ONDER “DE TYRANNIE DER CALVINISTEN”: DE EERSTE DECENNIA VAN DE LUTHERSE GEMEENTE IN LEIDEN door Christine Kooi
Eén van de ironische aspecten van de Nederlandse Opstand is het feit dat toen na 1572 de opstandige noordelijke provincies officieel gereformeerd werden, andersdenkende protestantse groepen zich er ook konden vestigen en tot bloei komen. Weinig andere vroeg-moderne samenlevingen evenaarden de Republiek in haar religieuze heterogeniteit, tot grote ontsteltenis van sommige calvinistische geestelijken. Dat hun “Nieuw Israel” mogelijk een toevluchtsoord voor de confessionele ontheemden van Europa zou worden was een onbehaaglijk vooruitzicht voor de predikanten en ouderlingen van de Nederduits gereformeerde kerk. Desondanks bleef het feit dat de belijdende gereformeerde kerkleden, hoewel officieel bevoorrecht, demografisch een minderheid vormden. De regenten van de Republiek eisten niemands lidmaatschap van de publieke kerk. Als gevolg daarvan leefden de naast elkaar in Hollands volgelingen van Calvijn, Luther en Menno steden en dorpen, iedereen God op zijn eigen manier dienende. In Leiden was de gemeente van lutheranen of volgelingen van de Confessie van Augsburg, zoals ze zichzelf noemden, bijna even oud en eerbiedwaardig als de gereformeerde kerk zelf. Nog maar vijftien jaar na de overgang van de stad naar Opstand en Reformatie waren de “martinisten” een levendig deel van het Leidse confessionele leven. Ondanks de bij tussenpozen oplaaiende vijandigheden van de gereformeerde kerkleiders en het stadsbestuur, verwierven zij zich een permanente plaats in de Leidse religieuze gemeenschap. In de jaren tachtig van de zestiende eeuw werden zij als een geheime sekte vervolgd; dertig jaar later waren zij talrijk en respectabel genoeg om hun eigen bedehuis te verwerven. Het staat er nog aan de gracht, letterlijk in de schaduw van de hervormde kerk. Archiefstukken stellen ons in staat om deze evolutie van clandestiene sekte naar respectabele kerk te volgen, speciaal gedurende de jonge, vage jaren van de lutherse gemeenschap van gelovigen. Door ons te concentreren op 87
van het Laatste Oordeel door Joris van Schooten, 1640, aangebracht in de Lutherse kerk. Evangelisch-Lutherse Gemeente van Leiden.
de carrière van Bernhard Muykens, de eerste officiële “Prediger” van luthers Leiden, kunnen wij een beeld scheppen van de oorsprong en vestiging van deze kleine protestante gemeente, de arme verwanten van de gereformeerden. De lutherse ervaring kan ook verhelderend werken op sommige vragen en problemen van het verwarde religieuze leven in vroeg-modern Leiden.’ In de jaren tachtig van de zestiende eeuw was Leiden in de greep van economische, politieke en religieuze verwarring. De voortdurende oorlog tegen Spanje verwoestte de lakenindustrie, militante voorstanders van de om het Gerecht en de Vroedschap met Graaf van Leicester geweld uit hun zetels te ontzetten en de magistraat bevond zich in bitter dispuut over de kerkorde met de strikte calvinisten van de jonge gereformeerde kerk. Na de overgave van Antwerpen aan de Hertog van Parma in 1585 overstroomden duizenden zuidelijke vluchtelingen de stad. Velen van hen deden de gelederen van de strikte calvinisten zwellen, wat resulteerde in een ongekende invloed van deze factie in de gereformeerde kerkeraad voor het grootste deel van het decennium.’ Deze strikte calvinisten 88
den de kerk te ontworstelen aan wat zij zagen als onnodige magistrale surveillance en controle met de bedoeling om te komen tot een meer effectieve uitoefening van de tucht in de gemeente en de bekering van de stedelijke bevolking in het algemeen. Dit dispuut kreeg echter een abrupt einde toen het complotvan de volgelingen van de Graaf van Leicester in oktober 1587 ontdekt werd. Hun aandeel in diskrediet en hun invloed in in de samenzwering bracht de de gereformeerde kerkeraad liep ten einde. Zuidelijke immigranten vormden niet langer de meerderheid van de ouderlingen.” Als gevolg daarvan waren gedurende de jaren 1588-1610 de relaties tussen het Gerecht en de kerkeraad verzoeningsgezind en coöperatief. Pas de verschillen tussen de arminianen en gomaristen maakten na 1610 een eind aan deze eenstemmigheid tussen predikant en magistraat. De Vlamingen en Brabanders, die gedurende de laatste jaren van de zestiende eeuw naar Leiden kwamen, waren niet allemaal calvinisten; ook een klein aantal Antwerpse lutheranen vestigde zich binnen de stadsmuren. Al Begin maart in 1586 of 1587 kwamen zij voor geheime erediensten Titusz van Oosterhaven, die toegaf 1588 ondervroeg het Gerecht ene gehoudat meerdere malen lutherse bijeenkomsten in zijn huis in het Heilig Avondden werden. Tweemaal had een predikant, genaamd maal bediend aan de ongeveer vijfentwintig aanwezigen, meestal zuiderlingen.” Het was niet toevallig dat slechts zes maanden na de ontdekking van de Leicesterse samenzwering de lutherse geheime bijeenkomsten onder de aandacht van het Gerecht kwamen. Het was begrijpelijk dat de burgervaders gevoelig waren voor clandestiene vergaderingen in de stad, vooral die van vreemdelingen. De burgemeesters verboden Van Oosterhaven nog langer deze geheime, godsdienstige bijeenkomsten in zijn huis te houden. Zij deden dit, zoals zij zorgvuldig uitlegden, niet “jegens de gemeene vrijheyt des lants of [om] yemandt in syn of gelove te rechteren”, maar omdat zij belast waren met het handhaven van de openbare orde.” Zijn godsdienstige overtuiging was niet hun zorg, maar zijn activiteiten zouden de fragiele orde van Heemsin de stad kunnen verstoren. Toen burgemeester Willem kerk de gereformeerde kerkeraad vroeg of zij wist dat zulke bijeenkomsten plaatsvonden, antwoordden de ouderlingen dat zij aangenomen hadden dat de “martinisten” met goedvinden van het Gerecht bijeenkwamen. De ouderlingen konden slechts met moeite hun verrukking verbergen toen ze ten dat het Gerecht in werkelijkheid zeer verontrust was over deze bijeenkomKerk” in Leiden bevorderen sten en zij baden dat dit feit de zaak van 89
Desondanks bleven de lutheranen in Leiden in toenemend aantal voor hun erediensten samenkomen. In 1591 was de gemeente zo gegroeid, dat de lutherse gemeente van Amsterdam een bijdrage van de Leidenaars vroeg om hun eigen predikanten van levensonderhoud te voorzien.’ Twee jaar later kon een lutheraan op doorreis in Leiden met voldoening rapporteren dat bijna honderddertig van zijn geloofsgenoten er regelmatig bijeenkwamen.” Hun herder en leraar was Bernhard Muykens, een voormalige monnik uit ‘s-Hertogenbosch, die voorganger was geweest van de gemeenten van Brussel, Aken en Woerden.“) In 1592 arriveerde hij in Leiden en diende met slechts korte onderbrekingen tot zijn dood in 1612. Onder zijn leiding probeerden de Leidse lutheranen een een goed samenhangende, godsdienstige gemeenschap te vormen. Om verschillende redenen bleek dit een ware uitdaging te zijn. De dogmatische verschillen welke de lutherse gemeente in Amsterdam, de grootste in de Republiek, in tweeën spleten, deden zich namelijk ook spoedig in Leiden voelen. Twee leiders van de Amsterdamse kerk, Andries Nesscher en Joost van den Populiere, twistten over de aard van de erfzonde. (Het ging over Nesscher of deel uitde vraag of de erfzonde een “bijkomstigheid” was maakte van het wezen van de mens -Van den Populiere.) Van den Populiere werd in 1592 door de leiders van de Amsterdamse kerk afgezet en vormde prompt zijn eigen gemeente. Deze “populisten” bestonden voornamelijk uit het gewone volk: handwerkslieden en arbeiders uit het zuiden; Nesschers volgelingen waren meer Duits-georiënteerde handelaren en middenstanders.“. De “populisten” vormden ook in Leiden hun eigen gemeente.” Van den Populiere bezocht de stad verschillende keren en verwierf zich voornamelijk onder de armere groepen aanhang.‘” In de nazomer van 1593 stonden twee lutherse gemeenten in Leiden vijandig tegenover elkaar en wedijverden om Loten, een van de kerkelijke leiders, de loyaliteit van de gelovigen. schreef aan Amsterdam dat de “populisten” hem op straat beschimpten en beledigden. Voortdurend onderbraken zij diensten en schoolden samen voor Duizend aan de Achterstraat, de deur van Guillaume de Byes’ huis waar Muykens woonde, om hem te zeggen dat hij Leiden moest verlaten en aan Van den Populiere preekvergunning geven. Vrijwel dagelijks klampten zij Muykens aan. “Somma, ‘tgaet hier gheheel over hr. Bernhard”, schreef hem en laet Baraba Deze “populisten” keerden vrouw Loten, tegen echtgenoot en echtgenoot tegen vrouw; een scheuring bedreigde de Muykens zèlf was nog pessimistischer over de vooruitzichten jonge van de gemeente; het zou niet lang duren voor er klappen vielen en de Leidse deputaten, vond hij, waren niet betrouwbaar genoeg om een krachtige 90
kerk mee te bouwen.‘” Voor de gemeente zag de toekomst er somber uit. De beroering onder de lutheranen ging niet onopgemerkt aan de meenschap in het algemeen voorbij. In feite bood het aan de gereformeerde predikanten en de magistraten gelegenheid tegen de kleine gezindte te ageren. Laat in het voorjaar van 1594 verbood het Gerecht het houden van lutherse godsdienstoefeningen binnen de stadsmuren. De Amsterdamse gemeente moedigde de Leidenaars in een troostende brief aan om in het geheim te blijven vergaderen en aan hun eigen belijdenis trouw te De lutheranen hielden vol; zelfs Van den Populiere kwam op clandestiene wijze naar de stad terug om aan zijn volgelingen het Avondmaal te bedienen. Loten verzekerde Amsterdam dat de Leidenaars, zij het onregelmatig, bijeen bleven komen. Op deze manier hoopten de lutheranen de gereformeerde predikanten, die bij het Gerecht over hen klaagden, tot bedaren te brengen.‘” In werkelijkheid bleek het tegenovergestelde waar. Gedurende de volgende twee jaar bereikte de vervolging van de Leidse lutheranen door de gereformeerden het hoogtepunt. Het was de laatste poging van de calvinisten om hun confessionele tegenstanders uit de stad te verdrijven. De gereformeerde kerkeraad klaagde eind april 1595 bij het Gerecht dat de “martinisten” uit de hand liepen en de magistraat zegde toe dit probleem met “goede discretie” Drie weken later dagvaardden de burgemeesters Bernhard te Muykens voor hen op het stadhuis te verschijnen. Uitvoerige boeknotities geven een fascinerend verslag van de manier waarop de Leidse magistraat het delicate probleem van godsdienstvrijheid en openbare orde Allereerst deelde het Gerecht aan Muykens mee dat verboden godsdienstige samenkomsten tot niets anders dan ordeverstoring en oproer leidden, een zinspeling op de voortdurende moeilijkheden van de lutheranen met de “populisten”. Bovendien werd de gereformeerde religie, “één sijnde mitte ware confessie van Augsburch”, reeds in het openbaar beleden in alle kerken; geheime diensten waren overbodig.” Het is mogelijk dat het Gerecht door het veronachtzamen van de confessionele verschillen hoopte de eenheid tussen de protestante burgers te bevorderen. De regenten van Leiden waren vrijdenkend genoeg om te geloven dat de publieke gereformeerde kerk de gelovigen in de stad zou kunnen omvatten en dat belijdenissen en kerkordes zaken van weinig belang waren. Het is mogelijk dat de magistraten zich gerechtigd voelden in deze overtuiging, omdat zij zich omstreeks 1595 verheugden in een vriendschappelijke verhouding met de gereformeerde kerkeraad en het leek of de kerkelijke controverse eindelijk achter de rug was. Het kardinale punt van hun argument werd duidelijk, toen de magistraten 91
een subtiel verschil maakten tussen persoonlijk geloof en de openbare oefening daarvan. Zij verklaarden dat eenieder die niet de gereformeerde religie beleed toch de “vryheyt des vaderlants” kon genieten, wat betekende dat hij “sijns geloof vry mocht leven” in de afzondering van zijn eigen huis zonder hinder of dreiging van gerechtelijk onderzoek. Maar wanneer drie of vier personen trachtten om, via openbare prediking, het bedienen der sacramenten en het collecteren voor de armen, hun eigen religieuze gemeenschap te vestigen, dan zouden zij de openbare orde verstoren. Dit konden de burgemeesters natuurlijk niet toestaan. Het was onwettig voor een persoon zulke functies op zich te nemen, omdat er reeds een door de magistraat bekrachtigde instelling bestond, welke hierin voorzag. De magistraten beweerden dat er een zeer zorgvuldig in acht te nemen onderscheid bestond tussen de openbare en privé-sferen van de godsdienst. Als de openbare orde was hun plicht dit onderscheid duidelijk te handhaven. Muykens verklaarde dat hij zijn “schaepkens” niet in de steek kon laten. Het wrange antwoord was dat het zijn “schaepkens” niet hem was geen autoriteit gegeven; hij had geen recht om een kerk te leiden. Geloof was een persoonlijke zaak, religie een openbare. De magistraten verklaarden dat zij niet van plan waren om Muykens te behandelen zoals sommige lutherse autoriteiten calvinisten behandelden en zij boden aan om zijn reiskosten te betalen naar een plaats waar hij vrijelijk zijn godsdienst kon uitoefenen, maar hij weigerde. Als gevolg hernieuwden de magistraten de ban op zijn preken, daarbij zorgvuldig uitleggend dat zij dit niet deden vanwege zijn geloof maar om zijn halsstarrig en opstandig Muykens werd om civiele redenen in plaats van religieuze gestraft. Muykens bleef echter zijn kudde trouw en in januari 1596 kwam een eind aan het geduld van de regenten. Deze keer was hun toon zeker niet tolerant. Hun taak was om de openbare orde te handhaven, zowel als het onderdrukken van allerlei “nieuwicheyt”. Deze verplichtingen werden uitgedaagd door Muykens’ leiding over conventiculen” van de “gepretendeerde Augsboergsche confessie”. Muykens deed zichzelf geen goed door het Gerecht ervan te beschuldigen dat het een nieuw Pausdom stichtte, dat uitsluiting van de “ware religie” beoogde. Hem werd bevolen vóór zonsondergang de stad te verlaten. Toen hij, door de schout geëscorteerd, de stad werd uitgezet, riep hij meermalen “hierduer zal de tyrannie der Calvinisten geopenbaert werden”.‘” De verbanning van Muykens was een zware slag voor zijn gemeente. De lutheranen wisten ogenblikkelijk wie achter dit alles zat: “onze wederpartye De periode van 1590 tot 1610 bleek de zwaarste voor de de lutherse gemeente van Leiden te zijn. Muykens diende andere kerken in 92
Holland zoals Haarlem, Rotterdam, Bodegraven en Delft; slechts af en toe kwam hij naar Leiden. Tot 1608 kon hij zich er niet veilig vestigen.“’ De lutheranen ervoeren druk en vijandigheid van de andere kerken in de stad. “Onse wederpartien die hun wel verblyden dat sy ons soo wel hebben ghehat soo langhe onse predicke hebben stillen schreven de Leidse deputaten naar de Amsterdamse lutherse gemeente, elf maanden na kens’ verbanning. Zelfs de mennonieten lokten de jeugd weg van de burgse belijdenis. De Leidenaars verzochten Amsterdam gedurig om financiële steun en vervangende predikanten. Pogingen om met de plaatselijke “populisten” tot verzoening te komen mislukten.‘” De lutheranen in Leiden bleven een verdeelde, leiderloze gemeente. Gedurende deze moeilijke periode beschouwden de lutheranen de calvinisten als hun belangrijkste vijand. Hoewel het het Gerecht was die tegen hen optrad, waren zij er zeker van dat hun calvinistische rivalen de voornaamste aanstichters van hun vervolging waren. Zelfs in 1601 nog adviseerden de lutheranen Muykens uit de stad weg te blijven anders, zo waren ze gewaarschuwd, zouden er moeilijkheden komen.“” Toen Muykens en de Leidse deputaten in een langdurig dispuut over zijn salaris verwikkeld waren, vreesden de deputaten dat de gereformeerden zo’n geschil zouden gebruiken om de gemeente te belasteren.“’ De Leidse lutheranen bleven nogal onzeker over hun verhouding tot de gereformeerden. Zij waren zich wel bewust van hun precaire positie tegenover de bevoorrechte kerk. Het was inderdaad opmerkelijk dat in het licht van een zo weinig belovend begin de lutherse gemeente van Leiden er in slaagde zich te handhaven. Verdeeld door een leerstellig dispuut, vele jaren zonder één enkele bron van regelmatige pastorale zorg, belemmerd door armoede en minimale middelen, moeten de lutheranen zich meer dan eens afgevraagd hebben hoe hun geloofsgemeenschap ooit zou overleven. Dàt dat gebeurde getuigt zeker van hun onwrikbaar geloof en de kracht van hun gevoel voor verplichting, maar invloeden van buitenaf speelden ook een rol in hun lot. De eerste werkelijke opbloei van de lutherse gemeente in Leiden viel samen met het uitbreken van de arminiaanse geschillen, die de gereformeerde kerk tussen 1609 en de Dordtse Synode van 1618-1619 plaagden. Dit dispuut over de voorzienigheid en de interne breuk, die het veroorzaakte, aard van nam de gereformeerde kerk (en uiteindelijk ook de magistraat) zozeer in beslag dat de lutheranen daardoor van hun actieve vijandigheid verlost werden. Met vreugde konden zij in 1611 zelfs aan Amsterdam rapporteren dat hun gemeente dankzij de onenigheid onder de calvinisten bij de dag toenam.= De bittere strijd dreef menige gereformeerde Leidenaar ertoe elders geestelijke troost te zoeken en de lutheranen heetten hen welkom. De brieven 93
Detail van schilderij van de van de rijke man en de arme Lazarus door Barend 1660, aangebracht in de Lutherse kerk. Rijksmuseum Amsterdam.
van de Leidse gemeente aan Amsterdam gingen in deze jaren niet langer over zulke gewichtige zaken als vrijheid en voortbestaan, maar over de meer wereldlijke eisen van het gemeenteleven: predikantssalarissen, gelegenheden, catechetisch onderwijs. De aankoop door de gemeente van een permanent bedehuis in maart 1618 was een symbool van haar uiteindelijk succes in het verkrijgen van aanvaarding en de zekerheid van een vaste plaats op de Leidse kerkelijke kaart.“” Hoe de predikant te betalen, was een voortdurend, zo niet overheersend thema in een groot deel van de Leidse correspondentie met de Amsterdamse van Bernhard Muykens’ relatie met kerkeraad. Het was zeker het zijn Leidse “schaepkens”. Muykens’ klacht dat de kerk hem niet passend en niet op tijd betaalde begon in 1593 en duurde tot zijn sterfbed. Van hun kant stelden de Leidse deputaten dat zij gewoon geen fondsen hadden om hem te betalen. De meeste gemeenteleden waren te arm om ook maar enige bijdrage aan de collecte te leveren.“” Beide partijen deden een beroep op de gemeente in Amsterdam om dit langdurig dispuut bij te leggen door òf financiële steun te verlenen dan wel te arbitreren. Muykens schreef lange klachtenbrieven aan de Amsterdamse deputaten. In een tijd dat gereformeerde predikanten zelfs wel 700 gulden dacht Muykens, die zowel Leiden als de kleinere geper jaar meente van Bodegraven diende, dat het niet te veel was om 600 gulden per 94
jaar te vragen. Hij gaf een duidelijke wenk dat de Leidenaars te zuinig waren; geen plaets wanneer hij het Avondmaal bediende was de kerk zó vol vil Ook ontkende hij dat er armen om te sitten en was, ondersteund moesten worden. En toen ze hem een aanbod van 400 gulden ick op und neer moete springen” deden, schreef hij sarcastisch: “daer met Met de tijd werd hij steeds verbitterder. De Leidse deputaten (van vreugde) waren ongevoelige mannen, die geen respect hadden voor zijn leeftijd of zijn harde werken en reizen in hun belang. Ze waren zelfs onbeschaamd genoeg om hem de kosten van elke preek voor de voeten te werpen.“* De Leidse deputaten zonden evenlange brieven aan Amsterdam met gedetailleerde uitleg over hun gebrek aan inkomsten. De gemiddelde jaarlijkse collecte-opbrengst bedroeg nog geen 200 gulden; in het beste jaar werd er 356 gulden opgehaald. Op hun beurt beschuldigden ze Muykens van ongevoeligheid inzake hun toestand; hij diende uit liefde voor geld in plaats van uit christelijke liefde. In feite gaven zij te kennen dat zijn twistzieke houding de werkelijke reden was waarom het ledenaantal van de gemeente afnam in Nog erger, niemand wilde meer deputaat of ouderling plaats van naast hem zijn en de belangrijkste gevers, de meest welgestelde leden der kerk, wilden niet langer aan de collectes In de lente van 1608 bereikten de zaken het kritieke punt. In een lange, schrille brief beschuldigden de deputaten Muykens van veronachtzaming van de kerkorde door zijn eigen deputaten en ouderlingen aan te stellen en het verlaten van de stad zonder de gemeente daarvan te verwittigen. men Muykens diende zijn kudde niet langer maar verdeelde haar: “hoe onwillige herder kunnen dan met een alsulcke eigensinnigen De deputaten pleitten bij de Amsterdamse kerkeraad om hun een te sturen en Muykens naar elders te nieuwe en meer competente zenden. Ze stonden achter Muykens toen het Gerecht hem uit Leiden verbande, maar ze konden niet toelaten dat de vrije uitoefening van hun geloof in gevaar werd gebracht. Ongetwijfeld waren de Leidse lutheranen bang voor een herhaling van de vervolgingen van de jaren negentig als Muykens’ opvliegend gedrag uit de hand zou lopen. Als een gemeente) waren zij bereid om hun “herder” te offeren als hij de delicate tolerantie, die zij nu genoten, zou verstoren. Zo’n pragmatische aanpak was noodzakelijk als een privé-gemeente in gereformeerd Leiden overleven wilde. Op dit punt kwam Amsterdam tussenbeide en er werd een soort akkoord bereikt. Muykens werd een toelage van 600 gulden per jaar toegekend, dankzij een jaarlijkse subsidie van 200 gulden van Amsterdam; ook werd hij van zijn Bodegraafse verplichtingen ontslagen. Van haar kant verwachtte de Leidse gemeente van hem twee preken per zondag en één gedurende de 95
week. Hij moest ook speciale preken op feestdagen leveren, de sacramenten bedienen, de zieken bezoeken, kortom alle pastorale zorg die de gelovigen Deze overeenkomst beslechtte blijkbaar de van hun dominee onenigheid. Na die tijd was er geen zweem van scherpte meer tussen dominee en gemeente waar het het salaris betrof, hoewel Muykens zo nu en dan klaagde dat Amsterdam verzuimde haar subsidie te sturen. Na 1610 was de lutherse gemeente intern eensgezind in tegenstelling tot haar gereformeerde broeders.“” Wie waren de lutheranen van Leiden? Helaas is geen lidmatenregister uit die tijd bewaard gebleven; we kunnen daarom niet met enige nauwkeurigheid zeggen hoe groot hun aantal was. Toen Leiden in 1618 een lening aan Amsterdam vroeg om een bedehuis te kopen, tekenden vijfenzeventig van Een totaal ledenaantal de meest prominente mannelijke leden de van een paar honderd, inclusief gezinsleden, lijkt een redelijke schatting, maar nauwkeuriger kunnen wij niet zijn. Zeker was dat de kerk in deze periode groeide; de lutheranen profiteerden rechtstreeks van de gomaristische onrust in de gereformeerde kerk. Nog moeilijker is het om te bepalen wat voor mensen de eerste lutheranen waren. Ondanks Muykens, die het tegenovergestelde beweerde, schijnt het dat de gemeente grotendeels uit handwerkslieden en textielarbeiders bestond. Toen in het begin van de zeventiende eeuw steeds meerjonge mannen uit Duitsland en uit Scandinavië aan de universiteit kwamen studeren, vormden studenten een relatief belangrijke groep in de gemeente, één die heel De meesten van de Leidse lutherawat aan haar financieel welzijn nen blijven voor ons echter anoniem; velen van hen waren waarschijnlijk geen geboren Leidenaars. De stichters van de kerk waren vluchtelingen uit die uit oostelijke streken de zuidelijke provincies en zowel zij als kwamen vonden in Leiden een veilige haven. Vaak dienden de meer bemiddelde leden van de gemeente als haar leiders, mannen zoals Franchoys uit Hondschoote, of Jacob Verwey, een notaris uit Baillye, een Woerden. Zulke “qualiteitspersonen” gaven enig aanzien aan een destiene gemeente. Interessant is dat in een eeuw waarin van de vrouwen in de gemeente verwacht werd te zwijgen, één van de meest invloedrijke leden van de Leidse lutherse gemeenschap in feite een vrouw was. Al in 1595 kwam Anna (of naam voor op een korte ledenlijst die aan het Gerecht Tanneken) Mogelijk was zij de vrouw of de zuster van aangeboden een slager uit Herentals, in wiens woning den Gouden Leidens eerste verbleef toen hij de gemeente aan het eind van de lutherse domine 96
Schilderij de aanbidding van de herders door Joris van Schooten, 1639, aangebracht Evangelisch-Lutherse Gemeente van Leiden.
in de Lutherse
jaren tachtig diende.*’ Als men Bernhard Muykens geloven mag had Anna een prominente positie in de leiding van de kerk. Soms speelde zij de rol van koerierster als ze berichten voor het algemene bestuur meenam Wanneer Muykens klaagde over de obstiop haar reizen naar nate deputaten van Leiden, prees hij Anna daarentegen als een “vrome zuster Binnen een paar jaar echter, tijdens het hoogtepunt van het en salarisconflict, was zij voor Muykens niet langer een heldin maar een dominante feeks. Dat hij geen overeenkomst met Leiden kon bereiken weet hij aan haar slechte invloed. In februari 1608 ruziede hij met haar toen zij hem meedeelde dat de deputaten geen contract met hem konden tekenen, omdat een Amsterdamse subsidie op dat moment onwaarschijnlijk was. Muykens ist voor ons allen” schreef hij aan Amsterdam, “dat explodeerde: te Leiden een vrou moet geregertt worden”.“” die Luthersche deel aan het salarisdispuut; haar handtekeZonder twijfel nam Anna ning staat duidelijk onder de lange, finale klachtenbrief van de Leidse leiders aan Amsterdam, de enige vrouw tussen een half dozijn mannen.“’ Als men 97
de kwellende en soms dreigende omstandigheden, waaronder de Leidse gemeente leefde, in aanmerking neemt, is het logisch dat zij alle talenten en energie van haar leden exploiteerde zonder zich om sekse te bekommeren. De gereformeerde kerk, door openbare kas en door openbare sancties gesteund, kon het zich makkelijker permitteren de activiteiten van haar vrouwelijke leden te beperken. De lutheranen bleven niet volledig onberoerd door de controverses over de predestinatie, die de gereformeerde kerk zo plaagden. De volgelingen van de Augsburgse Confessie moesten de centrale vraag van zaligmaking en vrije wil, welke hun calvinistische buren zo bezighield, wel in overweging nemen. In februari 1612 bijvoorbeeld beschuldigde één van Muykens’ gemeenteleden, Pieter Aerntsz, hem van valse leer: “met mijn hoort hebbe als dat ghij gheleert hebt dat Christus op de neerghecommen om de mensschen te verdommen [meer] dan om salijch te maken”.“’ Volgens de Leidse deputaten hadden Aerntsz en de zijnen al sinds juni van het jaar daarvoor onrust verwekt en diensten verstoord. Een opstandiger “broeder” waren zij nooit tegengekomen. Door Muykens van valse leer te beschuldigen, bevorderde hij zowel onrust in de gemeente als Zulke opstandige geesten konden niet getoleminachting voor de reerd worden; zelfs de “populisten” hadden geen respect voor hen. In overeenstemming hiermee verbanden de deputaten Aerntsz van het Heilig Avondmaal.“” Excommunicatie was een drastische maar noodzakelijke stap om de kerkelijke discipline te verzekeren. Als een kleine gemeente konden de lutheranen zich geen geschillen onder de leden veroorloven. Het was maar beter zo’n mogelijke dreiging radicaal weg te snijden; tenslotte had deze strategie ook bij de “populisten” gewerkt. Het overlijden van Bernhard Muykens in juli 1612 betekende niet het einde van de prille geschiedenis vol strijd van de lutherse gemeente in Leiden. Zijn opvolger Justinus Brouwer werd binnen twee jaar na zijn benoeming door de gemeente geschorst vanwege huwelijksonregelmatigheden en de Toch is Muykens’ carrière kerk kreeg pas in 1618 een permanent een nuttig venster waardoor wij sommige van de problemen en uitdagingen bij het vestigen, organiseren en onderhouden van een kleine samenhangende gemeente van gelovigen in een soms vijandige omgeving kunnen bestuderen. Zeker, sommige van de moeilijkheden van de lutheranen hadden ze zelf veroorzaakt, maar andere waren het resultaat van de confessionele wedijver welke in veel steden van het vroeg-moderne Holland bestond. In goede tijden waren de relaties tussen Muykens en zijn gemeente harmonieus en vredig, maar vele jaren waren ze ook vijandig van aard en negatief. (de lutheranen gebruikten het Nederlandse woord Als hun 98
kant” vrijwel nooit) doopte “Herr Bernhard” hun kinderen, leidde hen tot de tafel des Heren, troostte hun zieken en stervenden, spoorde hen aan tot liefdadigheid en vermaande hen in zijn preken om gelovig te zijn en deugdzaam. Dankzij hem konden ze God dienen op een voor hen aanvaardbare manier en niet volgens de voorschriften van hun gereformeerde rivalen. Zonder hem konden ze als gemeenschap van gelovigen bijna niet functioneren. Desondanks dringt de gedachte zich op dat, hoeveel onderlinge banden de gemeenteleden ook hadden, zij dat evenwel meer aan zichzelf dan aan hun herder te danken hadden. De gemeente kon lange perioden zonder bediening door een predikant niet gemakkelijk overleven. Als goede protestanten wendden zij zich vanzelf tot de Schrift om troost. Toen de vijandigheid van de gereformeerden op zijn hevigst was en Muykens de stad niet binnenkomen kon, beriepen de deputaten zich op Psalm 46 (“God is ons een toevlucht en sterkte”) en Psalm 124 (“Onze hulp is in de naam des Heren”) om zichzelf De eerder genoemde Pieter te verzekeren dat hun lijden rechtvaardig Aerntsz kon Muykens vol zelfvertrouwen aanvallen, op grond van Openbarindat wanneer hij Woord tekort deed zijn eigen hemels aandeel gen Alles getuigt van een gevan hem weggenomen zou meente zéker in haar overtuiging en onwrikbaar in haar geloven. Zo’n standvastigheid was beslissend voor het voortbestaan van de lutheranen. Want in hun wereld was er maar één bevoorrechte kerk die haar godsdienst in het openbaar kon uitoefenen, terwijl alle andere in het gunstigste geval slechts getolereerd werden. De vroege geschiedenis van de Leidse lutheranen moet altijd tegen deze achtergrond van animositeit en kwelling worden beschouwd. Ofschoon de lutheranen deze vijandigheden zagen als komende uit één enkele bron, stonden er in feite twee potentiële bedreigingen tegenover hen. Om te beginnen hadden de lutheranen gelijk als ze dachten dat het grootste gevaar van de kant van hun confessionele rivalen kwam. De calvinisten met het doel een “godvruchtige” (d.i. gereformeerde) staat en maatschappij te stichten, vermoedden terecht dat de “martinisten” geen samengaan met de nationale kerk wensten. Hoewel hun eigen hoge eisen voor toelating tot het Heilig Avondmaal van hen een exclusieve maakten, betekende dit niet dat de gereformeerden een concurrerende kerk met enige graad van gelijkmoedigheid zouden tolereren. De lutheranen mochten hen dan niet zo vijandig gezind zijn als de katholieken of mennonieten, maar ze trokken potentiële lidmaten van de “ware” kerk wel weg. Daarom bleven de gereformeerden bij het Gerecht, waarvan zij verwachtten dat het de “ware” godsdienst ondersteunde en 99
Gezicht in de Lutherse
Gravure uit Les délices de
1712. Gemeentearchief Leiden.
schermde, aandringen om deze geheime sekten en met wortel en tak uit te roeien. De Leidse magistraten hadden misschien minder te verliezen dan de gereformeerden, maar ze waren toch een potentiële bedreiging voor de lutheranen. Voor hun gevoel dreigden de lutheranen het tere verband tussen de stedelijke gemeenschap en de maatschappelijke orde te verscheuren. Zij verdacht, zo niet beschouwden iedere geheime bijeenkomst als van oproerig. Dus in de laatste onzekere decennia van de zestiende eeuw voelde het Gerecht zich verplicht om de lutherse bijeenkomsten, die al zoveel onrust in de stad teweeggebracht hadden, aan de kaak te stellen en de kop in te drukken om de vrede en orde te handhaven. De lutherse ervaring toonde aan dat het Gerecht en de gereformeerde kerkeraad van Leiden, die hun eigen geschillen hadden, bereid waren samen 100
te werken wanneer dat in beider belang was. Zulke overeenkomsten waren echter moeizaam en van tijdelijke aard. Hun respectieve reacties op de lutheranen hingen helemaal af van hun onderlinge relatie. De vervolging van de Leidse lutheranen, gedeeltelijk op gereformeerd initiatief, symboliseerde de betrekkelijk amicale verhouding tussen het Gerecht en de kerkeraad gedurende de jaren tussen het eind van de Leicesterse periode en het begin van de arminiaanse geschillen. Toen in de jaren na 1610 de magistraat weer toezicht ging houden op de gereformeerde gemeente, maakte zij zich nooit meer druk om de lutheranen. Het voortbestaan en de bloei van die “van de Augsburgse Confessie” viel samen met het ritme van de geschiedenis van de gereformeerden in de stad. De zaak van de lutheranen was bewijs te meer dat in vroeg-modern Leiden godsdienst en politiek onontwarbaar en voorgoed met elkaar verbonden waren.
NOTEN * Dit artikel is uit het Engels vertaald door J.P.E. Kooi en R.G. Vanhaelen, met medewerking van B.N. Leverland. 1. Dit artikel is gebaseerd op een langdurige correspondentie tussen de lutherse gemeenten van Leiden en Amsterdam, in het Gemeentearchief Amsterdam, in: nr. 213, Archief van de Evangelisch-Lutherse Gemeente, inv. nr. 183, “Stukken ingekomen bij de kerkeraad en bij de ouderlingen uit betreffende plaatsen in Nederland”, portefeuille “Leiden, 1593-1659” [hierna GAA 213, “Niew en onghesien’i Verken2. J.J. ningen naar de positie van de in twee Hollandse steden in de zestiende eeuw (Leiden 1985) 68; Christine Kooi, The of Leiden, (Ph.D. diss., Yale University, 1993) 134190. 3. Woltjer, 7-8. Voor een verslag van de terse samenzwering, zie W. Bisschop, De woelingen van de partij binnen Leiden, 1586 en 1587 (Leiden 1867). 4. J.C. Overvoorde, “Uit de eerste jaren van
de Luthersche gemeente te Leiden”, landsch archief voor kerkgeschiedenis 15 (1919) 49. 5. Gemeentearchief Leiden, Stadsarchief na [hierna GAL SA inv. nr. 45, dagboek [hierna GD], 2 maart 1588, f. Zie ook Overvoorde, 6. GAL SA 11, 45, GDA2, 2 maart 1588, f. GAL, Archief van de vormde Gemeente, Kerkeraadsacta [hierna KA], 1 maart 1588. 8. 213, 86, Amsterdam aan Leiden en Haarlem, 21 augustus 1591. 9. GAA 213, 86, Joannes aan Amsterdam, 12 januari 1593. 10. Overvoorde, 59. Over Muykens’ verblijf in Brussel, zie G. Marnef, “Het Protestantisme te Brussel onder de ‘Calvinistische Republiek’ in: Staat en religie in de en eeuw, eds. W.P. Blockman en H. van (Brussel 1986) 258-259. 11. J. Loosjes, Geschiedenis Luthersche kerk in de Nederlanden (‘s-Gravenhage 1921) 81-83; Paul Estié, Het plaatselijk bestuur van de Neder-
101
landse Lutherse gemeenten: Ontstaan en ontwikkeling in de jaren 1566 tot 1686 (Amsterdam 1987) 55-56. Over het leerstellige geschil zie Ch.G. Visser, De Lutheranen in Nederland. Tussen Katholicisme en Calvinisme, 1556 tot heden (Dieren 1983) 42-43. 12. Loosjes, 87-88. 13. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 20 augustus 1593. 14. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 20 augustus 1593. 15. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 20 augustus 1593. 16. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 18 augustus 1593. 17. J.W. Pont, Geschiedenis van het Luthwanisme in tot 1618 (Haarlem 1918) 509. 18. 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 15 juli 1594. 19. GAL 11, 47, 27 april 1595, f. 165. 20. De complete tekst is afgedrukt in voorde, 51-56. 21. Overvoorde, 52. 22. Overvoorde, 52-53. 23. Overvoorde, 53. 24. Overvoorde, 53-54. 25. GAL SAII, januari 1596, f. 26. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 2 januari 1596. 27. Loosjes, 88. 28. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 30 november 1596. 29. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 4 mei 1599. 30. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 31 augustus 1601. 31. 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 4 mei 1599. 32. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 11 maart 1611. 33. J. Happée et al., eeuwen Lutherse Kerk te Leiden: Kroniek van een kerkgebouw (Leiden 1968) 7-9. 34. 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 24 april 1608. 35. Voor salarissen van gereformeerde predikanten zie GAL SA 11, 3358, Register van kerkelijke zaken A f. 2.
102
36. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 23 oktober 1606. 37. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 23 oktober 1606. 38. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 5 november 1607. 39. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 17 januari 1607. 40. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 20 februari 1608. 41. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 14 april 1608. 42. GAA 213, 183, Contract tussen Muykens en Leiden 43. De “populisten” voegden zich weer bij de grotere lutherse gemeente na het overlijden van hun leider in 1611. 44. 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 11 maart 1618. 45. M.H. Würzner, “Duitse studenten in de 17de eeuw te Leiden”, Leids Jaarboekje 67 (1975) 63-76. Eén van de redenen die de Leidse deputaten gaven voor het zoeken naar een nieuw bedehuis was dat het meer studenten en “qualiteitspersonen” tot de gemeente zou trekken. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 5 juli 1611. 46. Overvoorde, 55. 47. GAL SA 2 maart 1588, f. 48. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 28 januari 1606. 49. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 25 september [ 1604 of Met dank aan Joke Spaans, die mij deze aanhaling doorgaf. 50. GAA 213, 183, Muykens aan Amsterdam, 12 februari 1608. 51. 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 20 februari 1608. 52. GAA 213, 183, Pieter Aerntsz aan Amsterdam, 27 februari 1612. 53. GAA 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 27 februari 1612. 54. Happée, 6-7. 55. 213, 183, Leiden aan Amsterdam, 31 augustus 1601. 56. GAA 213, 183, Pieter Aerntsz aan Amsterdam, 27 februari 1612.
