Notitie Stand van zaken Brabantse monumenten Aan
PS
De resultaten van de tot dusver uitgevoerde provinciale impulsen voor restauratie van monumenten zijn goed, de waardering in het veld is groot. De achterstand van onze provincie ten opzichte van de rest van Nederland is gedeeltelijk ingelopen. Momenteel zetten wij in op beleving en herbestemming van monumenten. Als gevolg van de conjunctuur aarzelen eigenaren echter met investeringen in monumenten. Het effect op dit deel van de arbeidsmarkt is groot: gespecialiseerde restauratiebedrijven hebben minder werk, ze moeten pas opgeleide jonge ambachtslieden en ervaren krachten ontslaan. Vakmanschap gaat verloren, al zijn er nog geen restauratiebedrijven failliet gegaan. Gevolg is dat de onderhoudstoestand van de monumenten achteruit gaat. Deze notitie beschrijft de resultaten van de restauratie-impuls 2008-2011 en de huidige stagnatie in restauraties en behandelt de problematiek van de werkgelegenheid in het restauratievak.
Ter bespreking in
Commissie CS d.d. 4 oktober 2013 Datum
27 augustus 2013 Van
A. van Leeuwen M.L.P. van Mook Cluster
Cultuur en Samenleving Telefoon
Effecten van de Impulsen restauratie Monumenten De twee impulsen voor de restauratie van monumenten in 2008-2011 waren een groot succes. Overal waren steigers zichtbaar, de waardering in het veld voor onze inspanningen was en is groot, evenals het effect op de arbeidsmarkt. De provincie investeerde tussen 2008 en 2011 ruim 35 miljoen in de restauratie van 23 industriële gebouwen, 35 religieuze gebouwen en gebouwen met sociaal-culturele functie, 27 molens en 4 kastelen. De subsidies liepen uiteen tussen € 6.000,- en € 2.600.000,-. Kerken, molens en kastelen met kwetsbare maar beeldbepalende detaillering hebben de grootste restauratiebehoefte. Op enkele projecten na zijn alle restauraties afgerond. Daarbij kwamen de provinciale investeringen in restauraties in het kader van het programma Samen Investeren.
(073) 680 80 21 (06) 55 68 65 46
Bereik provinciale restauratie impulsen Aantal monumenten
Bedrag
Impuls restauratie
89
€ 35.000.000,-
Samen Investeren
26
€ 21.500.000,-
De provincie investeerde alleen in onrendabele rijksmonumenten, ca. 35% van de ruim 5800 rijksmonumenten in onze provincie. Het gaat dan om rijksmonumenten waarvan eigenaren geen of weinig middelen beschikbaar hebben voor instandhouding en de exploitatie niet kostendekkend is. Het zijn vaak de meest beeldbepalende monumenten in onze provincie, zoals de Sint Jan in Den Bosch. Deze monumenten genereren wel inkomsten bij gemeente, horeca en midden- en kleinbedrijf, maar niet bij de eigenaren. Vrijwel alle overige monumenten, woonhuizen en boerderijen, kunnen in hun onderhoud voorzien via belastingaftrek en restauratiehypotheken via het Nationaal
Paraaf Bureauhoofd
Directielid/directeur
Restauratie Fonds (NRF). Dit fonds heeft ruim voldoende revolverende middelen beschikbaar. Hier gaat het om rendabele monumenten. Als gevolg van deze impulsen liep de restauratieachterstand in onze provincie terug. Dit blijkt uit de Monitor inzake de staat van het gebouwd erfgoed van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, die aangeeft welk percentage van de monumenten in redelijke tot goede staat verkeert. Vooral kerken, molens en kastelen verkeren op dit moment in matige tot slechte staat. Onze provincie loopt overigens nog steeds achter. Rijksmonumenten in redelijk tot goede staat Jaar
Noord-Brabant
Landelijk
2009
70%
81%
2010
68%
86%
2011
78%
94%
Onze inzet in deze bestuursperiode Met het Uitvoeringsprogramma Erfgoed 2012 – 2015 (CS-0037A) zet de provincie deze bestuursperiode in op herbestemming, beleving en nieuwe financieringsmodellen. Door deze nieuwe focus wil de provincie de hoeveelheid onrendabele monumenten verkleinen, zodat de restauraties van monumenten minder afhankelijk worden van overheidsfinanciën. De transformatie van een traditioneel subsidiemodel naar een nieuw stelsel kost echter tijd en biedt niet voor alle objecten een oplossing. In onderstaande tabel staan onze beleidsinstrumenten in deze bestuursperiode en hun impact op restauraties van monumenten. Beleidsinstrument
Budget
Impact op restauraties
Subsidieregeling voor de
€ 3,4 mln
De regeling is per 1 april ingegaan. Tot nu toe hebben 2
restauratie van her te
(waarvan
kerken een aanvraag ingediend. De plannen voor kerken
bestemmen kerken
€ 1,7 mln
vragen veel tijd.
(periode 2012-2013)
Rijksgeld)
Subsidieregeling
€ 3,4 mln
Herbestemming bij molens is erg lastig, er zijn
restauratie molens
(waarvan
momenteel 4 aanvragen ingediend.
(bestuursperiode)
€ 1,7 mln Rijksgeld)
Restauratie Brabantse
€ 1,4 mln
topmonumenten
Bijdrage aan de restauraties van de vier Brabantse topmonumenten.
(bestuursperiode) Instandhouding molens
€ 4 ton
(bestuursperiode)
Bijdrage aan het onderhoud van circa 40 Brabantse molens. Dit zijn geen restauraties. Het gaat bijvoorbeeld om het bijhouden van het timmer- en schilderwerk.
Gereserveerd budget
€ 5,3 mln
Dit is budget voor de jaren 2014 en 2015 en kan niet
restauraties
(waarvan
naar voren gehaald worden. Het gaat deels om Rijks-
(bestuursperiode)
3,4 mln
budget, die wij nog moeten ontvangen. En het gaat om
Rijksgeld)
de verplichte provinciale matching van dit Rijksbudget.
2/5
Het budget moet besteed worden aan de restauratie van rijksmonumenten. Op basis van het functioneren van de subsidieregeling her te bestemmen kerken, wordt in 2014 besloten of dit budget aan deze subsidieregeling wordt toegevoegd, of dat het budget ingezet wordt voor de restauratie van 1 á 2 grote urgente rijksmonumenten. Investeringsprogramma
€ 120 mln
Met dit deels revolverende budget wil de provincie 20
Grote
Brabantse monumentencomplexen een nieuwe
Erfgoedcomplexen
bestemming en toekomst geven. Een deel van dit budget
(tot 2020)
gaat naar restauraties. Het gaat om ingewikkelde herbestemmingen die niet door de markt opgepakt worden. Deze complexe processen duren langer. Herontwikkeling duurt 5 tot 10 jaar en dan is pas een impact op restauraties te merken.
Probleemschets 2013: steeds minder restauraties Momenteel zijn er geen grote restauraties onderhanden, in tegenstelling tot de vorige bestuursperiode. Hiervoor zijn momenteel geen subsidies beschikbaar, ook niet van het rijk. Het Rijk heeft wel een subsidieregeling voor onderhoud, maar vanwege de 50 % co-financieringseis maken veel eigenaren in deze economische tijden geen gebruik van deze regeling. De vier Brabantse Topmonumenten zien af van grote restauraties en doen alleen het noodzakelijke onderhoud. Eigenaren van gemeentelijke monumenten hebben nog minder mogelijkheden omdat veel gemeenten bezuinigen op restauratiesubsidies. Het voor hen bestemde Cultuurfonds voor Monumenten Noord-Brabant is op dit moment nagenoeg uitgeput, waardoor amper nieuwe restauratiehypotheken kunnen worden verstrekt. Ook voor molens is binnen onze bestaande molenregeling te weinig geld beschikbaar. Deze subsidieregeling wordt voor 2013 sterk overvraagd, dat betekent dat we ca. 20 molens niet kunnen honoreren. De verwachting is dat de komende jaren geen grote restauraties worden aangepakt. Door deze culminatie van factoren zal de restauratie-achterstand weer op gaan lopen, terwijl de werkgelegenheid in het restauratieambacht terugloopt. Jonge restauratiemedewerkers worden ontslagen, waardoor vakmanschap verloren gaat. Dit blijkt uit de sterk dalende cijfers van de werkgelegenheid voor vaklieden bij 5 Brabantse restauratie-aannemers. Het gaat om hoofdaannemers, de totale werkgelegenheid, bij onderaannemers, etc. is in het algemeen vier maal groter. Arbeidsplekken bij de Brabantse restauratie-aannemers 2010
219
2011
219
2012
192
2013 medio
175
3/5
2014 prognose
152
Ook het aantal leerlingen dat wordt opgeleid in het restauratievak loopt terug, zoals blijkt uit de resultaten van het door ons ondersteunde Restauratie Opleidings Project (ROP). Resultaten Restauratie Opleidingsproject (ROP) Leerlingen
werkweken
2008
28
463
2009
36
760
2010
46
767
2011
60
1290
2012
48
1111
Tijdens de restauratie impulsen van de provincie van 2008 – 2011 nam het aantal leerlingen en werkweken toe. 2012 laat al een daling zien en voor 2013 is de prognose veel lager. Gevolg is dat vakmanschap, kennis en vooral de onmisbare praktijkervaring snel verdwijnen. Hoogwaardig vakmanschap is ook van belang voor de grote opgave van deze jaren: de herbestemming van leegkomend vastgoed, van fabrieken tot kantoren en kerkgebouwen. De effecten van restauraties op de arbeidsmarkt zijn groot De Petruskerk in Oirschot leverde 14,5 manjaar op, de kerk te Geffen 3 manjaren, de Moerputtenbrug bij ‘s-Hertogenbosch 22 manjaren, de Lourdeskerk in Bergen op Zoom 17 manjaren en de Bavokerk te Raamsdonk 24 manjaar.
In Brabant zijn nog steeds veel matige tot slechte monumenten. Er zijn met name rijksmonumenten in matige staat. Het zwaartepunt ligt bij kerken en molens. Er ligt een stevige restauratielast. Het Bisdom Den Bosch heeft een restauratiebehoefte van ruim € 30 miljoen in 40 projecten tussen € 500.000, tot € 1.8 miljoen. In onze eerdere Impuls hebben wij diverse projecten niet kunnen honoreren, waaronder de kostbare restauratie van de Eindhovense Paterskerk en een deel van kasteel Heeze. In de Brabantse waterlinie moeten nog 8 forten en aardwerken nog worden gerestaureerd. Aantal Brabantse monumenten in matige, slechte en zeer slechte staat (2011) Soort monument
Matig
Slecht
Zeer slecht
Rijksmonumenten
99
5
0
Gemeentelijk
6
6
1
Overig
14
2
0
Bron: Monitor gebouwd erfgoed van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)
Investeren of subsidiëren Naast de nieuwe verdienmodellen en revolverende fondsen is er nog steeds behoefte aan het traditionele subsidie instrument. Dit is zelfs onmisbaar bij het in stand houden van onrendabele monumenten als kerken, kastelen,
4/5
landgoederen, orgels, forten, linies en molens, waar geen sprake is van verdieneffecten. Ook hier streven wij op termijn echter naar meer rendement, geregelde openstelling, eigen inkomsten en draagvlak voor behoud. Subsidies kunnen de overgang naar een ander verdienmodel overbruggen, de werkgelegenheid een tijdelijke impuls geven, het vakmanschap in stand houden en de onderhoudstoestand van de monumenten op peil houden tot de markt weer aantrekt. Het is gebleken dat een provinciale investering van 35 miljoen ca. 10,5 miljoen aan private investeringen oplevert, te weten het eigen aandeel van de eigenaar in de werkzaamheden. Daarbovenop komt een onbekend bedrag aan investeringen in niet subsidiabele zaken, zoals verbetering toegankelijkheid, comfortverbetering, technische voorzieningen, etc. Er is ook een maatschappelijk rendement. Historische monumenten dragen bij openstelling bij aan een aantrekkelijk vestigingsklimaat en genereren toerisme en inkomsten. Ze worden gewaardeerd door de bevolking en trekken vrijwilligers. Kastelen als Heeswijk en Heeze hebben respectievelijk 80 en 40 vrijwilligers. Goed onderhoud draagt bij aan herbestemming, het is gemakkelijker een goede bestemming te vinden voor goed onderhouden of gerestaureerde monumenten. Dat is vooral van belang bij de verwachte leegstand van pas gerestaureerde kerkgebouwen. Conclusie De restauratie impulsen tijdens de vorige bestuursperiode waren succesvol. Momenteel vinden er nauwelijks restauraties plaats. Hierdoor dreigt het restauratieambacht verloren te gaan en de achterstand in de restauraties van monumenten op te lopen.
5/5
