Oude vlasschuur wordt nulenergie aRCHITECtenbureau Een mens leeft niet van brood (en water) alleen. Sedert ik thuis de strijd heb aangebonden met mijn Body Mass Index, ontwikkelde ik een spontane sympathie voor de magische fascinatie van recepties allerhande. De invitatie van bureau aRCHITEC die eind vorig jaar in mijn bus viel was duidelijk en krachtig: “Het zou fijn zijn mocht je wat tijd hebben om te keuvelen bij een hapje en een drankje ter gelegenheid van de voorstelling van onze nieuwe werkplek.” Een hapje en een drankje… hmmm… en tijd hebben voor deze nieuwe verlokking uit de culinaire hemel? Alle andere afspraken werden meteen geschrapt want we leven tenslotte vooral om schoonheid te ontdekken. Al de rest is slechts een vorm van wachten. De hapjes en de drankjes waren bmi-tergend maar overheerlijk. Tussen de hapjes door werden we vergast op een sprankelende uiteenzetting. Hier werd aRCHITECtuur met kleine a bedreven. Een opdoffer van formaat voor de oneindige oceaan van grijze middelmaat. Na twaalf hapjes en vijf drankjes durfde ik het aan om de genereuze ontwerpers van het architectenbureau uit Wevelgem het duurzame zonnevuur aan de schenen te leggen.
6 de koevoet 150 lente 2010
Op een mooie dag stond op amper 50 meter van het oorspronkelijke kantoor een vlasschuurtje te koop. Een unieke kans om uit de donkere tunnel te kruipen waar ze gevestigd waren en een nieuwe, heldere en genereuze werkomgeving te creëren, een architectenbureau waardig. De 15 op 15 meter oude vlasloods, een mooie gave ruimte, werd gestript van zijn bijgebouwtjes. Het volume werd verpakt en geïsoleerd. Alleen al door de tegenoverliggende poortopeningen te beglazen kregen de ontwerpers het oostelijke en westelijke licht tot diep in de ruimte. Een nieuwe versie van de schuifpoorten met aangepaste lamellen kan voor de glasvlakken geschoven worden om de zon op een doeltreffende manier te filteren. Door de zuidkant over de ganse breedte open te maken tot op deurhoogte kwam het zicht op de tuin vrij. Het glasvlak springt achteruit tegen overbezonning wat een royaal overdekt terras oplevert. De noordgevel werd vrij gesloten gehouden. Als antwoord op de lage opening in het zuiden bedachten de designers een glasstrook in het dak die scheerlicht langs de noordmuur naar binnen loodst en de ruimte visueel verhoogt. Alle openingen zijn zo gedimensioneerd dat overal voldoende daglicht ontvangen wordt om zelfs op vrij duistere dagen zonder kunstlicht te kunnen.
Duurzaam en genereus Binnen die heldere ruimte nestelt zich het architectuurbureau. Geen afzonderlijke kantoren en geen tussendeuren. In twee binnendozen, één beneden en één boven (akoestisch absorberend met het dakvlak), worden de afgesloten bergingen en dienstruimtes gebundeld. Die gedempte akoestiek is noodzakelijk om binnen die ene mooie ruimte ongehinderd met elkaar samen te kunnen werken. De werkposten lig-
gen uiteen in twee zones, dicht bij het licht en het zicht, met tussenin een open werk- en vergaderruimte, alles heel direct en ongedwongen. Van de dossierkasten werden bijkomende werkvlakken op stahoogte gemaakt die uitnodigen tot een vlugge consultatie, een kleine bespreking, informeel overleg en teamwerk. De centrale werktafel is niet toevallig nogal opzichtig gemaakt van oude versleten werfbaddings. Een klein statement: van afval kan je iets elegants maken. Het staat symbool voor het zoeken naar creatieve oplossingen om op alle vlakken duurzaam te zijn en op een verantwoorde manier te kunnen genieten. Genereuze aRCHITECtuur maken met een minimale ecologische voetafdruk, dat is de uitdaging. Het gebouw is een testcase waarbij de ontwerpers voluit kunnen blijven gaan voor sfeervolle, plezierige, mooie en sprekende architectuur en toch radicaal kiezen voor zuinig, zorgzaam, ecologisch en respectvol.
Zuinig én sfeervol
Foto boven: de centrale werktafel is nogal opzichtig gemaakt van oude versleten werfbaddings. Foto onder: de oorspronkelijke vlasschuur.
selaar haalt 80 à 90 % van de warmte Welke maatregelen werden getroffen om te komen tot een energiezui- uit de verbruikte lucht om de verse nig of zelfs nul-energetisch kantoor? buitenlucht voor te verwarmen. 3. Het dakglas en de hoge ramen in Het oorspronkelijke streefdoel was oost en west zorgen voor wat warmpassiefbouw, maar met de royale subsidies erbij werd de stap naar een tewinsten, terwijl een dakraam en nul-energetisch concept haalbaar. mobiele zonwering de warmteoverAlle energie wordt zelf geprodulast in de zomer beperken. 4. Voor het opwekken van de resceerd. terende warmtebehoefte (6 kWatt, 1. Om de transmissieverliezen tot een minimum te herleiden werd het tegenover 24 à 30 kWatt voor een doorsneewoning) werd geïnvesteerd compacte volume grondig ingepakt in een warmtepomp. De warmte met 20 cm rotswol in dak en muren wordt gehaald uit de grond via twee en 10 cm pur in de vloer. Zo werd een k-waarde van 22,8 bekomen. De putsonderingen van 70 meter diep. beglazing, met dubbele spouw, in de Dat kost wat meer maar het kwam thermisch onderbroken ramen heeft de cop (Coëfficient of Performance, het rendement) ten goede. De een U-waarde van 0,6, hetzelfde als aandrijfcompressor van 1,4 kW is een gewone geïsoleerde muur. in staat om 4,5 kW aan warmte te 2.De balansventilatie beperkt de verpompen. Deze warmte wordt in ventilatieverliezen. De warmtewislente 2010 de koevoet 150 7
Genereuze nul-energie aRCHITECtuur: enkele cijfers Vloeroppervlakte: 280 m² Volume: 1326,5 m³ Energieverbruik voor verwarming en ventilatie: +/- 4 000 kWh/jaar (= 14 kWh/m²/jaar, de norm voor passiefbouw bedraagt 15 kWh/m²/jaar). Thermisch vermogen warmtepomp (bodem/water): 6,3 kW Type warmtepomp: Viessmann vitocal 300-gbw 106/6,2 kW Warmte onttrokken uit de bodem (4,9 kW) + compressorvermogen (1,38 kW) = afgegeven thermisch vermogen (6,2 kW). cop = afgegeven thermisch vermogen (6,2 kW-th) / compressorvermogen (1,38 kW-el) = 4,5 (bodemwater: 0°C, aanvoer naar de vloer: 35°C). De winter 2009-2010 leverde volgende praktijkwaarden: temperatuur bodemwater: 3 à 4°C temperatuur cv-water naar de vloer: 33°C. Op het scherm van de installatie verschijnt een sfp (seizoensrendement) die varieert van 4,5 (laagste piek) tot 4,8. Vermogen primaire pomp: 103 watt, vermogen secundaire pomp: 90 watt. Balansventilator: Klingenburg counterflow GS45 500. Pulsiedebiet: 520 m²/uur. Systeemrendement: 91.5 %. Vermogen twee ventilatoren: 2 x 0.15 kW = 0.3 kW. Vermogen verlichting: 3,36 kW Energieverbruik verlichting: 3 700 kWh/jaar Energieverbruik toestellen (vooral computers): 660 kWh/jaar Vermogen pv-panelen: 39 x 230 Wp = 9 kWp Energieproductie van de pv-panelen: 7 200 kWh/jaar Belangrijk aandachtspunt: de zuidelijke schuifdeuren zijn voorzien van een magneetcontact. Van zodra, bij mooi weer, de schuifdeuren en het dakraam geopend worden wordt de balansventilator automatisch teruggeregeld naar zijn minimum stand.
de vloer gestopt. In de zomer kun je voor het ganse gebouw, computers omgekeerd koelen via natural cooling. en andere toestellen incluis. De ontwerpers getuigen hierover met De koelte van de grond (permanent gepaste trots: “Zo’n hoog comfort voelt ± 12°C) wordt, zonder toedoen van wel lekker aan, maar uiteindelijk geniede warmtepomp, rechtstreeks door de vloer gestuurd. De warmte die je ten we nog het meest van dat royale op deze manier terug in de grond ruimtegevoel met zijn zachte akoestiek, stopt resulteert, door een hogere van het scheerlicht op de oude bakstetemperatuur van de koude bron, in nen, van het gefilterde zonlicht en van een beter winterrendement. de rust van de tuin, die met een open5. Het royale daglicht volstaat om, schuivende glaswand heel aanwezig kan zelfs bij bewolkte en vrij duistere gemaakt worden. Die elementen schendagen, zonder kunstlicht te werken ons – nagenoeg zonder meerkost – een atmosfeer waarin we ons helemaal ken. De zonnepanelen slagen erin in ons element voelen.” om alle nodige energie te leveren 8 de koevoet 150 lente 2010
Ecologisch en verfijnd Koen Cappon, zaakvoerder van aRCHITEC: “In ons kleine, overbevolkte land zijn we het aan onszelf verplicht zorgzaam met ruimte om te springen. Het lijkt contradictorisch maar het plezier om in één royale open ruimte efficiënt en intens samen te werken is tegelijk ook plaatsbesparend. We investeren iets meer in akoestiek, maar nemen minder plaats in dan wanneer we de negen potentiële werkposten zouden opvatten als afzonderlijke kantoren met circulatie tussenin. Bovendien kan
Het scheerlicht op de oude bakstenen valt binnen langs een glasstrook in het dak.
aan de lange flexibele werktafels altijd wel iemand tussen geschoven worden, zodat werkposten – parallel met de bezetting – meegroeien of inkrimpen. Binnen het compacte volume van de loods kan op de verdieping, indien nodig, bijkomende bruikbare vloeroppervlakte geconstrueerd worden. Zo kunnen we binnen deze enveloppe heel soepel en efficiënt – dus duurzaam – met de vraag naar ruimte omgaan. Daar bovenop schenkt dit ruimtelijk concept ons die open, ongedwongen en joviale werkomgeving waar we naar op zoek zijn. Het maakt samenwerken plezant.” Naast energie en ruimte werd ook veel aandacht besteed aan het materiaalgebruik. Materialen met een hoge energie-input, die over grote afstand moeten getransporteerd worden, die moeilijk of niet te recycleren zijn, die onze aarde onnodig
stuk goedkoper. Rubberwood wordt uitputten, zorgen voor een te grote zowel voor meubilair als trappen milieudruk. Gelukkig zijn er heel en vloeren gebruikt. De andere, wat producten op de markt met een lagere ecologische voetafdruk, maar bovenste binnendoos werd ingepakt in gewone, ruwe gebeitste panlatten dat heeft voorlopig nog zijn prijs. met pefc-label, afkomstig uit bosHet werd schipperen om tot een betaalbaar evenwicht te komen en sen met een verantwoord bosbeheer. zelf alternatieven te bedenken. Het Het hardhout van de ramen, moabi, begon met het hergebruik van de is fsc-gelabeld. Het eenvoudige bestaande muren en de dakstrucproductieproces van natuurleien resulteert in een lage energietuur van de loods. Voor de ganse binneninrichting (meubels, wanden, inhoud. Jammer dat de leien uit de Ardennen het kwalitatief moeten verdiepingsvloer en trap) werd afleggen tegenover de import uit gekozen voor rubberwood, een Spanje. recuperatieproduct. Rubberwood is Medezaakvoerder Bart Bekaert: gemaakt van het hout van de oude bomen van een rubberplantage. “Maar, we willen meer dan alleen Vanwege de beperkte afmetingen maar milieuvriendelijkheid. We wilvoerde men dat vroeger af als len met die eenvoudige, verantwoorde brandhout. Nu wordt het hout in materialen ook verfijnde, verrassende, kleine gelijke stukjes gezaagd en aan esthetische en zelfs poëtische dingen elkaar gelijmd. Het geeft een plaat doen. Zoals met de versleten werfbaddie even hard is als beuk, maar een dings waar we onze centrale werk- en lente 2010 de koevoet 150 9
vergadertafel van maken. We vinden hem mooi staan in zijn clean gelakte schrijn. We verrassen graag met frisse contrasten tussen bijvoorbeeld de brute gekaleite muren en de fluwelen verfijning van geolied rubberwood bovenop een nonchalante maar glimmende betonvloer, tussen de ongeschaafde panlatten en het gepolijste van inox en glas of tussen de ruwe natuurleien en de zorgvuldig gedetailleerde ramen. Het toont onze liefde voor die eenvoudige, sobere materialen. Iedere geslaagde combinatie, verhouding, lijn en schakering geeft vorm aan ons biotoop. Dat die ecologisch èn stijlvol is maakt dat we ons thuis voelen in dat gave, zwarte blokje met zijn heldere, zachte binnenkant. Deze nieuwe huid zit ons even vlot als de kleren die we dragen. Daar streven we naar, ook bij onze klanten.”
10 de koevoet 150 lente 2010
Respectvol én sprekend Maar het gebouw staat niet op een eiland. Het kreeg nu een herbestemming die op haar beurt misschien ook tijdelijk zal zijn. Uit respect voor de culturele betekenis die het gebouw kan hebben in de omgeving wilden de ontwerpers het geheugen van deze plek bewaren en – indien zinvol – de verhalen zelfs naar de oppervlakte halen. Zo vindt bijvoorbeeld de merkwaardige hoekverdraaiing van het pand tegenover de straat zijn verklaring in een ver verleden. Het vlasschuurtje hoorde bij een boerderij die ingeweven zat in een landschap van grachten, hagen en bomenrijen, parallel met de Leievallei (te zien op de 18de eeuwse Ferrariskaart). De Wijnbergstraat was een landweg die dwars door de velden heen twee boerderijen met elkaar verbond. Later werd die ver-
hard, en werd er haaks op de straat verkaveld. Nu ook de naastliggende boerderij verkaveld en verbouwd wordt, staat de loods erbij als een relict uit vervlogen tijden. Een interessant gegeven dat meegenomen werd in de buitenaanleg. De rij pruimenbomen en de nieuwe knotwilgen benadrukken die hoekverdraaiing nog en het lange weidegras rond het schuurtje maakt van dit perceel bijna een flashback in de geschiedenis van de straat. Dit schuurtje is een van de vele die in de eerste helft van de 20ste eeuw her en der bijgebouwd werden omdat de bloeiende vlasnijverheid via spoor en steenwegen steeds dieper het binnenland indrong. Een typisch volume van 15 bij 15, vijf meter hoog met een lui zadeldak en met twee doorrijpoorten om aan weerszijden het vlas te stapelen. Het herkenbare silhouet en de poortope-
aanspreekt en samenbrengt. Het solitaire karakter van de schuur komt ons goed uit om ons binnen het woonweefsel als kantoor herkenbaar te maken. In de zwarte, gesloten voorgevel laten we naast de toegangsdeur een stukje witgekalkte binnenmuur uitnodigend naar buiten plooien. En het lijkt te werken, te zien aan het gemak waarmee de buren nu binnenwippen voor een inlichting of zelfs een praatje. Eenmaal binnen willen we in het open, bijna familiaire kantoorlandschap bezoekers joviaal en gemoedelijk ontvangen te midden onze medewerkers. Zo willen we ons laten kennen. Zo willen we onze architectuur laten spreken.” Willy Lievens, 17 hapjes en 9 drankjes verder aRCHITEC architectenbureau, Wijnbergstraat 63, 8560 Wevelgem
ningen werden bewaard. Mobiele zonweringen werden als nieuwe schuifpoorten toegevoegd om bewust herinnerd te blijven aan die glorietijd van de vlasnijverheid. Koen Cappon: “We nemen niet alleen het verleden mee, we denken ook al vooruit naar toekomstige verhalen. Er is een scenario uitgewerkt om deze kantoorinrichting met een minimum aan inspanning om te bouwen tot een woning. Op die manier kan dit gebouwtje in een volgend leven gemakkelijker integreren in het woonweefsel rondom. We hopen stiekem dat de verfijnde ruimtelijkheid kan blijven uitnodigen om aan dit pand nieuwe functies en betekenissen toe te voegen.
Het middenblok heeft geen vloerverwarming en kan leeggehaald worden voor een volwaardige keuken. Van het bovenvolume kunnen kamers gemaakt worden. De leidingen zitten klaar voor een badkamer. En met een bijkomend bovenvolume vooraan (tussen lichtstraat en spant) zouden we daaronder enkele ruimtes kunnen afzonderen zoals een tv-hoek, bureau, inkom, enzovoort. De resterende open leefruimte richt zich dan voluit naar het royale overdekte terras en de zonovergoten tuin. Maar, het respect voor verleden en toekomst belette ons niet om er hier en nu, voor onszelf, een stukje architectuur van te maken dat passanten, bezoekers en eigen mensen op een gepaste manier
Oscar Cappon, zoon van zaakvoerder Koen, roerde de trom bij de voorstelling van de nieuwe werkplek van architectenbureau aRCHITEC. Omdat wij bijna gelijktijdig ons 150ste nummer van de persen zagen rollen, vroegen wij hem voor ons een extra roffel te laten weerklinken.
lente 2010 de koevoet 150 11
