NRD. Nederland-Deutschland. Literatuur & Kunst

Nederland-Deutschland

Literatuur & Kunst

NRD

Nummer 1. Voorjaar 2013 Euro 5,00

Peter Dijk Hasso Krull Gerard Stout Henk Egberts Ria Westerhuis Rouke Broersma Martin G. Koster John B. Vorenkamp

NOORD.indd 1

29-01-13 11:58

Moin Tussen top en bodem is veel literair en kunstzinnig werk te vinden. Veel blijft onopgemerkt ondanks inspanning van schrijver, dichter, fotograaf, kunstenaar. In NRD, een idee van Martin Koster die zijn sporen in de Drentse literatuur heeft getrokken, bieden wij ruimte aan de top en de subtop op het terrein van proza, poëzie, fotografie en beeldende kunst. Kwaliteit in en met kleur is onze basis. Moin, moi, de dagelijkse groet uit het Nedersaksisch taalgebied. Goeie, zoals onze Friezen zeggen. Wolkom. We kiezen voor een blik over de grens, Noord-Nederland is grenzenloos wat ons betreft. De pagina’s zijn ook voor (Europese) minderheidstalen, al dan niet vertaald. Ost-Friesland hoort bij NRD, en andersom. NRD heeft geen website, geen digitale sociale ruimte, er is geen App voor onze kunsten. We praten met elkaar, zonodig Ohne Worte. We hechten aan aandacht en zorgvuldigheid. Kunst vraagt om inspanning. Zonder zweet geen tranen, al sluiten we melancholische en romantische bijdragen niet uit. Bildung, om een traditie voort te zetten. In dit nummer is de redactie oververtegenwoordigd. Laat dat niet zo blijven. Iedereen kan bijdragen sturen. Zoek ons op, we zijn te vinden. We maken dit tijdschrift omdat we de noodzaak voelen de generatie aandachtige lezers en kijkers te bedienen.

2

Wie een literaire en/of kunstzinnige boodschap heeft, of een boeiende schepping de wereld in wil sturen, betaalt daarvoor een prijs. Als uw bijdrage goed of uitstekend is, plaatsen we uw geesteskind graag. U betaalt - naar analogie van gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften - een bijdrage voor de kosten. Noem het bedelen, noem het crowdfunding, noem het therapie of libertaire economie. We maken geen winst, we genereren winst, dat is ons profijt.

Übersetzung

Literatur erfordert Anstrengung. Wenn Sie die Sprache nicht ganz verstehen, fordern Sie eine Übersetzung. [email protected]

colofon

Redactie: betrokken en kundige schrijvers en kunstenaars. Nummer 1. Voorjaar 2013. © van teksten en afbeeldingen bij de auteurs. Contact: [email protected] Beukenlaan 17, 9321 GP Peize. Tel.: +31 (0)50-5033927 Losse nummers per post € 7,50 Omslag: Emslandtunnel bij Leer (D). Martin. G. Koster: [email protected] (Avereest, 1950) Literator, leraar Nederlands. Rouke Broersma: [email protected] (Amsterdam, 1940) Schrijver, essayist. John B. Vorenkamp: [email protected] (Groningen, 1953). Dichter, leraar Nederlands. Peter Dijk: [email protected] (Groningen, 1948) Beeldend kunstenaar. Henk Egberts: [email protected] (Hardenberg, 1954) Engelse taal & letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Leraar. Plicht- en ambitieloos. Ria Westerhuis: [email protected] (Avereest, 1959) Dichter. www.riawesterhuis.nl NRD Nr. 2 verschijnt zomer 2013. Met o.a. Flip Drukker, Erik Bilion, Chrétien Schouteten, Carl-Heinz Dirks (Emden), Gerd Constapel (Leer).

NOORD.indd 2

29-01-13 11:58

Leer mij de buren kennen ‘Ik lees The German Genius van Peter Watson. Het boek laat me niet los. De schrijver beweert dat de vooruitgang in de wereld te danken is aan Duitsers, met name aan Duitsers. We willen dat niet zien, zegt hij, omdat we gefixeerd zijn op de Tweede Wereldoorlog. Net alsof er voor 1939 nog geen Duitsers bestonden. Duitsland bestaat nog niet zo lang. - Dat geldt ook voor Nederland. - De staatjes besloten pas na een paar nederlagen (tegen Frankrijk) samen te gaan en hun krachten te bundelen. Maar ook al voor die Bondsrepubliek een feit was, bestonden Duitsers, waren er universiteiten, zeiden filosofen en psychologen en natuurwetenschappers wat ze van de Oude Grieken vonden, van de katholieke kerk en van het protestantisme. Na Copernicus, Galileï, Mendel, Darwin en Freud, na Nietzsche was God dood en was de mens slechts een scheet in het heelal. Leven zonder doel en zonder zin. En hoe nu verder? De universiteiten, dichtbij Noord-Nederland waar de aarde nog lang woest en ledig bleef, - al wil ik de invloed van de universiteiten in Franeker (1585 - 1811) en Groningen (1614, met als eerste rector magnificus de Duitser Ubbo Emmius), en de Aduarder Kring (na 1450, met o.a. Wessel Gansfort, Rudolf Agricola en de Duitser Alexander Hegius) op de verheffing van het volk niet onderschatten - maakten zich vrij van ingesleten en onaantastbaar geachte gedachten. Er ontstond in Duitsland een intellectuele middenklasse, later overvleugeld door natuurwetenschappelijke doeners, denkers en onderzoekers. Een scheiding van geesten tussen filosofen en scheikundigen was het gevolg en in de Eerste Wereldoorlog kozen de niet-geziene wetenschappers - vooral de zielswetenschappers - de kant van het volk: het gemene volk dat achter leiders aanloopt en zich laat beïnvloeden door wie charisma, overtuigingskracht heeft. De beschrijving was voor mij een feest der herkenning waar ik niet blij van werd, maar blijheid is geen levensdoel, dus dat geeft niet. En na 1918 kwam de wraak. Duitsland werd gepakt, onder meer om Freudiaanse driften te bevredigen. En tijdens die wraak kwam de economische crisis. Wat daarna gebeurde is bekend. De Tweede Wereldoorlog is een onderwerp op school vooral om de Duitsers te leren kennen. We kijken verlekkerd over de grenzen van het menszijn. Hoe slecht zijn anderen, die niet nadenken. Geschiedenis bestaat uit kortetermijngeheugen. Ik zag de namen voorbijkomen van Goethe, Kant, Heidegger, Freud, Marx, Brahms, Schubert, Musil, Mann, Mendel, Haber, Schlink, Nietszche, van honderden schrijvers, kunstenaars, componisten, filosofen. Ik las over wereldbeschouwingen, over samenwerken, hard werken en over de Sturm und Drang de talenten te ontwikkelen. “Waarom wist ik dit niet

NOORD.indd 3

eerder?” dacht ik. “Hoe komt het dat op de hbs in Emmen, een steenworp van de grub, niemand mij dit heeft geleerd?” Het boek leverde me meer vragen dan antwoorden, en toen wist ik dat het een goed boek is. En meer dan één van de beroemde en invloedrijke Duitsers was nazaat van een dominee, ook de natuurkundige Angela Merkel is dochter van een Pastor en haar man is chemicus. Dat doet me goed, en niet alleen als chemicus.

En wat is de rol van kunstenaars, musici en schrijvers in de wereld? Een eenvoudige vraag met lastige antwoorden. Een mogelijk antwoord: Prettig vermaak leveren op niveau. Onderhoudende en verstrooiende literatuur en kunst naar buiten brengen. Daar is niets op tegen, daar is veel voor te zeggen. De Duitse aanpak, Bildung, Kultur, graaft dieper. Literatuur en kunst zorgen voor verwarring - Dada, Expressionisme, a-tonale muziek - geven een aanzet tot reflectie. Al eeuwen is de Duitser naar binnengekeerd, zegt Peter Watson, en de Duitser heeft lang niet laten zien wat zich in zijn ziel afspeelt, maar nu wel. De binnenkant van de Duitser is zichtbaar in politiek, kunst, cultuur, muziek. Ik sloeg na de laatste bladzijde van The German Genius het boek opnieuw open op pagina 7. “En nu wij nog”, dacht ik. “En nu ik nog.”’

3

Gerard Stout

29-01-13 11:58

Romantik, das ist der Tod Lutgen had het bordje weer op Kleine Pause gedraaid. Hij had de deur niet afgesloten en was met me meegewandeld in de richting van Büntings Teemuseum, naast het Heimatmuseum de belangrijkste toeristische attractie in Leer. In een mandje de theekopjes, vorkjes en schoteltjes.

4

‘U kunt zich natuurlijk verdiepen in de teloorgang van de taal, van Uw taal, onze taal. U kunt een verzameling streektaalboeken aanleggen en ze bewaren tot Uw slotakkoord, of tot het uitdoven van Uw Moderspraak. Het einde komt wellicht uit onverwachte hoek. Misschien krimpt de bevolking in ons land,’ -Lutgen maakte geen onderscheid, hij deed of er geen grenzen waren getrokken - ‘sneller dan de taal bij kan houden.’ Hij nam de tijd. ‘De Joodse cultuur is voor een deel verwoest, net als de Duitse. Maar er is genoeg overgebleven voor een nieuw begin, een doorstart die een andere verschijningsvorm heeft gekregen. Misschien duurt het enige tijd voor we de nieuwe vorm herkennen. Voor we het oude in de nieuwe vorm ontdekken. De oorlog heeft zes jaar geduurd, vijf bij U, maar er is een hele geschiedenis aan voorafgegaan. We hoeven niet te doen alsof Duitsland, Emsland, pas sinds 1933 bestaat. Er is veel meer en er zijn veel boeiender zaken dan der Krieg.’ Het was droog geworden. We stonden dichtbij de etalage van Musswessels. Buiten een tafeltje met een stoel. Asbak op het tafeltje. Laat ons roken. ‘Streektaal, streekcultuur, streektoneel, het lijkt misschien kneuterig, maar het is een volkseigen erfenis die we kunnen en moeten koesteren. En,’ liet hij erop volgen, ‘dat is iets anders dan verheerlijken. We hoeven onszelf niet te verheerlijken. De geschiedenis - het antiquariaat - laat zien wat beklijft. En wat we niet meer onder ogen willen of kunnen zien, verdwijnt langzaam

NOORD.indd 4

uit ons gezichtveld.’ Hij aarzelde. ‘De oorlog en the aftermath van de oorlog - laat ik een Engels woord gebruiken, dan komt het minder dichtbij - vindt U niet in de streektaaliteratuur. Ik ken nauwelijks een verhaal over ‘foute’ ouders, over broers in het verzet of aan het front. Wie enkel streektaalliteratuur leest zou niet weten van de verschrikkingen.’ ‘Kurt Tucholsky, Bernard Schlink, anderen van eigen bodem hebben de oorlog naar voren gehaald en ons geconfronteerd met de holocaust. Ze hebben ons uit de illusie van onschuld gehaald, alsof der Krieg ons is overkomen en we passieve deelnemers waren. “Wir haben es gewuβt”. En omdat we 1939-1945 onder ogen zien, kunnen we verder in het verleden kijken en achterhalen wie we zijn en waar we vandaan komen, kunnen we naar de toekomst kijken. Wij zijn Deutsche, Saksen sind wir, met een verleden waar we elkaar in kunnen vinden.’ Blijkbaar keek ik Lutgen met enig ongeloof op mijn gezicht aan. ‘De Duitsers zijn over elke grens getrokken, niet om oorlog te voeren, maar om de wereld te verkennen. Ontdekken, dat is hun Sturm und Drang.’ Lutgen vervolgt: ‘De helft van Uw medewoners komt uit deze Heimat. Hannover, Papenburg, Leer.’ In de Brunnenstraβe leek Lutgen bij het invallen van de schemering zijn hele leven aan te moeten raken, en de geschiedenis van zijn voorvaderen, tot ver voor de Tweede Wereldoorlog. ‘In de Regionalliteratuur vind ik, vindt U niets van dat alles. Nur Romantik.’ Hij haalde diep adem en zei: ‘Romantik, das ist der Tod.’ Lutgen sprak niet langer voor zich alleen. Hij omsloot me in zijn filosofie. Ik zag de halve plank onder het raam met uitkijk op de Reformierter Kirchgang, de plank met Euphemia’s boeken met steeds minder boeken. De plank

29-01-13 11:58

onder het raam met kaarten van een ongedefinieerd gebied. Internet als kanker in een culturele eigenheid en omgekeerd. Ik dacht aan de biografieën van de oude garde van plattduutse schrijvers die ik geen € 35,= waard vond. Ik zou deze schrijvers vergeten, ook als ik de laatste moest zijn om ze nog te herinneren. Ik wachtte tot Lutgen zeggen zou: “Liebe, das ist der Tod”. ‘Ich bedanke mich,’ zei Lutgen. De boekhandelaar keek me kort aan en schudde mijn hand. Ik zag hoe zijn blik zich verplaatste naar de Konditorei. Lutgen trok het mandje met theepot en glazen lichtjes in de hoogte en glimlachte door de vensterruit. Ik liet zijn hand los. Ik hoefde niet te zien wat hij zag. Ik wist het. Hij stapte een andere wereld binnen. De boekwinkel van Schuster Verlag was binnen schootsafstand. Theo Schuster verzamelde goede en goed foute grappen over joden, over christenen. Zelfspot over het incorrecte en het platte. Wat hadden we als kind gelachen om Sam en Moos en over joden die weten hoe duur een viool is. Grappen over voorhuidenverzamelaars. Ik weet niet of ik die grappen en anekdotes wil lezen. Misschien koop ik het boek om het in de trein naar huis te vergeten. Als ik met het boek naar de kassa loop, valt mijn oog op the german genius.

5

Lutgen had de naam Peter Watson laten vallen; auteur.

‘Als U wilt weten wat de bijdrage van Duitsers is aan de renaissance van de wereld, en dan bedoel ik niet alleen de cultuur uit vorige eeuwen op een beperkt grondgebied in Europa, maar mondiaal en op alle terreinen, cultureel en wetenschappelijk - scheikundig als U wilt - lees dan the german genius.’ Bijna duizend bladzijden kijken me aan.

In Fette Fractur spiraliseren op het omslag de aforismen:

Fragment uit: Kleine Pause tut gut uit de verhalenbundel Skazki. Gerard Stout. Ter Verpoozing.

NOORD.indd 5

29-01-13 11:58

Tussen chaos en structuur

6

Geschiedenis, rangschikking, planmatige aanpak, verwarring, dat zijn elementen van mijn inspiratie. Met name de spanning die ik voel tussen structuur en chaos. Ik zie sporen van Malevitsch in mijn werk. Dat voortbouwen op vorige generaties kunstenaars staat me aan.’

Peter Dijk

El Masmak Rekem, acryl op doek. 80 x 90 cm.

agenda&werk: www.peterdijk.nl

‘Beeldende kunst is een spiegel van de ziel. Dat geldt voor mij. Hoe anderen dat beleven kan ik slechts naar gissen, al heeft mijn loopbaan als leraar beeldende vakken en als kunstenaar me wel wat wijzer gemaakt in de loop van de jaren. Ik schilder vooral en af en toe maak ik objecten in 3D. Ze geven goed mijn ontwikkeling weer. De laatste jaren houd ik me bezig met plattegronden en kaarten. Ik ben gefascineerd door het verloop van de geschiedenis. “Hoe manifesteert het verleden zich in het heden?” Bij de tentoonstelling Traces kwam dit helder naar voren. Ik maakte plattegronden op basis van verdwenen steden en verwoeste gebouwen. Mijn tentoonstelling vorig jaar in Pietrasanta in Toscane sluit daar goed op aan. Op die manier geef ik de geschiedenis van die culturen vorm. Zo laat ik oude glorie herleven. Mijn werk is abstract, maar er zijn wel telkens verbanden te ontdekken met de werkelijkheid. Het is aan de kijker om die koppelingen te maken. Bij veel schilderijen laat ik me inspireren door Van Doesburg, zowel wat kleurstelling aangaat als de vorm. Door gebruik van kaders en lijnen schep ik orde in de chaos. Het lijkt soms tegenstrijdig, maar verwarring is nodig om ordening bloot te leggen. Ik ben op zoek naar rust vanuit de chaotische wereld. Om dat te bereiken gebruik ik veel technieken door elkaar, schilderen met de kwast, maar ook met plamuurmes en ook collages op hetzelfde werk. Dikke lagen en gladde oppervlakken, olieverf en acryl. Uit die veelheid maak ik een harmonieus geheel.

Gunkanjima Traces, acryl op doek.. 230 x 100 cm.

NOORD.indd 6

29-01-13 11:58

Vice Versa Tiemen Kloppenburg had met een paletmes ribbels blauwe verf uitgesmeerd en er met een grove kwast contouren ingedrukt, iedere keer opnieuw. Op het doek stelde het misschien weinig voor, maar hij had ruim een week geworsteld met de blauwe rand, de rest van de abstracties was vanzelf gegaan. Bovenaan het doek, scheef tegen de rand, lagen geometrische figuren in zwart, rood en okergeel die aan een plattegrond deden denken. Het waren schetsen van een bouwplan van een klooster. Naar het midden van het doek lagen witte blokjes die willekeurig leken uitgestrooid. Middeleeuwse boerenplaatsen naast onderkomens van de geestelijkheid, maar voor hetzelfde geld waren het plaggenhutten naast een havezate. En wie wilde kon er een abstracte figuur in vinden zonder betekenis. Kortom, het kon van alles zijn, maar dat was het niet. ‘Ik zoek God in elk schilderij,’ zei de bezoeker. ‘Misschien vindt u dat vreemd, maar dat is nu eenmaal zo. Ik zie God in elk schilderij en als ik Hem niet zie, ga ik op zoek.’ Tiemen Kloppenburg hield beide handen in zijn zakken. Hij hoorde de hoofdletters. In zijn linkerbroekzak had hij een tweemaal dubbelgevouwen A4 met trefwoorden voor zijn toespraak. Over een kwartier was de preview voorbij en mocht hij een verbindende toespraak houden; vice versa en weer terug. Hij had niets over het opperwezen te melden. Het zou gaan over Oss en ‘t Compas en wat daartussen voor kunstenaars te vinden was, ook voor mensen die niets waren verloren of kwijtgeraakt. ‘God is niet populair bij kunstenaars,’ ging de bezoeker verder. ‘Overigens, ik heet Wittebol. Wittebol. Maar mijn moeder noemde me Pius, Pius, dat mag ook.’

Wittebol, alias Pius Wittebol, kaal en een grauwgrijze haarrand achterlangs van het ene oor naar het andere oor, stak zijn hand uit. Een hoed zou Wittebol niet misstaan, wellicht was een kalotje passender dan een hoed. ‘God is niet populair, ook niet bij mij, maar ik heb er mijn eigen invulling aangegeven.’ Wittebol kwam in een flow, leek het, als wilde hij zijn filosofie aan zichzelf in herhaling verhelderen. ‘Hebt u wel eens alle titels van de schilderijen en sculpturen achter elkaar opgeschreven? Vast niet. Ik doe dat. Ik doe dat in mijn hoofd. Dat kan ik heel goed. Ik heb een goed geheugen voor titels. Deze zijn zonder titel, komt vaker voor. Zonder titel.’ Wittebol deed een stap terug. ‘God is hier niet aanwezig,’ zei Wittebol, ‘kijk maar naar de afbeeldingen, lees de titels. Er is weinig vernieuwends te zien, niets dat provoceert. Ik zie de achttiende eeuw in een bloemenvaas en een vleugje barok, maar waar zijn de heftige schilderijen, waar zijn de uitspattingen van het expressionisme, waar is het sociaal realisme?’ Wittebol liep een beetje rood aan, niet van verontwaardiging, meer omdat hij een gehoor had gevonden. ‘Ik mis de naakten, nee, niet om de naaktheid, maar,’ hij aarzelde, ‘maar om de naaktheid van het bestaan,’ preekte hij, vooral tegen zichzelf. ‘God is creativiteit. God zit niet op een troon. God heeft de wereld en de kosmos niet geschapen, God schept voortdurend. God zit in de verandering en juist niet in het vaststaande.’ En of het niet genoeg was. En het was niet genoeg. ‘Nergens zie ik oorlog, armoede, welvaart en vrede. Als ik mijn ogen op een kier zet, zie ik wit tegen een witte muur. En wat God ook is, God is niet wit, niet blank.’

7

Fragment uit de verhalenbundel Skazki. Gerard Stout. Ter Verpoozing. Lucca dérive Lucca, mixed op papier 75 x 57 cm.

NOORD.indd 7

29-01-13 11:58

Verloren En als je voorbij bent in mijn lege vlaktes laat je geen enkel spoor en even raadselachtig ben ik verloren lief en hevig uit de tijd getild in het onbereikbaar niets verdwenen. Je sluipt in en uit mijn gerimpelde behuizing en hunkert te ontsnappen aan onherroepelijk verlies als zwart op wit ben je in een ogenblik zo duidelijk tegelijk van nu en toen. John B. Vorenkamp 8

NOORD.indd 8

29-01-13 11:58

9

NOORD.indd 9

29-01-13 11:58

Het waterpistool

10

Hij stak zijn hand in zijn broekzak en haalde er een stuk hout uit dat hij langdurig bekeek. Het was de vorige avond door zijn vader in de vorm van een dolk gesneden. Maar op een dag zijn er heel wat tegelijk neergestort boven Schiphol. Neergeschoten door ons afweergeschut. Geen Nederlandse maar Duitse. Wat dacht je dan? Moffen natuurlijk. De een na de ander smakte brandend neer. Een dag of wat geleden had hij bij het spelen in het zand het lemmet van een mes gevonden of van een dolk, dat wist hij niet precies meer. Hij had ermee getekend in de mulle grond. Vreemde tekens, die niemand kon begrijpen, ook hijzelf niet. Toen zijn moeder had geroepen, had hij het lemmet de aarde in gedreven. Een gedeelte was nog zichtbaar geweest. Het blonk in de ondergaande zon. We hadden het druk gehad de vorige dag. Het was nog donker en heel vroeg in de morgen toen het gebeurde. Er werd op de ruiten gebonsd en door de brievenbus geschreeuwd. Papa sprong als een haas uit bed, dat kun je begrijpen. Ik dacht: wat zullen we nou krijgen? Ik kleedde me aan en rende de winkel in. Terwijl ik de sleutel omdraaide, hoorde ik een afschuwelijk gebrom en gierende geluiden in de lucht. Daar gaat er weer een, hoorde ik de mensen op straat roepen. Anderen riepen: hoera! Twee dagen later droegen de jongens uit de straat opeens allemaal schilden, stokken en houten dolken. Hij had aan zijn vader gevraagd een dolk voor hem te snijden. En toen die daar gisteravond mee bezig was, had de jongen opeens moeten denken aan het ijzeren lemmet dat hij ergens in het zand had achtergelaten. Toen was het plan in hem opgekomen het lemmet aan de houten dolk bevestigen. Dan zou het een echt wapen zijn. Dat had niemand. Ben je nu vandaag alweer met natte voeten thuisgekomen? Hoe moet dat nou met jou? De jongen bukte zich en kroop op handen en voeten verder. De hitte had zich zelfs tussen de schaarse graspollen genesteld, die de jongen zo nu en dan doorwoelde met zijn handen. Nadat hij zo een tijdlang had rondgekropen en hier en daar in het zand gewroet, gaf hij het op. Misschien moest hij verderop zijn. Hij kwam overeind en slenterde met de handen in de zakken door, voortdurend uitziend naar mogelijke herkenningspunten. Soms schopte hij een steentje weg. Daarbij stoven wolkjes zand op, dat door de zachte wind tegen zijn benen terugsloeg. De zandkorrels prikten in zijn huid.

NOORD.indd 10

Ga niet te ver. Denk erom dat je niet bij het water komt. Dat moeras daar is levensgevaarlijk.

Hij probeerde tegen de zon in te kijken, knipperde met de ogen. Ja kereltje, buiten stonden de buren te kijken en nog een heleboel andere mensen, naar de dijk. Allemaal nog in pyjama. De lucht boven de dijk was knalrood. Overal zoeklichten. Kanonnen en mitrailleurs vuurden op Duitse vliegtuigen. Een en al lawaai en vuur en licht en rook, niet te geloven. Op zijn netvlies ontstond een ster met ontelbare stralen, een ster die uiteen viel in vele kleine sterren. Daarna kwamen er donkere vlekken. Hij zonk neer en kroop weer rond. Zorg dat we je altijd kunnen zien, jonkie. Zonder resultaat zocht hij. Maar teleurstelling voelde hij niet. Hij voelde bijna niets. De zandkorrels drongen diep in het vel van zijn knieën. Hij merkte dit wel, maar de pijn deed geen pijn, alsof hij aan zijn eigen lichaam ontsnapt was. Straaltjes zweet liepen in zijn ogen. De zon was nog nooit zo dichtbij geweest, dacht hij. De hele wereld was een grote muil vol hete klamme adem. Al zijn gedachten en gevoelens waren vaag en verdwenen ten slotte achter de dreigende stemmen die geen hinder van de hitte schenen te hebben. … en wat heeft mama nou gezegd? Blijf bij het water weg en let altijd goed op. Er zijn boze, slechte mannen die je mee willen nemen. Vergeet nooit wat er met Elsje van de buren is gebeurd. Misschien wilde hij wel te veel en te snel, misschien moest hij juist net doen of hij helemaal niets wenste. Hij liet de houten dolk vallen… misschien werd dan het lemmet wel zijn deel. En hij vermeed erop te letten waar de dolk neerkwam. Alleen wanneer hij er volkomen afstand van deed, zou hij in het bezit komen van een echte, een van staal. … en die mitrailleurs maar ratelen en plotseling vloog een van de vijandelijke toestellen in brand. Onderwijl was hij, zonder het te beseffen, in de buurt van het bosje gekomen. In de schaduw van een kleine struik knielde hij voor de derde keer. Plotseling wordt het gegons in zijn hoofd verdreven door andere stemmen. Hij kijkt op en ontdekt een troep jongens, misschien wel honderd meter bij hem vandaan. Zelfs over deze afstand ziet hij, hoewel niet duidelijk, dat de jongens wapens bij zich hebben. Onmiddellijk gaat hij verder met zoeken, maar niet

29-01-13 11:58

lang, want nu de stemmen zijn verdwenen - ook de jongens verneemt hij niet meer - doen de hitte, de vermoeidheid, zweet, en het schrijnen van zijn knieën zich gelden. De kleine jongen kruipt naar een schaduwrijke struik en strekt zich uit op zijn rug. Hij sluit zijn ogen en veegt met de mouw van zijn bloes het zweet van zijn gezicht, likt zijn lippen af. Behalve het ritselen van bladeren boven zijn hoofd hoort hij niets. Als hij zijn ogen opslaat, zijn de jongens al dicht bij hem. Ze zijn met hun vijven: een grote, magere met lange armen, grauw van kleur; twee wat kleinere jongens, waarvan de een met vuurrood haar en grote okerkleurige sproeten in het gezicht; en twee die nog kleiner zijn, ongeveer zo groot als het jongetje zelf. Alle vijf hebben ze hun gezicht zwart gemaakt en dragen ze van zakdoeken geknoopte mutsen. De kleinste heeft een zwart lapje over zijn ene oog. De drie grootsten dragen brede riemen om hun middel, waarachter ze hun houten wapens gestoken hebben, de twee overigen houden die in de hand. Het jongetje komt half overeind, maar hij durft niet te gaan staan. De grootste neemt een smeulende lisdodde uit zijn mond en doet alsof hij rook uitblaast. ‘Wat moet jij hier?’ schreeuwt hij hees. Het jongetje vertelt van het metalen lemmet. De vijf komen dichterbij, stellen zich in een cirkel rond hem op. ‘Wij hebben ook messen’, zegt de jongen met de oogklep. ‘Wij hebben dolken en zwaarden’, valt de roodharige hem bij. ‘Waarom wil jij een dolk?’ vraagt de grootste. Het jongetje denkt even na. ‘Je hebt toch een waterpistool’, vervolgt de leider. Het is even stil. Dan beginnen de anderen hard te lachen. Hun stemmen krassen tegen de stilte. De ogen van het jongetje vullen zich met vocht. Zweet of tranen, hij weet het niet. ‘Ik wil een echte dolk maken’, gilt hij radeloos. ‘Je hebt een waterpistool’, schreeuwt de hese bendeleider, ‘en dat is voldoende.’ Zijn volgelingen beginnen mee te schreeuwend. Hun stemmen fladderen door elkaar, zodat het jongetje ze niet kan verstaan. Zijn keel doet pijn en voelt dik aan als hij kucht. Er trekt een huivering door hem heen als de roodharige met zijn vuile tenen, die uit de opengesneden schoenen steken, zijn bovenbeen aan-

NOORD.indd 11

raakt. Het jongetje balt zijn handen in de zakken en perst ze tegen zijn kruis. Hij voelt een heftige drang om te plassen. ‘Je bent een vijand, ventje, als je dat maar weet.’ ‘Ja, hij is een vijand, een en-es-be-jer, een landverrader. Een vuile rotmof.’ Het jongetje herkent de woorden. Begint te beven. Wendt zijn blik af, staart langs de grote jongen. Opnieuw een vliegtuig boven de dijk. Straks begint het geratel en zal de grote vogel vallen. Overal zal bloed en vuur zijn en door het zand zullen mannen rennen, mannen in uniformen en met helmen. Ze zullen me grijpen en zeggen dat het mijn schuld is en me in de Boerenwetering gooien. ‘Laat je waterpistool zien, kom op. Laat zien.’ Hij ontvouwt zijn klamme vuisten en trekt zijn zakken naar buiten. Hij heeft vanmorgen een schone broek aangekregen. Zijn zakken zijn nog leeg. Hij kijkt de grootste van zijn vijanden aan en ziet dat die ook zweet. Dit stelt hem enigszins gerust. ‘Waar heb je die dolk dan?’ vraagt de leider kalmer nu. ‘Heb ik weggegooid. Ik kon het lemmet niet vinden en toen….’ ‘Zie je wel, je probeert ons wat voor te liegen. Je hebt helemaal geen dolk. Jij wilt ons bespioneren en onze plannen in de war sturen. Mannen, hij heeft het waterpistool onder zijn broek verstopt. Vooruit, laat zien jij.’ Na deze woorden laat hij zijn ogen over de andere vier gaan. Ze knikken instemmend. Met trillende handen knoopt het jongetje zijn broek los en toont zijn net gewassen grauwe Jaeger onderbroekje. ‘Mannen, deze schurk bedriegt ons’, roept de leider met overslaande stem.

11

(Fragment)

Rouke Broersma Uit Westland, de Ambonezen over U. Rouke Broersma. Ter Verpoozing. [email protected]

29-01-13 11:58

12

Nummer 50

Nummer 50

- Hier mutt he stahn hebben. - Ik see nix. - Ji köönt ‘t sehn an de Lindebomen. - De twee daar? - Ja, de stunnen dicht bi ‘t Huus. - Wee’ji noch, waar de stunnen? - Ja, de grootste stunn dicht vör ‘t Fenster. Wi klauterden d’r meesttieds in, umdat een daar do mackelk inkomen kunn. Un du harrst natürelk de beste Utsicht. Wenn he bleihde, was ‘t besünners moi. Ik hebb de söte Göör noch in de Nöös. - Un de anner? - De stunn an d’ Sied van ‘t Huus. De stunn alltied wat in de Weg, wenn mien Pà d’ Ät mit Peer un Wagen langs wull. - Ik seh d’r keen groot Verschill. - Doch wall, ‘n paar Stappen rüggels, den süchst ‘t. De linke is de groterde. - De stunn denn ja direkt vör ‘t Fenster. Daar harren ji sömmers wall ‘n Bült Last van.

- Hier mut ‘t estaone hebben. - Ik zieë niks. - Ie kunt het zien an de lindebomen. - Die twei? - Ja, die stunden vlak veur ‘t huus. - Weej nog waor ze stunden? - Ja, de grootste stun vlak veur ‘t glas. Wij klummen daor ‘t mieste in, umdaj der ‘t makkelijkste inkommen kunden. En ie hadden natuurlijk ‘t beste uutzicht. As hij bluide, man nog antoe. Ik roeke die zute locht seins nog. - En de aandere? - Die stun an de ziedkaante van ‘t huus. Die stun altied wat in de weg as mien va mit peerd en wagen langs wol. - Ik zieë niet veul verschil. - Toch wel, aj een paar tree achteruut gaot, zuj ‘t zien. Die linkse is de grootste. - Die stun dus vlak veur ‘t glas. Daor haj zomers vaste een bulte last van.

Wiederweg flegen Gosen vörbi.

Wiedweg vliegt gaanzen veurbij

- Hebben ji hier lang woont? - Ik bün hier geboren. - Un groot worden? - Ok dat. Mit achtteihn bün ‘k denn wegtrucken. - Ji, en jo Vader un Moder? - Un mien Bröör. - Ji hebben hier ok in d’ Oorlog (Krieg) wohnt. - Ja, man daar weet ik egenlik neet mehr vööl van. - Wat fallt jo toeerst daarbi in? - Dat se mien Va haalt hebben. - In de Oorlog? - Nee, daarna. - Was he so leep? - Wat heet denn leep? - Dat he mit de Düütsen mitdaan hett. - Dat begriep ik ja. Ik meen: Wo leep is leep?

- Hej hier lange woond? - Ik bin hier geboren. - En opegruid? - Ok dat. Toen in achttiene ware biw verhuusd. - Ieë en oen va en moe? - En mien breur. - Ie hebt hier ok in de oorlog ewoond. - Ja, maor daor wee’k vanzölf niet als te veule meer van. - Wat bint oen eerste herinnerings? - Dat ze mien va opheulen. - In de oorlog? - Nee, dernao. - Was hij fout dan? - Wat is fout? - Dat hij met de Duutsers metan dee. - Dat begriep ik ja. Ik bedoele: Hoe fout is fout?

Dichbi bellt ‘n Düütse Scheepkerhund.

Dichtbij blaft een Duutse herder

- Sölen w’wiederlopen? - Dünkt mi neet so ‘n heel mall Idee. - Well hett hier wohnt, Nummer 48? - Bruunbarg. - Wat hett de maakt in de Oorlog? - Wat wullt hören?

- Zuw wieder lopen? - Lek mij achil niet zo’n mal idee. - Wie woont hier op nummer 48? - Broenbarg. - Hoe was hij in de oorlog? - Wat wi’j heuren?

Martin Koster Uit: Diesel - dat oostfrieske bladdje nr. 50, 2004/2005.

NOORD.indd 12

(Plattduuts en Drents.)

29-01-13 11:58

Ieë ieë ieë ieë 3

‘Ik woon niet in mijn gedichten.’ ‘Ik schrijf gedichten, poëzie met diepgang en het liefst met een provocerend element. Mijn gedichten ontstaan langzaam, het kan op elke plek en op elk moment beginnen. Als ik achterin het leslokaal sta en rondkijk hoe de derdeklassers een opstel schrijven, of zich verdiepen in de vervoeging van sterke en zwakke werkwoorden. Tijdens mijn werk - ik ben leraar Nederlands - maak ik geen privénotities. Ik houd mijn werk - dichten - en mijn loonslaverij strikt gescheiden. Hoewel. Als ik thuis ben type ik mijn gedichten op de iPad van de baas, aan de keukentafel, of waar ik me ook maar bevind. Nee, niet in bed, maar verder ken ik geen grenzen aan de dichtkunst. De Reest en andere grensrivieren dagen me uit. Ook de verschrikkingen van de mens, van Wereldoorlog II, dringen zich in herhaling aan me op. Ik was in Auschwitz, dat was genoeg, de an-

NOORD.indd 13

dere plaatsen met een geschiedenis laat ik voor wat ze zijn. Geen Theresiënstad, geen Bergen Belsen of Dachau. Nee, als ik op pad ga dan naar Westerbork, naar Apeldoorn, Barneveld.

Spoor De Drentse literatuur heb ik vooruitgeholpen met mijn poëzie. Hotel an’t spoor wacht op de tweede druk, al meer dan een jaar. Maar wat is een jaar; 365 dagen en soms één meer. Ik zeg dat zonder ironie, cynisme, sarcasme of melancholie. We, de Drenten, waar ik mezelf ook toe reken, al is het historisch misschien niet verantwoord, en geografisch ook niet, zijn tijdelijke bewoners van deze provincie. De aanzet voor de krimp maken we nu mee. Het slotakkoord komt na mij. Seele Verhalen over de werkplek van de kunstenaar zijn niet aan me be-

13

steed. Overal waar ik koffie kan drinken, het liefst filterkoffie, kan ik ook dichten. Maar ik voel geen grote noodzaak om nog meer literatuur toe te voegen. Het liefst prikkel ik anderen om hun ziel en ook hun zaligheid bloot leggen. Tot over de grens. Ik heb de Plattduutsen hoch.

Zeven Elke zeven jaar maak ik de balans op van mijn kunstenaarschap. Ga ik door, of neem ik een afslag. In de praktijk neem ik elke dag een afslag en eens in de zeven jaar kijk ik om om vooruit te kunnen kijken. Nee, ik ben niet onopgemerkt gebleven. Ik kijk wel uit.’

Martin G. Koster

Martin G. Koster, Dagblad van het Noordenprijs 2011 voor zijn bundel Hotel an’t spoor. www.hetdrentseboek.nl

29-01-13 11:58

Sociaal-democratie De grootouders van RöpckeZweers, dat zijn een man een vrouw, broer en zus, vele kinderen die ergens in het buurtschap Ane wonen in het veen. Een heel verloederde toestand met een oude geit en een paar scharrige kippen en wat groente. Wat ze kweken, vreten ze op en de man is wekelijks dronken van het maatje genever dat hij zich laat tappen bij de weduwe van Jan Hendrik Hulter aan ‘t Anerveer. ‘Dan zie je dus een beeld,’ zegt Röpcke-Zweers, ‘van arbeidersmensen, ook nog allemaal tegen de kerk, kapitaal, kazerne, kroeg en Willem III.’ ‘Wat a’j gelieke hebt,’ zegt Katoele, ‘mar wel dronkend intussen en karks. De mèensen bint ongelooflijk en onversloanbaor. D’r is honderdvéerendartig joar sociaal-democratie oaverhen egoane en ze deugt nog aait.’

Henk Egberts

NOORD.indd 14

29-01-13 11:58

Kruistocht Uit de kern van jouw traan vindt het zout mijn lippen ik draag mijn haren grijs jij beide zonen paden verdwijnen onder vermoeide zolen dorst rimpelt, honger huist we zetten door er is nog niets verloren ergens wacht een bed een dorp aan onze voeten

Gezel Waar ik mij vastklamp aan zijn been en hij, hij alleen mijn lijf mag proeven hij knielt, tilt mij hoog en legt mij op zijn wasbord neer mijn lijf spint korte uren langer o, kon hij tot morgen blijven mij verleiden heel de nacht een claxon ergens buiten -een stille wenk verstoort ons minnespel ik schenk een laatste slok in ons voorbije hof van Eden smijt mijn euro’s spijtig neer op zijn timide kleren hij laat zichzelf uit ik wis de dubbele lagen de omgekeerde pijn en schrijf voldaan zijn vers verzonnen naam op het zwaar beslagen zolderraam

Ria Westerhuis Uit haar nieuwe bundel. Verschijnt zomer 2013.

NOORD.indd 15

29-01-13 11:58

Ansicht aus Estland DIE FOLTER Die Folter. Schon die christliche Inquisition kannte die Mittel, wie man Geständnisse erzwingt dabeigewesen zu sein, diese Ungeheuer, die Gedanken aus dem Kopf zu zwingen von jemand, der von klein an durch den Virus des Monotheismus geschwächt ist. Aber die unsichtbare Folter. Der schleichende Wahnsinn, die langsame Lähmung durch der Medien, bis selbst die Gewebe des Opfers gespenstische Gestalt annehmen, dieselben Ideen erzeugen, vermehren, verbreiten, verstärken? Das Unternehmen muss erfolgreich sein. Sein Ergebnis kann nicht geändert werden. Es kommt auf ewig wie das Sonnensystem, wie die Pyramiden, die Brandmale, Tätowierungen, wie die Beschneidung von Männern und Frauen, die Atomtests, die Vulkanausbrüche, kommt auf tausende Jahre, aber währt kaum ein halbes, hört plötzlich auf, als drehe man die Musik ab, knallt nicht und piept nicht, nur mit einem kaum wahrnehmbaren Knacks.

Hasso Krull

Von Hasso Krull, zuerst erschienen in: Talv (Winter), Tallinn 2006, aus dem Estnischen von Irja Grönholm und Gisbert Jänicke www.transcript-review.org

NOORD.indd 16

29-01-13 11:58