformuleerd als: ‘Als

ontbreekt, zoals ook is gebleken bij de eerder

’t licht is ontwaart hij ’n hoofdarts op hun zaal.’

genoemde Franse recensent. Voor ’t Manco geldt

Ook ‘waar noch ’n pink noch ’n duim aan vastzit’

dat niet; je kunt onmogelijk niet vermoeden dat

klinkt leesbaarder en helderder als je het zonder

er iets vreemds met de taal aan de hand is.

apostrofs vertaalt als: ‘waar pink noch duim aan

Wat het meest direct in het oog springt in de

vastzit’. Evenzo kan in ‘’n Antibioticumkuur is

Nederlandse vertaling is het overdadige gebruik

onnodig’ de apostrof pijnloos weggelaten wor-

van apostrofs. De keuze voor een apostrof hier en

den: ‘Antibiotica is [of zijn] onnodig’. Natuurlijk,

daar is op zich begrijpelijk; in het Nederlands zijn

ik besef heel goed dat het makkelijk praten is

alle lidwoorden (de, het en een) immers taboe. In

vanaf de zijlijn; hoe zou ikzelf die andere 80.000

het Frans zijn in ieder geval ‘la’, ‘l’’ en ‘un’ nog

woorden hebben aangepakt...?

mogelijk, en in het Engels het onbepaalde lidwoord ‘a’. Met het (royale) gebruik van de apostrof

Apostrof-vrij

haalt de vertaler de lidwoorden ‘het’ en ‘een’ weer

Een bewijs dat een vertaling van Perecs e-loze

binnen in de tekst, wat een aanzienlijke verlich-

Frans heel goed zonder apostrofs kan, is te zien

ting van de beperking is – het Engels kan immers

in een nog ongepubliceerde vertaling van enkele

alleen het onbepaald lidwoord ‘a’ gebruiken.

fragmenten door Ard Posthuma (in totaal zo’n

De vertaler lijkt echter geen maat te kunnen

670 woorden). Ter vergelijking een fragmentje uit

houden. Het boek barst van de apostrofs, op een

La disparition, eerst in de vertaling van Van de Wiel:

willekeurige pagina tel je er zeker dertig, soms zelfs meer dan zestig. Dat zijn er echt te veel. Het

Aan ’n muur hangt ’n plank van acajouhout,

stoort bij het lezen. Door het veelvuldige gebruik

waarop ’n twintigtal plus nog ’ns ’n half dozijn

van apostrofs klinkt het Nederlands in ’t Manco

folio’s prijkt. Of, nogmaals aanschouwd, blijkt

aanzienlijk archaïscher en gekunstelder dan het

dat d’r maar vijf maal vijf zijn, want ’t folio

Frans in het origineel . Bij zinnen als ‘’t is ’m ’n

waar ‘vijf’ op staat, of op zou staan, mist. Daar-

doorn in ’t oog’ of ‘’t risicovolst wat voorvalt, is

naast oogt ’t normaal; Vocalis vraagt zich af

dat d’r op ’n avond aan ’n horizon ’n brulaap

waarom juist dit folio spoorloos is (’n karton,

opduikt’ lijkt het haast alsof het boek is vertaald

of ‘a ghost’ zoals ’t instituut National Library

40


’t aanduidt, mist); noch staat daar ’n dummy

stamt toch ’t motto ‘Schrijf nooit zo dat volk

voor in zijn plaats, noch gaapt d’r een blanco

daar mistroostig van wordt’) [...] (289)

gat. (26) Aussi, son travail, pour confus qu’il soit dans Ard Posthuma vertaalt deze passage als volgt:

son abord initial, lui parût-il pourvoir à moult obligations: d’abord, il produisait un ‘vrai’

Ook hing daar zo’n plank van tropisch hard-

roman, mais aussi il s’amusait (Raymun Quay-

hout waarop ik vijf maal vijf infolio’s aantrof.

no, dont il s’affirmait l’obscur famulus, n’avait-

Nou ja ‘aantrof’; dat was maar schijn, dat dacht

il pas dit jadis: ‘L’on n’inscrit pas pour assom-

ik maar. Want wat daar aldoor ontbrak was

brir la population’?) [...] (312)

(voor mij haast onzichtbaar) juist dat infolio dat op zijn rug als aanduiding ‘vijf’ had staan

En Raymond Queneau zou toch niet graag ge-

(aldus mijn hoop), maar dat nochtans totaal

zien worden als de bedenker van een kromme

onvindbaar was. Logisch ook, want ik zag noch

uitspraak als deze: ‘Schrijf nooit zo dat volk daar

standplaats noch kaart (noch zo’n blok hout

mistroostig van wordt’! Ook Piet Meeuse heeft

dat in National-Library-taal ‘ghost’ luidt).

deze passage vertaald, als volgt:

Daarom vond ik ook nooit wat ik zocht. Zijn indruk was dus dat zijn inspanning, zo Posthuma neemt weer iets vaker zijn toevlucht

warrig als zij bij aanvang mocht zijn, ruim-

tot het woordje ‘dat’, maar zijn Perec klinkt een

schoots voldaan had: wat hij tot stand bracht

stuk minder vreemd en gewrongen dan die van

was wis & waarachtig ’n roman, maar ’t was

Van der Wiel.

nog amusant ook (van Ramun Quayno – hij zag zich als ’s mans famulus – was toch dat

Register

dictum: ‘Dat nooit schriftuur ’t volk mis-

Over het geheel klinkt de toon van de Neder-

troostig maak’?) [...]1

landse vertaling regelmatig ‘platter’ dan het origineel, doordat de vertaler veel woorden uit

Meeuse weet met zijn minder nadrukkelijke

een ander – doorgaans lager – register kiest.

apostrofgebruik – maar wél een functioneel

Een voorbeeld is het veelvuldig gebruik van ‘d’r’

’t voor ‘volk’! – een evenwichtigere, ‘stevigere’

in plaats van het verboden ‘er’, dat de zinnen

tekst neer te zetten, zo blijkt ook uit de rest

spreektaliger, maar soms ook ordinairder laat

van zijn vertaling.

klinken. Men kan toch onmogelijk de stem van Perec herkennen in een zin als deze:

Andere voorbeelden van een ‘verplatting’ zijn: ‘Lui slaan daar tonijn, yoghurt, kilo’s chocola, massa’s maïs in’, ‘komt d’r wat triviaals in ’m op’

Dus, ook al zag ’t d’r nogal confuus uit bij mijn

en ‘IJskoud op straat, of wat?’ In het laatste voor-

startpoging, toch was d’r ’n volwaardig opus

beeld wil de vertaler klaarblijkelijk de betekenis-

uit ontstaan: d’r ligt nu wis of waarachtig in al

eenheid ‘hè’ weergeven, maar hij doet dit zo ge-

zijn ‘wasdom’ ’n roman, waarin ook nog eens

forceerd dat hij de hele zin eraan opoffert. Ook in

plaats is voor humor (van Ramun Quayno, dat

het zinnetje ‘Ik krijg koorts, schat ik in’ voor ‘J’ai

figuur waarvan ik vind dat ik in zijn pas loop,

pris froid’ klinkt als een verre van natuurlijke ver-


41


zuchting. ‘Wat koortsig’ zou een alternatief kun-

lijkt ’t althans, ’n kwaadschiks lot ’t Marokkaans

nen zijn. Ook op andere manieren zijn er register-

advocatuur trof’. Niet alleen is het woord ‘kwaad-

wisselingen, zoals in: ‘’n Last drukt subito zwaar

schiks’ een bijwoord dat bijvoeglijk wordt ge-

op zijn borst’, waarin ‘subito’ onnodig vreemd

bruikt, ook is het woord ‘advocatuur’ vrouwelijk

klinkt, terwijl ‘plots’ binnen handbereik ligt.

en niet onzijdig.

Een ander terrein waarop de vertaler de taal onnodig vreemd maakt is het gebruik van getal-

A Void

len. Hij maakt soms zulke ingewikkelde reken-

Vergeleken bij ’t Manco leest de Engelse vertaling,

sommen dat de lezer het spoor bijster raakt. Hij

A Void, van de hand van schrijver en journalist

gebruikt formuleringen als ‘twaalf paar plus nog

Gilbert Adair, opvallend soepel. Op geen enkele

’n duo’, ‘twintig plus ’n half dozijn’ en ‘vijf maal

wijze, zelfs minder nog dan het origineel(!),

vijf man komt om...’ Zo schrijft hij ‘daar komt hij

krijgt men als lezer de indruk dat hier een moei-

in een slaapzaal waar plaats is voor twintig man

lijke klus is geklaard. De tekst klinkt zo natuur-

plus nog ’ns voor ’n half dozijn, alwaar blijkt dat

lijk dat je bijna gaat denken dat het Engels geen

vijf maal vijf probandi halfdood zijn.’ Het wegla-

e’s nodig heeft. In plaats van inspanning straalt

ten van de woorden ‘nog ’ns voor’ zou de helder-

dit boek vooral plezier in het vertalen uit. Iro-

heid alvast ten goede zijn gekomen. (Waarom hij

nisch genoeg is dit boek de illustratie van Van de

zelfs getallen toevoegt waar ze in het origineel

Wiels credo dat beperking juist tot creativiteit

niet staan, is overigens een raadsel. Zo schrijft hij

kan leiden. Op verschillende plaatsen maakt de

‘ossobucco omringd door ’n artisjokhart of acht’,

vertaler het leuker en tegelijkertijd moeilijker

terwijl er in het Frans simpelweg staat: ‘ossobuc-

voor zichzelf.

co garni d’artichauts’. Wellicht een vergissing, die hem vergeven zij.)

Flexibiliteit De soepelheid van Gilbert Adairs vertaling hangt

Krom

waarschijnlijk grotendeels samen met de grote

Het onnatuurlijke, soms kromme taalgebruik in

flexibiliteit waarover hij als vertaler beschikt.

’t Manco blijkt ook uit zinnetjes als ‘Vocalis vindt

Een zinnetje als ‘il scrutait la nuit’ vertaalt hij

zich noch humoristisch [...]’; ‘’t risicovolst wat

bijvoorbeeld als ‘Staring out of his window’. Hij

voorvalt’. Soms wordt het zelfs ronduit onbe-

houdt niet krampachtig vast aan het begrip

grijpelijk: ‘[...] ook al gaat daar tot nog nooit

‘nacht’, maar geeft de strekking van de zin prima

aandacht naar uit, wat voor schijnvorm zich ook

weer in een volstrekt natuurlijke Engelse zin.

toont, loopt Vocalis vanaf nu langs, waarbij ’t

Evenzo vertaalt hij ‘il abandonnait son lit’ als

ambigu substituut almaar in zijn hoofd spookt,

‘abandoning his pillow’. Hij laat het begrip ‘bed’

alsof ’t een oud-macht is waar, ofschoon d’r nu

los, maar blijft toch in de bedsfeer.

niks duchtigs van uitgaat, ooit, ooit ja, macht

Je zou dit ‘metonymisch’ vertalen kunnen noe-

van uitging, waaruit zijn drang ontstaat dat hij,

men, aangezien de woordkeuze van ‘window’ en

kost wat ’t kost, wil dat zo’n macht nogmaals

‘pillow’ niet is gebaseerd op een synoniem zon-

krachtig wordt.’

der e voor respectievelijk ‘nacht’ en ‘bed’, dus niet

Regelrecht ongrammaticaal is bijvoorbeeld de titelbeschrijving van hoofdstuk 7: ‘Waarin, zo 42

op grond van overeenkomst in betekenis, maar op grond van een andere betrekking, zoals bij-


voorbeeld naburigheid, of een pars-pro-totorela-

een spel dat je met zijn tweeën speelt.’ Humor,

tie (een deel van een geheel), zoals ‘kussen’ in

vooral droge tongue-in-cheek-humor, is in het ori-

plaats van ‘bed’. Dit metonymisch vertalen is een

gineel van Perec regelmatig terug te vinden. In

doeltreffende manier om de natuurlijkheid van

A Void lijkt de vertaler regelmatig zelf al plezier

de tekst veilig te stellen, wat in dit boek van

voor twee te hebben.

groot belang is.

Soms gaat Adairs speelsheid echter behoorlijk

Ook op andere manieren past hij transforma-

ver, en permitteert hij zich een verregaande vrij-

ties toe, zoals Arthur Langeveld die beschrijft in

heid. Een voorbeeld is het hierboven genoemde

Vertalen wat er staat. Soms vertaalt hij een bevesti-

‘Now what do you say to our trotting downstairs

gende zin als een vraagzin, bijvoorbeeld: ‘Allons

for an itsy-bitsy x-ray?’ (cursivering kc). Op pagina

plutôt là-bas à la radio’ (laten we liever naar

19 van het origineel is sprake van ‘La Main à trois

beneden gaan, naar de röntgenafdeling), dat hij

doigts d’un Sardon ricanant’, een sardonische

vertaalt met ‘Now what do you say to our trot-

figuur met drie vingers. Hieraan voegt de verta-

ting downstairs for an itsy-bitsy x-ray?’ Een laat-

ler in A Void uit eigen beweging tussen haakjes

ste voorbeeld: in plaats van ‘it suffocates’ (voor ‘il

toe: ‘(If you should find that puzzling, look hard

suffoquait’) schrijft Adair: ‘it starts suffocating

at Bugs Bunny’s hand or Donald Duck’s)’. Zo

him’. Hij neemt ook zijn toevlucht tot een even-

voegt hij wel vaker zinsdelen toe. In A Void luis-

eens door Perec beoefend procedé, namelijk de

tert Anton Vowl (een mooie, passende vertaling

elliptische zin. ‘Au bout d’un instant, il s’asou-

van ‘Anton Voyl’, aangezien beide achternamen

pissait, somnolait’ vertaalt Adair (voor zijn doen

een e-loze verkorting van het woord ‘klinker’

karig) met: ‘Finally, oblivion.’

zijn, resp. Vowel en Voyelle), naar de radio met ‘a casual fiddling of the knobs’, terwijl het knop-

Speelsheid

pen draaien in het origineel niet expliciet wordt

Tegenover de zichtbare moeite die in de Neder-

vermeld. Dit is een uitvloeisel van het effect dat

landse vertaling doorschemert, spreekt uit de

ik eerder noemde: beperking leidt paradoxaal

Engelse vertaling eerder plezier, speelsheid en

genoeg tot uitbreiding.

soms zelfs bravoure in het vinden van oplossin-

Als Anton Voyl een slok melk neemt, doet hij

gen. ‘Puis il coucha tout nu’ had de vertaler sim-

dat met genoegen (‘il l’apaisait’). In het Engels

pelweg kunnen vertalen met iets als ‘lying down

staat er dan: ‘Mmmm … how scrumptious is

without pyjamas on’ of ‘with no clothes at all’,

milk at midnight.’ Dat is vrij vertalen. Naar de

maar hij koos voor het speelsere ‘curling up in

smaak van sommigen zal hij soms te ver gegaan

his birthday suit’. ‘Chair à charognards’ vertaalt

zijn, bijvoorbeeld als hij het Franse ‘autoportrait’

hij fantasievol met ‘Gargantuan picnic’, waarmee

vertaalt met ‘a portrait of an artist as a young

hij het groteske universum van Rabelais het

dog’. Of als hij ‘trou abyssal au rayon nul’ vertaalt

boek binnenhaalt. Het Nederlands biedt ‘prooi

met ‘discharging x-rays’ en dan tussen haakjes

voor zoölogisch knaagtuig’, wat ook vindingrijk

toevoegt: ‘which is to say, not a radiographical

is, maar erg cryptisch.

“x’” but that in maths, indicating an unknown

Deze speelsheid die Adairs vertaling kenmerkt sluit goed aan bij de stijl van La disparition. Perec definieerde het schrijven ooit als: ‘Schrijven is

quantity’. Toch doen de speelsheid en de daarmee gepaard gaande vrijheden naar mijn idee geen


43


afbreuk aan de geest van het boek. Ik lees zijn

sugary?’ Van de Wiel laat hem zeggen: ‘Wil jij d’r

vertaling met veel plezier en heb bij het dicht-

nog wat citrusvrucht in?’ Ik durf te stellen dat de

slaan het gevoel dat ik een Perec-ervaring rijker

attente barman uit deze passage niet graag geci-

ben. Bij de Nederlandse vertaling heb ik het

teerd zou willen worden met zo’n lelijke, onbe-

gevoel dat ik een vertaler bezig heb gezien met

holpen zin. Het loslaten van het concept van de

een haast ondoenlijke klus.

citroen helpt de Engelse vertaler de attentheid van de barman te behouden, zonder zich in one-

Beide vertalers geven een extreme – zij het aan

legante bochten te wringen en de taal geweld

elkaar tegengestelde – invulling aan het adagi-

aan te doen. Van de Wiel behoudt de citroen en

um ‘zo getrouw als mogelijk, zo vrij als nodig’.

verliest onderweg de geloofwaardigheid van de

Van de Wiel schiet in zijn streven naar getrouw-

barman.

heid zijn doel voorbij, terwijl Adair het ‘zo vrij

Adair geeft zodoende niet de letterlijke strek-

als nodig’ wel erg ruim neemt. Maar wat wérkt?

king van de zin weer, maar wel iets wat je de

Adair lijkt al bij voorbaat te hebben ingezien dat

‘contextuele strekking’ zou kunnen noemen:

het onmogelijk is dicht bij de Franse tekst te blij-

een attente opmerking bij het serveren van een

ven en besteedt zijn vertaalenergie aan speels-

grog. Dít had de barman kunnen zeggen als

heid en vindingrijkheid.

Perec het boek in het Engels had geschreven. In

In een boek als dit, met zulke grote beperkin-

vlekkeloos en vloeiend ‘Eloos’.

gen, moet je iets loslaten wat bij gewonere vertalingen gehandhaafd kan worden. Belangrijk is daarbij wát je opoffert. Adair lijkt belangrijk en onbelangrijk goed te kunnen onderscheiden en

Noot 1 Pit Mus, ‘Roman als lipogram’, Raster, 54, 1991, p. 59.

offert soms iets onbelangrijks op om iets belangrijks te behouden. Van de Wiel lijkt daarentegen per woordgroep álles te willen behouden, en verliest daarbij veel. Wellicht speelt het euvel van beginnende vertalers, namelijk te veel vast willen houden aan de letterlijke tekst, hem parten. Een eenvoudig vraagje van een barman in La disparition kan hiervoor als illustratie dienen. Hij serveert een grieperige klant een grog en vraagt: ‘Du citron?’ Adair vertaalt dit vrij met ‘Not too

44

Bibliografie Langeveld, Arthur. 1986. Vertalen wat er staat. Amsterdam: De Arbeiderspers. Montfrans, Manet van. 2003. Georges Perec, een gebruiksaanwijzing. Amsterdam: De Arbeiderspers. Mus, Pit. 1991. ‘Roman als lipogram’, Raster, 54, p. 57–59. Perec, Georges. 1969. La disparition. Paris: Éditions Denoël. Perec, Georges. 2008 (1994). A Void. Translated by Gibert Adair. London: Vintage Books. Perec, Georges. 2009. ’t Manco. Vertaald door Guido van de Wiel. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Perec Het vertalen van een ontbreken

Recommend Documents