Noten. Inleiding. 1 Jeugd zwervend door Nederland

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 461

Noten

Inleiding 1 Carla van Os, Gerrit Jan van Heuven Goedhart, 1901-1956. 2 Al het bronnenmateriaal dat verwijst naar privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

1 Jeugd – zwervend door Nederland 1 Paul Schneiders, Buitengewoon Bussum. Van boerengehucht tot villadorp, Los, Bussum 2005, p. 45. 2 Burgerlijke stand gemeente Bussum, registratie Goedhart stadsarchief Naarden. 3 Naamsverandering bij Koninklijk Besluit 53 op 20-11-1933, zie Madelon de Keizer Het Parool 1940-1945. Verzetsblad in oorlogstijd, Otto Cramwinckel, Amsterdam 1991, p. 583. 4 Straatnamenregister Vereniging Nederlandse Gemeenten. 5 Utrechtsch Nieuwsblad 3 april 1940, ‘Strijdt Nederland waarlijk voor de geestelijke vrijheid?’ 6 L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 9 ii, Martinus Nijhoff, Den Haag 1979, p. 1490. 7 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1490. 8 Carla van Os, p. 39. 9 Rouwkaart en condoleancetelegrammen 6-10 juli 1956, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 10 www.genlias.nl, geslacht Anthonij Hermen Reinier Everhard Goedhart. 11 Brief 27 augustus 2006 van H. Kisjes-Goedhart, dochter van Daniël Goedhart, de jongste broer van Gerrit Jans vader Gijsbert Willem. 12 Brief H. Kisjes-Goedhart, 27 augustus 2006. 13 www.genlias.nl, geslacht Goedhart. 14 M.W.L. van Alphen jr., Nieuw Kerkelijk Handboek, Koch & Knuttel, Gouda 1951, p. 510. 15 M.W.L. van Alphen jr., p. 66 en 510. Ook: Brieven, documenten en foto’s van familie, onder wie H. Kisjes-Goedhart. Privéverzameling A. Caffé-Goedhart, dochter uit het tweede huwelijk van Gijsbert-Willem Goedhart. 16 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 273. 17 Er is een aantekening in het bevolkingsregister van de gemeente Groningen dat hij op 30 september 1897 naar Leeuwarden zou vertrekken, en dat dat niet is doorgegaan, getuige de vermelding: ‘Is niet vertrokken.’ Correspondentie met het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven d.d. 7 september 2006. 18 Persoonlijke aantekeningen van dr. L. de Jong naar aanleiding van interview met G.J. van

461

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 462

19 20 21 22 23 24

25 26

27 28 29 30 31

32

33 34 35 36

37 38 39 40 41

Heuven Goedhart op 2-12-1955, Archief dr. L. de Jong t.b.v. Het Koninkrijk, deel 9 ii, hoofdstuk xix, bundeltje 8 (niod). Paul Schneiders, p. 46. Bevolkingsregister Bussum, familie Goedhart, stadsarchief Naarden. J. de Vries, www.arneym.nl, stadshistorie negentiende eeuw en vroegtwintigste eeuw. Paul Schneiders, p. 32-43. Paul Schneiders, p. 60. Zie ook voor achtergronden en historie: M. van der Heide, Bussum door schrijversogen, Gooipers, Bussum 1984. ‘Hij leefde heel erg in het heden’, B. La Lau-van Heuven Goedhart, interview 15 februari 2007. Ook: Transcriptie interview weduwe E. van Heuven Goedhart-Hauan van interview 10 mei 1988 door Madelon de Keizer, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Onder meer door: drs. B.W. Schaper, Vrij Nederland 21 november 1953. Het zal geen toeval zijn geweest dat Van Heuven Goedhart het interview toestond aan Vrij Nederland: hoofdredacteur H.M. van Randwijk was een intieme vriend uit de verzetstijd ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Informatie uit het interview van dr. L. de Jong is gepubliceerd in: Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1489-1493. Correspondentie H. Kisjes-Goedhart, 27 augustus 2006: ‘De boekhandel floreerde, het gezin had het goed.’ Burgerlijke stand Bussum, bevolkingsregister Goedhart. Stadsarchief Naarden. En: www.genlias.nl, geslacht Gerrit van Heuven. Paul Schneiders, p. 44. Burgerlijke stand Bussum, bevolkingsregister Goedhart. Stadsarchief Naarden. Interviews met M. Albarda-Goedhart, dochter van Gerrit Jans jongste broer Dirk Goedhart, 1 november 2006; B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 22 maart 2005, 8 maart 2005 en 2 mei 2005; Bandopname van interview met I. TopGoedhart, echtgenote Dirk Goedhart, op 27 januari 1995 afgenomen door B. La Lau-van Heuven Goedhart. Mevrouw Top is kort daarna overleden. Privéverzameling B. La Lauvan Heuven Goedhart. Telefonisch interview L. Sazias, kleindochter van Gers oudste broer Johannes Frans Goedhart, 7 augustus 2006. Ook: bandopname van interview met mevrouw I. TopGoedhart, echtgenote Dirk Goedhart. Ook: interview A. Caffé-Goedhart, 10 november 2006. Privéverzameling A. Caffé-Goedhart. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan M. van Blankenstein, 19 januari 1952, Archief M. van Blankenstein in Nationaal Archief, toegangsnr. 2.12.025, inventarisnr. 151. E-mail A. Caffé-Goedhart, 30 september 2006. E-mail A. Caffé-Goedhart, 30 september 2006. Privéverzameling A. Caffé-Goedhart. Die studies werden vermoedelijk bekostigd uit particuliere beurzen, onder meer van de Hervormde Kerk en omdat lang niet alle studies werden vergoed, werd de studiekeuze beperkt door de mogelijkheden die deze vergoedingen boden. De Hoger onderwijswet van 1876 (nadien nog enkele malen aangepast) voorzag in beurzen voor ‘zeer begaafde studenten’. Mededeling en documentatie H.N. ’t Hoen, archivaris ministerie van Onderwijs, e-mail 14 november 2006. Interview M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 maart 2005 en 2 mei 2005. Facturen en foto’s van Boekhandel Los 1905-1906. Stadsarchief Naarden. Brief H. Kisjes-Goedhart, 27 augustus 2006. www.genlias.nl, geslacht Gerhardus Johannes van Heuven en Gerrit van Heuven en Engelberta Catharina Haspels.

462

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 463

42 Brief H. Kisjes-Goedhart, 27 augustus 2006. Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 maart 2005, 2 mei 2005. 43 De vernoeming had naar alle waarschijnlijkheid te maken met een consequente toepassing om de namen van voorouders aan zowel vaders- als moederskant over te dragen op de nieuwe generatie. Een gewoonte die in ere werd gehouden omdat op die manier de vroegere generatie zou herleven. Maar daarvoor moest de naam natuurlijk wel aan een lévend kind worden doorgegeven. (www.meertens.knaw.nl/voornamen/geschiedenis, Meertens Instituut te Amsterdam.) 44 Opmerkelijk was dat het graf op naam stond van Gijsbert Willem Goedhart. En deze werd zelf in 1952 in Hilversum begraven. Rouwadvertentie, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 45 Burgerlijke stand gemeente Bussum, stadsarchief Naarden. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1489. 46 Correspondentie H. Kisjes-Goedhart, 27 augustus 2006. 47 Gids voor het beroepingswerk, Protestantse Kerken Nederland, Utrecht 2005, aangevuld met telefonische mededeling documentatieafdeling pkn, 8 augustus 2006. 48 Burgerlijke stand gemeente Bussum. Bevolkingsregister Goedhart, stadsarchief Naarden. 49 E-mailcorrespondentie N.J.H. Kool, documentalist Koninklijke Vereniging van het Boekenvak te Amsterdam, 31 augustus 2006. 50 Interview M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. 51 Burgerlijke stand Bussum, bevolkingsregister Goedhart, stadsarchief Naarden. 52 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1489-1493. 53 M.L.W. van Alpen jr., p. 254. 54 Telefonische mededeling documentalist Protestantse Kerk Nederland, 8 augustus 2006. 55 Privéverzameling A. Caffé-Goedhart. 56 Interview M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. De armoede heeft het domineesgezin het gehele leven achtervolgd. Ook Ada Caffé-Goedhart verhaalt daarvan in een interview op 10 november 2006. Dominee Goedhart kreeg na zijn emeritaat in 1942 een pensioen van 457 gulden per jaar. Het gezin was verder nergens voor verzekerd en werd nadien vooral onderhouden door de jongste zoon Dirk. Ook: Privéverzameling A. CafféGoedhart. 57 Op de ‘koepokinentingskaart’ werd tot het achttiende levensjaar de inentingsinformatie tegen pokken bijgehouden en die moest door de houder telkens worden afgegeven aan de schooldirecties. Op de kaart van Gerrit Jan is zo terug te vinden dat hij deze op 7 december 1917 terugkreeg van rector P.H. Suringa, rector van het Gymnasium te Assen en op 30 april 1919 van N.J. Beversen, rector van het Stedelijk Gymnasium te Leiden. Ook: vermelding in brief 4-10-1947 G.J. van Heuven Goedhart aan de griffier van de Eerste Kamer bij aanvaarding lidmaatschap, Nationaal Archief, Archief Eerste Kamer, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 433. 58 Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 59 Interview met I. Top-Goedhart, echtgenote van Dirk, afgenomen door B. La Lau-van Heuven Goedhart op 27 januari 1995. 60 Vrij Nederland 21 november 1953. 61 Maria Adriana van Heuven (1862) was getrouwd met Theodorus van Zoest (1859). www.genlias.nl, familie Van Heuven. 62 J. de Vries. www.arneym.nl. 63 J. de Vries. www.arneym.nl.

463

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 464

64 Schoolarchief Christelijk Lyceum 1917-1921, Gelders Archief. Toegangsnummer 2113, inventarisnrs. 280, 363, 397, 398, 465. 65 Schoolarchief Christelijk Lyceum 1917-1921, Gelders Archief. Toegangsnummer 2113, inventarisnrs. 280, 363, 397, 398, 465. 66 Telefonische mededeling B. La Lau-van Heuven Goedhart, 10 september 2006. Interview Vrij Nederland 21 november 1953. 67 Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Later zou Goedhart Cohen weer verschillende malen tegenkomen. Tijdens zijn studententijd in Leiden was Cohen eerst privaatdocent Griekse papyrologie en vervolgens bijzonder hoogleraar oude geschiedenis aan de Letteren faculteit van de Rijksuniversiteit Leiden. Jaarboeken, 1922, 1923, 1924. Universiteitsbibliotheek Leiden, plaatsingscode v204. Op 21 maart 1933 richtte Cohen samen met Abraham Asscher het ‘Comité voor Bijzonder Joodse Belangen’ op, dat zich inzette voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Asscher en Cohen vormden in de bezettingsjaren 1940-1945 de leiding van de Joodse Raad. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 1, Martinus Nijhoff, Den Haag 1969, p. 511. 68 Vrij Nederland 21 november 1953. 69 Rostra Gymnasorium 4 april 1921; Van boven onder, schoolkrant Christelijk Gymnasium april 1921; De Gelderlander 4 april 1921. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 70 ‘Een 5 voor Grieks, een 4 voor Latijn, een 3+ voor Nederlands, een 4 voor Vaderlandsche Geschiedenis, een 4+ voor Algemene Geschiedenis, een 4 voor Fransch, een 4 voor “Hoogduitsch”, een 3+ voor Engelsch, een 4 voor Stelkunde en een 4 voor Meetkunde.’ Schoolarchief Christelijk Gymnasium, Gelders Archief. Toegangsnummer 2113, inventarisnr. 363. 71 Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 72 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 8 mei 2004, 22 maart en 2 mei 2005. L. Sazias, achternicht Van Heuven Goedhart, 7 augustus 2006. 73 Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 74 Lambert Giebels, Beel, van vazal tot onderkoning, sdu, Den Haag 2001, p. 353. 75 Nieuwe Rotterdamsche Courant 4 december 1919. 76 ‘Godsdienstige liederen’ met lidmaatschapsbewijs toetreding Remonstrantse gemeente. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 77 M.L.W. van Alphen jr., p. 254. 78 In een briefkaart aan zijn oudste zoon Johannes Frans van 6 december 1920 schreef vader Goedhart: ‘Vorige week was zwaar, vooral vrijdag 3. Heden voor één jaar. De 6e waren we in het crematorium. Jij weet wat je tegoed hebt.’ Privéverzameling A. Caffé-Goedhart. 79 Bij veldpredikers was nogal wat verontwaardiging over de manier waarop zij werden vervangen, zo blijkt uit een ingezonden brief in Het Vaderland van 23 december 1919. Goedharts personalia als legerpredikant zijn niet terug te vinden in het Nationale Archief, wat erop duidt dat hij uiteindelijk niet door Defensie maar door de kerk is benoemd. Mededeling Nationale Archief te Den Haag, 4 oktober 2007. 80 Het nieuwe adres komt onder meer voor op de laatste briefkaart van zijn moeder aan zijn vader, en is ook terug te vinden op de door D. Cohen uit Den Haag geposte briefkaart van 13 juni 1921. 81 Telefonische inlichtingen bij documentatiedienst Vereniging Vrijzinnige Gemeenten, 9 augustus 2006. 82 Interview mevrouw M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. 83 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 8 mei 2004, 22 maart 2005 en 2 mei 2005; M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. Bandopname

464

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 465

84

85

86

87 88

89 90 91 92 93 94 95

96

97 98

99

van interview met de inmiddels overleden I. Top-Goedhart afgenomen door B. La Lauvan Heuven Goedhart op 27 januari 1995. Mies Albarda-Goedhart is geboren in 1931, Bergliot en Karin van Heuven Goedhart zijn in respectievelijk 1937 en 1934 geboren. De laatsten hebben hun vader gedurende de oorlogsjaren 1940-1945 praktisch niet gezien. Ze waren pubers toen ze hem na de bevrijding weer ontmoetten en in die periode heeft hun vader mededelingen gedaan over zijn eigen vader. Dat gold ook voor Mies Albarda-Goedhart, die hierover zegt: ‘Wij kregen dit te horen toen we daarvoor de leeftijd hadden.’ Interview, 1 november 2006. De Nieuwe Rotterdamsche Courant van 3 oktober 1924 maakte melding dat ‘bij Kon. Besluit van 30 september jl. aan den heer ds. G.W. Goedhart, legerpredikant, op zijn verzoek, met ingang van 1 dezer, eervol ontslag verleent uit vorengenoemde functie’. Handelingen van de Buitengewone Vergaderingen en van de 110de Gewone Vergadering der Algemeene Synode van de Hervormde Kerk. Archief Protestants Kerkelijk Diensten Centrum, Utrecht. Ook: Van Alphen’s Nieuw Kerkelijk Handboek, Gouda 1951 en 1954. M.L.W. van Alphen jr., p. 254. E-mailcorrespondentie A. Caffé-Goedhart, 11 oktober 2006. ‘Trijntje mijn moeder was toen 20 jaar en mijn vaders leeftijd was 51. Waarschijnlijk was dat in de ogen van mijn broers niet zo’n goed idee.’ Ook: trouwboekje in privéverzameling A. Caffé-Goedhart. M.L.W. van Alphen jr., p. 254. Ook: privéverzameling mevrouw A. Caffé-Goedhart. E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 11 september 2006. In de privéverzameling van M. Albarda-Goedhart bevinden zich vergelijkbare intieme brieven van Francien van Heuven aan haar zoon Dirk, de vader van mevrouw Albarda. Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 8 mei 2004, 22 maart 2005 en 2 mei 2005. Ook: Carla van Os, p. 8. Interview M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 583. Ook: gezinskaart Van Heuven Goedhart, gemeentearchief Utrecht. In: Onno Bartelds, Een kritisch democraat. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, hoofdredacteur van het Utrechtsch Nieuwsblad, 1 juli 1933-17 mei 1940 [niet gepubliceerde afstudeerscriptie], Amsterdam 1997, p. 34. Op zijn beurt baseerde Bartelds zich op een in memoriam in Het Parool 9 juli 1956 bij het plotseling overlijden van Van Heuven Goedhart en op informatie over Van Heuven Goedhart bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (tegenwoordig niod, Doc i – personen) en een gesprek van Bartelds met Van Heuven Goedharts tweede echtgenote Erna Hauan op 10 mei 1988. Ook: W.B.F. Schaper Vrij Nederland 21 november 1953. De Waarheid 13 mei 1955. Ook: verklaring J.J.F. Stokvis, oud-hoofdredacteur De Telegraaf, augustus 1983, Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnummer 228, map 20. Ook: niet gedateerde brief I. Top-Goedhart aan kleindochter Jessica, privéverzameling M. Albarda-Goedhart. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 273. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 273. Ook voetnoot p. 583. Volgens Madelon de Keizer is het dossier met daarin het rekwest van Van Heuven Goedhart door het ministerie van Justitie vernietigd. Inschrijvingsregister Universiteit Leiden ast 1921, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, Bijzondere Collecties, toegangsnr. 45, inventarisnr. 359.

465

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 466

2 Gevormd, getrouwd, gescheiden 1 Almanak Leidsch Studentencorps 1922, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, plaatsingscode v204. 2 Inschrijvingsregister Universiteit Leiden ast 1921, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, Bijzondere Collecties, toegangsnr. 45, inventarisnr. 359. 3 J.A. Verdoorn, ‘In memoriam mr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart’, juli 1956. Parool-archief, niod, Amsterdam, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. 4 M.L.W. van Alphen jr., p. 254. En: Mededeling en documentatie H.N. ’t Hoen, archivaris ministerie van Onderwijs, e-mail 14 november 2006. 5 Almanak Leidsch Studentencorps 1923 en 1924, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, plaatsingscode v204. 6 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 273. Ook: Carla van Os, p. 9-10. 7 H.A. Poeze, In het land van de overheerser i. Indonesiërs in Nederland 1600-1950, Foris Publications, Dordrecht 1986, p. 127, 192. 8 Vrij Nederland 21 november 1953. In dat interview had Van Heuven Goedhart het over de ‘Nederlandsch-Indonesische Studentenvereeniging’, maar hij bedoelde daar ongetwijfeld het Indonesisch Verbond van Studeerenden mee. Als medeoprichter noemde Van Heuven Goedhart mr. C. Gunning, later rector van het Amsterdamsch Lyceum. 9 Persoonlijke aantekeningen van dr. L. de Jong naar aanleiding van interview met G.J. van Heuven Goedhart op 2 december 1955 (niod). Archief dr. L. de Jong ten behoeve van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 9 ii, hoofdstuk xix, bundeltje 8, niod. 10 M. Boumans, ‘Tinbergen, Jan’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, dl. 8, Stichting tot Beheer van Materialen op het gebied van Sociale Geschiedenis iisg, Amsterdam 2001, p. 296-301. 11 Persoonlijke aantekeningen van dr. L. de Jong naar aanleiding van een interview met G.J. van Heuven Goedhart op 2 december 1955, Archief dr. L. de Jong ten behoeve van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 9 ii, hoofdstuk xix, bundeltje 8, niod. 12 Almanakken Leidsch Studentencorps 1922, 1923, 1924, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, plaatsingscode v204. 13 Studentenregistratiekaarten Universiteit Leiden, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, ast toegangsnr. 45, inventarisnr. 359 1921. 14 Almanak Leidsch Studentencorps 1924, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, plaatsingscode v204 en Studenteninschrijvingsregister ast, inventarisnr. 45, toegangsnrs. 333-340. 15 Jaarboek der Rijksuniversiteit Leiden 1922, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, plaatsingscode v204. 16 H. Beliën, M. Bossenbroek, G.J. van Setten, ‘Dr. C. Snouck Hurgronje’, in: In de vaart der volkeren. Nederlanders rond 1900, Bert Bakker, Amsterdam 1998, p. 215. 17 E.H. Kossmann, De Lage Landen 1780-1940. Anderhalve eeuw Nederland en België, Elsevier, Amsterdam/Brussel 1976, p. 302. 18 H. Beliën, M. Bossenbroek, G.J. van Setten, p. 216, 217. 19 Utrechtsch Nieuwsblad 30 juni 1936, ‘In Memoriam Snouck Hurgronje’. 20 H. Laman Trip-de Beaufort, Cornelis van Vollenhoven 1874-1933, Tjeenk Willink, Haarlem 1954, p. 44. 21 H.J.W. Sonius, Over Mr. C. van Vollenhoven en het Adatarecht van Indonesië, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen 1976, p. 15. 22 H. Laman Trip-de Beaufort, p. 35.

466

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 467

23 24 25 26

27 28

29 30 31 32 33 34 35

36 37 38

39

40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

H. Laman Trip-de Beaufort, p. 47, 56, 190. H.J.W. Sonius, p. 34. H. Laman Trip, p. 179. J.V. Rypperdag Wierdsma, [zonder titel], in: H.F. Panhuys (red.), Herdenking van de 100ste geboortedag van Cornelis van Vollenhoven (1874-1974), stichting Van Vollenhoven, Den Haag 1974, p. 23. Cees Fasseur, De Indologen. Ambtenaren voor de Oost 1825-1950, Bert Bakker, Amsterdam 1993, p. 410. H. Laman Trip-de Beaufort, p. 183. Ten onrechte wordt er soms van uitgegaan dat Goedhart het vak adatrecht uit vrije wil had gekozen (onder meer: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 275). Goedhart ontwikkelde tijdens zijn studie inderdaad een grote belangstelling voor Nederlands-Indië, maar van een vrijwillige keuze voor het adatrecht was geen sprake. H.A. Poeze, p. 175. De Indologen, p. 398. De Indologen, p. 410. H.A. Poeze, p. 175. De Indologen, p. 414. H.A. Poeze, p. 178. De Indologen, p. 417. De ondernemers werden geleid door prof. M.W.F. Treub, oud-minister voor Koloniën en voorzitter van de Ondernemersraad voor Nederlandsch-Indië, De Utrechtse hoogleraar prof. dr. F.C. Gerretson leidde de nieuwe faculteit in Utrecht. H.A. Poeze, p. 181. H.A. Poeze, p. 192. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 275. Ook: J.A. Verdoorn, ‘In Memoriam mr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart’, in Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. En: interview B. La Lau-van Heuven Goedhart, 15 februari 2007. Ook: H. Poeze, p. 192, waar Goedhart – ten onrechte – als ‘Nederlands kandidaat-Indisch rechterlijk ambtenaar’ wordt geïntroduceerd. Brieven, documenten en foto’s van familie, van H. Kisjes-Goedhart. Privéverzameling mevrouw A. Caffé-Goedhart, dochter uit het tweede huwelijk van Gijsbert-Willem Goedhart. H. Laman Trip-de Beaufort, p. 193. H. Laman Trip-de Beaufort, p. 158. Ook: F. Jansonius, p. 34. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen. Een diagnose van het geestelijk lijden van onzen tijd, Tjeenk Willink, Haarlem 1935. G.J. Heering (samenst.), Prof. Roessingh herdacht, [onb.], Huis ter Heide 1925, p. 82. C.B. Burger, ‘Roessingh’, in de serie: Christusgetuigen, [onb.], Amsterdam 1942, p. 16. G.J. Heering, p. 93. J.A. Verdoorn, ‘In memoriam mr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart’, 1956, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. H. Laman Trip-de Beaufort, p. 15. Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart, 15 februari 2007. Nieuwe Rotterdamsche Courant 29 oktober 1924, familieberichten. J. Schilt, 100 jaar H.J.W. Becht, uitgever 1892-1992. Impressie van een eeuw boeken maken en verkopen, H.J.W. Becht, Haarlem 1992, p. 18. J. Schilt, p. 18-47. J. Schilt, p. 39. www. home.pi.be/~rebeccas/becht/welkom.htm, genealogie over geslachten Becht. J. Schilt, p. 54.

467

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 468

55 www.home.pi.be/~rebeccas/becht/welkom.htm. 56 Bandopname van interview met I. Top-Goedhart, echtgenote Dirk Goedhart, op 27 januari 1995 afgenomen door B. La Lau-van Heuven Goedhart. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 57 Adreskaarten Gerrit Jan Goedhart, Gemeentearchief Amsterdam. Ook: bandopname interview Ine Top 27 januari 1995. 58 Scheiding uitgesproken op 10 oktober 1931, Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart op www.parlement.com. 59 ‘Vader heeft alles wat met dit huwelijk te maken had vernietigd,’ aldus dochters B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, interviews 20 januari 2003, 8 mei 2004, 22 maart 2005 en 2 mei 2005. 60 Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 61 www. home.pi.be/~rebeccas/becht/haagse/uitgeverij2.htm. 62 H.J. Scheffer, Henry Tindal. Een ongewoon heer met ongewone besognes, Fibula-Van Dishoeck, Bussum 1976, p. 312. 63 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 275. Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart 15 februari 2007. 64 J.A. Verdoorn, ‘In memoriam mr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart’, 1956 Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. Verdoorn vertrok zelf wel naar NederlandsIndië, waar hij een baan vond als zendingsarts en met een Indische vrouw trouwde. Zie H. Poeze, p. 306. 65 G.J. Goedhart, De ontwikkeling van de werkloosheidsverzekering van Nederland, H.J.W. Becht, Amsterdam, 1926. 66 E.H. Kossmann, p. 306. 67 Beginselverklaring vdb, zie: O. de Vries, ‘De Vrijzinnig-Democratische Bond als factor in de Nederlandse politiek (1917-1933)’, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, Marinus Nijhoff, Den Haag 1973, p. 447. 68 De ontwikkeling van de werkloosheidsverzekering in Nederland, p. 140. 69 G.J. Goedhart en A. Roeterink, De ontwikkeling der arbeidsbemiddeling in Nederland, H.J.W. Becht Amsterdam 1929. 70 De ontwikkeling der arbeidsbemiddeling in Nederland, p. 191. 71 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 275; Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1489. 72 Adreskaarten Gerrit Jan Goedhart, Gemeentearchief Amsterdam. Ook: burgerlijke stand Stadsarchief Naarden. Saillant detail is dat Goedharts jongere broer Gijsbert-Willem zich een halfjaar later óók aan de Da Costalaan in Bussum vestigde: Gerrit Jan op nummer 34 en Gijsbert Willem op nummer 28. Dat verblijf heeft slechts een maand geduurd en hield vermoedelijk verband met de echtscheiding waarin Gijsbert Willem verwikkeld was. Die laatste informatie is afkomstig van I. Top-Goedhart, door de interviews op band 27 januari 1995. 73 Bandopname van interview met I. Top-Goedhart, echtgenote Dirk Goedhart, op 27 januari 1995 afgenomen door B. La Lau-van Heuven Goedhart. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 74 K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart, interviews 20 januari 2003, 8 mei 2004, 22 maart 2005 en 2 mei 2005. 75 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 275. Ook: Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart, 15 februari 2007. 76 K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart, interviews 20 januari 2003, 8 mei 2004, 22 maart 2005 en 2 mei 2005. Bandopname van interview met I. Top-

468

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 469

77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92

Goedhart, echtgenote Dirk Goedhart, op 27 januari 1995 afgenomen door Bergliot van Heuven Goedhart. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Rebecca Steenhoff-Schoonbeek, Alsem (België), overleden 2005. www.home. scarlet.be/~rebeccas/becht/haagse/uitgeverij2.htm. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Frederik van Eeden, De kleine Johannes, Mouton & Co, Den Haag 1919. www. home.pi.be/~rebeccas/becht/welkom.htm. Bandopname interview I. Top-Goedhart. Ook: interview B. La Lau-van Heuven Goedhart 15 februari 2007. Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart 15 februari 2007 en K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 2 mei 2005. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Adressenkaarten Gerrit Jan Goedhart, Gemeentearchief Amsterdam. Het Vaderland 9 januari 1930. Briefwisseling Goedhart met mevrouw Monnickendam, archief stichting Vrienden van Martin Monnickendam, Amsterdam. Brief d.d. 1 maart 1932, Goedhart aan mevrouw Monnickendam, archief stichting Vrienden van Martin Monnickendam, Amsterdam. Noors Nationaal Archief ‘Digitalarkivet’, e-mail d.d. 1 mei 2007 Yngve Nedrebo. En e-mail 13 mei 2007 K.S. van Heuven Goedhart. Interview K.S. van Heuven Goedhart, 24 april 2007. Trouwkaart, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Briefwisseling Goedhart met mevrouw Monnickendam, echtgenote kunstschilder Martin Monnickendam, 1 maart 1932, Archief Stichting Vrienden Martin Monnickendam. Briefwisseling Goedhart met mevrouw Monnickendam, maart 1932, archief stichting Vrienden Martin Monnickendam. En: Gezinskaarten Goedhart, gemeentearchief Amsterdam.

3 De Telegraaf 1 Philip Pinkhof, De jacht op de primeur, Nederlandsch Boekhuis, Tilburg 1955. 2 Philip Pinkhof, p. 108. 3 In een getuigschrift van 6 juni 1933 werd een dienstbetrekking van ‘ruim zeven jaren’ genoemd, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ook voormalig collega en (veel) latere hoofdredacteur J.J.F. Stokvis meende zich die periode te herinneren. De verklaring van Stokvis, die zelf in 1923 bij De Telegraaf kwam. ‘In 1925, 24 jaar oud, trad hij [Goedhart] toe tot de redactie van De Telegraaf.’ Stokvis stelde zijn verklaring in augustus 1984 op na een verzoek van de historicus H.W. van Asten, die werkte aan een proefschrift over het journalistieke leven van G.J. van Heuven Goedhart. Dat onderzoek is niet voltooid. Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnummer 228. 4 Vermelding op adreskaarten Gerrit Jan Goedhart. Gemeentearchief Amsterdam. 5 Curriculum vitae bij brief van G.J. van Heuven Goedhart aan dr. W. Drees d.d. 25 mei 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.21.286, inventarisnr. 1069. Van Heuven Goedhart vertelde later dat hij was gekozen uit 147 sollicitanten. Dat leek op een bewuste keuze om de journalistiek in te gaan en daarvoor zelfs de strijd aan te gaan met tientallen andere kandidaten. Zie interview in Vrij Nederland 21 november 1953. De student Goedhart had echter tot die tijd geen enkele belangstelling voor de krantenwereld getoond. Na zijn promotie ‘vestigde Goedhart zich als repetitor voor staats- en strafrecht’, noteerde L. de Jong tijdens diens interview met Van Heuven Goedhart. Zie: Het

469

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 470

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25 26

27

28

29 30 31 32

Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1489-1493. Persoonlijke aantekeningen van dr. L. de Jong naar aanleiding van een interview op 2 december 1955 met G.J. van Heuven Goedhart met oog op publicatie Het Koninkrijk, dl. 9 ii, hoofdstuk xix, Archief De Jong, niod. B. Hering, ‘Herman Jacob Kiewit de Jonge’, in: J. Charité en I. Schöffer (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 4, Martinus Nijhoff, Den Haag 1994, p. 243-245. Mariëtte Wolf, Exclusief. Het geheim van De Telegraaf, Boom, Amsterdam 2009, p. 181; Verzetsblad in oorlogstijd, p. 276. B. Hering, in: J. Charité en I. Schöffer (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 4, p. 244. Utrechtsch Nieuwsblad 31 juli 1933. Henry Tindal, p. 312. Mariëtte Wolf, p. 67. Henry Tindal, p. 325. Mariëtte Wolf, p. 82. Frank van Vree, De Nederlandse pers en Duitsland 1930-1939. Een studie over de vorming van de publieke opinie, Historische Uitgeverij Groningen, Groningen 1989, p. 41. Mariëtte Wolf, p. 68, De Telegraaf 12 september 2002. ‘Een eeuw geleden nam uitgever Holdert roer in handen van De Telegraaf’. Henry Tindal, p. 321. Mariëtte Wolf, p. 84. Henry Tindal, p. 334. Mariëtte Wolf, p. 171. Henry Tindal, p. 335. Mariëtte Wolf, p. 173. Henry Tindal, p. 345. Mariëtte Wolf, p. 173. Henry Tindal, p. 356. Voorzitter van die commissie was prof. mr. D. van Blom, dezelfde die later een voorwoord schreef bij het onderzoek naar de arbeidsmarktontwikkeling van G.J. Goedhart en A. Roeterink. Mariëtte Wolf, p. 174. Henry Tindal, p. 340. Mariëtte Wolf, p. 175. Henry Tindal, p. 344. Mariëtte Wolf, p. 76. Mariëtte Wolf, p. 177. Mariëtte Wolf, p. 182. Mariëtte Wolf, p. 183. Getuigschrift ondertekend door F.H.J. Holdert 6 juni 1933, Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnummer 228. De benoemingsdatum van Goedhart in de hoofdredactie kan worden opgemaakt uit een brief van Telegraaf-journalist W.A. Kramer, die op staande voet werd ontslagen, daags nadat Goedhart was benoemd. Archief Nederlandsche Journalisten Kring (njk), iisg, inventarisnr. 922. In tegenstelling tot wat Madelon de Keizer beweert, heeft ook Gerrit Jan Goedhart nooit zijn naam als hoofdredacteur onder de kop geplaatst. Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 278. Mariëtte Wolf, p. 82 en 170. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 4 ii, Martinus Nijhoff, Den Haag 1972, p. 583. Gerard Mulder en Paul Koedijk, Léés die krant. Geschiedenis van het naoorlogse Parool 1945-1970, Meulenhoff, Amsterdam 1996, p. 35. Henry Tindal, p. 326. Ook: verklaring F.H.J. Holdert bij Commissie Perszuivering 17, 18, 19 oktober 1946. niod, Doc ii 800, map c. Mariëtte Wolf, p. 66. Het Koninkrijk, deel 4 ii, p. 583; Léés die krant, p. 35. Frank van Vree, p. 42. Ook: Henry Tindal, p. 320. H.J. Scheffer, De dagbladonderneming. Historische verkenningen, Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij Amsterdam/Oxford/New York 1986, p. 19. De dagbladonderneming, p. 17 en 21.

470

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 471

33 Verklaring van mr. A.G. Brouwer, hoofd financiële en economische redactie De Telegraaf, 23 juli 1984 naar aanleiding van promotieonderzoek van H.W. van Asten, Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnummer 228. 34 Archief Nederlandsche Journalisten Kring (njk), iisg, inventarisnr. 922. 35 De Telegraaf 26 mei 1951. 36 Mariëtte Wolf, p. 183. 37 Mariëtte Wolf, p. 170 en 212. Abonneeontwikkeling De Telegraaf 1903-1940, privéverzameling Mariëtte Wolf. Ook: De Telegraaf 26 mei 1951, Verzetsblad in oorlogstijd, p. 276. 38 Mariëtte Wolf, p. 208-210. Huub Wijfjes, ‘De ballade van de bolhoed’, in: Huub Wijfjes (red.), Jaarboek Mediageschiedenis, nr. 1, sdu/Stichting Mediageschiedenis, Den Haag 1989, p. 114. 39 Mariëtte Wolf, p. 212. 40 Stukken betreffende rechtszaak tussen J.V.L.M. Verbiest en F.H.J. Holdert 1934, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 01. Mariëtte Wolf, p. 212. 41 M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, Gerrit Jan van Heuven Goedhart, bijdragen tot een biografie, Het Parool Amsterdam 1959, p. 25-26. 42 J.J.F. Stokvis, verklaring over ontslag Van Heuven Goedhart, aug. 1983, Parool-archief, niod toegangsnummer 185c, inventarisnummer 228. 43 J.C. Fraenkel, niet gepubliceerd manuscript, privéverzameling Mariëtte Wolf. 44 Philip Pinkhof, brief aan Commissie Perszuivering 14 maart 1946, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. 45 Recensies in nrc en De Telegraaf juli 1929. 46 Archief Nederlandsche Journalisten Kring, iisg inventarisnr. 927, 928. 47 Abonneeontwikkeling De Telegraaf 1903-1940, privéverzameling Mariëtte Wolf. 48 De Telegraaf 26 mei 1951. Verklaring J.F.F. Stokvis, Parool-archief, niod toegangsnr. 185, inventarisnr. 228. 49 Er zijn ook minder gedetailleerde oplagecijfers beschikbaar. Madelon de Keizer onderzocht de oplagecijfers van De Telegraaf tussen 1929 en 1935. De Keizer maakte een onderscheid tussen ochtend- en avondblad, met een scherpe daling bij het avondblad tussen 1932 en 1933 (van 121.508 naar 115.540), nadat deze editie sinds 1929 nog was gegroeid vanaf 118.348 abonnees. De cijfers van dit onderzoek zijn niet helemaal te vergelijken met die van Mariëtte Wolf, omdat de laatste alle kwartaalfluctueringen heeft meegenomen en De Keizer jaargemiddelden onderzocht. Ook ging De Keizer uit van oplagecijfers, terwijl Wolf naar abonneecijfers heeft gekeken. Een krant heeft altijd een hogere oplage (losse verkoop, gratis verzending, papierverlies, et cetera) dan het aantal abonnees. Zie: Verzetsblad in oorlogstrijd, p. 276 en voetnoot 28 van hoofdstuk 6. En: Abonneeontwikkeling De Telegraaf 1903-1940, privéverzameling Mariëtte Wolf, verwerkt in: Mariëtte Wolf, p. 216. Een groot aantal Nederlandse dagbladen bracht tot het eind van de eerste helft van de vorige eeuw zowel ’s morgens als ’s avonds een krant uit. Op die manier was de redactie tweemaal per etmaal in de gelegenheid nieuws te brengen. Maar dat was niet de voornaamste reden: er kon dubbel abonnees worden geworven en de drukpersen waren optimaal bezet en dus meer exploitabel. Zie: De dagbladonderneming, p. 14. 50 Van Dien, Van Uden & Co, accountants Amsterdam, ‘Origineel rapport betreffende de abonnementencontrole op 12 september 1933’, 18 januari 1934, Parool-archief. niod toegangsnr. 185c, inv.nr. 228. Het eerste cijfer (abonneeaantal) kwam nagenoeg overeen met de gegevens die Mariëtte Wolf heeft verzameld, het tweede (oplage) niet met die van Madelon de Keizer.

471

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 472

51 E.H. Kossmann, p. 515. 52 J. en A. Romein, De lage landen bij de zee, Querido Amsterdam 1976, p. 593. Romein wijst erop dat vanaf 1932 het aantal mensen, dat qua inkomen niet meer toekomt aan een belastbaar inkomen van minimaal 800 gulden per jaar, belangrijk was vergroot. Ook: Frank van Vree, p. 56. Van Vree constateert dat de daling van het nationaal inkomen een negatieve invloed heeft gehad op de abonneeontwikkeling van de Nederlandse dagbladpers, ook al omdat de markt kort daarvoor was volgroeid. Tussen 1933 en 1935 vond stagnatie plaats, de abonneecijfers van 1932 werden pas in 1939 weer op dat niveau bereikt. L. de Jong citeert een onderzoek van de gemeente Amsterdam uit 1937 waaruit bleek dat in de jaren dertig als gevolg van de crisis één op de vier Amsterdammers zijn krant had opgezegd: L. de Jong, Het Koninkrijk, dl. 1, p. 138-139. 53 Henry Tindal, p. 357. 54 Volgens de latere Telegraaf-redactie was het pand een wens van broer F.H.J. Holdert. Maar historicus L. de Jong achtte dat niet logisch en bedacht alle eer aan H.M.C. Holdert, Het Koninkrijk, dl. 4 ii, p. 583. Ook: De Telegraaf 12 september 2002: ‘Een eeuw geleden nam uitgever Holdert roer in handen van De Telegraaf ’. 55 De Telegraaf, boekje over pand Nieuwezijds Voorburgwal 1930, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. 56 G.J. Goedhart, ‘Rapport financiën en organisatie redactie 1 jan. 1930-1 jan. 1933’, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. H.J. Scheffer stelt dat De Telegraaf vette jaren boekte tussen 1928 en 1930. De opbrengst uit abonnementsgelden bedroeg fl. 2,3 miljoen en uit advertenties fl. 2 miljoen, dat waren de hoogste cijfers tussen 1902 en 1939 (Henry Tindal, p. 358). Maar Scheffer maakt geen melding van uitgaven. Alleen de redactie legde in 1929 met 1,3 miljoen al bijna eenderde beslag op de exploitatieomzet (gegevens ‘Rapport financiën’ van Goedhart). Bovendien had Holdert te maken met grote lasten door de aankoop van het Nieuws van den Dag (bijna 4 ton), de Vereenigde Drukkerijen (een kleine zeven ton – beide cijfers uit Scheffers biografie over Tindal, zie Henry Tindal respectievelijk p. 349 en p. 357), en ten slotte het echec met de avro en de bouw van het nieuwe pand. 57 Henry Tindal, p. 357 en 358. Ook: Commissie Perszuivering 1946, De Telegraaf, niod, Doc ii 800. 58 Directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box a24. 59 Mariëtte Wolf meldde dat bij De Telegraaf in die dagen altijd alles ‘op bierviltjes’ werd bedacht en besloten. ‘Zo’n rapport van Goedhart was echt een unicum, iets wat men helemaal niet kende bij het bedrijf.’ Gesprek 10 november 2006. 60 Philip Pinkhof, p. 108. J.C. Fraenkel, niet gepubliceerd manuscript, privéverzameling Mariëtte Wolf. 61 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, sdu, Den Haag 1950, p. 186. 62 De Telegraaf, 26 mei 1951 en: J.M. Goedemans, ‘Verweerschrift’, verklaring 18 oktober 1946 voor Commissie Perszuivering, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. Mariëtte Wolf, p. 218. 63 Nederlandse media berichtten veel en zo gedetailleerd mogelijk over de ontwikkelingen in Duitsland, zowel waar die de binnenlandse als de buitenlandse politiek betroffen: Frank van Vree, p. 352-355. 64 Gesprek Mariëtte Wolf, 15 november 2006. 65 De Telegraaf 1929-1933. 66 Wolff fuseerde in 1934 met de Telegraphen Union en werd een van de belangrijkste instrumenten van de nazipropaganda. Frank van Vree, p. 227.

472

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 473

67 Mariëtte Wolf, p. 214. 68 A.A. de Jonge, Crisis en critiek der democratie. Anti-democratische stromingen en de daarin levende denkbeelden over de staat in Nederland tussen de twee Wereldoorlogen, hes, Utrecht 1982, p. 7-15. 69 A.A. de Jonge p. 19. Ook: J.J. Woltjer, Recent verleden. De geschiedenis van Nederland in de twintigste eeuw, Balans, Amsterdam 1992, p. 61-89. 70 A.A. de Jonge, p. 381. 71 A.A. de Jonge, p. 25. 72 De Telegraaf 26 mei 1951. J.J.F. Stokvis. Verklaring augustus 1983, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. J.M. Goedemans, ‘Verweerschrift’, 18 oktober 1946, Commissie Perszuivering. Directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. Mariëtte Wolf, p. 217. 73 H. Laman Trip-de Beaufort, p. 145. Ook: A.A. Jonge, voetnoot p. 406: ‘Het Verbond voor Nationaal Herstel werd onder andere geleid door prof. dr. C. Gerretson, bijzonder hoogleraar “vanwege het Fonds ten behoeve van Indologische Studiën aan de Rijksuniversiteit Utrecht”.’ 74 Mariëtte Wolf, p. 222. 75 In het Utrechtsch Nieuwsblad was Van Heuven Goedharts voorkeur voor de Vrijzinnig Democraten aantoonbaar in de redactionele kolommen. In de privéverzameling van B. La Lau-van Heuven Goedhart bevinden zich boeken geschreven door de leider van de Vrijzinnig Democratische Bond H.P. Marchant, Een Staatkundige Epidemie over het gevaar van de nsb. 76 De Telegraaf 26 mei 1951, De Waarheid 13 mei 1955. 77 Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 278. 78 De Telegraaf 3 april 1933. 79 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 186. J.M. Goedemans ‘Verweerschrift’, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. J.F.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. Ook: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 277. 80 Mariëtte Wolf, p. 77. 81 Volgens De Telegraaf van 26 mei 1951 moet dit commentaar aan Goedhart worden toegeschreven. Mariëtte Wolf twijfelt aan wie de auteur zou zijn, maar benadrukt dat Goedemans rond die datum in de hoofdredactie plaatsnam, zie p. 222. 82 Mariëtte Wolf, p. 222. 83 Verslag G.J. van Heuven Goedhart Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 186. J.M. Goedemans ‘Verweerschrift’, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. J.J.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228, niod. Ook: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 277. 84 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 186. 85 Verhoor J.M. Goedemans 15 maart 1946, Commissie Perszuivering, niod, Doc ii, 800, Goedemans was in de Eerste Wereldoorlog al eens korte tijd hoofdredacteur geweest. Hij verving toen J. Schröder, die na aangifte van de Nederlandse regering enkele weken gevangenzat omdat hij met zijn journalistieke werk de neutraliteit van Nederland in gevaar zou hebben gebracht: Het Koninkrijk, dl. 4, p. 582. 86 De Telegraaf 7 maart 1993. In het Utrechtsch Nieuwsblad van 16 juni 1934 werd bijna een persiflage van Goedemans opvatting gepubliceerd, ‘Hitler is een volksmenner, géén staatsman’, in de ‘Balans van de Week’ van de hand van hoofdredacteur Gerrit Jan van Heuven Goedhart.

473

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 474

87 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 186. 88 Paul Stoop, Niederländische Presse unter Druck. Deutsche auswärtige Pressepolitik und die Niederlande 1933-1940, K.G. Saur München 1987, p. 248-251, p. 270. 89 A. de Jonge, Kroniek van de Weimarrepubliek, Het Spectrum, Utrecht 1980, p. 45. 90 De Telegraaf, 26 mei 1951. J.J.F. Stokvis, J.J.F, verklaring aug. 1983, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. Ook M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 25 en Mariëtte Wolf, p. 76. 91 Het Koninkrijk, dl. 4 ii, p. 583. 92 Madelon de Keizer stelde dat de te anti-Duitse toon van Goedhart debet zou zijn aan de komst van de meer gematigde Goedemans. Dat is niet erg aannemelijk: tot begin maart 1933 was Goedhart in zijn commentaren duidelijk, maar ook genuanceerd en soms zelfs bagatelliserend. Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 278. 93 Verhoor Mussert maart 1946, Commissie Perszuivering 1946, niod, Doc ii 800. 94 Het Koninkrijk, dl. 4 ii, p. 583. Een duidelijk geprofileerde politieke koers paste bovendien niet in de redactionele uitgangspunten waaraan Holdert strikt de hand hield: zie Frank van Vree, p. 42. 95 Het Koninkrijk, dl. 4 ii, p. 583. Ook: Verhoor J.M. Goedemans 15 maart 1946, Commissie Perszuivering niod, Doc ii 800. ‘Na overleg [met Holdert] koos ik voor de politieke richting van het blad, de Colijnpolitiek. Tot aan het uitbreken van de oorlog heb ik voor mijn blad deze koers gevolgd.’ Ook: J.M. Goedemans, ‘Verweerschrift’ voor Commissie voor de Perszuivering, 18 oktober 1946, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. Ook: Herman Langeveld, ‘De verzuiling doorbroken’, in K. Bardoel e.a. (red). Journalistieke cultuur in Nederland, Amsterdam University Press Amsterdam 2005, p. 42. 96 Frank van Vree, p. 41. Henry Tindal, p. 321. 97 Mariëtte Wolf, p. 223. 98 J.J.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. 99 Van Heuven Goedhart sprak bij het zilveren jubileum van Colijn als minister ‘zijn diepe respect’ voor hem uit, roemde hem om zijn persoonlijke moed, vaderlandsliefde en prees hem als een voorbeeld voor zijn tegenstanders, Utrechtsch Nieuwsblad 3 januari 1936. 100 J.J.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief. niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. 101 Hans van Galen Last, Nederland voor de storm. Politiek en literatuur in de jaren dertig, Fibula-Van Dishoeck Bussum 1969, p. 5-20 en p. 32. 102 Herman Langeveld, in: K. Bardoel e.a. (red), p. 42. Ook: Artikel in Utrechtsch Nieuwsblad 29 april 1940 onder de kop ‘Valsch spel. De Telegraaf, Colijn en het landsbelang’: ‘Sinds 1933 is “De Telegraaf” zich gaan opwerpen als orgaan van Colijn. De in dat jaar, vóór de verkiezingen, optredende hoofdredacteur was, en is blijkbaar nog, van de onmisbaarheid en de onfeilbaarheid van Colijn volstrekt overtuigd.’ Auteur was Gerrit Jan van Heuven Goedhart, toen hoofdredacteur van het Utrechtsch Nieuwsblad. Directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 19. 103 J.J.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. Ook: Ph. Pinkhof, brief aan Commissie voor de Perszuivering, 14 maart 1946, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08 en in De jacht op de primeur, p. 108. Pinkhof beweerde dat hij ‘met afstand van opgebouwde pensioenrechten’ ontslag had genomen bij De Telegraaf vanwege hoofdredacteur Goedhart en dat hij direct na diens vertrek weer was teruggekeerd op de redactie. Uit zijn boek De jacht op de primeur valt

474

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 475

104 105 106 107

108 109

110 111 112 113 114 115 116 117

118 119 120

echter op te maken dat Pinkhof in september 1932 hoofdredacteur bij het geïllustreerde weekblad Het Leven kon worden, maar dat hij die functie na exact een jaar weer verliet, omdat hij de dagelijkse deadline zo mistte (p. 163 en p. 188). Pinkhof zond ook het bericht de wereld in dat door toedoen van Goedhart De Telegraaf het nieuws had gemist van de oplossing van een spraakmakende inbraak op het Utrechtse kasteel Nijenrode. Die inbraak werd opgelost op 9 mei 1933 en pas twee dagen later in De Telegraaf gepubliceerd, maar toen zat naast Goedhart ook Goedemans in de hoofdredactie (p. 158). Mariëtte Wolf, p. 223. Oplagecijfers De Telegraaf 1903-1940, privéverzameling Mariëtte Wolf. E.H. Kossmann, p. 515. Verhoren Commissie Perszuivering 1946, met name Voorlichtingscommissaris (in dienst van de Duitse bezetter) Max Blokzijl drong al vanaf augustus 1941 aan op het vertrek van Goedemans. niod, Doc ii 800. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 186. De parlementaire enquêtecommissie werd gevormd door voorzitter mr. H.J. Donker, jonkvrouw C.I. Wttewaal van Stoetwegen en Th.J.M. Koerssen, Verslag Parlementaire Enquêtecommissie 1940-1945, 1950, p. 5. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Het Volk 29 mei en 30 mei 1933. Goedemans werd in deze artikeltjes geschetst als een ‘politieke windvaan’. A.A. de Jonge, p. 146. M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 26. Brief Goedhart aan Goedemans 30 december 1934, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. Verhoren oud-medewerkers De Telegraaf over de macht van H.M.C. Holdert, Commissie Perszuivering 1946, niod, Doc ii, 800. G.J. Goedhart, ‘Rapport financiën en organisatie redactie’, februari 1933, p. 11, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. J.M. Goedemans, ‘Verweerschrift’, Directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. René Vos stelt dat Goedemans op een conflict met Goedhart zou hebben aangestuurd, omdat hij drastische bezuinigingen had doorgevoerd, onder meer op het salaris van Goedemans (Zie: René Vos, Niet voor publicatie. De legale Nederlandse pers tijdens de Duitse bezetting, Sijthoff, Amsterdam 1988, p. 231). Dat is niet aannemelijk: Goedemans heeft zich daarover nadien nooit beklaagd en bovendien bleef hij met een salaris van 880 gulden per maand de vier na best betaalde redactiemedewerker van De Telegraaf (zie ‘Rapport financiën’ van Goedhart, p. 2). Ook Goedhart prees in zijn bezuinigingsrapport met name de constructieve medewerking van Goedemans. Henry Tindal, p. 357. Mariëtte Wolf, p. 222. J.J.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. Ook: E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 86.

4 Utrecht 1 Beeldbank Drift 1930-1940, gemeentearchief Utrecht. 2 A. de Jongh, Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, Utrechts Nieuwsblad, Houten 1993, p. 9.

475

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 476

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

E.H. Kossmann, p. 515. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. Utrechtsch Nieuwsblad, niod, Doc ii, inventarisnr. 811. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. Ook: M. v. Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 27. Brief J. van Straten aan Goedhart, 22 juni 1933, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Goedharts latere vriend en collega Marcus van Blankenstein memoreerde na diens overlijden ten onrechte dat het initiatief voor Goedharts aanstelling bij het Utrechtsch Nieuwsblad van directeur Van Straten uitgegaan zou zijn. M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler (red.), p. 27. Madelon de Keizer stelt dat de aanstelling ‘voorlopig voor twee jaar’ gold. Maar zoals uit de aanstellingsbrief blijkt was het andersom: Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 278. A. de Jongh, Proberen of profileren? Het Utrechtsch Nieuwsblad en Het Centrum tijdens de perszuivering, [doctoraalscriptie UvA], Amsterdam 1994, p. 13. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 8. Financiële bedrijfsjaaroverzichten 1923-1940, directiearchief Utrechts Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. Het boekjaar viel samen met het lezersseizoen, dat wil zeggen van september tot en met augustus. De hier genoemde terugval vond dus plaats in september 1931. Directiearchief Utrechts Nieuwsblad 1923-1940 (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. Ook: Krantenarchief Utrechtsch Nieuwsblad 1930-1940, Gemeentearchief Utrecht. Proberen of profileren, p. 12, 13. Ook: Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 7-8. Jaarverslag Raad van Commissarissen 1933/1934, directiearchief Utrechts Nieuwsblad, 1923-1940 (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. J.A.Z. Janzen, Het Utrechtsch Nieuwsblad vijftig jaar, Utrechtsch Nieuwsblad, Utrecht 1943, p. 101. Interview Bert van Nieuwenhuizen, oud-verslaggever Utrechts Nieuwsblad, 24 mei 2007. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 8. Jaarverslag Raad van Commissarissen 1930/1931, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad 1923-1940 (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. Jaarverslag Raad van Commissarissen 1932/1933, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad 1923-1940 (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. Ook: Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. Ook: Proberen of profileren, p. 13-14. En: Interview B. van Nieuwenhuizen, oud-verslaggever Utrechts Nieuwsblad, 24 mei 2007. Proberen of profileren, p. 14. J.A.Z. Janzen, p. 101. J.A.Z. Janzen, p. 101. De Journalist 16 augustus 1933. J.A.Z. Janzen, p. 101. Brief J. van Straten aan aandeelhouders d.d. 8 oktober 1933, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad 1923-1940 (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. J.A.Z. Janzen, p. 105. J.A.Z. Janzen, p. 105. René Vos, p. 376.

476

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 477

33 M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 27. Ook: Proberen of profileren, p. 12 en 15. 34 M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 27. Ook: Proberen of profileren, p. 14. 35 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 186. J.M. Goedemans ‘Verweerschrift’, directiearchief De Telegraaf (ongeordend), box g 08. J.J.F. Stokvis, verklaring aug. 1983, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. 36 Mariëtte Wolf, p. 229. 37 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 278. 38 M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 30 en J.A.F. Janzen, p. 105. 39 M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 28. 40 Informatie via Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut, www.nidi.knaw.nl. Ook: T. Spaans-van der Bijl, Utrecht in het verzet, Lidvereniging Utrecht van de Nationale Federatie Raad van het Voormalig Verzet Nederland, Utrecht 1955, p. 29. 41 W. Paap, Literair leven in Utrecht tussen de beide wereldoorlogen, Bruna & zoon, Utrecht 1970, p. 5. 42 W. Paap, p. 5. 43 W. Paap, p. 5. 44 Interview Bert van Nieuwenhuizen, 24 mei 2007. 45 T. Spaans-van der Bijl, p. 29. 46 Jan Juffermans, Met stille trom. Beeldende kunst en Utrecht sinds 1900, Het Spectrum, Utrecht 1996, p. 78. 47 Jan Juffermans, passim. W. Paap, passim en H.J. Frederiks, Utrecht veranderd gezicht 1900-1918, Technipress, Groningen 1982, passim. 48 Jan J. Herpen, Met bestendig jeukende pen. Documentair Klein Memoriaal over leven en werk van dr. P.H. Ritter Jr. (1882-1962), Flanor, Nijmegen 2009, p. 149. 49 W. Paap, passim en H.J. Frederiks, passim. 50 Gemeentearchief Utrecht, gezinskaart Van Heuven Goedhart: de kaarten zijn in dit archief bijgehouden tot 1936. Omdat er geen vertrek is genoteerd, heeft het gezin Goedhart dus in ieder geval tot en met 1936 in Utrecht gewoond. Ook: transcriptie interview weduwe E. van Heuven Goedhart-Hauan met Madelon de Keizer, 10 mei 1988, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 51 Gezinskaarten Van Heuven Goedhart, gemeentearchief Utrecht. Geboortekaartjes en trouwkaarten familie Goedhart, archief Stichting Vrienden van Martin Monnickendam, Amsterdam. 52 Geboortekaartje, archief stichting Vrienden van Martin Monnickendam, Amsterdam. 53 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 2 mei 2005, 15 februari 2007, 24 april 2007. 54 Utrechtsch Nieuwsblad juli-augustus 1935 en januari 1937. 55 ‘Noorwegen’s nieuwe schip – de Haakon Hauan – een prachtig schip’, Utrechtsch Nieuwsblad 22 juli 1935. De Haakon Hauan werd in 1942 door de Duitsers gebombardeerd, maar in New Orleans hersteld. Na de Tweede Wereldoorlog voer het schip onder de naam Norske Esso. In 1960 werd het in Schotland gesloopt – informatie via www.visseraa.priranho.com/international. In feite was dit artikel het tweede waarin Goedhart zijn persoonlijke belangen met zijn journalistieke vermengde. Het eerste verscheen op 18 september 1933 en betrof een klacht tegen een parkeerverbod voor zijn huisdeur aan de Prins Hendriklaan 110 in Utrecht.

477

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 478

56 Ook: aantekening op gezinskaarten (Van Heuven) Goedhart, gemeentearchief Utrecht. 57 Voorbeelden onder meer Utrechtsch Nieuwsblad 26 juni 1936, 10 mei 1937; brief aan J. Goedemans, hoofdredacteur De Telegraaf 30 december 1934, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. 58 Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. M. van Blankenstein ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 28 en 29. 59 Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. De dagbladonderneming, p. 60. 60 Jan J. van Herpen, p. 150. Proberen of profileren, p. 6-11. 61 W. Paap, p. 9-10 en De dagbladonderneming, p. 62. 62 W. Paap, p. 9-10. 63 De dagbladonderneming, p. 62. Ook: De Journalist 21 maart 1929, 28 maart 1929 en 26 april 1929. 64 De dagbladonderneming, p. 61. Van Heuven Goedhart heeft van de Raad van Commissarissen ook tijdens zijn regime gedaan proberen te krijgen dat het un tevens een ochtendeditie begon, maar tevergeefs: J.A.F. Janzen, p. 105. 65 Financieel jaarverslag 1933, 1934 directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad 1923-1940 (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. 66 Proberen of profileren, p. 15. 67 René Vos, p. 376. Ook: De dagbladonderneming, p. 69. 68 René Vos, p. 26. 69 René Vos, p. 25. 70 René Vos, p. 24. Ook: Frank van Vree, p. 343, 344. Volgens Vos vormde de neutrale pers 52 procent van de landelijke oplage, Van Vree meent dat het om 47 procent ging. 71 René Vos, p. 376. 72 J. Hemels, De krant in bedrijf. 75 jaar samenwerking en samenleving, Amboboeken, Baarn 1983, p. 96 en 97. Hemels citeert een onderzoek van prof. dr. M. van Rooij over de periode 1924-1939, waaruit blijkt dat abonnee en adverteerder met een vertragingsfactor van twee jaar reageerden op de economische achteruitgang. Rooij onderzocht daarvoor vier dagbladen. Van Vree constateerde later dat de dagbladmarkt eind jaren twintig vol was en om die reden én de economische stagnatie aan een teruggang begon, die zo’n tien jaar zou duren. F. van Vree, p. 56. 73 Financiële jaaroverzichten 1923-1940, directiearchief Utrechts Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. 74 J. Hemels, p. 97. 75 Utrechtsch Nieuwsblad 1 juli 1933. Ook: plakboeken artikelen van Van Heuven Goedhart, bijgehouden door echtgenote Erna Hauan 1 juli 1933-april 1940. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 76 Frank van Vree, p. 345. 77 De Utrechtsche Journalisten-vereeniging werd op 12 november 1933 officieel opgericht met als doel gezamenlijke belangen te behartigen en onderlinge contacten en ervaringen uit te wisselen. Utrechtsch Nieuwsblad 6 en 13 november 1933. 78 Utrechtsch Nieuwsblad 4 mei 1934. 79 Utrechtsch Nieuwsblad 9 november 1933. 80 Utrechtsch Nieuwsblad 12 mei 1936, 25 maart 1937. 81 ‘Foei, foei. Dr. P.H. Ritter Jr. op het oorlogspad’, over colporteurstactieken van un en ud, Utrechtsch Nieuwsblad, 4 december 1933. 82 Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. 83 Utrechtsch Nieuwsblad 7 mei 1934. 84 Utrechtsch Nieuwsblad 9 januari 1934.

478

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 479

85 Utrechtsch Nieuwsblad 9 januari 1934. 86 Proberen of profileren, p. 15, Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9: gebaseerd op De dagbladonderneming, p. 64, 65 en Frank van Vree, p. 262-263. 87 Aanleiding voor de inbeslagname, die Van Heuven Goedhart op zichzelf veroordeelde, was de belediging van minister-president Colijn, Utrechtsch Nieuwsblad 8 november 1935. Vier jaar later werd de pers waarop het Nationale Dagblad werd gedrukt door Justitie in beslag genomen. Ook toen verwees Van Heuven Goedhart naar de confiscatie in 1935 bij het ud: Utrechtsch Nieuwsblad 14 januari 1939. 88 De dagbladonderneming, p. 81. 89 Utrechtsch Nieuwsblad 31 oktober 1935. 90 Utrechtsch Nieuwsblad 10 oktober 1935; De dagbladonderneming, p. 65. 91 De dagbladonderneming, p. 62. 92 Proberen of profileren, p. 15. 93 Jan J. van Herpen, p. 234. 94 De dagbladonderneming, p. 62. 95 Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 9. 96 Jan J. van Herpen, p. 234. De dagbladonderneming, p. 63. De mentorfunctie van Graadt van Roggen lijkt veel op de constructie die Goedhart overkwam bij De Telegraaf, toen eigenaar Holdert de oudgediende Goedemans naast hem plaatste. 97 Utrechtsch Nieuwsblad 20 februari 1934. Op 6 maart van dat jaar hekelde Van Heuven Goedhart nogmaals ‘de twee-eenheid’ omdat de Jaarbeurs haar drukwerk liet verzorgen door de v.h. drukkerij L.J. Bosch & Zoon. 98 De dagbladonderneming, p. 65. 99 De Journalist 18 januari 1934. 100 Utrechtsch Dagblad 3 juli 1934. 101 De dagbladonderneming, p. 68-70. 102 De dagbladonderneming, p. 68-71. 103 Utrechtsch Nieuwsblad 4 juli 1934. 104 Utrechtsch Nieuwsblad 5 juli 1934. 105 Utrechtsch Dagblad 6 juli 1935. 106 De dagbladonderneming, p. 72, 74. 107 Proberen of profileren, p. 15. De brief van de ndp kwam een maand na de publicaties in het un over het drukken van nsb-materiaal bij de concurrent. 108 Honderd jaar Utrechtsch Nieuwsblad, p. 10. 109 Jaarverslag aan Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. 110 René Vos, p. 376. Het Utrechtsch Nieuwsblad adverteerde in 1939-1940 zelf met een oplageaantal van 32.000. 111 Jaarverslag aan Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. 112 Jaarverslag Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. Ook: C. Meerbach, …Zoodat niet bij de groote dagbladen wordt achtergelopen… 50 jaar Gemeenschappelijke Persdienst, gpd, Middelburg 1986, p. 9-17. In 1936 werd ook de Vereeniging De Provinciale Pers opgericht, waarschijnlijk ook een gevolg van de problemen binnen de Locale Pers, zie: J. Hemels, p. 183. 113 René Vos, p. 33. Door de landelijke dekking van de telex bleek ook de oprichting van het Algemeen Nederlandsch Persbureau (anp) mogelijk per 1 januari 1936, zie: J. Hemels, p. 161-165. 114 Jaarverslag aan Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad

479

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 480

(ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. 115 De dagbladonderneming, p. 77. Loohuis, historicus, was onder meer medewerker van het rechtse maandblad De Waag, van het uiterst rechtse blad Haags Maandblad en mederedacteur van het orgaan van het Nationaal Jongerenverbond, een sterk nationalistische en militaristische jeugdbeweging. 116 De dagbladonderneming, p. 75. 117 De Journalist 1-12 december 1938, ook: De dagbladonderneming, p. 76. 118 De Journalist 1 januari 1939. 119 De Journalist 1 februari 1939. Ook: De dagbladonderneming, p. 76. 120 A.A. de Jonge, p. 204. Ook: J. Meijers, Mussert, een politiek leven, Aspekt, Soesterberg 2005, p. 64-66. 121 Utrechtsch Nieuwsblad 8 augustus 1935, 4 januari 1936, 19 maart 1936. 122 De Telegraaf 26 mei 1951. 123 De Waarheid 25 april en 13 mei 1955. 124 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1490. 125 Interview, De Jong met Van Heuven Goedhart, 2 en 3 december 1955 ten behoeve van Het Koninkrijk, dl. 9 ii, fiches met aantekeningen, Archief de Jong, bundeltje 8, niod. 126 Utrechtsch Nieuwsblad 9 januari 1934. 127 Die termijn stond in zijn aanstellingsbrief, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 128 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1489. 129 Utrechts Nieuwsblad, Doc ii, inventarisnr. 811, niod. Het stuk is geschreven over de meidagen van 1940, als een getuigenverklaring in een geschil tussen de Raad van Commissarissen enerzijds en directeur Van Straten en Van Heuven Goedhart anderzijds over hoe gehandeld was tijdens de Duitse inval 10-15 mei. Het is niet duidelijk waarom Van Melzen deze verklaring heeft opgesteld en in opdracht van wie. Ze is niet gedateerd, maar aantoonbaar met hetzelfde doel gemaakt als een vergelijkbare verklaring van redacteur Hansen, die wél is gedateerd op 10 juni 1944. Dat is drie weken voor het verschijningsverbod van het un door de Duitsers, ingaande 1 juli 1944, zie A. de Jongh, Proberen of profileren, p. 20. 130 Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 10. 131 Frank van Vree, p. 262 en 263. 132 Zie ook: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 281, 282. Madelon de Keizer vond in de artikelen in het un evenmin aanwijzingen voor een nsb-voorkeur van Van Heuven Goedhart. Zij zag de suggesties daarover uit diverse hoeken later als een aanval op Van Heuven Goedharts integriteit, zoals deze dat volgens haar ook zelf moet hebben ervaren. 133 A.A. de Jonge, p. 204. 134 J. Meijers, p. 90. 135 J. Meijers, p. 80. 136 J. Meijers, p. 57. 137 J. Meijers, p. 48, 49, 79. De ironie van de geschiedenis wil dat Mussert deze actie samen voerde met mr. Zaaijer. Zaaijer kwam Mussert twintig jaar later tegen als de procureurfiscaal in het proces waarin de eerste ter dood werd veroordeeld. Hij was ook aanwezig bij diens executie. Ook de hoofdredacteur van het Utrechtsch Dagblad dr. P.H. Ritter jr. werkte met Mussert samen tegen het Belgisch Verdrag. 138 J. Meijers, p. 90. 139 Robin te Slaa & Edwin Klijn, De nsb. Ontstaan en opkomst van de Nationaal-Socialistische Begweging 1933-1935, Boom, Amsterdam 2009, p. 126. 140 Robin te Slaa & Edwin Klijn, p. 25.

480

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 481

141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168

169 170 171 172 173 174 175 176

A.A. de Jonge, p. 210. A.A. de Jonge, p. 221. Robin te Slaa & Edwin Klijn, p. 793. Robin te Slaa & Edwin Klijn, p. 788-793. A.A. de Jong, p. 205. A.A. de Jonge, p. 205. Ook: J. Meijers, p. 86. A.A. de Jonge, p. 216. Robin te Slaa & Edwin Klijn, p. 189-197. Robin te Slaa & Edwin Klijn, p. 503. H.W. von der Dunk, In de schaduw van de depressie. De nsb en de verkiezingen in de jaren dertig, A.W. Sijthoff, Alphen aan den Rijn 1982, p. 48 en 95. A.A. de Jonge, p. 238. J. Meijers, p. 115. J. Meijers, p. 96-98. De Telegraaf 13 februari 1933. Utrechtsch Nieuwsblad 19 en 20 september 1933. Utrechtsch Nieuwsblad 20 september 1933, 18 september 1934, 17 september 1935, 15 september 1936, 21 september 1937, 20 september 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 4 juni 1937. Utrechtsch Nieuwsblad 2 mei 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 26-30 maart 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 26 maart 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 2 april 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 13 november 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 4 april 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 28 mei 1937. Utrechtsch Nieuwsblad 20 februari 1934. Utrechtsch Nieuwsblad 1 maart 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 26 en 27 april 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 27 november 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 7 december 1935. Van Heuven Goedhart vond de vechtpartijen door nsb-aanhangers verwerpelijk. Maar hij keurde een uitvoering van datzelfde toneelstuk later in Utrecht eveneens af: hij vond dat daardoor de openbare orde in gevaar kwam: Utrechtsch Nieuwsblad 25 januari 1936. Utrechtsch Nieuwsblad 28 mei 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 7 december 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 9 januari 1934, 10 april 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 8 november 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 20 oktober, 1936. Utrechtsch Nieuwsblad 26 april 1935, 19 en 28 oktober 1935, 10, 12, 14 en 15 oktober 1936, 19 en 21 november 1936. Utrechtsch Nieuwsblad 21 november 1936. J. Meijers, p. 81.

5 Tegen de stroom in 1 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005. 2 De inhoud van Van Heuven Goedharts boekenkast is gebaseerd op tientallen artikelen in het Utrechtsch Nieuwsblad, waarin hij naar de betreffende schrijvers verwijst en/of hen citeert. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ook: boeken in bezit van privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart.

481

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 482

3 Ger van Roon, Het Duitse verzet tegen Hitler, J.H. Kok, Kampen 1989, p. 81. 4 Utrechtsch Nieuwsblad 7 juli 193, 4 maart 1938. 5 In 1946 ging de vdb op in de Partij van de Arbeid. Van Heuven Goedhart werd toen lid van de PvdA, de eerste politieke beweging waarbij hij zich actief aansloot. 6 O. Vries, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, p. 444-469. 7 O. Vries, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 444. 8 Utrechtsch Nieuwsblad 28 november 1933. 9 Utrechtsch Nieuwsblad 6 juli 1934. 10 Utrechtsch Nieuwsblad 2 december 1936. Marchant moest opstappen van zijn partij omdat hij zich tot het katholicisme had bekeerd. Bij zijn aftreden schetste Van Heuven Goedhart hem als een ‘zeer markante figuur’, die ‘hoezeer theoretisch aanhanger van democratische denkbeelden, in zijn partijleiding niet zonder autocratie’ was, Utrechtsch Nieuwsblad 13 mei 1935. 11 Utrechtsch Nieuwsblad 12 mei 1937. Oud was weliswaar de enige ‘gewone’ minister, maar premier Colijn werd elf dagen eerder in het un ook door Van Heuven Goedhart geïnterviewd. Dat laatste vraaggesprek werd vooral ingegeven door prestigieuze overwegingen: Colijn stond in die dagen op het hoogtepunt van zijn populariteit en uit journalistiek oogpunt was zo’n interview voor bijna elke krant ‘een must’. 12 Utrechtsch Nieuwsblad 19, 23, 24 en 25 juni 1937. 13 E.H. Kossmann, p. 470. Met name het standpunt voor eenzijdige ontwapening van de vdb kwam overeen met dat van veel remonstranten en andere vrijzinnig protestanten. 14 Utrechtsch Nieuwsblad 4 september 1937. Zie ook: ‘Aanvalsoorlog is misdaad! De dag van Grotius. Het woord van 1604 en 1625 op weg te worden tot de daad van 1935’, 16 november 1935 of ‘De weg van Grotius’, 21 maart 1936. 15 Utrechtsch Nieuwsblad 18 juli 1933. 16 J. Huizinga, In de schaduwen van morgen, en J. Ortega y Gasset, De opstand der horden, H.P. Leopolds Uitgeversmaatschappij Den Haag 1936. Utrechtsch Nieuwsblad 23 november 1935. 17 M. van Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 28-29. Ook: J.A.F. Janzen, p. 105. 18 Frank van Vree, p. 125. 19 Utrechtsch Nieuwsblad 30 juni 1936. 20 Elisabeth van Blankenstein, Dr. M. van Blankenstein. Een Nederlands dagbladdiplomaat 1880-1964, sdu, Den Haag 1999, p. 19-204 passim. 21 Elisabeth van Blankenstein, p. 209-226. 22 Elisabeth van Blankenstein, p. 209-226; D.J. Cannegieter, ‘Een persrel in 1936’, in: Spieghel Historiael xvi 1981, p. 661-664; De dagbladonderneming, 49-56; Paul Stoop, p. 218-232. Frank van Vree, p. 128-137. 23 Frank van Vree, p. 137. Oorzaak van de problemen was vaak dat hij de medewerkers te veel Vrijzinnig Democratisch gezind en daarom te links vond: ook Van Blankenstein was dat volgens hem. 24 De dagbladonderneming, p. 49-51. 25 Frank van Vree, p. 134. Elisabeth van Blankenstein, p. 226. 26 Utrechtsch Nieuwsblad 12 oktober 1937, 8 augustus 1938. 27 M. v. Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 27, 28. 28 Van Blankenstein werd een van de buitenlandse correspondenten van de net opgerichte gpd. De kosten werden waarschijnlijk verdeeld over de tien aangesloten dagbladen. Jaar-

482

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 483

29 30

31 32 33 34 35

36 37

38 39

40 41 42 43

44 45 46 47

48

verslag aan Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. Elisabeth van Blankenstein, p. 227. M.v. Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 28, 29. Van Blankenstein maakte ogenschijnlijk de overstap van een landelijke krant naar een provinciaal dagblad. Maar zo lag het niet: de nrc was in die dagen een Rotterdamse krant, zoals de naam al aangaf. Ze had toen 37.000 abonnees, het un in die dagen schommelde rond de 28.000. Bovendien verschenen de artikelen ook in de andere bij de gpd aangesloten bladen. Honderd jaar Utrechts Nieuwsblad, p. 10. Zie onder meer Utrechtsch Nieuwsblad, 18 augustus 1938. Churchill en Eden werkten eerder mee aan De Telegraaf, toen Goedhart daar nog aan was verbonden. Pieter Geyl, Ik die zo weinig in mijn verleden leef. Autobiografie 1887-1940, Wereldbibliotheek, Amsterdam 2009, p. 332-345. M. v. Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 25. M. v. Blankenstein, ‘Van Heuven Goedhart voor 1940’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 27-28. Ten onrechte dateerde Van Blankenstein deze episode in 1936. In werkelijkheid was het een jaar eerder. De Journalist 12 juli 1935. De Journalist 21 maart 1929. Van Vollenhoven had Van Blankenstein in 1929 aan de Nederlandsche Journalisten Kring aanbevolen, toen die op zoek was naar een docent voor een op te richten journalistieke opleiding. Die opleiding kwam overigens niet van de grond. Elisabeth van Blankenstein, p. 24, 274. Van Blankenstein bleef door de jaren heen zo hecht bevriend met Cohen, dat hij hem na de Tweede Wereldoorlog verdedigde tegen de kritiek om diens voorzitterschap van de Joodsche Raad, zie Elisabeth van Blankenstein, p. 274. Het Koninkrijk, dl. 1, p. 513-517. Briefkaart 13 juni 1921, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Het Koninkrijk, dl. 1, p. 514-518. Cohen was in 1931 stichter en secretaris van het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen, dat fondsen zocht voor het onderhoud van Joodse vluchtelingen; hij was voorzitter van het Comité voor Joodsche Vluchtelingen, en van het Noodfonds en Bevrijdingsfonds. Zie: J. Baert, De vluchteling in Nederland, Comité van Waakzaamheid, 2de reeks no. 8, 1938, Br. 6507 niod. Het Koninkrijk, dl. 1, p. 511-523. De Telegraaf 17 en 21 maart, 3 april, 5 en 26 mei 1933. Utrechtsch Nieuwsblad 18 juli 1933. Utrechtsch Nieuwsblad 23 mei 1939. De brochure van dr. D. Cohen heette Na zes jaar en bevatte de geschiedenis van het werk van het Comité voor bijzondere Joodsche belangen. Cohen maakt in zijn memoires driemaal melding van Van Heuven Goedhart: als lid van een commissie die de toelating van joodse vluchtelingen onderzocht in november 1938, als minister van Justitie en als Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen. Zie: D. Cohen, Zwervend en dolend. De Joodse vluchtelingen in Nederland in de jaren 1933-1940 met een inleiding over de jaren 1900-1933, De Erven F. Bohn nv, Haarlem 1955, p. 270 e.v. Hij stuurde Van Heuven Goedhart het boekje in 1955 persoonlijk op, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Het Koninkrijk, dl. 1, p. 494 en 502.

483

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 484

49 Herman Langeveld, Schipper naast God. Hendrikus Colijn 1869-1944, dl. ii, Balans, Amsterdam 2004, p. 476. 50 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 500. 51 D. Cohen, p. 263. 52 D. Cohen, p. 260. 53 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 495. 54 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 503-511. 55 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 508. 56 Herman Langeveld, p. 471-472. Minister C.M.J.F. Goseling van Justitie besloot daartoe omdat het aantal vluchtelingen in mei 1938 al was opgelopen tot 25.000. 57 D. Cohen, p. 266-272. Herman Langeveld, p. 472 en 473. 58 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 502. Herman Langeveld, p. 471. 59 Herman Langeveld, p. 476. 60 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 498 en 499. 61 D. Cohen, p. 263. 62 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 503. 63 D. Cohen, p. 257 en Het Koninkrijk, dl. 1, p. 503-511. 64 Het Koninkrijk, dl. 1, p. 517: Volgens Cohen bestond zo’n 40 procent van de joodse vluchtelingen uit ‘paupers’. 65 Utrechtsch Nieuwsblad 16 februari 1935. 66 Utrechtsch Nieuwsblad 16 februari 1935. 67 Utrechtsch Nieuwsblad 7 maart 1936. 68 Gil Loescher, The unhcr and World Politics. A Perilous Path, Oxford University Press, Oxford 2001, p. 31. 69 Utrechtsch Nieuwsblad 11 november 1935. 70 Utrechtsch Nieuwsblad 2 november 1936. 71 Cees Fasseur, Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, Balans, Amsterdam 2001, p. 243. 72 Utrechtsch Nieuwsblad 26 april-19 mei 1937. 73 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 284. Lezing G.J. van Heuven Goedhart voor de Democratische Beweging, 15 februari 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 74 Utrechtsch Nieuwsblad 26 mei 1937. 75 Utrechtsch Nieuwsblad 5 januari, 19 april, 8 en 20 juli 1937. 76 Utrechtsch Nieuwsblad 4 juli 1939, 1 mei 1940. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 282, 585. 77 Utrechtsch Nieuwsblad 17 juli 1935, 24 juni 1937. 78 Utrechtsch Nieuwsblad 3 januari 1936, artikel ter gelegenheid van het feit dat Colijn een kwarteeuw eerder voor het eerst minister was geworden. 79 Utrechtsch Nieuwsblad 28 mei 1937, naar aanleiding verkiezingsuitslag en kabinetsformatie mei 1937. 80 Utrechtsch Nieuwsblad 19 juni 1937, ‘De democratie geenszins buiten gevaar’. 81 Herman Langeveld, p. 472. 82 Utrechtsch Nieuwsblad 12 oktober 1937. 83 Utrechtsch Nieuwsblad 17 juni 1939. 84 Utrechtsch Nieuwsblad 15 november 1939. 85 Utrechtsch Nieuwsblad 21 november 1938. 86 Utrechtsch Nieuwsblad 19 november 1938.

484

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 485

6 Een journalistieke vechtjas 1 Verslag boekjaar 1935/1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. 2 C. Meerbach, p. 15. 3 J.A.F. Janzen, p. 107. 4 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1491. A. Mellink, ‘Het Comité van Waakzaamheid na veertig jaar’, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink ea. (red.), Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland, Socialistiese Uitgeverij Nijmegen 1977, p. 259. 5 Verklaring procuratiehouder A.G.A. van Melzen, niod, Doc ii, Utrechts Nieuwsblad, inventarisnr. 811. 6 Jaarverslagen 1933-1939, directiearchief Utrechts Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad Houten. 7 De Journalist 1 november 1937. Aanleiding voor de instelling van deze commissie was de gijzeling van de journalist D. Hanssen door de Rotterdamse rechtbank, omdat hij geciteerd had uit een besloten raadsvergadering en zijn bron niet wilde prijsgeven. 8 Vermoedelijk vond die inschrijving in de loop van 1937 plaats, nogal laat gezien de lange journalistieke staat van dienst die Van Heuven Goedhart toen al had. Tussen 1926 en 23 oktober 1937 kwam zijn naam niet voor op de lijst van nieuw aangemelde leden, die tweewekelijks in De Journalist werd gepubliceerd en evenmin als aanwezige op de jaarlijkse ledenvergaderingen: archief De Journalist 1926-1937. 9 De Journalist 1 juli 1938, 1 oktober 1938, 1 februari 1939, 1 december 1939. De njk verloor overigens niet haar karakter van vriendenclub, zie René. Vos, p. 28 en 29. 10 A.A. de Jonge, p. 316. De Jonge rekent De Waag tot ‘het beste van alle half of heel fascistische bladen’ uit het interbellum. 11 De Waag juni 1938. De Journalist 1 juli 1938. 12 De Journalist 1 december 1939. 13 Utrechtsch Nieuwsblad 8 april 1936. Blokzijl werd na de oorlog ter dood veroordeeld wegens hulpverlening aan de vijand in oorlogstijd: hij was hoofd van de afdeling perswezen van het departement van Volksvoorlichting en Kunsten geweest tijdens de bezetting. 14 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 282; Paul Stoop, p. 176. Dat Van Heuven Goedhart lid was, was zeer aannemelijk: het ging om een massabeweging tegen de nsb en via het lidmaatschap koos men tegen Mussert. Maar omdat de gehele edd-ledenadministratie bij de inval van de Duitsers in mei 1940 door de secretaris was vernietigd, valt Van Heuven Goedharts inschrijving niet meer na te gaan. Zie ook Frank Rovers, Eenheid door Democratie, Utrechtsche Historische Cahiers, Utrecht (nr. 4), 1986, p. 22. 15 Eenheid door Democratie, p. 13-24. 16 P. Benders en J. Brauer, ‘Eenheid door democratie, een volksbeweging tegen de dictatuur (1935-1940)’, in: Spieghel Historiael, 1985, xx, p. 424-431. 17 Hans van Galen Last, p. 78. 18 Eenheid door Democratie, p. 18. 19 Bladen Eenheid door Democratie 1935-1940, iisg, zk 17370. 20 Utrechtsch Nieuwsblad 28 juli 1936. Het artikel werd pas een jaar na de stichting van Eenheid door Democratie geplaatst en dat was des te opmerkelijker omdat de geïnterviewde W. Ritmeester een plaatsgenoot was van Van Heuven Goedhart in Bilthoven. Madelon de Keizer stelde dat Van Heuven Goedhart edd in 1939 de rug toekeerde, met verwijzing naar het artikel ‘Sterft gij oude vormen en gedachten’, in het un van 18 augustus 1939. Dat artikel gaat echter over de sdap, die toetrad tot het nieuwe kabinet van jhr. mr. P.D. De Geer. Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 284 en 586. Op 25 februari van dat jaar ver-

485

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 486

21 22

23 24 25

26 27 28 29

30

31 32

33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

scheen wel een artikel onder de kop ‘Eenheid door Democratie van binnen uit’, maar in tegenstelling tot wat de kop suggereert ging dat evenmin over edd: het handelde over de zijns inziens verkeerde partijdemocratie. Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 284. Op achtereenvolgens 22 oktober 1938, 28 januari, 11 februari en 23 februari 1939. Bladen Eenheid door Democratie, iisg, zk 17370. Utrechtsch Nieuwsblad 30 september 1938: ‘Europa houdt den “vrede”. Maar de macht heeft de zege behaald over het recht. En Praag betaalt het gelag.’ De artikelen werden gebundeld in het boek: G.J. van Heuven Goedhart, Onrust in het land van Masaryk, Erven J. Bijleveld, Utrecht 1938. Onrust in het land van Masaryk, p. 102. Utrechtsch Nieuwsblad 24 mei 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 20 september, 29 september en 6 oktober 1938. Het steuncomité bestond onder anderen uit prof. dr. P. Geyl, prof. dr. J. Huizinga en tal van andere hoogleraren. Zie: bulletin no. 7 van het Comité van Waakzaamheid van Nederlandse Intellectuelen, oktober 1938, niod, Doc ii, 153a. nrc 13 oktober 1938. Utrechtsch Nieuwsblad 10, 14, 18, 20 en 21 oktober 1939. Utrechtsch Nieuwsblad 4 november 1939. Madelon de Keizer schrijft dat Van Heuven Goedhart edd inwisselde ‘voor de kleinere, radicalere zusterbeweging het Comité van Waakzaamheid’. Het Comité van Waakzaamheid was geen zusterbeweging, want het was los van edd ontstaan. Bovendien wisselde Van Heuven Goedhart niet het ene voor het andere in, omdat hij in edd niet de rol speelde die hij in het Comité nadrukkelijk wel op zich nam: een actief speler en bestuurslid. Zie: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 284. Verslag bijeenkomst 1 oktober van het Comité van Waakzaamheid. Zie: bulletin no. 7 van het Comité van Waakzaamheid van Nederlandse Intellectuelen, oktober 1938. niod, Doc ii, 153a edd. Utrechtsch Nieuwsblad 19 januari 1937. L.R. Wiersma, ‘Het Comité van Waakzaamheid van anti-nationaal-socialistische intellectuelen (1936-1940)’, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, deel 86, Martinus Nijhoff, Den Haag 1971, p. 128. En: A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 250. Beginselverklaring in onder meer bulletin van november 1937 van het Comité van Waakzaamheid, Doc ii, 153a, niod. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 126. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 124. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 125-126; A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 249 en 250. C.R. v.d. Ham, Het Comité van Waakzaamheid van anti-nationaal-socialistische intellectuelen [ongepubliceerde doctoraalscriptie], Amsterdam 1969, iisg 11/b9. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 125, gebaseerd op briefwisseling Ter Braak-Du Perron, dl. 4. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 135. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 135-139. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 138. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 130. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 131. Eenheid door Democratie, p. 66. L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 142 en 143.

486

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 487

46 Comité van Waakzaamheid, brief 27 juli 1936 aan de leden, Doc ii, 153a, niod. 47 edd-blad 13 november 1937 iisg, zk 17370; L.R. Wiersma, E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 131 en 132. Eenheid door Democratie, p. 66. 48 Eenheid door Democratie, p. 66. 49 Hans van Galen Last, p. 78. Van Galen Last merkte op dat Ter Braak zelf lid was van Eenheid door Democratie. 50 J. Baert, De vluchteling in Nederland, [z.j., z.p.], brochure no. 8, 2de reeks, Doc ii, 153a, niod. Ook: L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red), p. 132, A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 253. 51 J. Baert, p. 24. 52 Bulletin van het Comité van Waakzaamheid van Nederlandsche Intellectuelen, oktober 1938, niod, doc ii, 153a. Ook: L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red), p. 133. Wiersma gaat er overigens vanuit dat Van Heuven Goedhart pas in 1939 lid werd: dat klopt niet met diens aanwezigheid tijdens en voorbereiding van de ledenvergadering van 1 oktober 1938. 53 Bulletin van het Comité van Waakzaamheid van Nederlandse Intellectuelen, december 1938, niod, Doc ii, 153a. 54 Bulletin van het Comité van Waakzaamheid van Nederlandse Intellectuelen, december 1938, niod, Doc ii, 153a. Ook: Het Vaderland 29 november 1938. 55 Bulletin van het Comité van Waakzaamheid van Nederlandse Intellectuelen, december 1938, niod, Doc ii, 153a. 56 L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 145; A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 265-268. 57 L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 146; A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 267 en 268. 58 A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 266. 59 A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 269, gebaseerd op de notulen die hijzelf van de bijeenkomst had gemaakt. 60 Het Vaderland 9 januari 1940, verklaring van het bestuur. 61 A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 269. 62 Het Vaderland 9 januari 1940. 63 A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 271. 64 Transcriptie interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari 1981, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: transcriptie interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. In het interview met De Keizer gaf Goedhart aan geen lid te zijn, in het interview met Daalder merkte Goedhart op dat hij wel lid was, zij het niet actief. Waarschijnlijk benadert dat interview met Daalder meer de werkelijkheid, want wie geen lid was, kon niet zomaar de ledenvergaderingen van het Comité bezoeken. Bovendien lag het jaar 1955 dichter bij Goedharts herinneringen dan 1981. 65 Transcriptie interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 66 L.R. Wiersma, in: E.H. Kossmann e.a. (red.), p. 149. A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 272. 67 De Journalist 1 juli 1938. 68 In maart 1938 vonden in Warschau ongeregeldheden plaats tussen Polen en inwoners van de staat Litouwen, waarmee een conflict dreigde. Daags ná de rellen, waarbij de politie niet ingreep, werden deze toegeschreven aan de joodse inwoners van de stad: Utrechtsch Nieuwsblad 28 juli 1938. Ook: Interview met Mia van Meurs door Nanda van

487

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 488

der Zee in De Groene Amsterdammer 29 april 1998. 69 Utrechtsch Nieuwsblad 28, 29 juli, 26 augustus 1938. 70 Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998), met het oog op het boek Gerrit Jan van Heuven Goedhart 1901-1956. 71 De Journalist 1 september 1938. 72 Utrechtsch Nieuwsblad 26 augustus 1938. 73 Utrechtsch Nieuwsblad 5 september 1938. 74 De Groene Amsterdammer 29 april 1998. 75 Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998). 76 Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998). 77 Transcriptie interview Mia van Meurs met Madelon de Keizer, 22 juli 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 78 Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998). 79 Foto in boek Carla van Os, zie p. 21. 80 Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998). 81 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005. Ook: Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998). 82 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005. Ook Utrechtsch Nieuwsblad en Het Vaderland, 18 oktober 1937, uitslagen Herfsttocht van de Koninklijke Nederlandsche Automobiel Club (knac), waarin Van Heuven Goedhart deelnam met een Dodge. Zijn bijrijder was zijn buurman mr. J.J.C.R. van der Bilt. 83 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005. 84 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 8 mei 2004, 22 maart en 2 mei 2005. Interview M. Albarda-Goedhart, 1 november 2006. Bandopname interview met de inmiddels overleden I. Top-Goedhart, afgenomen door B. La Lauvan Heuven Goedhart op 27 januari 1995. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 85 Utrechtsch Nieuwsblad 7 januari 1939. A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 269. 86 Utrechtsch Nieuwsblad 7 januari 1939. Het ging om mevrouw M.S. Juynboll uit Leiden, mr. O.B. de Kat uit Rotterdam en mejuffrouw J.E. Themann uit Leiden. 87 Stichtingsakte 24 februari 1939, archief stichting Vluchteling (ongeordend), Den Haag. 88 Interview Carla van Os met Mia van Meurs, niet gedateerd (vermoedelijk 1998). 89 Interview Madelon de Keizer met Mia van Meurs, 22 juli 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Asscher was goed bevriend met David Cohen, die Van Heuven Goedhart vanuit zijn jeugd kende. De suggestie dat het Comité van Waakzaamheid de uitgave van De Blaasbalg financierde, is niet juist: het Comité had vanaf zijn oprichting financiële problemen, zie: A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 260. 90 De Blaasbalg maart 1939, nummer 1. Archief stichting Vluchteling (ongeordend). 91 Nieuwsblad Eenheid door Democratie 4de jaargang no. 3, 11 maart 1939, iisg, zk 17370. 92 Utrechtsch Nieuwsblad 18 april 1939. 93 Menno ter Braak en E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940, dl. 4, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1967, p. 385. 94 Utrechtsch Nieuwsblad 10 februari 1939. 95 Utrechtsch Nieuwsblad 18 februari 1939. 96 René Vos, p. 37. 97 J. Smeets, De affaire-Oss. Van lokaal conflict tot nationale rel, Wereldbibliotheek, Amsterdam 2001, p. 78.

488

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 489

98 99 100 101 102

103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126

127 128 129 130 131 132 133 134

J. Smeets, p. 154. J. Smeets, p. 123. J. Smeets, p. 202. J. Smeets, p. 19. Het kabinet viel op 30 juni 1939 en dat had niets met de positie van Goseling te maken, maar dat kwam doordat er geen overeenstemming kon worden bereikt over de begroting van 1940. J. Smeets, p. 197. Utrechtsch Nieuwsblad 20 februari, 20 mei, 28 mei en 25 juni 1935. Utrechtsch Nieuwsblad 9 mei, 29 en 30 juni 1939. René Vos, p. 41. Het voorstel zou uiteindelijk pas in 1954 worden ingetrokken. De Journalist 1 januari 1940. René Vos, p. 40 en 41. René Vos, p. 45 en 46. Utrechtsch Nieuwsblad 25 oktober 1939. René Vos, p. 45-47. Generaal Reynders was na weer een nieuw conflict met minister Dyxhoorn door de laatste ontslagen. René Vos, p. 48 en 49. Utrechtsch Nieuwsblad 25 april 1940. Utrechtsch Nieuwsblad 7 mei 1940. René Vos, p. 49. Paul Stoop, p. 176. Proberen of profileren, p. 17. Utrechtsch Nieuwsblad 19 augustus 1939. Utrechtsch Nieuwsblad 29 september 1939. Utrechtsch Nieuwsblad december 1939. Utrechtsch Nieuwsblad 31 januari-1 maart 1940. G.J. van Heuven Goedhart, Finland zoals ik het zag, J.H. Kok, Kampen 1940. De familie Hauan kwam de oorlog ongeschonden door: mededeling K.S. van Heuven Goedhart, 24 april 2007. Utrechtsch Nieuwsblad 17 april 1940. Utrechtsch Nieuwsblad 1 mei 1940. Interview K.S. van Heuven Goedhart 24 april 2007. Brief J. van Straten aan de Raad van Commissarissen van het Utrechtsch Nieuwsblad, 22 mei 1940. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief J. van Straten aan de Raad van Commissarissen van het Utrechtsch Nieuwsblad, 22 mei 1940. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ger van Roon, Een Commissaris in verzet. Jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Voorhoeve, Kampen 1999, p. 60. Transcriptie interview weduwe E. van Heuven Goedhart-Hauan, door Madelon de Keizer 10 mei 1988, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Utrechtsch Nieuwsblad 10 mei 1940. Brief J. van Straten aan de Raad van Commissarissen van het Utrechtsch Nieuwsblad, 22 mei 1940. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Verslagen Raad van Commissarissen Utrechtsch Nieuwsblad 17 en 29 mei 1940, niod, Doc ii 811, Utrechtsch Nieuwsblad. Een Commissaris in het verzet, p. 68. Getuigenverklaring redacteur B. Hansen 10 juni 1944 over het conflict dat de Raad van Commissarissen had met Van Straten en Van Heuven Goedhart over de gang van zaken

489

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 490

135 136 137 138 139 140

141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152

bij het Utrechtsch Nieuwsblad tussen 10-15 mei 1940, niod, Doc ii 811, Utrechtsch Nieuwsblad. Het is niet duidelijk waarom Hansen deze verklaring heeft opgesteld en in opdracht van wie. De datering van de verklaring valt drie weken voor het verschijningsverbod van het un door de Duitsers, ingaande 1 juli 1944. Zie: Proberen of profileren, p. 20. Dat geldt ook voor een vergelijkbare getuigenverklaring van procuratiehouder A.G.A. van Melzen, die weliswaar niet gedateerd is maar dezelfde periode beschrijft. Getuigenverklaring B. Hansen, niod, Doc ii 811, Utrechtsch Nieuwsblad. Getuigenverklaring A.G.A. van Melzen, niod, Doc ii 811, Utrechtsch Nieuwsblad. Brief J. van Straten aan de Raad van Commissarissen van het Utrechtsch Nieuwsblad, 22 mei 1940. Privéverzameling K. van Heuven Goedhart. Brief Van Heuven Goedhart aan de Raad van Commissarissen van het un, 21 mei 1940, niod, Doc ii 811, Utrechtsch Nieuwsblad. Elisabeth van Blankenstein, p. 246. In het Comité van Waakzaamheid deed zelfs enige tijd het verhaal de ronde, als zou ook Van Heuven Goedhart contacten hebben onderhouden met ‘figuren van de militaire inlichtingendiensten’. Als dat het geval was geweest, dan had hij waarschijnlijk wel van Van Blankensteins inlichtingenwerk geweten, ze waren immers boezemvrienden. Maar het verhaal liet zich in geen enkel opzicht rijmen met Van Heuven Goedharts openlijke afkeer van het Nederlandse politieke bedrijf en was alleen al om die reden niet aannemelijk. Zie: A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 262. Mellink was in diezelfde tijd (1939) als student actief in het Comité, en schreef later als historicus een artikel over het Comité, vooral gebaseerd op zijn eigen documentatie en herinneringen. Utrechtsch Nieuwsblad 15 mei 1940. Getuigenverklaring A.G.A. van Melzen, niod, Utrechtsch Nieuwsblad Doc ii 811. Notulen vergadering Raad van Commissarissen, 17 mei 1940, niod, Utrechtsch Nieuwsblad Doc ii 811. Brief J. van Straten aan de Raad van Commissarissen van het Utrechtsch Nieuwsblad, 22 mei 1940. Privéverzameling K. van Heuven Goedhart. Brief J. van Straten aan Van Heuven Goedhart, 3 augustus 1940, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief Van Heuven Goedhart aan Raad van Commissarissen, 21 mei 1940, niod, Doc ii 811. Utrechtsch Nieuwsblad. De Journalist 1 mei 1940. Brieven 21 mei en 30 mei 1940, Raad van Commissarissen aan Van Heuven Goedhart. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief ondertekend door veertien redacteuren Utrechtsch Nieuwsblad 14 juni 1940, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Utrechtsch Nieuwsblad 18 mei 1940. Getuigenverklaring A.G.A. van Melzen, niod, Doc ii 811, Utrechtsch Nieuwsblad. Utrechtsch Nieuwsblad 3 april 1940, ‘Strijdt Nederland waarlijk voor de geestelijke vrijheid?’

7 De Grebbecommissie 1 M.L. van Holthe tot Echten, ‘Van Heuven Goedhart en de Grebbecommissie’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 41. 2 Gemeentearchief Scherpenzeel, Gemeente Ede, inventarisnr. 1196. 3 Ontslagbrief G.J. van Heuven Goedhart aan Raad van Commissarissen Utrechtsch Nieuwsblad, 21 mei 1940. niod, Utrechtsch Nieuwsblad, Doc ii, 811.

490

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 491

4 Aantekening van P. Geyl op brief van G.J. van Heuven Goedhart aan P. Geyl, augustus 1942. Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. 5 Ontslagbrief G.J. van Heuven Goedhart aan Raad van Commissarissen Utrechtsch Nieuwsblad, 21 mei 1940. niod, Utrechtsch Nieuwsblad, Doc ii, 811. 6 L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 3, Martinus Nijhoff, Den Haag 1970, p. 452. 7 Het Koninkrijk, dl. 3, p. 433. 8 M. Nord, Achterwaarts, Meulenhoff, Amsterdam 1998, p. 202. 9 Ontslagbrief G.J. van Heuven Goedhart aan Raad van Commissarissen Utrechtsch Nieuwsblad, 21 mei 1940. niod, Utrechtsch Nieuwsblad, Doc ii, 811. 10 Een Commissaris in het verzet, p. 75. 11 M.L. van Holthe tot Echten, ‘Van Heuven Goedhart en de Grebbecommissie’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 39. 12 P. Valkenburg op grebbelinie.nl/vestingwerken, laatst bijgewerkt nov. 2006. 13 Een Commissaris in het verzet, p. 60. 14 Tessa Pollmann, Van Waterstaat tot Wederopbouw. Het leven van dr. ir. J.A. Ringers (18851965), Boom, Amsterdam 2006, p. 155. 15 A. van der Zwan, H.M. Hirschfeld. In de ban van de macht, J.M. Meulenhoff, Amsterdam 2004, p. 172. 16 H. Amersfoort en P. Kamphuis, Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied, sdu, Den Haag 2005, p. 257. 17 Een Commissaris in het verzet, p. 60. 18 H. Amersfoort en P. Kamphuis, p. 62. 19 Een Commissaris in het verzet, p. 69. 20 H. Amersfoort en P. Kamphuis, p. 257. 21 Een Commissaris in het verzet, p. 70. 22 H. Amersfoort en P. Kamphuis, p. 241. 23 H. Amersfoort en P. Kamphuis, uitgave 1990, p. 243. 24 M.L. van Holthe tot Echten, ‘Van Heuven Goedhart en de Grebbecommissie’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 39. Ook: M.L. van Holthe tot Echten, Tien jaren van vrede en vrijheid. Herdenkingsbijeenkomst in Rhenen, 5 mei 1955. Archief stichting Vluchteling (ongeordend). 25 Een Commissaris in het verzet, p. 72. 26 Het Koninkrijk, dl. 3, p. 311. 27 Brief jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Commissaris van de Koningin in Utrecht, vermoedelijk aan zijn Limburgse collega W. van Sonsbeeck, 29 januari 1942, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 695. 28 H.M. Hirschfeld, p. 208. 29 Een Commissaris in het verzet, p. 75. 30 Een Commissaris in het verzet, p. 17-50. 31 Brief jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Commissaris van de Koningin in Utrecht, vermoedelijk aan zijn Limburgse collega W. van Sonsbeeck, 29 januari 1942. Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 695. 32 Een Commissaris in het verzet, p. 76 en 110. 33 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, 6 februari 1941, niod, Doc ii, inventarisnr. 2251. 34 Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. 35 Een Commissaris in het verzet, p. 76. 36 Jaarverslag 1941 Geldersch Genootschap tot Bevordering en Instandhouding van de

491

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 492

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

56 57 58 59 60

schoonheid van stad en land, Arnhem. Archief stichting Gelders Landschap. Ook: Jaarverslag stichting Grebbecommissie 1940. Utrechts Archief, toegangsnummer 1201, inventarisnr. 3507. Een Commissaris in het verzet, p. 77. Ook: Jaarverslag stichting Grebbecommissie 1940. Utrechts Archief, toegangsnummer 1201, inventarisnr. 3507. De Holevoet, nieuwsblad voor Scherpenzeel en Woudenberg, 31 mei 1940, verzameling Vereniging Oud Scherpenzeel. Brief gemeente Scherpenzeel aan ministerie van Binnenlandse Zaken 8 oktober 1940, Gemeentearchief Scherpenzeel inventarisnr. 1196. Gemeente Ede. P. Valkenburg op Grebbelinieinhetvizier.nl, Vereniging Oud Scherpenzeel. Jaarverslag stichting Grebbecommissie 1940. Utrechts Archief, toegangsnummer 1201, inventarisnr. 3507. Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Utrechts Archief, toegangsnummer 1201, inventarisnr. 3507. Correspondentie 17-3-1941 en 29-3-1943 Gemeentearchief Scherpenzeel inventarisnr. 1231, 1235. Gemeente Ede. Taxatierapporten 1940-1941 Gemeentearchief Scherpenzeel inventarisnrs. 1193-1227. Gemeente Ede. Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Tessa Pollmann, p. 99. Tessa Pollmann, p. 174. Tessa Pollmann, p. 209. Tessa Pollmann, p. 206. Y. Seger, Op het kruispunt van oud en nieuw. 75 jaar op de bres voor de schoonheid van Gelderland, 1919-1994, sdu, Den Haag 1994, p. 74. De Holevoet, nieuwsblad voor Scherpenzeel en Woudenberg, 11 juli 1941, Verzameling Vereniging Oud Scherpenzeel. Ook: Het Vaderland, 11 juli 1941. Een Commissaris in het verzet, p. 106. Tessa Pollmann, p. 198. Ch.A. Cocheret, Helpende handen. Geschiedenis van de stichting Centrale Voorziening Rotterdam 11 october 1940-1 maart 1946, W.L.& J. Brusse’s uitgeversmaatschappij nv, Rotterdam 1951, p. 551. Briefwisseling tussen G.J. van Heuven Goedhart en jhr. dr. M.L. van Holthe tot Echten, resp. 16 en 17 juli 1940. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. De Holevoet, nieuwsblad voor Scherpenzeel en Woudenberg, 19 juli 1940. Verzameling Vereniging Oud Scherpenzeel. Brief namens de bevolking Scherpenzeel, niet gedateerd. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. De Holevoet, nieuwsblad voor Scherpenzeel en Woudenberg, 23 augustus 1940. Verzameling Vereniging Oud Scherpenzeel. Brieven Raad van Commissarissen Utrechtsch Nieuwsblad 21 en 30 mei 1940, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Volgens Hans van den Heuvel en Gerard Mulder kreeg Van Heuven Goedhart tijdens de oorlog nog heimelijk geld van commissarissen die het met zijn ontslag niet eens zouden zijn geweest. Die veronderstelling is niet erg aannemelijk, want het besluit werd unaniem genomen door de Raad van Commissarissen (zie Verslag vergadering Raad van Commissarissen 17 mei 1940. niod, Doc ii, 811, Utrechtsch Nieuwsblad). Vermoedelijk gaat het hier om de financiële donaties van Van Straten en de latere vergoedingen die de directie van het Utrechtsch Dagblad aan Van Heuven Goedhart betaalde. Zie Hans van den Heuvel en Gerard Mulder, Het Vrije

492

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 493

Woord. De illegale pers in Nederland, 1940-1945, sdu, Den Haag 1990, p. 98. 61 Brief J. van Straten aan G.J. van Heuven Goedhart, 3 augustus 1940, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 62 Interview Madelon de Keizer met weduwe E. van Heuven Goedhart-Hauan, 10 mei 1988. niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 30 augustus 2007 en K.S. van Heuven Goedhart 30 augustus 2007. 63 C.M. Schulten, ‘En verpletterd wordt het juk’. Verzet in Nederland 1940-1945, sdu, Den Haag 1995, p. 85. 64 Brief 1 december 1941 van de algemeen gemachtigde wederopbouw, gemeentearchief Scherpenzeel, gemeente Ede, inventarisnr. 1230. Tessa Pollmann, p. 224. 65 Brief stichting Grebbecommissie aan G.J. van Heuven Goedhart, 5 september 1941. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ook: L.M. van Holthe tot Echten, ‘Van Heuven Goedhart en de Grebbecommissie’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 45. 66 Verslag jhr. mr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, niod, Doc ii, inventarisnr. 2251. 67 Hans Daalder, historisch overzicht en aantekeningen ten behoeve van studie geschiedenis Het Parool, oktober 1955, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnrs. 206, 207. Ook: Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, 5 en 6 november 1955 Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 68 G.J. van Heuven Goedhart, Voorwaarts vaderland, vier schetsen uit en over den verzetstijd, [uitgever onbekend], Amsterdam 1945, p. 16. iisg, Bro. n483. 69 C.M. Schulten, p. 12. 70 C.M. Schulten, p. 72. 71 C.M. Schulten, p. 11 en 60. 72 Voorwaarts vaderland, vier schetsen uit en over den verzetstijd, p. 8. 73 C.M. Schulten, p. 29. 74 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 288. 75 C.M. Schulten, p. 12. 76 Verslag interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955 Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Ook: Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. 77 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 26 februari 1981 Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 78 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 16-40. 79 Nieuwsbrief Pieter ’t Hoen 25 juli 1940. www.hetillegaleparool.nl. 80 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 15. 81 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 82 Verslag F. Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, sdu, Den Haag 1950, p. 667. 83 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 84 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: J.C.S. Warendorf (verslag), 2 december 1955, Parool-archief, niod, Toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. 85 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: Verslag interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 86 Zie: Léés die krant, p. 35. Carla van Os, p. 34. Gerrit Jan Goedhart en Frans Johannes Goedhart hadden dezelfde voorvader: Gerrit Theunissen Goedhart, telg uit de vierde generatie

493

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 494

87

88 89 90

91

92 93 94 95 96 97

98 99 100 101 102

van de familie Goedhart, geboren 1670, in 1696 in Winssen getrouwd met Gerritje Fijten. Dit echtpaar kreeg tien kinderen. Gerrit Jan Goedhart stamde af van de derde zoon Hendrik Goedhart (1705-1766). Frans Johannes Goedharts familielijn ging terug naar de achtste zoon Hermannus Goedhart (1717-1769) www.genlias.nl, geslacht Goedhart. Aantekening van mevrouw Goedhart in manuscript F.J. Goedhart over Parool-historie, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 190 en 191. Volgens de aantekeningen zou Van Heuven Goedhart daarop zijn naam hebben laten veranderen. Die uitleg is echter weinig aannemelijk, een enkel telefoongesprek kon niet snel tot zo’n ingrijpende beslissing leiden. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. De auteur van de stamboom-in-concept is onbekend. Concept voor hoofdartikel Het Parool nr. 1, [ongedateerd, vermoedelijk mei 1945], iisg, Parool-archief, inventarisnr. 766. Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Ook: Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Van Heuven Goedhart zelf meldde later dat de ontmoeting in de zomer van 1941 plaatsvond. Dat klopt echter niet, vermoedelijk heeft hij de datum verwisseld met de eerste belangrijke redactievergadering van Het Parool, waarvoor hij – als niet-redactielid – in de zomer van 1941 was uitgenodigd. Het specifieke voorbeeld dat Goedhart met Van Heuven Goedharts auto werd afgehaald, duidde er ook op dat dit begin zomer 1940 moet zijn geweest. Toen had Van Heuven Goedhart zijn wagen nog niet verstopt. Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. Ook: verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952. niod, collectie 263m, inventarisnr. 7c. Het Parool 10 februari 1941. Op pagina 1 wordt melding gemaakt van het ontslag van de Commissaris van de Koningin in Utrecht, jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal. Volgens Ger van Roon is dat bericht vermoedelijk afkomstig van Van Heuven Goedhart. In Het Parool werden stukken niet ondertekend, op het pseudoniem Pieter ’t Hoen na. Zie ook: Een Commissaris in het verzet, p. 114. Ten aanzien van de vriendschap: Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Voorwaarts vaderland, p. 16. Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955 Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c. inventarisnr. 204. Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal. niod, Doc ii, inventarisnr. 2251. Een Commissaris in het verzet, p. 118. Ook: Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Verslag G.J. van Heuven Goedhart Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 169. Een Commissaris in het verzet, p. 118. Ook: Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, niod, Doc ii, inventarisnr. 2251. Ook: Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Ter onderscheiding met de officiële Grebbecommissie wordt de illegale variant hier aangeduid tussen aanhalingstekens. Tessa Pollmann, p. 272. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952. niod collectie 263, inventarisnr. 7c. Manuscript G. van ’t Reve Parool-historie, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 192. Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 195.

494

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 495

103 Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. 104 Persoonskaarten, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 105 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 17 april 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 106 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 197. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952. niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. 107 C.M. Schulten, p. 115. 108 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 115. Johan S. Wijnen, Stuuf Wiardi Beckman, patriciër en sociaal-democraat, Thomas Rap, Amsterdam/Brussel 1987, p. 154. 109 C.M. Schulten p. 116. 110 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 196. Ook: Voorwaarts vaderland, p. 18. 111 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 197. C.M. Schulten, p. 117. Johan S. Wijne, p. 152. 112 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 197. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952. niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 207. Ook: Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 169. 113 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 200. Ook: Manuscript G. van ’t Reve Parool-historie, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 192. 114 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 205. C.M. Schulten, p. 117. Johan S. Wijne, p. 158. 115 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart, 14 februari 2008. 116 E-mails B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 30 augustus 2007. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan P. Geyl augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. 117 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Ook: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 190. 118 Een Commissaris in het verzet, p. 119. Ook: Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. 119 Een Commissaris in het verzet, p. 115. 120 Het Koninkrijk, dl. 3, p. 432. Ook: A. Boes, ‘Engelandvaarders’, in: Weekblad Schuttevaer 12 februari 2000. 121 Weekblad Schuttevaer 12 februari 2000. 122 Weekblad Schuttevaer 12 februari 2000. 123 Weekblad Schuttevaer 12 februari 2000. 124 Verslag jhr. mr. L.H.N.F.M. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 818. De zoon van jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, jhr. mr. L.H.N.F.M. Bosch ridder van Rosenthal verklaarde later dat hij vanaf 30 augustus 1941 informatie verstrekte aan Van Heuven Goedhart, die toen al betrokken was bij de ‘Parool-groep’. Zoon Bosch ridder van Rosenthal werkte bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en dat was voor hem een informatiebron. 125 Verslagen Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 182 (Verslag G.J. van Heuven Goedhart) en 494 (verslag A. van der Giesen). 126 Verslag H.J. Simonis, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 496. 127 Verslag H.J. Simonis, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 496. 128 Verslagen Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 182 (G.J. van Heuven Goedhart), p. 494 (verslag A. van der Giesen), p. 496 (verslag H.J. Simonis). 129 Verslagen Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 496 (verslag H.J. Simonis). René Vos, p. 214.

495

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 496

130 René Vos, p. 298. 131 René Vos, p. 325. 132 nv Drukkerij v/h Bosch & Zoon, niod, Doc ii, inventarisnr. 120c. Ook: Brieven C. de Groot oktober 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 80. 133 Drukkerij v/h Bosch & Zoon, niod, Doc ii, inventarisnr. 120c. 134 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 471. De dagbladonderneming, p. 78. 135 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 500. De dagbladonderneming, p. 83, noot 93. Brieven C. de Groot, oktober 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 80. 136 Verslag W. van Norden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 49. Verslag J. Meijer, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 505.

8 Het Parool 1 Interview Madelon de Keizer met Frans. Goedhart 13 maart 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 2 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 138. 3 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 13 maart 1981, Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnr. 214. Ook: verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. 4 www.naarden.nl – geschiedenis Oldenheem. 5 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 138. 6 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 138. Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 13 maart en 17 april 1981, Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnr. 214. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Verslag J.C.S. Warendorf, 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c. inventarisnr. 205. Interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Verslag F.J. Goedhart, Enquête Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 667. Verslag K. Vorrink, Parlementaire Enquête Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1725. 7 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart 23 januari 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 8 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 63. 9 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 69. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1217. 10 W. ten Have, De Nederlandse Unie. Aanpassing, vernieuwing en confrontatie in bezettingstijd 1940-1945, Prometheus, Amsterdam 1999, p. 173. 11 W. ten Have, p. 201. 12 W. ten Have, p. 494, Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1271. 13 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 71. 14 Interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Verslag J.C.S. Warendorf, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1018. 15 Verslag J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. 16 Interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 97. 17 Johan S. Wijnen, p. 151. 18 Verslag F.J. Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 667.

496

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 497

19 Verslag J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. 20 Verslag J.J. Vorrink, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1727. 21 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 115. 22 Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Manuscript G. van ’t Reve Parool-historie, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 192. Ook: Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 23 januari en 13 maart 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Verslag F.J. Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 667. 23 Verslag J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. 24 Manuscript geschiedenis Het Parool, F.J. Goedhart, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 190-191. Ook: interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Ook: Tessa Pollmann, p. 268. 25 Madelon de Keizer, ‘Het Parool en de vorming van de Partij van de Arbeid’, in: J. Bank, P. Kalma, M. Ros, B. Tromp (red.), Het zesde jaarboek voor het democratisch socialisme, De Arbeiderspers/Wiardi Beckman Stichting, Amsterdam 1985, p. 74-118. 26 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 136. Ook: Madelon de Keizer, in: J. Bank, P. Kalma, M. Ros, B. Tromp (red.), p. 93. Ook: Verslag F.J. Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 667. En: verslag J.J. Vorrink, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 4c, p. 1727. Interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Verslag J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. 27 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 140. 28 Verslag J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. 29 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 138. 30 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 647. Ook: Archief Leidse Universiteit, Almanak Leidsch Studentencorps 1924, plaatsingscode v204 en studenten inschrijvingsregister, Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden, inventarisnr. 45, toegangsnrs. 333-340. 31 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 4c, p. 522. Ook: interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 32 Opzet en aantekeningen historisch overzicht Het Parool van Hans Daalder, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 207. Ook: Manuscript Parool-historie G. van ’t Reve, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 190, 191. Ook: Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 33 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 138. 34 Transcriptie interview Frans Goedhart met Madelon de Keizer, 23 januari 1981, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: transcriptie interview Frans Goedhart met Hans Daalder, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. 35 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 115. Johan S. Wijnen, p. 152. 36 Verhoor J.C.S. Warendorf, 12 juni 1943, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventa-

497

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 498

37

38 39

40

41

42

43 44 45 46 47

48 49 50 51 52 53 54

risnr. 228, map 25. Ook: verslag F.J. Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 667. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952. niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Ook: Manuscript F.J. Goedhart Parool-historie, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 190 en 191. Ook: Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952. niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Opzet en aantekeningen historisch overzicht Het Parool van Hans Daalder, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c. inventarisnr. 207. Ook: Manuscript Parool-historie G. van ’t Reve, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 190, 191. Ook: Brief F.J. Goedhart aan J. Meyer, 30 november 1947, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228, map 20. Interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Ook: verslag J. Meijer Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, sdu, Den Haag 1955, p. 284. Interview Hans Daalder met W. van Norden, 19 oktober 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Ook: J.C.S. Warendorf (verslag), 2 december 1955, Parool-archief, niod, Toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Manuscript Parool-historie G. van ’t Reve, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 192. Interview Madelon de Keizer met W. van Norden, 19 oktober 1985, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Manuscript F.J. Goedhart Parool-historie, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 190 en 191. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 215. Interview Hans Daalder met W. van Norden, 19 oktober 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 216-222. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 223-228. Hans Renders en Paul Arnoldussen, Jong in de jaren dertig, Aspekt, Soesterberg 2003, p. 60. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 228-231. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 237. De Keizer merkt op dat de naam Pieter ’t Hoen tussen februari en oktober 1942 slechts driemaal is gebruikt en dat daaraan dus weinig belang zou zijn gehecht. Dat is een verkeerde interpretatie. Juist het meningsverschil over het gebruik van de naam Pieter ’t Hoen duidde erop dat er wel degelijk belang aan werd gehecht. Dat de naam vervolgens slechts driemaal een hoofdartikel heeft gesierd is ook geen bewijs van gebrek aan belang, maar van een zeer selecte en dus waardevolle toepassing hiervan, die echter niet aan de exclusiviteit van een persoon werd gebonden. Zie ook: verslag interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 238. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 246. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 237. Verslag interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 253. Het Parool 25 september 1942. Madelon de Keizer veronderstelt dat het artikel in het septembernummer ‘zeer waarschijnlijk de pennenvrucht van Van Heuven Goedhart’ is. Volgens De Keizer wijzen stijl

498

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 499

55 56 57 58 59 60

61 62 63 64 65

66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

en inhoud naar de hand van Van Heuven Goedhart. Maar de rancuneuze en harde toon ten aanzien van de Duitsers, die in het artikel werd gebezigd, was Van Heuven Goedhart juist vreemd, en stond qua inhoud zelfs haaks op het verhaal ‘Over den komende vrede’ dat hij in Het Parool van 12 december 1944 publiceerde. De Keizer verwijst niet naar de ondertekening met Pieter ’t Hoen, maar zijn inbreng in die maand en juist onder die geuzennaam is ongeloofwaardig. Dat zijn redenen aan te nemen dat Nunes Vaz de auteur is, ook tegen de achtergrond van de discussies over het gebruik van de geuzennaam tussen hem en de overige drie redactieleden De Groot, Meijer en Van Norden. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 257. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Interview Hans Daalder met W. van Norden, 19 oktober 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Correspondentie tussen P. Geyl en G.J. van Heuven Goedhart, augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 257. Correspondentie tussen P. Geyl en G.J. van Heuven Goedhart, augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 169. Correspondentie tussen P. Geyl en G.J. van Heuven Goedhart, augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. Interview Madelon de Keizer met E. van Heuven Goedhart-Hauan, 10 mei 1988, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Een Commissaris in het verzet, p. 117 en 129. M.K. van Holthe tot Echten, ‘Van Heuven Goedhart en de Grebbecommissie’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 46. Interview Madelon de Keizer met E. van Heuven Goedhart-Hauan, 10 mei 1988, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Correspondentie tussen P. Geyl en G.J. van Heuven Goedhart, augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. René Vos, p. 225. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 257 en 261. S. Vaz Dias, niod, Doc i personen, map 6901. Correspondentie tussen P. Geyl en G.J. van Heuven Goedhart, augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212-1c. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 259. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 7 ii, Martinus Nijhoff, Den Haag 1976, p. 922. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 262. Verslag J.C.S. Warendorf, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1018. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 267. Henk van Gelder, Carmiggelt. Het levensverhaal. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 2000, p. 87. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 204. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 158. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 165. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 211. Verslag J.C.S. Warendorf, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1018. Interview Hans Daalder met J.C.S. Warendorf, 4 juli 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. Manuscript Parool-historie G. van ’t Reve, Parool-ar-

499

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 500

77 78 79 80

81 82 83 84 85 86 87

88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104

chief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 192. J.C.S. Warendorf, niod, Doc i, map 2082. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 170. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 269. Interview H. Pelser, 7 juni 2005. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 270. Madelon de Keizer schrijft dat Van Heuven Goedhart ‘in feite de “hoofdredacteur” van Het Parool’ werd. De term hoofdredacteur werd echter bij de verzetskrant Het Parool niet gebruikt: zie onder meer interview Hans Daalder met W. van Norden, 19 oktober 1955: ‘Er was geen sprake van dat iemand zich in de oorlog hoofdredacteur noemde.’ Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Ook: nota van Het Parool aan de regering in Londen, d.d. april 1944, waarin de auteur Van Heuven Goedhart zich presenteerde als eindredacteur van Het Parool, archief Zwitserse Weg a, niod, inventarisnr. 187, toegangsnr. z4a. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 269 en 496. Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 237. J.C.S. Warendorf, niod, Doc i, map 2082. W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 51. Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K. van Heuven Goedhart, 27 november 2007. Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K. van Heuven Goedhart, 27 november 2007. Brief J. van Straten aan Goedhart, 22 juni 1933, privéverzameling K. van Heuven Goedhart. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan P. Geyl augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212, map 1c. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 7 i, Martinus Nijhoff, Den Haag 1976, p. 178. Het Koninkrijk, dl. 7 i, p. 178. Het Parool 10 februari en 5 april 1943. Het Parool 25 juni, 30 juli, 10 september 1943. W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 56. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 267 en 289. Ook: W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 56. Verslag J.C.S. Warendorf, 2 december 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Gerard Mulder en Paul Koedijk, H.J. van Randwijk. Een biografie, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 1988, p. 301. H.M. van Randwijk, p. 44. H.M. van Randwijk, p. 163. H.M. van Randwijk, p. 236. H.M. van Randwijk, p. 301. Henk van Gelder, p. 95. Het Koninkrijk, dl. 7 i, p. 837. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 289 en 325. Interview met H. Pelser, 7 juni 2005. Ook: brief A. Ekker 20 juli 1983 aan stichting 19401945, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 166. Ook: H. Pelser, Vluchtweg

500

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 501

105

106 107 108 109 110 111 112

113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127

128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140

Zwitserland. Verhalen uit een ondergronds verleden, Bert Bakker, Amsterdam 1996, p. 136. Ook: Hans van den Heuvel en Gerard Mulder, Het vrije woord, p. 193. E-mailcorrespondentie met Onno Sinke, historicus Radio Oranje, 29 augustus 2007. Ook: Brief A. Pelt, hoofd Netherlands Information-bureau 14-10-1942 aan W. Visser ’t Hooft, niod, toegangsnr. 186g, inventarisnr. 1a. H. Pelser, p. 137. Ook: interview H. Pelser, 7 juni 2005. H. Pelser, p. 141. H. Pelser, p. 143. A. Ekker, brief A. Ekker 20 juli 1983 aan stichting 1940-1945, Parool-archief, niod toegangsnr. 185c, inventarisnr. 166. H. Poeze, p. 306. H. Poeze, p. 306. Een Commissaris in het verzet, p. 120. Verslag J. Meijer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7a, p. 13. L. Winkel (herziene uitgave door H. van den Heuvel), De ondergrondse pers 1940-1945, L.J. Veen, Amsterdam 1989, p. 203. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 235 en 326. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 331. L. Winkel, p. 204. L. Winkel, p. 172. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 373. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 373. L. Winkel (herziene uitgave door H. van de Heuvel), p. 55. Madelon de Keizer, in: J. Bank, P. Kalma, M. Ros en B. Tromp (red.), p. 98. W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 54. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 272. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 215. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 272. W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 56. Interview Hans Daalder met W. van Norden, 19 oktober 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. Het Parool 12 december 1942. Utrechtsch Nieuwsblad, ‘Pan-Europa. Realisme en idealisme vinden elkander’, 14 februari 1935; ‘Drie gedachten over Europa. Volkenbond, Pan-Europa, machtsevenwicht’, 9 november 1935, ‘Politieke crisis van Europa. Collectivisme of regionalisme’, 11 mei 1936, ‘De tragische fictie der menschheid: “staatssouvereiniteit”’, 15 september 1939. Het Parool 28 mei 1943. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 309. Het Parool 30 juli 1943. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 311. H. Poeze, p. 324. J. van Goor, Indië/Indonesië. Van kolonie tot natie, hes, Utrecht 1987, p. 88. H.M. van Randwijk, p. 337. H. Poeze, p. 306. H. Poeze, p. 325. Het Parool 28 mei 1943. H. Poeze, p. 325. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 313. Het Parool 30 oktober 1943.

501

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 502

141 Het Koninkrijk, dl. 7 i, p. 417. 142 Het Parool 27 september 1943. Lambiek Berends, Het Parool 1940-1990, Bert Bakker, Amsterdam 1990, p. 52. 143 L. De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 6 ii, Martinus Nijhoff, Den Haag, 1975, p. 779. 144 C.M.N. Schulten, p. 155. 145 Het Koninkrijk, dl. 7 i, p. 276. 146 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan P. Geyl augustus 1942, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 212, map 1c. 147 Het Koninkrijk, dl. 6 ii, p. 598. 148 Het Parool 10 februari, 5 maart, 5 april, 10 mei en 30 juli 1943. 149 Het Koninkrijk, dl. 6 ii, p. 818. 150 Het Parool 28 mei 1943. 151 C.M. Schulten, p. 161. 152 Het Parool 25 juni 1943. 153 Het Parool 5 april 1943. 154 Het Parool 10 mei 1943. 155 Interview Hans Daalder met W. van Norden, 19 november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 205. 156 W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 52. 157 Twaalf van deze adressen zijn bekend via Jan Stallinga, die deze na zijn arrestatie in december 1943, tijdens zijn verhoor op 7 april 1944 door de Duitsers, heeft genoemd. Archief Generalkommissar für Verwaltung und Justiz, niod, toegangsnr. 6245. 158 H.M. van Randwijk, p. 341. G.J. van Heuven Goedhart, De reis van ‘colonel’ Blake, Erven J. Bijleveld, Utrecht 1945, p. 41. 159 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 205. 160 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 209. 161 Voorwaarts vaderland, vier schetsen uit en over den verzetsstrijd, p. 22. 162 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 209. Verslag F.J. Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 671. 163 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 210. 164 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 210 en 326. Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 5 juni 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 165 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 326. 166 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart, 18 juni 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr, 214. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 182. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 326. 167 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 182. 168 Brief F.J. Goedhart aan J. Meyer, 30 december 1947, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228, map 20. 169 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 328. Ook: interview W. van Norden, 2 juni 2005. 170 Interview Madelon de Keizer met Frans Goedhart 18 juni 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: brief F.J. Goedhart aan J. Meyer, 30 november

502

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 503

1947, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 229, map 20. 171 W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 54. 172 Het Parool, ‘De Nederlandsche Dagbladpers na de bevrijding’, archief Zwitscherse Weg a, maart 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z4.

9 Oorlog in het verzet 1 Letterlijk betekent het Nieuwe Kamer – Van Heuven Goedhart gebruikte een ruimere interpretatie of hij koos voor deze benaming omdat het huis in vergelijking met zijn vorige woningen erg klein was. 2 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. 3 Utrechtsch Nieuwsblad 30 december 1939. 4 G.J. van Heuven Goedhart, Over het nieuwe Nederland, Erven J. Bijleveld, Utrecht 1945, p. 42. 5 Het Parool 12 december 1942. 6 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. 7 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 270. 8 ‘Na onze bevrijding’, in: Het Parool 10 mei 1943. 9 Het Parool 10 mei 1943. 10 Het Parool 10 mei 1943. Ook: Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1094. 11 Het Parool 10 mei 1943. 12 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1094. 13 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1095. 14 J.W.M. Schulten, De geschiedenis van de ordedienst. Mythe en werkelijkheid van een verzetsorganisatie, sdu, Den Haag 1998, p. 104. 15 J.W.M. Schulten, p. 63. 16 Verslag J.J. Vorrink, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 175. Ook J.W.M. Schulten, p. 105. 17 J.W.M. Schulten, p. 121. 18 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 69. 19 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1094. 20 Verslag J.J. Vorrink, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 182. Ook: Rapport B. Springer aan koningin Wilhelmina, 17 augustus 1942, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, Toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9108, dossier 149. 21 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1095. Ook: H.M. van Randwijk, p. 255. J.W.M. Schulten, p. 214. 22 J.W.M. Schulten, p. 214. 23 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1062. 24 Het Parool 10 mei 1943. 25 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 138. 26 Een Commissaris in het verzet, p. 185. 27 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1101. 28 Nieuwsbrief Pieter ’t Hoen 25 juli 1940. 29 H.M. van Randwijk, p. 301. Ook: Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263. 30 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 288. H.M. van Randwijk, p. 223. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263.

503

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 504

31 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1108. 32 H.M. van Randwijk, p. 222. Ook: Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 924. Ook verslag W.A. Visser ’t Hooft, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 611. Ook: Archief W.A. Visser ’t Hooft, niod, toegangsnr. 186g, inventarisnr. 1a. 33 H.M. van Randwijk, p. 199. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 924. Ook: Verslag H. Kohlbrugge, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 685. 34 Brief Karl Barth met antwoorden op vragen, juni 1942, Archief Zwitserse Weg a, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z1a. 35 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 828. 36 H.M. van Randwijk, p. 286. Ook: Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 926. Verslag A.H. van Namen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1142. 37 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 893. Ook verslag G.H. Slotemaker de Bruïne, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 572. 38 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 941. 39 Verslag G.H. Slotemaker de Bruïne, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 577. 40 Verslag G.H. Slotemaker de Bruïne, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 574. Verslag A.H. van Namen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1142. Verslag J. Weidner, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1499. H.M. van Randwijk, p. 315. 41 Verslag G.H. Slotemaker de Bruïne, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 575. H.M. van Randwijk, p. 310. 42 H.M. van Randwijk, p. 322. 43 H.M. van Randwijk, p. 311. Verslag H.J. van Randwijk, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 87. 44 H.M. van Randwijk, p. 224. Verslag A.H. van Namen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1142. 45 H.M. van Randwijk, p. 315. Verslag A.H. van Namen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1143, Verslag H. Kohlbrugge, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 685. 46 H.M. van Randwijk, p. 315. 47 H.M. van Randwijk, p. 300. 48 Het Parool 10 mei 1943. 49 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1126. 50 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1115. 51 Het Parool 30 juli 1943. 52 J.W.M. Schulten, p. 267. 53 Het Parool 27 september 1943. 54 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263. Ook: opzet Parool-historie door Hans Daalder 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 207. 55 Nota ‘Bestuurstoestand na de bevrijding van Nederland’, redacties Het Parool en Vrij Nederland 23 september 1943, Archief Zwitserse Weg, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 23a. 56 Het Parool 10 mei 1943. 57 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 7c, p. 23. G.J. van Heuven Goedhart aan premier mr. P.S. Gerbrandy, Nota inzake de bevrijding van het Noorden des lands, maart 1945, Bijlagen Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, sdu, Den Haag 1950, p. 414.

504

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 505

58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94

J.W.M. Schulten, p. 13. J.W.M. Schulten, p. 218, 242. Een Commissaris in het verzet, p. 124. J.W.M. Schulten, p. 243. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 383. Brief premier Gerbrandy aan W.A. Visser ’t Hooft, 12 april 1944, niod, toegangsnr. 186g, inventarisnr. 1e. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 131. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1105. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 131. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 131. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1101. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1106. J.W.M. Schulten, p. 219. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 131. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1130. J.W.M. Schulten, p. 270. Nota Visser ’t Hooft aan Gerbrandy, 11 november 1943, Archief Visser ’t Hooft, niod, toegangsnr. 186g, inventarisnr. 1e. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1142, J.W.M. Schulten, p. 243. H.M. van Randwijk, p. 318. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1140. J.W.M. Schulten, p. 236. H.M. van Randwijk, p. 319. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 880. H.M. van Randwijk, p. 319. H.M. van Randwijk, p. 319. Het Parool 30 juli 1943. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 355. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 7c, p. 795. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1133. Het Parool 18 december 1943. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 301. J.W.M. Schulten, p. 268. J.W.M. Schulten, p. 270. Het Parool 10 januari 1944. J.W.M. Schulten, p. 284. Verslag jhr. P.J. Six, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 737. A.E. Kersten (bew.), Londense dagboeken van Jhr. ir. O.C.A. Lidth de Jeude, januari 1940-mei 1945, band 2, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 2001, p. 1008. J.W.M. Schulten, p. 125 en 231. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 131. Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 117. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1182. Een Commissaris in het verzet, p. 122. Tessa Pollmann, p. 173. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 378. Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 116. J.W.M. Schulten, p. 278. Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 117. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 7c, p. 23. Het Duitse verzet tegen Hitler, p. 111. Het Duitse verzet tegen Hitler, p. 112.

505

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 506

95 Het Duitse verzet tegen Hitler, p. 27. Interview door Ch. van Veen met J. Cramer, lid Grebbecommissie, november 1986, Gemeente Coevorden, coevorden.nl. 96 Interview door Ch. van Veen met J. Cramer, lid Grebbecommissie, november 1986, Gemeente Coevorden, coevorden.nl. 97 Interview door Ch. van Veen met J. Cramer, lid Grebbecommissie, november 1986, Gemeente Coevorden, coevorden.nl. 98 De Stem van Nederland 6 juli 1946, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226. 99 G.J. van Heuven Goedhart, Een Drentse episode uit de Putsch ‘Offiziere gegen Hitler’, Nieuwe Drentse Volks Almanak, Drents Genootschap, Assen 1951, p. 19. Interview door Ch. van Veen met J. Cramer, lid Grebbecommissie, november 1986, Gemeente Coevorden, coevorden.nl. Ook: De Stem van Nederland 6 juli 1946, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226. 100 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1157. 101 Een Drentse episode uit de Putsch, Nieuwe Drentse Volks Almanak, p. 21. 102 Interview door Ch. van Veen met J. Cramer, lid Grebbecommissie, november 1986, Gemeente Coevorden, coevorden.nl. 103 Brieven B. de Graaf (G.J. van Heuven Goedhart) aan Herr. B. (W. Staehle), 23 december 1943 en vice versa. niod, toegangsnr. 185a, inventarisnrs. 184-186. Ook: Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 169. 104 H.M. van Randwijk, p. 327. 105 Verslag gesprek weduwe Goedhart d.d. 3 juli 1981, Parool-archief, niod, toegangsnummer 185c, inventarisnr. 214. 106 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 640. J. Cramer herinnerde zich dat het briefje een uitnodiging bevatte aan hem om Brill weer te ontmoeten in Coevorden. Bij die gelegenheid zou hem de betreffende boodschap overhandigd zijn. Interview door Ch. van Veen met J. Cramer, november 1986, Gemeente Coevorden, coevorden.nl. Van Heuven Goedhart zei later dat Cramer en hij nooit apart opereerden, om niet tegen elkaar uitgespeeld te worden: zie: Een Drentse episode uit de Putsch, Nieuwe Drentse Volks Almanak, p. 21. 107 Brieven B. de Graaf (G.J. van Heuven Goedhart) aan Herr. B. (W. Staehle) en vice versa, 23 en 27 december 1943. niod, toegangsnr. 185a, inventarisnrs. 184-186. 108 Interview L.E. Winkel, Parool-medewerker, Parool-archief, niod, Parool-archief, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226, map 8. 109 Archief Zwitscherse Weg a, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 23e. 110 Brief Grebbecommissie aan regering in Londen, 3 januari 1944, Archief Zwitsersche Weg a, niod, toegangsnr. 197, inventarisnr. 23e. 111 Archief Zwitscherse Weg a, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 23e. 112 Brief van jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal aan W. Visser ’t Hooft, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 644. 113 Archief Zwitscherse Weg a, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 23e. 114 Brief B. de Graaf (G.J. van Heuven Goedhart) aan Herr. B. (W. Staehle) 16 januari 1944. niod, toegangsnr. 185a, inventarisnrs. 184-186. En: Gerard Mulder en Paul Koedijk, p. 356. 115 Een Drentse episode uit de Putsch, Nieuwe Drentse Volks Almanak, p. 22. Ook: Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 169. 116 Londense dagboeken, p. 1169. 117 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1164.

506

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 507

118 119 120 121 122 123 124

125 126 127

128 129

130 131 132 133 134 135 136 137

138

Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1134. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1134. H.M. van Randwijk, p. 332. Het Parool 25 juni 1943. Het Parool: Nota inzake de verhouding illegaliteit – Raad van Advies, voorjaar 1944, niod, toegangsnr. 185a, inventarisnr. 220. H.M. van Randwijk, p. 332. Een Commissaris in het verzet, p. 134. Verslag P.J. Six, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 739. Een Commissaris in het verzet, p. 132. Telegram 3 februari Gerbrandy met begeleidend schrijven Visser ’t Hooft, Zwitscherse Weg a, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z5, gr p. Van Heuven Goedhart meende zich later te herinneren dat de boodschap wel via de radio was uitgezonden, maar dat berustte dus op een misverstand. In het telegram van Gerbrandy werd aan het slot zelfs letterlijk gesteld ‘daarom is de zinsnede “De Graaf moet niet doorgaan” niet omgeroepen’. Zie: De Stem van Nederland 6 juli 1946. Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226. De Stem van Nederland 6 juli 1946. Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226. Londense dagboeken, p. 1171. Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, sdu, Den Haag 1955, dl. 7a, p. 284. Later is de suggestie gewekt alsof de Grebbecommissie bewust die eis van de Geallieerden van de onvoorwaardelijke overgave zou hebben genegeerd. En dat alleen maar omdat Van Heuven Goedhart en consorten ‘met zekere gretigheid gereageerd hebben op het perspectief dat hun door Staehles mededelingen geopend was’, aldus historicus De Jong. Daarbij ging De Jong voorbij aan het gegeven dat de Grebbecommissie een groepje verzetslieden was die bij toeval in gesprek was gekomen met een verzetsgroep van Duitse zijde: collega’s in het verzet onder elkaar. Van onderhandelingen op officieel niveau was geen sprake en in het geval van de Grebbecommissie werd nu juist voor die gesprekken – die nadrukkelijk geen onderhandelingen heetten – een mandaat van de regering gevraagd. Zie: Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1169. Dossier Bureau Inlichtingen over Zwitsersche Weg a, Archief Bosch van Rosenthal. Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 644. Een Drentse episode uit de Putsch, Nieuwe Drentse Volks Almanak, p. 22. Het Duitse verzet tegen Hitler, p. 159. Ook: Interview C. van der Veen met J. Cramer, november 1986, gemeente Coevorden, coevorden.nl. Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 117. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 977. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 980, 983. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1188. Brief 4 maart 1944 jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal aan jhr. P.J. Six, niod, toegangsnr. 212b, inventarisnr. 1a. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1188. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1194. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 391. Een Commissaris in het verzet, p. 136. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1204. Toespraak mr. P.S. Gerbrandy bij Voormalig Verzet, 13 december 1946, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 95. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1161. Ook: verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7a en b, sdu, Den Haag 1955, p. 284.

507

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 508

139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160

161 162

Verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7a en b, p. 285. Het Parool 30 juli 1943. Het Parool 20 november 1943. René Vos, p. 374. René Vos, p. 71. René Vos, p. 149. René Vos, p. 127. René Vos, p. 225. René Vos, p. 289. René Vos, p. 323. René Vos, p. 361. René Vos, p. 327. Het Parool 20 november 1943. Het Parool 30 juli 1943. L. Winkel, p. 197. L. Winkel, p. 83, 91, 110, 124, 192, 270, 299. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 384. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 334. Verslag J. Grün, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 438. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 335. Verslag J. Grün, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 438. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 385. Brief van G.J. van Heuven Goedhart aan J. Cramer d.d. 9 december 1943, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 227, map 15. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 386. Brief van G.J. van Heuven Goedhart aan J. Cramer d.d. 9 december 1943, en brief J. Six aan Grebbecommissie, d.d. 18 januari 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 227, map 15. Verslag J. Grün, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 438. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 338.

10 ‘Staatsfeind no. 1’ 1 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. 2 Interview Madelon de Keizer met E. Hauan van Heuven Goedhart, 10 mei 1988, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook:Verzetsblad in oorlogstijd, p. 272 en 347. 3 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. 4 Interview Madelon de Keizer met E. Hauan van Heuven Goedhart, 10 mei 1988. Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 5 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. 6 Gerrit Jan van Heuven Goedhart, De reis van ‘colonel Blake’, Erven J. Bijleveld, Utrecht 1945, p. 29. 7 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. 8 Nieuw Utrechtsch Dagblad 6 mei 1950. Een Commissaris in het verzet, p. 129. 9 Interview Madelon de Keizer met Mia van Meurs-van der Burg, 22 juli 1981, Parool-ar-

508

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 509

10 11 12 13 14 15

16 17 18

19 20 21

22 23 24 25 26 27

28 29 30

31 32 33

chief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: De reis van ‘colonel Blake’, p. 29. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 339. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 337. Een Commissaris in het verzet, p. 133. De reis van ‘colonel Blake’, p. 9. Verhoren J. Stallinga, Generalkommissar für Verwaltung und Justiz, niod, dossiernr. 6245, map 20. Ook Verzetsblad in oorlogstijd, p, 341-368. Fiches L. de Jong n.a.v. interview met G.J. van Heuven Goedhart 2 december 1955 ten behoeve van geschiedschrijving Het Koninkrijk, dl. 9 ii, hoofdstuk 19, Archief De Jong, bundeltje 8, niod. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1493. De reis van ‘colonel Blake’, p. 60. Interview Carla van Os met Mia van Meurs-van den Burg, vermoedelijk 1998, archief stichting Vluchteling (ongeordend), Den Haag. Ook: Interview Madelon de Keizer met Mia van Meurs-van den Burg 22 juli 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Ook: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 355. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 340. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, 7c. Interview W. van Norden, 2 juni 2005. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 170. Ook: De reis van ‘colonel Blake’, p. 10 en 13. De reis van ‘colonel Blake’, p. 13. Het Parool 5 februari 1944. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. Verslag A. van der Giessen sr., Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 494. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. Ook: Verslag W. van Norden, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 498. Verslag J. Meijer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 505. Getuigenverklaring A.G.A. van Melzen 10 juni 1944, niod, Utrechtsch Nieuwsblad, Doc 811. Correspondentie en stukken van C. de Groot, september en oktober 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnrs. 6 en 80. Correspondentie van C. de Groot aan rest Parool-redactie, oktober 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnrs. 80. Brief C. de Groot aan J. van Straten, 26-111944, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1040. Correspondentie van C. de Groot aan rest Parool-redactie, september 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnrs. 80. Verslagen besprekingen Het Parool, Vrij Nederland met De Telegraaf najaar 1944, niod, toegangsnr. 185a, inventarisnr. 228, map 20. Correspondentie en stukken van C. de Groot aan rest Parool-redactie oktober 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnrs. 80. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 500. Brief C. de Groot aan J. van Straten, 26 november 1944, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1040. Brief F. Goedhart aan G.J. van Heuven Goedhart 8 januari 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

509

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 510

34 Het Parool 30 juli 1943 en 20 november 1943. 35 Nota van Het Parool ‘De Nederlandsche dagbladpers na de bevrijding’, maart 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 24a. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, 7c. 36 Nota van Het Parool ‘De Nederlandsche dagbladpers na de bevrijding’, maart 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 24a. 37 De reis van ‘colonel Blake’, p. 9. 38 E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 16 februari 2008. Vermoedelijk kende Van Heuven Goedhart haar uit zijn tijd bij de Grebbecommissie, waarvoor ook Hermien Post werkzaamheden verrichte tot haar vertrek in mei 1941, zie De Holevoet, nieuwsblad voor Scherpenzeel en Woudenberg, 2 mei 1941, verzameling Vereniging Oud Scherpenzeel. Dat vertrek was kort voordat ook Van Heuven Goedhart de Grebbecommissie de rug toekeerde. 39 Fiches L. de Jong n.a.v. interview met G.J. van Heuven Goedhart 2 december 1955, t.b.v. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, hoofdstuk 19, Archief De Jong, niod. 40 De reis van ‘colonel Blake’, p. 31. 41 De reis van ‘colonel Blake’, p. 31. 42 Het Parool 30 juli 1943. 43 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 299. 44 Het Parool 25 juni 1943. De reis van ‘colonel Blake’, p. 30. 45 De reis van ‘colonel Blake’, p. 31. 46 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 323. 47 J. Bank, Opkomst en ondergang van de Nederlandsche Volksbeweging, Kluwer, Deventer 1978, p. 17. 48 J. Bank, p. 19. 49 J. Bank, p. 239. 50 Madelon de Keizer, De gijzelaars van Sint Michielsgestel. Een eliteberaad in oorlogstijd, A.W. Sijthoff, Alphen aan den Rijn 1979, p. 81. 51 J. Bank, p. 239. 52 W. Banning, De Dag van Morgen. Schets van een personalistisch socialisme, richtpunt voor de vernieuwing van ons volksleven, Ploegsma, Amsterdam 1945. 53 De gijzelaars van Sint Michielsgestel, p. 95. 54 De gijzelaars van Sint Michielsgestel, p. 134. 55 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1233. 56 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1153. 57 Madelon de Keizer, in: J. Bank, P. Kalma, M. Ros en B. Tromp, p. 97. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1233. 58 Het Parool 10 september 1943. 59 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 324. 60 Utrechtsch Nieuwsblad 9 oktober 1937. 61 Utrechtsch Nieuwsblad april, mei 1937. 62 Het Parool 26 april 1944. ‘Het Manifest’ was gedateerd op 15 april 1944. 63 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 393. H.M. van Randwijk, p. 342. 64 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1153. 65 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 393. 66 Het Manifest in Het Parool 26 april 1944. 67 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 395. 68 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 398. H.M. van Randwijk, p. 344. Reacties op Het Manifest, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226, map 4.

510

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 511

69 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 400. 70 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. Ook: De reis van ‘colonel Blake’, p. 9. 71 Brief van Wim voor pc 24-1-1944, niod, toegangsnr. 185a, inventarisnr. 189. 72 Telegram G. (Gerbrandy) aan Wim (Visser ’t Hooft), 3-2-1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z5. Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1204. 73 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 407. 74 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart, 2 januari 1948 voor de Federatie van Oud-Illegalen, archief stichting Vluchteling (ongeordend). 75 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, coll. 263. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 170. Verslag mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 120. 76 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. 77 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. 78 René Vos, p. 79. 79 Hans Renders, Wie weet slaag ik in de dood. Biografie van Jan Campert, De Bezige Bij, Amsterdam 2004, p. 287. 80 René Vos, p. 89. 81 René Vos, p. 89. 82 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 233. Hans Renders, p. 297. 83 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 179. 84 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 170. 85 Hans Renders, p. 310. 86 Henk van Gelder, p. 88. Hans Renders, p. 297. 87 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 234. 88 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 259 en 272. 89 Pleitnota inzake Meijer-Schwenke door mr. J. Roelse, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 225. 90 Manuscript Parool-historie door G. van ’t Reve, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 198. 91 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 356 en 373. 92 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1497. De geciteerde journalist was de latere Parool-buitenlandredacteur Sal Tas. 93 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 179. 94 Hans Renders, p. 310. 95 De reis van ‘colonel Blake’, p. 11. 96 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod. Collectie 263. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 171. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 408. 97 Het Parool 12 november 1966. 98 Verslag J.H. Weidner, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1500. 99 Verslag mr. dr. jhr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie

511

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 512

Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 120. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1494. 100 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 171. De reis van ‘colonel Blake’, p. 26. 101 Het Parool 12 november 1966. Verslag J.H. Weidner, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 4c, p. 1505. 102 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 171. De reis van ‘colonel Blake’, p. 14. 103 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1204. 104 J.A.A. Verdoorn ‘In Memoriam mr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart’, uitgesproken op de crematieplechtigheid, 8 juli 1956, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228. 105 De reis van ‘colonel Blake’, p. 34. 106 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 965. Het Parool 9 april 1946. 107 Telegram gb 4931/44, Archief Bosch ridder van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 644. Ook: Verzetsblad in oorlogstijd, p. 401. 108 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 598, noot 113. 109 ‘De koningin spreekt tot haar volk – een vorstelijk schrijven via de illegale pers’, Het Parool 26 april 1944. 110 Telegram gb 4931/44, Archief Bosch ridder van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 644. Zending Johanna van de Zwitserse Weg, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z4a. Ook: Correspondentie april 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 227, map 5. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 403. Het is niet duidelijk wanneer de resterende vijfentwintigduizend gulden werden uitbetaald en waarom de verdeling in twee tranches verliep. In het telegram gb 4931/44 werd gesteld dat het ‘om onbekende redenen’ zo gebeurde. 111 Het Parool 6 april 1945. 112 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1137. 113 Verslag jhr. mr. P.J. Six, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, 1950, p. 851. 114 H.M. van Randwijk, p. 347. 115 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1143. 116 Verslag mr. A.H. van Namen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1144. 117 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1143. H.M. van Randwijk, p. 351. 118 H.M. van Randwijk, p. 352. 119 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1143. 120 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1143. H.M. van Randwijk, p. 353. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 133. 121 Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 133. 122 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1144. 123 H.M. van Randwijk, p. 353. Verslag W. Drees, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7c, p. 133. 124 J.W.M. Schulten, p. 238. 125 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 171. De reis van ‘colonel Blake’, p. 13. 126 H.M. van Randwijk, p. 279. 127 H.M. van Randwijk, p. 345. 128 Interview Madelon de Keizer met E. Hauan-van Heuven Goedhart, 22 juli 1988, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214.

512

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 513

129 Het Koninkrijk, dl. 7 ii, p. 1197. 130 Aantekeningen t.b.v. Parool-historie Hans Daalder, 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 207. 131 Londense dagboeken, p. 1255. 132 De reis van ‘colonel Blake’, p. 13. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 171. 133 De reis van ‘colonel Blake’, p. 17. 134 De reis van ‘colonel Blake’, p. 21. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 171. 135 De reis van ‘colonel Blake’, p. 26.

11 ‘Voorwaarts Vaderland’ 1 De reis van ‘colonel Blake’, p. 48. 2 De reis van ‘colonel Blake’, p. 28. 3 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 172. 4 De reis van ‘colonel Blake’, p. 41. 5 Drie liederen werden gebundeld en later (illegaal) uitgegeven: H.M. van Randwijk, Treedt aan. Strijdliederen uit het oorlogsjaar 1945, Vrij Nederland, Amsterdam 1945: ‘Voorwaarts Vaderland!’; ‘Te Wapen!’; en ‘Lied voor den partisaan’. Vermoedelijk was de auteur Bert Bakker. 6 De reis van ‘colonel Blake’, p. 37. 7 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 172. 8 De reis van ‘colonel Blake’, p. 59 en 62. 9 De reis van ‘colonel Blake’, p. 71. 10 A. Dessing, Tulpen voor Wilhelmina. De geschiedenis van de Engelandvaarders, Bert Bakker, Amsterdam 2005, p. 143. 11 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 171. 12 A. Dessing, p. 141. 13 Brief minister van Buitenlandse Zaken Van Kleffens aan koningin Wilhelmina d.d. 18 mei 1944, Archief Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9089, dossier 17. 14 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 171. 15 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 274. 16 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 171. 17 Telegram W.A. Visser ’t Hooft aan premier mr. P.S. Gerbrandy, 1 juni 1944, niod, toegangsnr. 186g, map 1e. 18 De reis van ‘colonel Blake’, p. 80. 19 De reis van ‘colonel Blake’, p. 80. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 173. 20 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 173. 21 Prof. mr. P.S. Gerbrandy, ‘Van Heuven Goedhart te Londen en als minister’, in S. Carmiggelt en J. Winkler, 1959, p. 73.

513

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 514

22 A. Dessing, p. 213. 23 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 173. 24 A. Dessing, p. 21. 25 A. Dessing, p. 437. 26 A. Dessing, p. 151. 27 Verslag dr. J. Somer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 4c, p. 1885. 28 A. Dessing, p. 247 en 442. 29 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 428. Wilhelmina woonde eerst in Stubbings House, maar verhuisde in februari 1944 naar The Grange, even ten noorden van Londen. Na een luchtaanval door de Duitsers werd dat buitenhuis ijlings verlaten en verruild voor Laneswood te Mortimer bij Reading, ver buiten Londen. 30 Het Parool 13 mei 1948. 31 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 460. 32 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5c, p. 172. 33 L. De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 10a 1, Martinus Nijhoff, Den Haag 1980, p. 137. 34 Brief d.d. 10 augustus van mr. C.H.J.F. van Houten aan de heer Van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 494. 35 Verslag. dr. J. Somer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 452. 36 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 173. 37 Londense dagboeken, p. 1296. 38 Uitnodiging minister J.W. Burger van Binnenlandse Zaken d.d. 28 juni 1944, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 1116. 39 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 174. 40 Toespraak mr. P.S. Gerbrandy Radio Oranje 17 juli 1944, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.21.068, inventarisnr. 61. En: Prof. mr. P.S. Gerbrandy, ‘Van Heuven Goedhart te Londen en als minister’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 74. 41 Blocnote koningin Wilhelmina juli 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. De Jong veronderstelt dat Wilhelmina juist twijfelde omdat ze met Van Heuven Goedharts benoeming vooruit zou lopen op haar beleid na terugkomst. Uit haar blocnotes blijkt het tegendeel: ze was zich terdege bewust van die keuze, maar wilde niet dat dat publiek zou worden. 42 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 140. 43 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 140. 44 Verslag ministerraad d.d. 17 juli 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 243. Beëdiging dr. G.J. van Heuven Goedhart tot minister 12 juli 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9093, dossier 52. 45 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 141. 46 Verslag J.C.S. Warendorf, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 4c, p. 1025; Verslag dr. J. Somer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 4c, p. 1889; Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 4c, p. 321; Brief minister van Justitie aan premier d.d. 2 juli 1943 betreffende aanstelling J.C.S. Warendorf, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnummer 3088.

514

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 515

47 Het Parool 6 april 1945. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 965. 48 ‘Enkele gegevens uit de periode van illegaal werk van A. Meyer’, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. 49 Interview met E. van Heuven Goedhart, Libelle, nr. 16. maart 1954. 50 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 22 november 2007. 51 Brieven H. van Randwijk aan G.J. van Heuven Goedhart, 18 juli en 17 augustus 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z3e. 52 Paroolpost 9 juli en 19 augustus 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 226. 53 Brief voor Mr. Blake, 13 augustus 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 4zd. 54 Toespraak premier mr. P.S. Gerbrandy Radio Oranje 17 juli 1944, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 61. 55 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5c, p. 173. 56 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 141. Een Drentse episode uit de Putsch, Nieuwe Drentse Volks Almanak, p. 22. 57 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 172. 58 G.J. van Heuven Goedhart, Nota d.d. Juni 1944 inzake illegaliteit in Nederland, de coördinatie daarvan en de mogelijke taak dier gecoördineerde illegaliteit, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5b, p. 488. 59 Een Commissaris in het verzet, p. 147. 60 G.J. van Heuven Goedhart, Nota d.d. Juni 1944 inzake illegaliteit in Nederland, de coördinatie daarvan en de mogelijke taak dier gecoördineerde illegaliteit, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5b, p. 488. 61 Dr. J.M. Somer en Ch. van Houten, Rapport gebaseerd op de vertrouwelijke nota inzake de ‘illegaliteit’ in Nederland van mr. dr. G.J. van Heuven Goedhart, 26 augustus 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5b, p. 491. 62 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5c, p. 172. 63 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 150. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 455. 64 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 144. 65 Verklaring H. van Randwijk, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7b, p. 293. 66 H.M. van Randwijk, p. 359. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 413. 67 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 418. H.M. van Randwijk, p. 368. 68 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 7c, p. 29. Verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7b, p. 311. Blocnote koningin Wilhelmina 1 juli 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. Brief Van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina d.d. 30 juli 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. 69 Verklaringen mr. P.S. Gerbrandy en J.M.R. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 7b, p. 288. Een Commissaris in het verzet, p. 150. 70 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 411. 71 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 146. H.M. van Randwijk, p. 369. 72 Een Commissaris in het verzet, p. 147. 73 Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecom-

515

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 516

missie inzake zijn beleid als minister van Justitie, dl. 5b, p. 479. 74 Brief premier mr. P.S. Gerbrandy aan koningin Wilhelmina 16 augustus 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. 75 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 148. 76 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 150. 77 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 150. 78 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 172. Verslag mr. P.J. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 330. Verslag mr. C.H.J.F. van Houten, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 511. 79 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 458. 80 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 330. 81 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 159. 82 Londense dagboeken, p. 1415 en 1488. 83 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 144. 84 Een Commissaris in het verzet, p. 146. 85 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 96. 86 Blocnote gesprek koningin Wilhelmina met Van Heuven Goedhart 9 augustus 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. 87 G. van der Ham, Wilhelmina in Londen 1940-1945. Documenten van een regering in ballingschap, J.H. Gottmer, Haarlem 1980, p. 32. 88 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 465. 89 Brief d.d. 3 oktober 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 154. 90 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 159. 91 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 172. 92 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 457. 93 Brief Van Houten aan koningin Wilhelmina d.d. 1 september 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 2121, dossier 219. 94 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 138. 95 Brief d.d. 10 augustus 1944 van mr. Ch.H.F.J. van Houten aan de heer Van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 169, p. 494. 96 Verslag Ch.H.F.J. van Houten, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 511. 97 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 152. 98 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 152. 99 Londense dagboeken, p. 1356. 100 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 152. 101 Londense dagboeken, p. 1345. 102 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 153. 103 Brief d.d. 10 augustus 1944 van mr. C.H.F.J. van Houten aan de heer Van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 169, p. 497. 104 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 153. 105 Brief W.A. Visser ’t Hooft aan Politieke Commissie, ‘Van Wim aan pc’, 24 januari 1944, niod, toegangsnr. 185a, inventarisnr. 189. 106 Verslag jhr. P.J. Six, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 869.

516

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 517

107 Brief van mr. J. Somer aan jhr. ir. O.C.A. van Lidth de Jeude met bijlagen over censuur Zwitserse Weg 12 augustus 1944, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 644. 108 Brief dr. J. Somer aan jhr. mr. H.M. van Haersma de With, 15 maart 1944, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 644. 109 Conceptbrief premier mr. P.S. Gerbrandy d.d. 30 augustus aan W.A. Visser ’t Hooft, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. Telegram regering aan W.A. Visser ’t Hooft 8 september 1944. niod, toegangsnr. 186g, inventarisnr. map 1e. Brief Van Houten aan koningin Wilhelmina 1 september 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 2121, dossier 219. 110 Telegram W.A. Visser ’t Hooft aan Gerbrandy 17 september 1944. niod, toegangsnr. 186g, inventarisnr. map 1e. 111 Verslag mr. G.H. Slotemaker de Bruïne, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 584. 112 Londense dagboeken, 2, p. 1356. 113 Brief d.d. 10 augustus 1944 van mr. C.H.F.J. van Houten aan de heer Van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 169, p. 497. 114 Henri van der Zee, In ballingschap. De Nederlandse kolonie in Engeland 1940-1945, De Bezige Bij, Amsterdam 2005, p. 323. 115 Telegramwisseling tussen Visser ’t Hooft en Van Heuven Goedhart 13 augustus en 1 september 1944, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 116 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 330. 117 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 183. 118 E-mail met foto’s van de betreffende bijbel, 12 juli 2007 B. La Lau-van Heuven Goedhart. 119 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart voor Federatie Oud-Illegalen, 2 januari 1948. En Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 120 ‘Will Holland be liberated?’, in: The New Statesman and Nation, 12 augustus 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 17, p. 73. 121 Henri van der Zee, p. 323. 122 Zie voor details over het lidmaatschap van prins Bernhard bij de nsdap en de daaraan verbonden motorbrigade onder meer Annejet van der Zijl, Bernhard. Een verborgen geschiedenis, Querido, Amsterdam/Antwerpen 2010, p. 200-205. Volgens Van der Zijl was de prins actief lid van de nazistische partij, maar dan vooral om zijn liefhebberij voor motorracen te kunnen beoefenen. 123 Londense dagboeken, p. 1345. 124 ‘Will Holland be liberated?’, in: The New Statesman and Nation, 12 augustus 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 17, p. 73. 125 G.J. van Heuven Goedhart in The New Statesman and Nation, 19 augustus 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 17, p. 74. 126 Nawoord bij ingezonden brief van G.J. van Heuven Goedhart in The New Statesman and Nation, 19 augustus 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, dl. 5b, bijlage 17, p. 75. 127 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart voor de Federatie van Oud Illegalen, 2 januari 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 128 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 174.

517

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 518

129 Tribune: ‘Dutch dictators?’, 25 augustus 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 17, p. 75. 130 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 157. 131 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 184. 132 Briefwisseling dr. J.M. Somer met Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid en met mr. P.S. Gerbrandy, 19 april 1950, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.21.068, inventarisnr. 109. 133 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 184. Verslag dr. J.M. Somer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 1887. 134 Het Koninkrijk, dl. 10a 1, p. 158. 135 Briefwisseling dr. J.M. Somer met Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid en mr. P.S. Gerbrandy, 19 april 1950, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.21.068, inventarisnr. 109. 136 Brief majoor Somer aan koningin Wilhelmina d.d. 13 augustus 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9111, dossier 169. 137 Willem Maas, Jacques Gans. Biografie, de Prom, Amsterdam 2002, p. 18. 138 Willem Maas, p. 106. 139 Transcriptie interview Hans Daalder met Frans Goedhart, november 1955, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 204. A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 271. 140 Open brief d.d. 1 juli 1944 van de heer J. Gans aan de minister van Oorlog, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 15, p. 64. 141 Ontwerpvoorstel met betrekking tot de Staten-Generaal toegevoegd aan de toelichting op het Souverein Noodbesluit, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 13, p. 62. 142 Rapport gb 2392/43 over de staatsrechtelijk-politieke opbouw na de oorlog, door het Bureau Inlichtingen ontvangen, 29 juli 1943, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 10, p. 52. 143 Open brief d.d. 1 juli 1944 van de heer J. Gans aan de minister van Oorlog, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 15, p. 64. Beginselverklaring van het Comité tegen het neo-Fascisme, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 12, p. 60. 144 Blocnotes koningin Wilhelmina juni 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9090, dossier 24. 145 Willem Maas, p. 157. Henri van der Zee, p. 327. 146 Henri van der Zee, p. 321. 147 The New Statesman and Union, 12 augustus 1944. Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1460. 148 Brief L. de Jong aan ir. J.W. Albarda, 1 augustus 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9090, dossier 24. 149 Ir. J.W. Albarda ‘De actie tegen het z.g. neo-fascisme’, juli 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9090, dossier 24. 150 Henri van der Zee, p. 323. 151 Henri van der Zee, p. 324. 152 Henri van der Zee, p. 325. 153 Notulen ministerraad 19 juli 1944. ‘Minister Van Kleffens wijst erop dat vanuit het buitenland wordt toegekeken en dat “de groep Gans” al een beeld van een autoritair bewind heeft geschetst.’ Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 243.

518

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 519

154 Open brief d.d. 3 september 1944 van de heer J. Gans aan de heer Van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 19, p. 77. 155 Open brief d.d. 3 september 1944 van de heer J. Gans aan de heer Van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, bijlage 19, p. 79.

12 Strijd tegen de illegaliteit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11 12 13

14 15

16 17

18 19 20 21 22

Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 458. A. den Doolaard in: G. van den Ham, p. 10. Londense dagboeken, 21 september 1944, p. 1395. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 464. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 465. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 467, Londense dagboeken, 21 september 1944, p. 1394. Londense dagboeken, 21 september 1944, p. 1395. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 161. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 317 en 341. Brief d.d. 4 september 1944 van de Voorzitter van de Raad van Ministers aan alle ministers ten geleide van een tot 1 september 1944 bijgewerkt overzicht van de stand van de wetgeving in verband met de bevrijding van Nederland, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 267. Londense dagboeken, 21 september 1944, p. 1395, L. De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 10a ii, Martinus Nijhoff, Den Haag 1980, p. 533. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 135. A. den Doolaard in: G. van den Ham, p. 9. Verslag J. van den Tempel, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 119. Toespraak mr. P.S. Gerbrandy 29 november 1957 ‘Regeren zonder en met parlement’, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 102. Ook: G. van den Ham, p. 61. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 431-437. A. den Doolaard in: G. van den Ham, p. 9. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 441. Toespraak mr. P.S. Gerbrandy 29 november 1957 ‘Regeren zonder en met parlement’, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 102. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 135. Conclusies Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 635. Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 86. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 452. Brief 19 jan. 1944 minister van Justitie Van Angeren aan koningin Wilhelmina over opzet en achtergronden politiebesluit, Nationaal Archief, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 1067. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 451. Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 85. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 135. Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 87. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 455 en 460. Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 88. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 455. Brief minister van Justitie mr. G.J. van Heuven Goedhart aan premier mr. P.S. Gerbrandy, d.d. 9 september 1944, Nationaal Archief, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 1068.

519

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 520

23 Verklaring G.J. van Heuven Goedhart, Verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 132. 24 Notulen ministerraad juli-augustus 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnrs. 243, 244. 25 Het Parool 30 juli 1943. 26 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 442. 27 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 177. 28 Notulen ministerraad 4 september 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 244. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 465. Brief d.d. 4 september 1944 van de minister van Binnenlandse Zaken aan de Voorzitter van de Raad van Ministers ter aanbieding van een ontwerpbesluit Tijdelijke Voorziening Bestuur Provinciën en Gemeenten en een ontwerpbesluit Tijdelijke Voorziening Staten-Generaal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbesluit 1940-1945, dl. 5b, p. 269. 29 Aantekeningen mr. P.S. Gerbrandy van telefoongesprek met koningin Wilhelmina 28 september 1944, Archief Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 2121, dossier 220. 30 Ontslagbrief d.d. 28 september 1944 van G.J. van Heuven Goedhart en zijn intrekking van 2 oktober, Archief Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 154. 31 Notulen ministerraad 1 september 1944, Nationaal Archief, 2.02.05.02, inventarisnr. 244. Saillant detail is dat deze notulen werden opgesteld door G.J. van Heuven Goedhart, bij ontstentenis van een secretaris. 32 Commentaar op Persbesluit, brief 14 augustus 1944 van minister van Justitie aan minister van Binnenlandse Zaken, Archief ministerie van Justitie, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 1116. 33 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 161. 34 Londense dagboeken, 6 december 1945, p. 1445. 35 Prof. mr. P.S. Gerbrandy, ‘Van Heuven Goedhart te Londen en als minister’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 78. 36 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 167. 37 Briefwisseling tussen G.J. van Heuven Goedhart en dr. A.J.H. Lovink resp. d.d. 22 september 1944, 13 december 1944, 5 januari 1945, Archief A.H.J. Lovink, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.281.02, inventarisnrs. 1-3. 38 Notulen ministerraad 4 september 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 244. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 164. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 257. 39 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 168. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 436. 40 Notulen ministerraad 4 september 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 244. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 175. 41 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 257. 42 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan J.R.M. van Angeren d.d. 3 december 1944, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 28. 43 Notulen ministerraad september-oktober 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 244, Londense dagboeken, p. 1415-1431. 44 Brief d.d. 23 april 1943 van de minister van Oorlog aan de minister-president inzake het voorafgaan bij de terugkeer van enkele gevolmachtigde ministers uit het kabinet, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 137. Brief d.d. 11 december

520

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 521

45

46

47

48

49 50 51 52 53 54

55

56 57 58

59

1943 van de Voorzitter van de Raad van Ministers aan de leden van de Raad ten geleide van een ontwerpbesluit inzake de terugkeer voor uitzenden van enkele ministers als ‘kwartiermakers’, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 196. Brieven van majoor mr. Ch.H.J.F. van Houten aan de koningin over reisplannen, 14 september 1944, Archief Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14 inventarisnr. 2121, dossier 219. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 462. Besluit d.d. 28 januari 1943 van de minister van Oorlog houdende instelling van het Bureau Militair Gezag, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 339. Brief d.d. 11 december 1943 van de Voorzitter van de Raad van Ministers aan de leden van de Raad ten geleide een ontwerpbesluit inzake de terugkeer voor uitzenden van enkele ministers als ‘kwartiermakers’, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 196. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 157. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 517. H.C. Posthumus Meyjes, De Enquêtecommissie is van oordeel… Een samenvatting van het parlementaire onderzoek naar het regeringsbeleid in de oorlogsjaren, Van Loghum Slaters/J. Meulenhoff, Arnhem/Amsterdam 1958, p. 275. Een Commissaris in het verzet, p. 156. Brief jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal aan de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, december 1948, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 695. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 258. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 330. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 826. Jaap Hoogenboezem, H.J. Kruls. Een politiek generaal, Boom, Amsterdam 2010, p. 159. Notulen ministerraad 17 oktober 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 526. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 269. Notulen ministerraad 24 oktober, 14 november 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 827. Jaap Hoogenboezem, p. 162. Brief d.d. 12 november 1944 van de chef-staf Militair Gezag aan de Voorzitter van de Raad van Ministers, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 307. Jaap Hoogenboezem, p. 162. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 550. Londense dagboeken, 16 november 1944, p. 1430. H.J. Kruls, Generaal in Nederland, memoires H.J. Kruls, Fibula-Van Dishoeck, Bussum 1975, p. 108. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 835. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 163. Jaap Hoogenboezem, p. 162-168. Historicus De Jong stelde dat de ministers verzuimd hadden om te vragen wat generaal-majoor Kruls eigenlijk van hun reisplannen vond. Hij was immers verantwoordelijk voor orde en rust, hij werkte voortreffelijk samen met de geallieerden en dat alles zou doorkruist worden door de ‘blijkbaar permanente’ vestiging van de ministers-kwartiermakers. Dat was niet juist: uit de brief van 12 november van Kruls bleek dat de chef-staf wel degelijk op de hoogte was van de komst van de ministers. Hij was het daarmee alleen niet eens; een opvatting die de bewindslieden naast zich neerlegden en waartoe ze ook het volste recht hadden. Zie Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 829. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c,

521

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 522

60 61 62 63 64 65

66 67

68

69 70

71

72 73

74 75 76

p. 161. H.J. Kruls, Memoires, p. 109. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 261. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 161. Het Parool 6 mei 1950. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 836. Het Parool 6 mei 1950. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 268. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan zijn secretaris-generaal J.R.M. van Angeren d.d. 3 december 1944, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 28. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 834. Londense dagboeken, 6 december 1944, p. 1445. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 837. Notulen, houdende een samenvatting van de vergaderingen van de ministers-kwartiermakers van 31 October 1944 tot en met 23 December 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 309. Brief d.d. 12 november 1944 van de chef-staf Militair Gezag aan de Voorzitter van de Raad van Ministers, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 307. Notulen ministerraad 17 oktober 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 257. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 262. Notulen, houdende een samenvatting van de vergaderingen van de ministers-kwartiermakers van 31 October 1944 tot en met 23 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 309-325. Notulen, houdende een samenvatting van de vergaderingen van de ministers-kwartiermakers van 31 October 1944 tot en met 23 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 309-325. Volgens De Jong berustte de weigering ‘op een (overigens kenmerkende) geheugenfout’ van Van Heuven Goedhart tijdens diens verhoor door de Parlementaire Enquêtecommissie, want Harthoorn zou vanaf 29 november wel voortdurend bij de bijna dagelijkse vergaderingen zijn geweest. Uit de notulen van de kwartiermakers blijkt echter dat de majoor alleen bij de bijeenkomsten van 1 en 13 december present was. Bij die laatste gelegenheid werden hem, als vertegenwoordiger van het Militair Gezag, de oren gewassen door een woedende minister Van den Broek ‘over de aanmatigende houding van de chef-staf Militair Gezag’. Zie Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 844. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan J.R.M. van Angeren, 3 december 1944, archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 28. Verslag mr. E.L.M.H. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 574, Verslag J. van den Tempel, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 129. Rapport van de minister-president omtrent zijn bezoek aan het bevrijde gedeelte van Nederland d.d. 16 december 1944, uitgebracht aan H.M. de Koningin, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 359. De Vrije Stem 27 januari 1945. Samenvatting van de kwartiermakervergadering gehouden op Maandag 27 november, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 317. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 557.

522

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 523

77 Eerste Lastgeving d.d. 12 september 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 383. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 574. Jaap Hoogenboezem, p. 153. 78 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 848. K. Groen, Landverraders. Wat deden we met ze?, Anthos, Baarn 1974, p. 207. Jaap Hoogenboezem, p. 157. 79 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 558 en 848. 80 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 538. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 576. 81 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 540. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 574. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 266. 82 Arrestatieregeling d.d. 25 september 1944 van de Binnenlandse Strijdkrachten, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 383. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 545. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 165. 83 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 547. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 165. 84 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 747. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 262. 85 Tweede Lastgeving d.d. 18 oktober 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 384. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 747. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 574. 86 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 749. 87 Verslag bijeenkomsten Militair Gezag en Binnenlandse Strijdkrachten 13 en 14 november 1944, Nationaal Archief, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 14273. 88 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 750. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 577. 89 Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 592. 90 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. J.R.M. van Angeren d.d. 3 december 1944, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 28. 91 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 765. 92 Samenvatting van de kwartiermakervergadering gehouden op Maandag 27 november, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 317. Londense dagboeken, p. 1432-1444. 93 Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 592. 94 Besluit d.d. 28 januari 1944 van de minister van Oorlog, houdende instelling Bureau Militair Gezag, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 339. 95 Enige stukken betreffende het verrichten van arrestaties, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 417. Jaap Hoogenboezem, p. 153-158. 96 Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 592. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 265. 97 Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 575. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire En-

523

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 524

98

99

100 101

102

103

104

105 106 107 108 109 110 111

112

quêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 263. Rapport van de minister-president omtrent zijn bezoek aan het bevrijde gedeelte van Nederland d.d. 16 december 1944, uitgebracht aan H.M. de Koningin, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5b, p. 359. Het Koninkrijk, dl. 10a, ii, p. 788. Jaap Hoogenboezem, p. 157. Rapport d.d. 5 October 1950 van mr. A.M. baron van Tuyll van Serooskerken betreffende zijn onderzoek naar de misstanden in de kampen van politieke delinquenten; Verslag d.d. 7 mei 1946 van de Vaste Commissie voor Privaat- en Strafrecht uit de Tweede Kamer der Staten-Generaal omtrent haar bezoeken aan interneringskampen voor politieke delinquenten; Verslag d.d. 27 October 1947 van de Vaste Commissie voor Privaat- en Strafrecht van de Tweede Kamer der Staten-Generaal omtrent haar bezoeken aan kampen voor politieke delinquenten en strafgestichten, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 419-437. Het Parool 2 april 1949. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 581. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 263. Rapport van de minister-president omtrent zijn bezoek aan het bevrijde gedeelte van Nederland d.d. 16 december 1944, uitgebracht aan H.M. de Koningin, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5b, p. 359. Verslag van de vergadering ministers-kwartiermakers d.d. 1 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 319. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 262. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 263. Verslag van de vergadering ministers-kwartiermakers d.d. 1 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 320. Samenvatting van de kwartiermakersvergadering gehouden donderdag 30 november 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5, p. 317. Jaap Hoogenboezem, p. 171. H.J. Kruls, Memoires, p. 112. Vergelijk: Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 766. De Jong meende zich bij het citaat te kunnen baseren op de notulen van de bewuste vergadering. Daarin komt deze anekdote echter niet voor. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 596. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 645. H.J. Kruls, Memoires, p. 112. De Vrije Stem 27 januari 1945; Citaat uit De Schijnwerper [z.d.] in Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 265. Eindhovensch Dagblad 20 december 1944, waarin opgenomen de tekst van een interview van de minister van Justitie met Anep-Aneta. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 240 en 645. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 599. Samenvatting van de kwartiermakersvergadering gehouden 4 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 320. Ontwerprichtlijnen van de Regering inzake arrestatie en vrijlating van burgers, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 385. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 583. Jaap Hoogenboezem, p. 171. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 768. Jaap Hoogenboezem stelt dat Kruls pas op de bewuste

524

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 525

113 114 115 116

117 118

119

120 121

122 123 124

125

126

127 128

bijeenkomst met de illegaliteit met de nieuwe richtlijnen werd geconfronteerd. Dat is niet juist, hij was bij de opstelling persoonlijk betrokken, zie Jaap Hoogenboezem p. 171. Jaap Hoogenboezem, p. 172. Samenvatting van de kwartiermakersvergadering gehouden 6 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 322. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 772. Richtlijnen d.d. 14 december 1944 van de chef-staf Militair Gezag inzake arrestatie en vrijlating van burgers. En: Aanschrijving d.d. 16 december 1944 van de heer Speyart van Woerden aan de plaatsvervangend fungerend directeuren van politie in het bevrijde Nederlands grondgebied inzake arrestatie en vrijlating van uit politiek oogpunt verdachte personen. Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 386-391. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 576. Verslag bijeenkomst Stoottroepen met Militair gezag, november 1944 Nijmegen, Nationaal Archief, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 14273. K. Groen, p. 209. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 12 i, Martinus Nijhoff, Den Haag 1988, p. 390. Volgens historicus De Jong ging Speyart eraan voorbij dat ‘bij velen de vraag rees of hij zich er wel voldoende van bewust was dat aan de zuivering van de korpsen nog veel moest worden gedaan’. Hij meende dat het ‘een objectief feit is dat medio december ’44 nog veel aan zuivering van de politie moest worden gedaan’. De Jongs opvattingen stroken niet met de feiten. Zie: respectievelijk Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 775 en p. 847. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 592. Besluit d.d. 28 januari 1943 van de minister van Oorlog houdende instelling van het Bureau Militair Gezag, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 339. Brief d.d. 11 december 1943 van de Voorzitter van de Raad van Ministers aan de leden van de Raad ten geleide een ontwerp besluit inzake de terugkeer voor uitzenden van enkele ministers als ‘kwartiermakers’, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 196. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 157. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 517. H.C. Posthumus Meyjes, p. 275. Londense dagboeken, 12 december 1944, p. 1449. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 859. Rapport d.d. 5 oktober 1945 van mr. A.M. baron van Tuyll van Serooskerken betreffende zijn onderzoek naar misstanden in de kampen van politieke delinquenten. Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 427. Het Parool 2 april 1949. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 581. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 263. Rapport van de minister-president omtrent zijn bezoek aan het bevrijde gedeelte van Nederland d.d. 16 december 1944, uitgebracht aan H.M. de Koningin, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5b, p. 359. Verslag van de vergadering ministers-kwartiermakers d.d. 1 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 319. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 749. Verslag bijeenkomsten Militair Gezag en Binnenlandse Strijdkrachten 13 en 14 november 1944, Nationaal Archief, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 14273. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 772. Historicus De Jong ontkende niet dat de Binnenlandse Strijdkrachten zich te buiten gin-

525

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 526

gen aan misdragingen bij arrestaties en opsluiting en hij keurde die ook af. Maar hij voegde daaraan direct wat vergoelijkend toe dat ‘al ter wille van de persoonlijke veiligheid’ iedereen van wie maar de verdenking bestond dat hij of zij zich met de Duitsers had ingelaten, moest worden opgesloten. Zie: Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 852. Dat er daarbij misstanden voorkwamen was ‘gegeven alle emoties […] begrijpelijk, is ook binnen zekere perken gebleven (voor zover ons bekend, heeft geen enkele politieke delinquent er het leven bij ingeschoten)’. Zie: p. 844. Samenvattend concludeerde hij dat het bevrijde Zuiden onder het Militair Gezag een oase van rust is geweest. Zie: p. 687. De Jongs bevindingen strookten in geen enkel opzicht met de feiten, die op het moment van publicatie ook bij hem bekend hadden kunnen zijn. 129 De Vrije Stem 27 januari 1945; Citaat uit De Schijnwerper [z.d.] in Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 265. 130 Verslag bijeenkomsten Binnenlandse Strijdkrachten (illegaliteit) en Militair Gezag 13 en 14 november 1944 te Nijmegen, Nationaal Archief, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 14273. 131 Het Parool 25 juni 1943.

13 De minister kwam, zag en verloor 1 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 260. 2 H.C. Posthumus Meyjes, p. 275. 3 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 260. 4 Correspondentie d.d. Januari/Februari 1945 tussen de Regering en de chef-staf Militair Gezag, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 368. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 845. 5 Londense dagboeken, 12 december 1944, p. 1448. Jaap Hoogenboezem, p. 176. 6 Londense dagboeken, 9 december 1944, p. 1447. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 849. 7 Notulen ministerraad 2 en 4 januari 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. 8 Nota d.d. 3 januari van de heer Van Heuven Goedhart aan de leden van de ministerraad over het probleem van de gezagsverhoudingen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 334. Jaap Hoogenboezem, p. 181. 9 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 852. 10 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 261. Notulen ministerraad januari 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. 11 Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. 12 Correspondentie tussen H.J. Kruls en mr. P.S. Gerbrandy d.d. 5 en 19 januari 1945, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 367-368. Jaap Hoogenboezem, p. 179. 13 Londense dagboeken, 16 januari 1945, p. 1472. 14 Londense dagboeken, 20 januari 1945, p. 1476. Correspondentie tussen H.J. Kruls en mr. P.S. Gerbrandy d.d. 5 en 19 januari 1945, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 367-368. Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 425. Jaap Hoogenboezem, p. 181. 15 Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 163. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 856.

526

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 527

16 Memorandum mr. P.S. Gerbrandy ‘Eenige hoofdpunten van het Regeringsbeleid in Londen gedurende de oorlogsjaren 1940-1945’, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 584. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. 17 Blocnote koningin Wilhelmina 4 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. 18 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 430 en 490. 19 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 439. 20 Verslag M. van Blankenstein, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 9. 21 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 443. 22 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 459. 23 Ontslagbrief G.J. van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina d.d. 28 september 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 154. Vrij Nederland (Londen) 5 augustus 1944. Ook: verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 256. 24 G. van den Ham, p. 87. 25 Toespraak mr. P.S. Gerbrandy 29 november 1957, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 102. 26 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 876. 27 Aantekeningen over rol Groote Raad der Illegaliteit september 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 2121, dossier 220. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 878. 28 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 466. 29 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 474. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 881. 30 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 884. 31 Brief van Ch. van Houten aan koningin Wilhelmina d.d. 21 november 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 2121, dossier 219. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 907. 32 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan de minister-president d.d. 1 februari 1945, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 468. 33 J. Bank, p. 39. 34 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 914. 35 Notitie koningin Wilhelmina ‘Grote lijnen van mijn beleid’, 4 oktober 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. 36 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 914. 37 Notitie koningin Wilhelmina ‘Grote lijnen van mijn beleid’, 4 oktober 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. 38 Blocnote koningin Wilhelmina d.d. 19 oktober 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155 map c. Notulen ministerraad 12 september 1944, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. 39 Blocnote koningin Wilhelmina d.d. 19 oktober 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155 map c. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 914. 40 Londense dagboeken, 22 december 1944, p. 1456. 41 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 908. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 474.

527

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 528

42 Lambert Giebels, p. 86. 43 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 4c, p. 321. Verslag J.M. Somer, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 454. 44 Blocnote koningin Wilhelmina d.d. 4 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155. 45 Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. 46 Volgens historicus De Jong had Gerbrandy Van Heuven Goedhart al eind december geslachtofferd toen hij overwoog om dat kleine kernkabinet samen te stellen. Dat klopte niet: het kernkabinet was nota bene een advies van Van Heuven Goedhart. Van Angeren zou volgens dit lijstje weer op Justitie komen en Van Heuven Goedhart verving Van Lidth de Jeude op Oorlog. Zie: Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 915. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. G. van den Ham, p. 98. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 272. 47 Londense dagboeken, 30 december 19944, p. 1461. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. 48 Londense dagboeken, 15 januari 1944, p. 1472. 49 G. van den Ham, p. 83. 50 Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 271. 51 Radiorede van minister Burger d.d. 14 januari 1945, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 373. 52 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 422. 53 Notulen ministerraad 30 januari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 939. 54 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 272. 55 Brief mr. J. Burger aan premier mr. P.S. Gerbrandy, 19 januari 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 56 Notulen ministerraad 30 januari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. 57 Notulen ministerraad 6 en 13 februari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. 58 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina, 29 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. Notulen ministerraad 30 januari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. 59 Samenvatting van de kwartiermakersvergadering gehouden 4 december 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 320. 60 Het Koninkrijk, dl. 9 ii, p. 1497. E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 86. 61 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 267. Verslag gesprek G.J. van Heuven Goedhart met delegatie Gemeen-

528

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 529

62 63 64 65

66 67 68 69 70 71 72 73 74

75 76

77

78

79 80

schap Oud-Illegale Werkers Nederland, 21 oktober 1946. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 645. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 759. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 267 en 645. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina d.d. 29 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 645. Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 658. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 265. Eindhovensch Dagblad 20 december 1944. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 776. Eindhovensch Dagblad 22 december 1944. De Vrije Stem – Op de Korte Golf 22 november 1947. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 778. Verslag B.W. van Mourik Broekman, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 839. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 593. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 761. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 696. H.J. Kruls, Memoires, p. 112. Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 658. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Volgens Gerbrandy was de weigering van de koningin het echte argument van de ontslagaanvraag, ook al gaf Van Heuven Goedhart andere redenen, namelijk dat er nog geen minister van Koloniën was; dat er nog geen vervanging voor Van den Broek was (die naast Financiën al de portefeuille Handel en Nijverheid van de in april opgestapte Kerstens had overgenomen) en dat de verhouding met het Militair Gezag onhoudbaar was. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Londense dagboeken, 15 januari 1945, p. 1472. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Notulen ministerraad 16 en 30 januari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 696. Londense dagboeken, 6 januari 1944, p. 1465. Jaap Hoogenboezem, p. 189. Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 658. Londense dagboeken, 23 januari 1945, p. 1487. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Vergelijk: Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 780. Volgens De Jong was het idee om Van Heuven Goedhart samen met Speyart van Woerden te laten overkomen van Van Angeren. Dat blijkt niet uit diens verhoor bij de Par-

529

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 530

81 82 83

84 85 86

87

88

89 90 91 92 93

94 95

96 97 98 99

lementaire Enquêtecommissie en staat ook haaks op de dagboekaantekeningen van Van Lidth de Jeude. In zijn eigen dagboekaantekeningen maakt Van Angeren melding van overkomst Goedhart en Speyart ‘voor overleg’. Maar: ‘Beter Goedhart alleen.’ Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 549. H.J. Kruls, Memoires, p. 113. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 696. Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 658. Brief P.S. Gerbrandy aan G.J. van Heuven Goedhart 23 januari 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 411. Brief P.S. Gerbrandy aan G.J. van Heuven Goedhart 23 januari 1944, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 411. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 267. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 576, 593. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina, 29 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 593. Verslag mr. G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 267. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 696, H.J. Kruls, Memoires, p. 113. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 594. Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 549. Verslag mr. G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 647. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina, 29 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. Verslag bijeenkomst G.J. van Heuven Goedhart en delegatie Gemeenschap Oud-Illegale Werkers in Nederland, 21 oktober 1946. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Aantekeningen J.R.M. van Angeren over kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 550. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan koningin Wilhelmina, 29 januari 1945, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9110, dossier 159. Notulen ministerraad 30 januari 1945, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 245. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 597. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 267. Toespraak voor Federatie Oud-Illegalen, 2 januari 1948, Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 658. H.C. Posthumus Meyjes, p. 293. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 783. Richtlijnen d.d. 27 januari 1944 van de chef-staf Militair Gezag inzake inbewaringstelling, internering, vrijlating en organisatie politieke politie. En: Aanschrijving d.d. 12 fe-

530

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 531

100 101

102

103 104 105 106 107

108 109 110 111 112 113

bruari 1945 van de heer Speyart van Woerden aan de plaatsvervangend fungerend directeuren van politie in het bevrijde Nederlandse gebied inzake de arrestatie en vrijlating van politiek verdachte personen en organisatie der politieke politie, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 392-398. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 593. Vergelijk: Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 782. De Jong stelde later dat de nieuwe richtlijnen belangrijk verschilden van de versie van 14 december. In de redactie waren inderdaad aanzienlijke verschillen, maar inhoudelijk bestonden die niet – op de twee genoemde punten na. Ook Speyart van Woerden zag er niet veel licht tussen, zei hij in zijn verklaring tegenover de Parlementaire Enquêtecommissie. De Jong meende dat de procureur-generaal loog en volgde de verklaring van Kruls, zonder inhoudelijk in te gaan op de richtlijnen. H.C. Posthumus Meyjes, p. 289. Nota d.d. Maart 1945 van de heer Van Heuven Goedhart aan de minister-president inzake de bevrijding van het Noorden des lands, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 413. Jaap Hoogenboezem stelt dat de oorzaak van het conflict tussen Van Heuven Goedhart (en een deel van de regering) en het Militair Gezag te maken had met de vraag wie in net bevrijd gebied bevoegdheid tot het uitvoeren van maatregelen had volgens het zogenaamde Legal Agreement tussen de Nederlandse regering en de geallieerden. Van Heuven Goedhart hechtte echter wel degelijk aan bevoegdheden voor het Militair Gezag, maar wilde dat dit zich schikte onder de regering. In plaats daarvan liet het Militair Gezag volgens hem zijn oren te veel hangen naar de illegaliteit, zie Hoogenboezem p. 195, 196. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 778. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 783. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 595. H.C. Posthumus Meyjes, p. 291. Londense dagboeken, 6 januari 1945, p. 1465. Verslag mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 596. Mr. E.L.H.M. baron Speyart van Woerden, Parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 593. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 268. Verslag B.W. van Mourik Broekman, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 839. H.J. Kruls, Memoires, p. 112. Verslag H.J. Kruls, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 696. Verslag B.W. van Mourik Broekman, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 839. Jaap Hoogenboezem, p. 189. Londense dagboeken, 23 januari 1945, p. 1487. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 788. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 265.

14 ‘Geen Jammerklacht verbetert Het Getij’ 1 nps-programma Andere Tijden, 18 maart 2003. Trouw 3 mei 2006. 2 Vraaggesprek met mr. dr. G.J. van Heuven Goedhart in Knickerbocker Weekly 19 februari 1945. 3 Lambert Giebels, p. 94. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 474. 4 Lambert Giebels, p. 102.

531

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 532

5 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 952. 6 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 953. 7 Notitie koningin Wilhelmina ‘Grote lijnen van mijn beleid’, 4 oktober 1944, Kabinet der Koningin, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. 8 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 956. 9 Lambert Giebels, p. 102, Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 478. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 955. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 272. 10 Londense dagboeken, 8 februari 1945, p. 1500. The New York Times 9 februari 1945 maakte melding dat de Nederlandse regering de meest conservatieve was van alle landen die in Londen in ballingschap verbleven ‘and has been strongly criticized in the liberal parts of the Netherlands’. 11 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 430. 12 Toespraak mr. P.S. Gerbrandy 29 november 1957, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 102. 13 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 958. Lambert Giebels, p. 102. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 480. 14 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 955. 15 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 431. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 271. 16 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 263. 17 Lambert Giebels, p. 70. 18 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 431. Londense dagboeken, 29 maart 1945, p. 1533. 19 Het Parool 6 maart 1945. Brief College van Vertrouwensmannen 25 maart 1945 aan de minister-president, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 527. Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 974. 20 Aantekeningen J.R.M. van Angeren kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Conclusie Parlementaire Enquêtecommissie, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 637. Londense dagboeken, 23 februari 945, p. 1513. 21 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 317. Volgens Annejet van der Zijl was er aanvankelijk geen kandidaat te vinden als minister van Oorlog omdat niemand de verantwoordelijkheid over prins Bernhard wilde hebben. Uiteindelijk offerde De Quay zichzelf volgens haar naar eigen zeggen op, zie: Bernhard. Een verborgen geschiedenis, p. 335. 22 Conclusie Parlementaire Enquêtecommissie, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 637. 23 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 966. 24 Brief G.J. van Heuven Goedhart (‘Bart’) aan F.J. Goedhart (‘Hein Bakker van Panorama’), [niet gedateerd, vermoedelijk maart 1945], Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 504. 25 Lezing G.J. van Heuven Goedhart voor de Democratische Vereniging 15 februari 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 26 Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, juni 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

532

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 533

27 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 966. 28 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 976. 29 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. P.S. Gerbrandy d.d. 17 maart 1944, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 30 Nota d.d. Maart 1945 van de heer Van Heuven Goedhart aan de minister-president inzake de bevrijding van het Noorden des lands, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 413. 31 Briefwisseling tussen G.J. van Heuven Goedhart aan premier mr. P.S. Gerbrandy, 22 maart 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 32 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. Bosch ridder van Rosenthal d.d. 29 maart 1945, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 692. 33 Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, juni 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 34 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 437. 35 Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, juni 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 36 Verslag J.R.M. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 546. 37 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 274. 38 Correspondentie over financiële afwikkeling ministerie van Justitie 1945-1947, dossier Van Heuven Goedhart, niet-openbare archieven ministerie van Justitie, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 3099. 39 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 274. 40 Brief dr. J.M. Somer aan minister van Oorlog De Quay, d.d. 12 april 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart en Verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 506. 41 Brief 28 maart 1945, G.J. van Heuven Goedhart aan jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 42 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 437 en 657. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 274. Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, juni 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 43 Nota van W. Drees [zonder titel, niet gedateerd, vermoedelijk 1946], Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 751. Verslag bijeenkomst G.J. van Heuven Goedhart met delegatie Gemeenschap Oud Illegale Werkers Nederland 21 oktober 1946. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 44 H.C. Posthumus, p. 320. 45 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 437. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 274. Nota van mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid, juni 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 46 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 275. Conclusie Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 702.

533

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 534

47 Nota van W. Drees [zonder titel, niet gedateerd, vermoedelijk 1946], Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 751. 48 Verslag jhr. mr. dr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 354. 49 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 4c, p. 320. 50 De brieven van de heer Van Heuven Goedhart aan de heer Bosch van Rosenthal en aan de heer Goedhart, die omstreeks begin april 1945 in beslag zijn genomen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 503. 51 Verslag M.C. Baronesse van Hardenbroek van Ammerstol, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 987. 52 Schrijven d.d. 12 april 1945 van de heer Somer aan de minister van Oorlog naar aanleiding van omstreeks begin april 1945 in beslag genomen brieven, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 506. 53 Schrijven d.d. 1 februari 1945 van mr. G.J. van Heuven Goedhart aan de minister-president inzake de figuur prof. De Quay, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 468. 54 Verslag mr. P.S. Gerbrandy, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 330. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 321. 55 Verslag M.C. Baronesse van Hardenbroek van Ammerstol, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 989. 56 Nota W. Drees [zonder titel, zonder datum, vermoedelijk 1946], Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 751. 57 Verslag J.M.R. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 547. 58 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. Bosch ridder van Rosenthal d.d. 29 maart 1945, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr, 692. 59 De reis van ‘colonel Blake’, p. 7. 60 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 2 mei 2005, 15 februari 2007, 24 april 2007. 61 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. Bosch ridder van Rosenthal d.d. 29 maart 1945, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr, 692. 62 Nota d.d. Maart 1945 van de heer Van Heuven Goedhart aan de minister-president inzake de bevrijding van het Noorden des lands, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 413. 63 Lezing G.J. van Heuven Goedhart voor de Democratische Vereniging, 15 februari 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 64 Onderzoek W. Drees [zonder titel, zonder datum, vermoedelijk 1946], Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 751. 65 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart bij Federatie Oud-illegalen, 2 januari 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 66 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 431. 67 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 491. 68 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 486. 69 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 489. 70 Bert van Nieuwenhuizen, Wilhelmina. Een koninklijke koppige mevrouw, Aspekt, Soesterberg 2005, p. 219. 71 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 432.

534

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 535

72 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 449. 73 Blocnote koningin d.d. 4 januari 1945, Nationaal Archief, Archief Kabinet der Koningin, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155. 74 Londense dagboeken, 20 september 1944, p. 1393. 75 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 433. 76 Blocnote koningin d.d. 9 augustus 1944, Nationaal Archief, Archief Kabinet der Koningin, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155c. 77 Londense dagboeken, 29 februari 1944, p. 1517. 78 Blocnote koningin d.d. 4 januari 1945, Nationaal Archief, Archief Kabinet der Koningin, toegangsnr. 2.02.14, inventarisnr. 9109, dossier 155. 79 Aantekeningen mr. J.R.M. van Angeren bij kabinetscrisis december 1944-februari 1945, Archief Van Angeren, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.02, inventarisnr. 20. Jaap Hoogenboezem, p. 196. Bernhard. Een verborgen geschiedenis, p. 335. 80 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 433. 81 Het Koninkrijk, dl. 10a ii, p. 980. 82 Het Parool 13 mei 1948. 83 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. Bosch ridder van Rosenthal d.d. 29 maart 1945, Archief Bosch van Rosenthal, Gelders Archief, toegangsnr. 724, inventarisnr. 692. Nota d.d. maart 1945 van de heer Van Heuven Goedhart aan de minister-president inzake de bevrijding van het Noorden des lands, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 413. 84 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart voor Federatie Oud-Illegalen, 2 januari 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 85 Verslag J.M.R. van Angeren, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 548. 86 Verslag jonkvrouw M.C. Baronesse van Hardenbroek van Ammerstol, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 988. 87 Nota van W. Drees [zonder titel, zonder datum, vermoedelijk 1946], Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 751. 88 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart bij Federatie Oud-Illegalen, 2 januari 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 89 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 5c, p. 263. 90 Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

15 De hoofdredacteur 1 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005, 22 november 2007, 8 oktober 2008. 2 Paul Schneiders, p. 112. 3 Brieven G.J. van Heuven Goedhart aan jhr. mr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal en F.J. Goedhart, [vermoedelijk maart 1945], Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 503. 4 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005, 22 november 2007, 8 oktober 2008. 5 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan H.M. van Randwijk, 16 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 770. 6 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 2 mei 2005, 22 november 2007, 8 oktober 2008.

535

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 536

7 Brief stichting Het Parool aan secretaris Nuboer van premier Gerbrandy, 14 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1042. 8 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan Parool-bestuur, 21 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1042. Léés die krant, p. 49. 9 Brieven G.J. van Heuven Goedhart aan H.M. van Randwijk, 16 en 18 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 770. 10 Brieven G.J. van Heuven Goedhart aan jhr. mr. L.H.N. Bosch ridder van Rosenthal en F.J. Goedhart, [niet gedateerd, vermoedelijk maart 1945], Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 503. 11 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan prof. dr. ir. W. Schermerhorn 31 oktober 1945. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan premier dr. L.J.M. Beel, 16 november 1946. Brief mr. P.S. Gerbrandy aan G.J. van Heuven Goedhart, 20 november 1945 als antwoord op een niet bewaarde brief van geadresseerde 30 oktober 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ook: Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. P.S. Gerbrandy 12 maart 1946, en brief G.J. van Heuven Goedhart aan prof. dr. ir. W. Schermerhorn 14 maart 1946, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. 12 Verslag bijeenkomst G.J. van Heuven Goedhart met delegatie Gemeenschap Oud-Illegale Werkers Nederland, 21 oktober 1946 en daarop volgend rectificatie op eerdere beschuldigingen in het verenigingsorgaan De Vrije Stem – Op de Korte Golf 22 november 1947. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 13 Toespraak G.J. van Heuven Goedhart voor Federatie Oud-Illegalen, 2 januari 1948. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 14 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. J. Wijnveldt, advocaat-generaal Hoge Raad en tevens voorzitter van de Commissie van Onderzoek inzake het bnv, 3 juli 1947. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 15 Brief W. van Norden aan mr. dr. J. Wijnveldt, advocaat-generaal bij de Hooge Raad, 30 april 1947, over het onderzoek door Jägers, die voor de politie zou werken, en antwoord van dr. J.A. Somer van de Hooge raad d.d. 7 augustus 1947 waarin deze Van Norden geruststelt. Archief Goedhart. Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. 16 Nota mr. G.J. van Heuven Goedhart ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid inzake zijn beleid als minister van Justitie, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 479. 17 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan premier dr. L.J.M. Beel, 16 november 1946 en brief G.J. van Heuven Goedhart aan premier prof. dr. ir. W. Schermerhorn, d.d. 31 oktober 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 18 Ingezonden brief G.J. van Heuven Goedhart n.a.v. geruchten over samenwerken met de Duitsers, Het Parool 24 oktober 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan prof. dr. ir. W. Schermerhorn 18 september 1946, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.21.183.74, inventarisnr. 3. Brief W. van Norden aan dr. J. Wijnveldt 30 april 1947 en antwoord daarop 7 augustus 1947, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief. Toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. 19 René Vos, p. 79. 20 Brief J. Romein aan C.D.J. Brandt, 9 september 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1048. 21 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan Parool-bestuur, 6 juni 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. 22 H.M. van Randwijk, p. 442-445. Interview Carla van Os met W. van Norden (9 november 2000) ten behoeve van uitgave Gerrit Jan van Heuven Goedhart, 1901-1956. 23 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan premier prof. dr. ir. W. Schermerhorn, d.d. 31 okto-

536

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 537

24 25 26 27 28 29 30 31

32

33

34 35 36 37

38 39 40 41

42

ber 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ook brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. W. Drees, d.d. 25 mei 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, 2.21.286, inventarisnr. 1069. Vraaggesprek met mr. dr. G.J. van Heuven Goedhart in Knickerbocker Weekly 19 februari 1945. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan premier prof. dr. ir. W. Schermerhorn, d.d. 31 oktober 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. W.A. Wagenaar, De Rijksvoorlichtingsdienst. Geheimhouden, toedekken en openbaren. De rol van de Rijksvoorlichtingsdienst tussen 1945 en 1994, sdu, Den Haag 1997, p. 82. Het Parool 7 februari 1946, ‘De voorlichting. Welke ontwikkelingslijn?’ W.A. Wagenaar, p. 87. Lambert Giebels, p. 169. Het Parool 20 oktober 1947. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan premier dr. L.J.M. Beel 16 november 1946. Het gaat om een reactie op een conceptbrief die Beel hem heeft laten zien. Na lezing daarvan stelt Van Heuven Goedhart geen prijs op een brief van de premier. Ook: afschriften correspondentie Van Heuven Goedhart en Beel en Schermerhorn, 14 maart 1946, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. En brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. W. Drees, d.d. 25 mei 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, inventarisnr. 2.21.286, inventarisnr. 1069. Nota over Van Heuven Goedhart door W. Drees [zonder titel, niet gedateerd, vermoedelijk voorjaar 1946], Archief Drees. Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 751. Notitie 30 mei 1945 stichting Het Parool, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan Parool-bestuur, d.d. 21 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1042. Léés die krant, p. 50. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan Parool-bestuur, 21 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1042. Brief J. van Straten aan Parool-bestuur d.d. 30 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1042. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, vermoedelijk 1952, niod, collectie 263, inventarisnr. 7c. Interview M. de Keizer met F.J. Goedhart, 18 juni 1981, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 182. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 328. Ook: interview W. van Norden, 2 juni 2005. W. van Norden, ‘Van Heuven Goedhart en het illegale Parool’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 54. Het Parool, ‘De Nederlandsche Dagbladpers na de bevrijding’, archief Zwitscherse Weg a, maart 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. z4. Hoofdartikel no. 1 – concept [niet gedateerd, niet gepubliceerd], iisg, Parool-archief, inventarisnr. 766. Oprichtingsakte Het Parool d.d. 8 september 1944, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 158. Briefwisseling dr. J.M. Somer met Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid en mr. P.S. Gerbrandy, 19 april 1950, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnummer 2.21.068, inventarisnr. 109. Het telegram is een reactie op een vraag van Jan Meijer, verstuurd per telegram op 13 augustus 1944. Gerard Mulder en Paul Koedijk gaan er ten onrechte vanuit dat Van Heuven Goedhart niet gereageerd heeft, zie Léés die krant, p. 47. Brief Bart (G.J. van Heuven Goedhart) aan Hein (Frans Goedhart), 1 april 1945, Privéver-

537

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 538

43 44 45

46

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64

zameling K.S. van Heuven Goedhart. En Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 504. Brief W. van Norden aan F.J. Goedhart d.d. 24 oktober 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 36. Léés die krant, p. 146. Léés die krant, p. 96. Sal Tas, Wat mij betreft, Ten Have, Baarn 1970, p. 129. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. J. Wijnveldt, advocaat-generaal Hoge Raad, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Léés die krant, p. 47. Interviews Madelon de Keizer met L. Pam (12 april 1985), A. de Minjer (22 juli 1985), Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Carla van Os met W. van Norden (9 november 2000) t.b.v. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, archief stichting Vluchteling (ongeordend); auteur met W. van Norden (2 juni 2005), M. Nord (19 april 2005); Verzetsblad in oorlogstijd, p. 16-40. Ook: Madelon de Keizer, ‘Frans Johannes Goedhart’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam 2001, p. 54. Brief J. van Straten d.d. 30 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1042. Notitie hoofdredactionele structuur, 30 mei 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, 6 juni 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. Besluit bestuursvergadering stichting Het Parool 18 juni 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 766. Curriculum Vitae als bijlage bij brief aan C. Patijn, d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. G.J. van Heuven Goedhart, Over het nieuwe Nederland, Erven J. Bijleveld, Utrecht juli 1945. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 19 augustus 1945, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 18. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden d.d. 17 januari 1948 en antwoord van de laatste van 2 maart 1948 betreffende salariskwestie, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. Léés die krant, p. 83. Brief departement van Binnenlandsche Zaken d.d. 5 maart 1945. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. W. Drees, d.d. 25 mei 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 1069. Léés die krant, p. 126. Léés die krant, p. 59. Brief F.J. Goedhart aan G. Knuvelder, 1 oktober 1949, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.185, inventarisnr. 30. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 326. Ook: Madelon de Keizer, ‘Frans Johannes Goedhart’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), 8, p. 50. Léés die krant, p. 61. E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 86. E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 89. Interviews Madelon de Keizer met L. Pam (12 april 1985), A. de Minjer (22 juli 1985), Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Carla van Os met W. van Norden (9 november 2000) t.b.v. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, archief stichting Vluchteling (ongeordend); auteur met W. van Norden (2 juni 2005), M. Nord (19 april 2005). Sal Tas, p. 129.

538

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 539

65 G.J. van Heuven Goedhart bij zijn afscheid, speech opgenomen in personeelsblad Het Smalle Parool, februari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 707. 66 Léés die krant, p. 54, 65. 67 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 489. 68 Léés die krant, p. 57. Henk van Gelder, p. 117. Annejet van der Zijl, Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 2007, p. 136. 69 Het leven van Annie M.G. Schmidt, p. 129. 70 Léés die krant, p. 76. Gerard Mulder: ‘Het Vrij Nederland van Van Randwijk’, in: Vrij Nederland 6 september 1980. 71 Henk van Gelder, p. 130. 72 Léés die krant, p. 77. 73 Léés die krant, p. 77. 74 Het leven van Annie M.G. Schmidt, p. 195. 75 Het leven van Annie M.G. Schmidt, p. 144. 76 Het leven van Annie M.G. Schmidt, p. 171. Brief Annie Schmidt aan B. La Lau-van Heuven Goedhart, 26 november 1992, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 77 Léés die krant, p. 81. 78 Interview W. van Norden, 2 juni 2005. G.J. van Heuven Goedhart bij zijn afscheid, speech opgenomen in personeelsblad Het Smalle Parool, februari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 707. 79 Léés die krant, p. 81. 80 E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 88. 81 E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 90. 82 Het Parool 5 juni 1947. Curriculum Vitae bij brief aan C. Patijn, 24 mei 1950, Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Ministerie van Buitenlandse Zaken, Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens vrijheid en voorlichting, sdu, Den Haag 1948, p. 5. 83 Het Parool 2 juli 1947. 84 E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 88. Henk van Gelder, p. 129; Het leven van Annie M.G. Schmidt, p. 140; Notulen stafbespreking Het Parool 25 oktober 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 290. 85 Henk van Gelder, p. 129. 86 Oplage- en abonneecijfers Het Parool, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 378, 379. 87 Het Parool 20 november 1945. 88 Het Parool 29 november 1945. 89 Het Parool 5 mei 1946. 90 Het Parool 31 december 1946. 91 Het Parool 27 en 28 februari 1947. 92 Léés die krant, p. 88. 93 J. Bank, p. 55. Madelon de Keizer, in: J. Bank, P. Kalma, M. Ros en J. Tromp, p. 102. 94 J. Bank, p. 179. Hans Daalder, Willem Drees 1886-1988. Gedreven en behoedzaam. De jaren 1940-1948, Balans, Amsterdam 2003, p. 391. 95 J. Bank, p. 179. Hans Daalder, p. 398. A. van der Zwan, Van Drees tot Bos. Zestig jaar succes en mislukking. Geschiedenis van de PvdA, Balans, Amsterdam 2007, p. 15. 96 J. Bank, p. 177. Hans Daalder, p. 401. 97 J. Bank, p. 165. Van Drees tot Bos, p. 13. Madelon de Keizer, in: J. Bank, P. Kalma, M. Ros en J. Tromp, p. 109.

539

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 540

98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108

109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129

130 131

J. Bank, p. 17. J. Bank, p. 89. Hans Daalder, p. 300 en 397. Het Parool 25, 26, 27 en 28 september 1945. J. Bank, p. 91. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 29 september 1945, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 1. Het Parool 4 februari 1946. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool 2 februari 1946, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Verslagen bestuursvergaderingen stichting Het Parool 22 december 1945 en 20 januari 1946, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Het Parool 16 mei 1946. Léés die krant, p. 101. Het Parool 18 mei 1946. Ten onrechte wordt dit commentaar door Gerard Mulder en Paul Koedijk toegeschreven aan vermoedelijk Jan Meijer. Stijl en opbouw zijn onmiskenbaar van Van Heuven Goedhart en lijken in niets op de ambtelijke bewoordingen die Meijer bijvoorbeeld bezigde in zijn commentaar op 2 februari 1946. Zie Léés die krant, p. 101. Het Parool 2 juli 1946. Het Parool 21 februari 1947. Statuten stichting Het Parool, 1 december 1945, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 31. Het Parool 6 december 1945, 5 februari 1947. Het Parool 18 december 1945, 15 juni 1946. Het Parool 22, 27 februari en 8 maart 1947. Het Parool 25 oktober 1947. Curriculum Vitae bij brief aan C. Patijn 25 mei 1950, privéverzameling K. van Heuven Goedhart. Het Parool 6 mei 1946, 20 mei 1947. Het Parool 31 oktober 1946. Het Parool 3 en 6 januari 1948. Het Parool 3 november 1947. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 21 september 1944, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 1. Brief W. van Norden aan rayonleiders Parool-bladen, d.d. 16 september 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 285. Léés die krant, p. 65. Verzetsblad in oorlogstijd, p. 499. Nota Parool-directie over verhouding Parool-Nieuwe Persbladen, d.d. 1 januari 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 285. Léés die krant, p. 74. Léés die krant, p. 74. Oprichtingsakte persbureau [niet gedateerd, vermoedelijk begin 1946], iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1006. Jaarverslag Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. Ook: C. Meerbach, p. 9-17. Léés die krant, p. 103. Verslagen bestuursvergaderingen stichting Het Parool d.d. 10 juni 1946, 10 juli 1947, 8 oktober 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Financiële cijfers Nieuwe Persbladen 1947-1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 933. René Vos, p. 401. René Vos, p. 449.

540

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 541

132 Léés die krant, p. 105. 133 Map Persassociatie, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1006. 134 Notitie Van Heuven Goedhart over situatie bladen Nieuwe Pers, d.d. 30 december 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 986. 135 Léés die krant, p. 74 en 103. 136 Jaarverslag Raad van Commissarissen 1936, directiearchief Utrechtsch Nieuwsblad (ongeordend), Utrechts Nieuwsblad, Houten. Ook: C. Meerbach, p. 9-17. Léés die krant, p. 103. 137 Interview auteur met W. van Norden, 2 juni 2005. Gerard Mulder en Paul Koedijk, die in de geschiedschrijving van het naoorlogse Parool zo veel nadruk hebben gelegd op de rol van Van Heuven Goedhart in deze verliesgevende affaires, baseerden zich op één interview met Van Norden, zie Léés die krant, p. 74 en 103, ook voetnoot 43 op p. 546. 138 Léés die krant, p. 28. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 21 september 1944, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 139 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 6 juni 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. 140 Interview W. van Norden, 30 juni 2009. 141 L. Winkel (herziene uitgave door H. van den Heuvel), p. 55. 142 Léés die krant, p. 102 en 127. 143 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 10 juni 1946, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Interview W. van Norden, 30 juni 2009. Léés die krant, p. 120. 144 Léés die krant, p. 106. 145 Stukken met betrekking tot drukkerij Bosch & Zoon, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 912, Financiële cijfers Nieuwe Persbladen 1947-1950, iisg, Parool-archief, inventarisnrs. 908, 912-921, 933, 945, 986. 146 Correspondentie met Bank Van Vloten en De Gijsselaar nv, iisg, Parool-archief, inventarisnrs. 286, 288. 147 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 10 juni 1946, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Léés die krant, p. 120. 148 Léés die krant, p. 103 en 121. 149 Léés die krant, p. 127. Interview W. van Norden, 30 juni 2009. 150 Léés die krant, p. 106. Henk van Gelder, p. 129.

16 Indonesië 1 Interview M. Nord, 19 april 2005. Interview Madelon de Keizer met L.A. Pam, 12 april 1985 en A. de Minjer, 22 juli 1985, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Léés die krant, p. 76. 2 H.M. van Randwijk, p. 470. Annie M.G. Schmidt, p. 140; Henk van Gelder, p. 117. Interview Madelon de Keizer met A. de Minjer, 22 juli 1985, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. 3 Interview met Mia van Meurs in Het Parool 17 maart 1993 en interview Carla van Os met Mia van Meurs [vermoedelijk eind 1999] voor Gerrit Jan van Heuven Goedhart 1901-1956. 4 Brief H.J. van den Broek aan G.J. van Heuven Goedhart, d.d. 20 juni 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 5 Interviews 2 mei 2005, 22 november 2007, 8 oktober 2008 met B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart. 6 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden d.d. 19 augustus 1945, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 18. 7 Interviews 2 mei 2005, 22 november 2007, 8 oktober 2008, B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart.

541

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 542

8 Amstelveens Weekblad, januari 1951, ‘Een hoge commissaris vertelt’, interview met G.J. van Heuven Goedhart. 9 Briefwisseling G.J. van Heuven Goedhart met W. van Norden d.d. 17 januari en 2 maart 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. 10 Interview W. van Norden 2 juni 2005. 11 H.W. van den Doel, Afscheid van Indië. De val van het Nederlandse imperium in Azië, Prometheus, Amsterdam 2000, p. 77. J. van Goor, p. 93. 12 H.W. van den Doel, p. 79. 13 H.A. Poeze, p. 324. H.W. van den Doel, p. 60. 14 J. van Goor, p. 94, H. Poeze, p. 340. 15 H.M. van Randwijk, p. 472. Lambert Giebels, p. 132. 16 H.M. van Randwijk, p. 473. 17 H. Poeze, p. 339. 18 Het Parool 22 september en 1 oktober 1945. 19 Het Parool 5 oktober 1945. 20 S. de Blauw en L. Severein, De Vereniging Nederland-Indonesië [niet gepubliceerde doctoraalscriptie, iisg, bro. n544], Amsterdam 1980, p. 51. H.A. Poeze, p. 331. H.M. van Randwijk, p. 473. 21 S. de Blauw en L. Severein, p. 82. H.M. van Randwijk, p. 540. 22 Brief Voorbereidingscomité tot Oprichting van de Vereniging Nederland-Indonesië d.d. 6 augustus 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 147. Gerard Mulder en Paul Koedijk karakteriseerden de vereniging als een ‘bij uitstek politieke organisatie’. Uit de oproep voor de oprichtingsvergadering bleek nu juist het tegendeel. Zie Léés die krant, p. 144. 23 S. de Blauw en L. Severein, p. 53. 24 S. de Blauw en L. Severein, p. 56. 25 Het Parool 15 oktober 1945. 26 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 22 december 1945, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 27 H.W. van den Doel, p. 87. 28 H. Poeze, p. 343. S. de Blauw en L. Severein, p. 56. 29 H. Poeze, p. 342, Het Parool 15 oktober 1945. 30 H. Poeze, p. 344. 31 Het Parool 4 januari 1946, 14 december 1946, 10 januari 1947. S. de Blauw en L. Severein, p. 58. J.A.A. van Doorn, De laatste eeuw van Indië. Ontwikkeling en ondergang van een koloniaal project, Bert Bakker, Amsterdam 1994, p. 254. 32 J. van Goor, p. 95. 33 J. van Goor, p. 99. J.A.A. van Doorn, p. 248. 34 J. van Goor, p. 95. 35 J. van Goor, p. 98. J.A.A. van Doorn, p. 255. H.W. van den Doel, p. 87. 36 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 520. H.W. van den Doel, p. 98. 37 J. van Goor, p. 100. H.W. van den Doel, p. 128. 38 Het Parool 9 april 1946. 39 S. de Blauw en L. Severein, p. 58. 40 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 510, 524. Hans Daalder, p. 63. 41 Het Parool 2 juli 1946. 42 J. van Goor, p. 102. J.A.A. van Doorn, p. 305. Hans Daalder, p. 66. 43 Hans Daalder, p. 62. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 524. 44 Correspondentie G.J. van Heuven Goedhart met prof. dr. ir. W. Schermerhorn d.d. 14 augustus, 13 september, 18 september, 30 september, 13 oktober 1946, 15, 29 januari, 6 fe-

542

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 543

45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

70

71 72 73 74 75 76 77 78 79

80

bruari en 31 maart 1947, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. Het Parool 10 september 1946. Het Parool 19 september 1946. S. de Blauw en L. Severein, p. 69. S. de Blauw en L. Severein, p. 75. H.M. van Randwijk, p. 535. H.M. van Randwijk, p. 536. H. Poeze, p. 360. Het Parool 16 augustus 1946. S. de Blauw en L. Severein, p. 82. H.M. van Randwijk, p. 540. S. de Blauw en L. Severein, p. 82. J. van Goor, p. 101. Het Parool 12 november 1946. J.A.A. van Doorn, p. 254. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan prof. dr. ir. W. Schermerhorn, d.d. 29 januari 1947. Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. J. van Goor, p. 102. J. van Goor, p. 103. Het Parool 20 november 1946. Het Parool 30 november 1946. Het Parool 10 december 1946. Het Parool 11 december 1946. Het Parool 8, 11, 21 februari 1947. Het Parool 4 maart 1947. Het Parool 7, 18, 20 maart, 19, 20, 21, 23, 29 mei 1947. Het Parool 18 juli 1947. Het Parool 19 juli 1947. Het Parool 21 juli 1947. Léés die krant, p. 154. Interview Madelon de Keizer met A. de Minjer, 22 juli 1985, Paroolarchief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. S. de Blauw en L. Severein, p. 101. C. Smit, Het dagboek van Schermerhorn. Geheim verslag van prof. dr. ir. W. Schermerhorn als voorzitter der commissie-generaal voor Nederlands-Indië 20 september 1946-7 oktober 1947, ii, Wolters Noordhoff, Groningen 1970, p. 780. Verklaring PvdA’ers d.d. 23 juli 1947. De andere sociaaldemocraten waren onder anderen B.W. Schaper, ds. J.J. Buskens, drs. J.M. den Uyl, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1050. Hans Daalder, p. 142. Het Parool 26 juli 1947. J. van Goor, p. 103. Het Parool 4 augustus 1947. S. de Blauw en L. Severein, p. 86. S. de Blauw en L. Severein, p. 96. Het Parool 19 juni 1947. S. de Blauw en L. Severein, p. 97. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 7 juli 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Brief Jan Meijer aan stichtingsleden Het Parool, d.d. 29 juli 1947 iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051. S. de Blauw en L. Severein, p. 104. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan bestuur Vereniging Nederland-Indonesië, d.d. 26 augustus 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051. Het Parool 27 augustus 1947.

543

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 544

81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91

92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113

114 115 116

Het Parool 20 september 1947. S. de Blauw en L. Severein, p. 51. S. de Blauw en L. Severein, p. 108. Léés die krant, p. 110 en 158. Léés die krant, p. 110. S. de Blauw en L. Severein, p. 74. S. de Blauw en L. Severein, p. 105. Brief Jan Meijer aan stichtingsleden Het Parool, d.d. 31 juli 1947 iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051. Léés die krant, p. 157. Léés die krant, p. 144 en 158. Interview Madelon de Keizer met L.A. Pam, 12 april 1985, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Geloofsbrieven G.J. van Heuven Goedhart d.d. 4 oktober 1947, Archief Eerste Kamer der Staten-Generaal, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 433. Bij die geloofsbrieven schreef hij een amicaal briefje aan de griffier dat hij zich ‘erop verheugt [met hem] een contact te hebben van zooveel jaren geleden – de vijfde van het Leidse gymnasium – te herstellen’. Gerard Mulder en Paul Koedijk stelden dat Van Heuven Goedhart ‘automatisch in aanmerking kwam om zitting in de Eerste Kamer te nemen’. Uit de feiten bleek dat automatisme niet, Léés die krant, p. 155. Hans Daalder, p. 144. Resolutie partijcongres 17 augustus 1947, iisg, Archief PvdA, inventarisnr. 175. Het Parool 27 augustus 1947. C. Smit, p. 782. Hans Daalder, p. 145. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 529. Het Parool 27 augustus en 20 september 1947, Hans Daalder, p. 144. Het Parool 27 augustus 1947. J. van Goor, p. 104. J. van Goor, p. 104. Hans Daalder, p. 226. Het Parool 7 augustus 1948. Hans Daalder, p. 231. J.A.A. van Doorn, p. 254. H. Daalder, p. 223. Het Parool 27 november 1948. De artikelen verschenen blijkens een begeleidend kader ook in de nrc. Het Parool 21 december 1949. Hans Daalder, p. 242. Hans Daalder, p. 239. Lambert Giebels, p. 274. Lambert Giebels, p. 281. Hans Daalder, p. 231. H.W. van den Doel, p. 289. Het Parool 21 december 1948. Het Parool 3 november 1948. Het Parool 13 november 1948. Het Parool 2 december 1948, ‘Vechten tegen de Republiek? Wéét wat dat zeggen wil’; 4 december 1948, ‘Vrijheid maar ook veiligheid’; 13 december 1948, ‘Vrede of vechten. Arbitrage – laatste redmiddel’; 15 december 1948, ‘Weg naar samenwerking leidt niet over slagvelden’. Léés die krant, p. 177. Het Parool 21 december 1948. Stukken buitengewoon partijcongres 17 januari 1949, iisg, PvdA-archief, inventarisnr.

544

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 545

117 118 119 120 121

122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135

136 137

138 139 140 141 142 143 144 145

146 147 148 149

149-150; Het Parool 19 januari 1949. Hans Daalder, p. 285. Van Heuven Goedhart vertegenwoordigde in de groep opposanten de Eerste Kamer, samen met N.A. Donkersloot. Die senator zou in maart 1949 de Eerste Kamer verlaten omdat hij zich niet langer met het PvdA-standpunt over Indonesië kon verenigen, zie brief N.A. Donkersloot aan PvdA-bestuur, iisg, PvdA-archief, inventarisnr. 2662. Stukken buitengewoon partijcongres 17 januari 1949, iisg, PvdA-archief, inventarisnr. 149-150; Het Parool 19 januari 1949. Lambert Giebels, p. 283. H.W. van den Doel, p. 290. Het Parool 12 januari 1949. Het Parool 24 december 1948. Hans Daalder, p. 316. Telegram dr. J.H. van Roijen aan Nederlandse regering d.d. 11 januari 1949, Archief Permanente Vertegenwoordiging Verenigde Naties, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.05.59.03, inventarisnr. 3580. H.W. van den Doel, p. 293. Het Parool 27 december 1948. Hans Daalder, p. 227. Het Parool 27 december 1948. Hans Daalder, p. 317. Hans Daalder, p. 349. Hans Daalder, p. 326 en 363. Lambert Giebels, p. 307. Het Parool 27 december 1948. Hans Daalder, p. 356. Lambert Giebels, p. 305. J.A.A. van Doorn, p. 266. Het Parool 15 februari 1948. Het Parool 27 december 1948. Het Parool 19 mei 1949. Briefwisseling tussen G.J. van Heuven Goedhart en dr. A.J.H. Lovink resp. d.d. 22 september 1944, 13 december 1944, 5 januari 1945, Archief A.H.J. Lovink, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.281.02, inventarisnrs. 1-3. Hans Daalder, p. 86. Het Parool 29 december 1948. Hans Daalder, p. 357. J.L. Heldring, ‘Jan Herman van Roijen’, in: J. Bosmans (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 5, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 2002, p. 430. Het Parool 11 maart 1949. Hans Daalder, p. 351. Hans Daalder, p. 356. Hans Daalder, p. 357. Het Parool 22 juni 1949. Het Parool 22 juni 1949. Hans Daalder, p. 359. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. H.J. van Roijen 28 mei 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 28. Brief bestuur Nieuwe of Literaire Sociëteit De Witte aan F.J.W. Drion d.d. 17 maart. Drion had Van Heuven Goedhart als lid voorgedragen, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Léés die krant, p. 153. Ook: interview Madelon de Keizer met A. de Minjer, 22 juli 1985, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214. Sal Tas, p. 131. H.M. van Randwijk, p. 476. Het Parool 10 juni 1947. Oplage- en abonneecijfers Het Parool 1946-1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 378, 379.

545

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 546

150 Léés die krant, p. 51. 151 Oplage- en abonneecijfers Het Parool 1946-1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 378, 379. 152 Van Drees tot Bos, p. 28. Het Parool 22 maart ‘Naar een lager levenspeil’ en 29 maart 1947 ‘Sein onveilig’. 153 Oplage- en abonneecijfers Het Parool 1946-1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 378, 379. 154 Sal Tas, p. 131.

17 Goedhart; Lunshof; De Telegraaf 1 Léés die krant, p. 145. 2 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool 7 juli 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 3 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool 10 mei 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 4 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool 10 mei 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 5 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart, d.d. 8 september 1948, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 38. 6 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool 7 juli 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 7 Léés die krant, p. 146. 8 ‘De politieke situatie in Nederland’ (interne partijnotitie PvdA, naar aanleiding van verkiezingen juli 1947), iisg, PvdA-archief, inventarisnr. 175. 9 Het Parool 13 maart 1948. 10 Het Parool 4 april 1948. 11 Verzetsblad in oorlogstijd, p. 534. 12 Léés die krant, p. 61. 13 Léés die krant, p. 83. 14 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 10 november 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 15 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 29 september 1945, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 1. 16 Brochure Wat is, wat wil het Comité voor Actieve Democratie? [zonder plaats, zonder jaar], vermoedelijk Amsterdam, 1946, iisg, Bro. 404/2. Documentatie Comité voor Actieve Democratie, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. 17 Brochure Wat is, wat wil het Comité voor Actieve Democratie? 18 G.J. van Heuven Goedhart (red.), Democratisering van de buitenlandse dienst, Comité voor Actieve Democratie, Amsterdam 1947, iisg, Bro. 404/6. 19 Keesings Historisch Archief juli 1948. 20 J. Romein (red.), Vrij Spanje. Politieke terreur in Spanje, Comité Vrij Spanje, Amsterdam 1946. 21 Documentatie Comité Nederland-Duitschland, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1048 en 1055; Brieven maart en 20 mei 1946 en ongedateerd, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 22 Het Parool 16 maart 1946. 23 Sal Tas, p. 129. 24 Interview Madelon de Keizer met L.A. Pam, 18 april 1985, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 214.

546

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 547

25 G.J. van Heuven Goedhart, Voorwoord in: M. Sayers en A.E. Kahn, De grote samenzwering, Republiek der Letteren, Amsterdam 1946, p. 5. 26 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart d.d. 13 maart 1948 als reactie op een niet getraceerde brief van de laatste, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. 27 Het Parool 2 april 1946. 28 Het Parool 19 september 1946. 29 Madelon de Keizer, ‘Frans Johannes Goedhart’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), p. 54. 30 Léés die krant, p. 144 en 158. 31 Sal Tas, p. 129. 32 K. Vorrink en G.J. van Heuven Goedhart, Alarm in Praag, PvdA, Amsterdam 1948, p. 19; Het Parool 28 februari, 1 maart, 8 juni 1948. 33 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart d.d. 13 maart 1948 als reactie op een niet getraceerde brief van de laatste, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. 34 K. Vorrink en G.J. van Heuven Goedhart, p. 19. 35 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 19 augustus 1945, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 18. 36 Interview met W. van Norden, 2 juni 2005. 37 Verslag bestuur stichtingsvergadering Het Parool 20 januari 1946, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 38 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart, d.d. 23 februari 1946, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. 39 Brief F.J. Goedhart aan G.J. van Heuven Goedhart, d.d. 12 juni 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051. 40 Verslag bestuur stichtingsvergadering Het Parool 7 juli 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 41 Het Parool 15 juni 1947, ‘Pieter ’t Hoen naar Indonesië’. 42 Léés die krant, p. 78. 43 Léés die krant, p. 115. 44 Léés die krant, p. 110. 45 Het Parool juli, augustus 1946. Pieter ’t Hoen, Terug uit Djokja, stichting Het Parool, Amsterdam 1946. 46 Brief W. van Norden aan F.J. Goedhart d.d. 1 mei 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 285. 47 Plannen voor dagblad in Indonesië, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 38. Léés die krant, p. 160. 48 Brief J. Meijer aan stichting Het Parool, 31 juli 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051. 49 Léés die krant, p. 159. 50 S. de Blauw en L. Severein, p. 96. 51 Verslag bestuur stichtingsvergadering Het Parool 20 december 194, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 52 Verslag bestuur stichtingsvergadering Het Parool 19 januari 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Prof. dr. L.J.C. Beaufort ofm, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 95. 53 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart, d.d. 4 juli 1949, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 28. 54 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart, d.d. 15 september 1949, Archief

547

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 548

F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 36. 55 Brief PvdA-lid M. Bronkhorst aan PvdA-afdeling Amsterdam n.a.v. lezing Van Heuven Goedhart 16 september 1948, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. 56 Léés die krant, p. 263 en 319. 57 Brief F.J. Goedhart aan W. van Norden, d.d. 15 september 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. 58 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. H.J. van Roijen, d.d. 28 mei 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 28. 59 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan stichtingsbestuur Het Parool, d.d. 13 mei 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. 60 Briefwisselingen F.J. Goedhart met W. Drees, d.d. 28 oktober 1948. Telegram dr. J.H. van Roijen aan W. Drees d.d. 6 december 1948. Nota W. Drees d.d. 11 januari 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 852. 61 Léés die krant, p. 206. 62 Interview met W. van Norden, 2 juni 2005. 63 Brief F.J. Goedhart aan J. Meijer, d.d. 9 september 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. 64 Brieven P. Schmidt aan W. Drees 4, 19 oktober en 15 en 24 november 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 852. 65 Briefwisseling tussen F.J. Goedhart en W. van Norden 24 oktober 1949 en 13 en 19 augustus 1950, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 36, Parool-archief, iisg, inventarisnr. 17. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 2. 66 Brief W. van Norden aan G.J. van Heuven Goedhart in New York, d.d. 7 november 1949, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 40. G. Knuvelder, Onachterhaalbre tijd, Malmberg, Den Bosch 1974, p. 145. 67 Brief G. Knuvelder aan F.J. Goedhart d.d. 1 oktober 1949 en antwoord van Goedhart aan Knuvelder d.d. 4 oktober 1945 en daarop weer een brief van Knuvelder aan Goedhart d.d. 10 oktober 1949. Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 30. Ook: G. Knuvelder, p. 145. 68 Brief Frans (Goedhart) aan ‘Ger’ (van Heuven Goedhart), d.d. 8 januari 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 69 Briefwisseling tussen F.J. Goedhart en W. van Norden 24 oktober 1949 en 13 en 19 augustus 1950, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 36, Parool-archief, iisg, inventarisnr. 17. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 2. Briefwisseling F.J. Goedhart en G. Knuvelder van 1, 4 en 10 oktober 1949, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 30. 70 Brief F.J. Goedhart aan stichting Het Parool d.d. 24 oktober 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. 71 Verslag bestuur stichtingsvergadering Het Parool 16 september 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 2. 72 Verslagen vergaderingen stichtingsbestuur, Het Parool 19 oktober 1948 en 16 september 1949, 15 september 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1 en 2. 73 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan F.J. Goedhart d.d. 8 september 1948, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 38. 74 H.A. Lunshof, Vlag halfstok. Een studie in onrecht 1, P.N. van Kampen & Zoon nv, Amsterdam 1948; H.A. Lunshof, Als dieven in de nacht. Een studie in onrecht 2, nv. Buijten en Schippersheijn, Amsterdam 1948.

548

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 549

75 J.L.M. Brauer, ‘Hendrik Arie Lunshof (1904-1978)’, in: J. Charité (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 3, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 1989, p. 389. Léés die krant, p. 171. 76 Het Parool 5 januari en 20 mei 1947. 77 Vlag Halfstok, p. 8. 78 René Vos, p. 419. 79 Mariëtte Wolf, p. 321. Léés die krant, p. 168. 80 J.L.M. Brauer, in: J. Charité (red.), p. 389. 81 Vlag Halfstok, p. 14. 82 J.L.M. Brauer, in: J. Charité (red.), p. 389. 83 Het Parool 22 september en 20 november 1948. 84 Kamervragen G.J. van Heuven Goedhart d.d. 21 november 1948, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 1237. 85 Vlag Halfstok, p. 24. 86 Vlag Halfstok, p. 28. 87 Vlag Halfstok, p. 39. 88 Als dieven in de nacht, p. 63. 89 Vlag Halfstok, p. 25. 90 Vlag Halfstok, p. 34. Als dieven in de nacht, p. 22 en 36. 91 Nota van Het Parool ‘De Nederlandsche dagbladpers na de bevrijding’, maart 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 24a. 92 Brief mr. J. Burger aan G.J. van Heuven Goedhart d.d. 25 juni 1948, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Commentaar op Persbesluit, brief 14 augustus 1944 van minister van Justitie aan minister van Binnenlandse Zaken, Archief ministerie van Justitie, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 1116. René Vos stelt dat Van Heuven Goedhart, samen met Burger, de geestelijk vader was van het Tijdelijk Persbesluit. Dat komt niet overeen met de feiten. Zie René Vos, p. 411. 93 Verslag G.J. van Heuven Goedhart, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 19401945, dl. 4c, p. 320. De brieven van de heer Van Heuven Goedhart aan de heer Bosch van Rosenthal en aan de heer Goedhart, die omstreeks begin april 1945 in beslag zijn genomen, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 503. Schrijven d.d. 12 april 1945 van de heer Somer aan de minister van Oorlog naar aanleiding van omstreeks begin april 1945 in beslag genomen brieven, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5b, p. 506. 94 Brief J.B.Th. Spaan aan W. van Norden d.d. 22 januari 1948 bevattende een brief van J. Meijer aan accountant J. Kraayenhof [niet gedateerd, vermoedelijk medio 1945], met als bijlagen de notulen van de besprekingen Telegraaf-Parool-Vrij Nederland septemberoktober 1944, Parool-archief, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnr. 228, map 20. 95 Verslagen bestuursvergaderingen stichting Het Parool d.d. 14 en 22 juni 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1 en 2. 96 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan H.A. Lunshof d.d. 18 juni 1948. Brieven mr. P.S. Gerbrandy en mr. J. Burger van resp. 25 en 26 juni 1948 aan G.J. van Heuven Goedhart, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 97 Verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 696. 98 Uitspraak arrondissementsrechtbank Amsterdam 28 juni 1948, Telegraaf-archief (ongeordend). 99 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 5 juli 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 2. 100 Goudsche Courant 13 september 1948, De Gooi en Eemlander 27 oktober 1948, De Nederlander 4 november 1948.

549

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 550

101 Als dieven in de nacht, p. 36. 102 Het Parool 7 januari 1948. Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 516. 103 Kamervragen over rapport Cleveringa van G.J. van Heuven Goedhart, d.d. 3 december 1947, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 1237. 104 Ambtsberichten d.d. 23 maart en 8 oktober 1948 Openbaar Ministerie Amsterdam, Geheim chronologisch archief ministerie van Justitie, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.09.06, inventarisnr. 499. Ook: Parool-archief, iisg, inventarisnr. 1051. 105 H.M. van Randwijk, p. 511 en 616. 106 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 19 oktober 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 2. 107 Interview W. van Norden, 2 juni 2005. Léés die krant, p. 198. 108 Brochure De Telegraaf/Nieuws van de Dag, Het beleid in de oorlogsjaren, Telegraaf/Nieuws van de Dag, Amsterdam 1947. H.M. van Randwijk, De held en de rovers. Een zwartboek over ‘De Telegraaf’, Vrij Nederland, Amsterdam 1947. 109 Brief Raad van Tucht der Federatie van Nederlandse Journalisten aan bestuur stichting Het Parool d.d. 10 augustus 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 807. 110 Vonnis arrondissementsrechtbank Amsterdam d.d. 25 april 1950 en brief van H.A. Lunshof aan kranten waarin hij advertentieruimte vraagt d.d. 12 oktober 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 813. Het Parool 25 april 1950. Mariëtte Wolf, p. 332. 111 Geschiedschrijving Het Parool, niod, toegangsnr. 185c, inventarisnrs. 190, 192, 202, 214. 112 Verslag Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 705. 113 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mr. C.W. Thöne, president van de arrondissementsrechtbank te Amsterdam d.d. 31 mei 1951, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 114 Verslagen J.M. Somer en Ch.H.J.F. van Houten Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 513, 685 en 510 en conclusies Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5a, p. 704. Verslag H.A. Lunshof Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 5c, p. 516. 115 Het Koninkrijk, dl. 10a i, p. 158. Briefwisseling dr. J.M. Somer met Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid en mr. P.S. Gerbrandy, 19 april 1950, Nationaal Archief, Archief Gerbrandy, toegangsnummer 2.21.068, inventarisnr. 109. Het telegram is een reactie op een vraag van Jan Meijer, verstuurd per telegram op 13 augustus 1944. 116 Brieven dr. J.M. Somer aan mr. P.S. Gerbrandy en de voorzitter van de Parlementaire Enquêtecommissie, d.d. 19 april 1950, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 109. 117 Verhoor dr. J.M. Somer en Ch.F.J. van Houten door justitieambtenaren 11 juli 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051. 118 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. J. Wijnveldt, 3 juli 1947. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief W. van Norden aan mr. dr. J. Wijnveldt, d.d. 30 april 1947 en antwoord van mr. A.B. Somer (medewerker Hoge Raad) 7 augustus 1947, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 28. Het Parool 7 januari 1948. Brief dr. J.M. Somer aan mr. P.S. Gerbrandy, d.d. 19 april 1950. In die brief verwijst Somer naar een nota die hij heeft gestuurd aan de Commissie Wijnveldt op 24 maart 1947 over Van Heuven Goedhart waarin het eerder vermelde verwijt dat deze als minister contacten onderhouden zou hebben met Het Parool in bezet gebied over zijn toekomstige functie als hoofdredacteur, Archief Gerbrandy, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.068, inventarisnr. 109. En: Lambert Giebels, p. 181. 119 G.J. van Heuven Goedhart aan dr. J. Wijnveldt, 3 juli 1947. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

550

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 551

120 De Telegraaf 26 mei 1951. 121 René Vos, p. 449. 122 Brief stichting Het Parool aan minister dr. L.J. Beel van Binnenlandse Zaken d.d. 5 december 1945 en brief Persraad aan stichting Het Parool d.d. 17 oktober 1946, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 799. Mariëtte Wolf, p. 312. 123 René Vos, p. 414. 124 Memorandum aan premier Beel over situatie De Telegraaf en Het Parool/Trouw, d.d. 5 december 1946, naar aanleiding van brief Trouw en Het Parool d.d. 23 oktober 1946, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. 125 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 10 mei 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 126 De Nieuwe Nederlander 28 augustus 1946. Op een knipsel in het Parool-archief zit de aantekening van Van Heuven Goedhart: ‘Naar aanleiding van een gesprek dat ik donderdag jl. met Van Walsum had’. iisg, Parool-archief, inventarisnr. 796. 127 J. Wieten, Dagblad en Doorbraak. De Nederlander en De Nieuwe Nederlander, J.H. Kok, Kampen 1986, p. 186. 128 Besluit Raad van Beroep voor de Perszuivering inzake beroep F.H.J. Holdert en J.M. Goedemans, 28 januari 1949, Archief Raad van Beroep Perszuivering, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.14.13, inventarisnr. 123. 129 Léés die krant, p. 31. 130 Brief J.Th.B. Spaan aan stichtingsbestuur Het Parool d.d. 28 juli 1945 waarin hij komst beheerder Westermann aankondigt en ‘alle lof uitspreekt’ over de samenwerking in het Telegraaf-gebouw, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 811. Ook: Léés die krant, p. 63. R. Vos, p. 412. Mariëtte Wolf, p. 309. 131 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 10 mei 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 132 Notitie Van Heuven Goedhart over herverschijning Telegraaf [zonder datum vermoedelijk voorjaar 1948], iisg, Parool-archief, inventarisnr. 796. 133 Voor een uitgebreide geschiedenis van de vergeefse pogingen om een ‘linkse’ naoorlogse Telegraaf te maken, zie Mariëtte Wolf, p. 303-312. Ook: J. Wieten, p. 199. 134 René Vos, p. 411-421. 135 Het Parool 22 januari en 15 april 1947. 136 Nota van Het Parool ‘De Nederlandsche dagbladpers na de bevrijding’, maart 1944, niod, toegangsnr. 187, inventarisnr. 24a. 137 Memorandum aan premier Beel over situatie De Telegraaf en Het Parool/Trouw, d.d. 5 december 1946, naar aanleiding van brief Trouw en Het Parool d.d. 23 oktober 1946, Archief Schermerhorn, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.74, inventarisnr. 3. Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 8 december 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. Léés die krant, p. 170. Mariëtte Wolf, p. 321. 138 Rapport commissie Hermans, voorjaar 1948, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 802. Léés die krant, p. 170. Mariëtte Wolf, p. 327. 139 Lambert Giebels, p. 169. 140 Notitie Van Heuven Goedhart over herverschijning Telegraaf [zonder datum, vermoedelijk voorjaar 1948], iisg, Parool-archief, inventarisnr. 796. 141 Brief mr. H. Westermann aan directies Het Parool en Trouw d.d. 2 mei 1949, iisg, Paroolarchief, inventarisnr, 797. 142 Notitie en correspondentie over ‘slow-downactie’ Telegraaf-personeel, april-juni 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 797. Het Parool-noodeditie 12 april 1949. Léés die krant, p. 190. Mariëtte Wolf, p. 334.

551

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 552

143 Mariëtte Wolf, p. 340. 144 Het Parool 10 september 1949. 145 Oplagecijfers van Het Parool, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 378 en 379. Verslagen bestuursvergaderingen stichting Het Parool d.d. 15 oktober 1949 en 31 mei 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 2. 146 Mariëtte Wolf, p. 346 en 360-362. Léés die krant, p. 197. 147 Mariëtte Wolf, p. 360-362. René Vos, p. 449. Memorandum van de Staat der Nederlanden waarin wordt gemeld dat zij aandelen aan het verkopen is aan verder niet genoemde kopers, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 815. 148 Mariëtte Wolf, p. 360. Léés die krant, p. 197. Brief van De Telegraaf aan stichting Het Parool, d.d. 30 december 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 286. Correspondentie over vertrek Het Parool en Trouw bij De Telegraaf, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 750. 149 Léés die krant, p. 191. 150 Léés die krant, p. 189. 151 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 26 april 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. 152 Brief F. Goedhart aan stichtingsbestuur Het Parool, d.d. 24 maart 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. Ook: correspondentie F.J. Goedhart aan G.J. van Heuven Goedhart over diens afwezigheid, d.d. 24 maart 1949, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 36. 153 E. Werkman, ‘Van Heuven Goedhart als hoofdredacteur’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 90.

18 De weg naar Lake Success 1 Interview Carla van Os met B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 29 juni 2000 ten behoeve van Carla van Os, Gerrit Jan van Heuven Goedhart 19011956. 2 Interviews Carla van Os met B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 29 november 2000, M. van Meurs november 2000 en W. van Norden 9 november 2000, ten behoeve van Gerrit Jan van Heuven Goedhart 1901-1956. 3 H.M. van Randwijk, p. 341. H.M. van Randwijk, Treedt aan. Strijdliederen uit het oorlogsjaar 1945, Vrij Nederland, Amsterdam 1945. 4 Het Parool 14 april en 21 oktober 1947. 5 Interview M. Nord, 19 april 2005. 6 Curriculum vitae bij brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. W. Drees, d.d. 25 maart 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 1069. 7 Het Parool 5 februari 1949. Vragen G.J. van Heuven Goedhart aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen 8 februari 1949, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.202.25, inventarisnr. 1237. 8 Interview W. van Norden 2 juni 2005. De reis van ‘colonel Blake’, p. 59. 9 Interview M. Nord, 19 april 2005. 10 Interview M. Nord, 19 april 2005. Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 95. Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 5. 11 Geloofsbrieven G.J. van Heuven Goedhart d.d. 4 oktober 1947, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 433. 12 Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, p. 536. 13 Het Parool 4 februari 1947, ‘Een prinses!’ (geboorte prinses Christina); 4 februari 1948:

552

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 553

‘De koningin over een vrij Indonesië’; 3 september 1948: ‘Kroonafstand’. 14 Het Parool 13 mei 1948, ‘Koningin Wilhelmina. Bij de aankondiging van de troonafstand’, persoonlijk ondertekend door ‘v.h.g.’ ‘want vanavond schrijf ik een erg persoonlijk stuk in mijn eigen krant’. 15 Benoeming tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, d.d. 20 juli 1949 en Kruis van Verdienste voor G.J. van Heuven Goedhart d.d. 14 december 1949, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 16 Commissie in- en uitgeleide 21 september 1948, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.202.25, inventarisnr. 1237. 17 Verslag Justitiebegroting dienstjaar 1948, Handelingen der Eerste Kamer 9 maart 1948, p. 260-283. Vragen en activiteiten G.J. van Heuven Goedhart in Eerste Kamer, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 1237. Ook: J. Meihuizen, Noodzakelijk kwaad, Boom, Amsterdam 2003, p. 307. 18 P. Baehr, De rechten van de mens, Boom, Amsterdam 1998, p. 48 en 98. 19 A. Betsky, The un Building, Thames & Hudson, Londen 2005, p. 11. 20 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 7. 21 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 9. 22 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 9. 23 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 104. J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor de ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 109. The New York Times 12 april 1949. 24 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 10. Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 96. 25 www.unhchr.ch/udhr/lang/dut.htm. Het betreffende artikel werd op 31 januari 1948 aangenomen. Dat was bij ongelukkig toeval de dag dat Mohandas K. Gandhi werd vermoord, een van de grootste strijders voor vrijheid – The New York Times 31 januari 1948. 26 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid van Voorlichting, p. 10. 27 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 96. 28 Het Parool 3 december 1948. 29 Het Parool 22 januari 1949. 30 Het Parool 16, 17, 18 en 19 mei 1949. 31 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 95. 32 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 10. Léés die krant, p. 170. 33 Interviews B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart, 2 mei 2005, 22 november 2007, 15 februari en 8 oktober 2008, e-mails 12 juli en 30 augustus 2007. 34 Het Parool 16 oktober 1948, ‘My day. Mevrouw Roosevelt schrijft…’ 35 Verslag Conferentie van de Verenigde Naties nopens Vrijheid en Voorlichting, p. 15. 36 Curriculum Vitae G.J. van Heuven Goedhart in brief aan dr. C.L. Patijn, d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Zie ook het nieuwsverslag dat hij als ‘bijzondere correspondentie’ schreef voor Het Parool 23 augustus 1948 en waarin hij de werkzaamheden van de Economische Sociale Raad uiteenzette: ‘Koning Vrede afwezig in paleis te Genève.’ 37 Hans Daalder, p. 356. 39 Curriculum Vitae G.J. van Heuven Goedhart bij brief aan dr. C.L. Patijn, d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Brief G.J. van Heuven Goed-

553

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 554

39 40 41

42

43

44 45 46

47 48 49 50 51 52

53 54 55 56

57

58 59

hart aan W. van Norden, d.d. 26 april 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 18. Brief F. Goedhart aan stichtingsbestuur Het Parool, d.d. 24 maart 1949, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. Ook: correspondentie F.J. Goedhart aan G.J. van Heuven Goedhart over diens afwezigheid, d.d. 24 maart 1949, Archief F.J. Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 36. Hans Daalder, p. 357. Telegram mr. J.W.M. Snouck Hurgronje aan Nederlandse regering, d.d. 5 april 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 10. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. H.J. van Roijen, 28 mei 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 28. Later veronderstelde het katholieke delegatielid pater Beaufort dat zijn nieuwe collega zich wel met de Indonesiëpolitiek bezighield. Dat was niet juist, zie: Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 96. Telegram G.J. van Heuven Goedhart, aan Max Nord, d.d. 9 oktober 1949, Archief Permanente Vertegenwoordiging Verenigde Naties Nationaal Archief, toegangsnr. 2.05.59.03, inventarisnr. 3583. Correspondentie tussen mr. E.N. Kleffens en G.J. van Heuven Goedhart 10 en 17 oktober 1949 en G.J. van Heuven Goedhart aan mr. F. Schokking d.d. 8 oktober 1949, Archief Permanente Vertegenwoordiging Nederland bij de Vereniging Naties, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.05.59.03, inventarisnr. 3583. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. H.J. van Roijen, 28 mei 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 28. Het Parool 17 mei 1949, ‘De ongenode gast 1899-1949’. Brieven 9 juni van mr. D.U. Stikker aan G.J. van Heuven Goedhart 9 juni 1949 en Van Heuven Goedhart aan Van Norden [niet gedateerd, vermoedelijk juni 1949], iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 18. Zijn aanwezigheid gold niet de Indonesische kwestie. Daarvoor benaderde Stikker De Beus, de voormalige secretaris in Londen van premier mr. Gerbrandy, Brief mr. D.U. Stikker aan dr. J.H. van Roijen en J.G. de Beus, d.d. 13 juli 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 12. J.L. Gaddis, The Cold War, Penguin Books, Londen 2005, p, 27. J.L. Gaddis, p. 31-67. Hans Daalder, p. 352. Het Parool 9 februari 1948. Het Parool 17 mei 1948. J. Gribetz e.a., The Timetables of Jewish History. A chronology of the most important people and events in Jewish history, Simon & Schuster, New York 1993, p. 499. Het Parool 20 en 25 mei 1948. Het Parool 17 november 1949. Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 97. Het Parool 17 november 1949. Het Parool 31 december 1949. Prof. dr. L.J.M. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 97. The New York Times 14 december 1950. Het Parool 31 december 1949. Prof. dr. L.J.M. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 97. Interview met B. La Lau-van Heuven Goedhart en K. van Heuven Goedhart d.d. 8 oktober 2008. The New York Times 11 december 1950. Brief H.N. Boon ambtenaar van het ministerie van Buitenlandse Zaken aan G.J. van

554

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 555

60

61 62

63 64 65 66 67

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Heuven Goedhart als voorzitter van de Nederlandse delegatie, d.d. 4 december 1950. Daarin legt Boon uit dat de Nederlandse regering ‘klaarblijkelijk veel verder is gegaan dan jullie in de delegatie zelf nodig achtten, om te trachten dit belangrijke NederlandsZweedse initiatief zo goed mogelijk te redden’. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Oorkondes d.d. 17 januari en 27 februari 1950 van het Joods Nationaal Fonds. Via dat Fonds bestaat de mogelijkheid om bomen te doneren voor meer groen in het woestijnachtige deel van Israël. Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. J.H. van Roijen, d.d. 28 mei 1949, Archief Van Roijen, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.183.70, inventarisnr. 28. Briefwisseling tussen P. Schmidt en W. Drees d.d. 4, 19 oktober en 15 en 24 november 1949, Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 852. Briefwisseling tussen W. van Norden en G.J. van Heuven Goedhart d.d. 7 en 12 november 1949, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 40. Brief F.J. Goedhart aan J. Meijer, d.d. 9 september 1949. iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. Briefwisseling tussen W. van Norden en G.J. van Heuven Goedhart d.d. 7 en 12 november 1949, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 40. J.L. Heldring, ‘D.J. von Balluseck’, in: J. Charité (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 3, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 1989, p. 25. Notulen ministerraad d.d. 15 mei 1950, Archief ministerraad, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 394. Brief premier W. Drees aan G.J. van Heuven Goedhart, d.d. 2 juni 1949. Het is een antwoord op een brief van Van Heuven Goedhart aan Drees, d.d. 25 mei 1949. Daarin vraagt Van Heuven Goedhart aan de premier om een functie in het openbaar bestuur. Archief Drees, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.286, inventarisnr. 1069. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. C.L. Patijn, d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. Brief W. van Norden aan G.J. van Heuven Goedhart d.d. 12 oktober 1949, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 40. Briefwisseling W. van Norden en G.J. van Heuven Goedhart d.d. 7 en 12 november 1949, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 40. Briefwisseling W. van Norden en G.J. van Heuven Goedhart d.d. 12, 14 oktober, 7 en 12 november 1949, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 40. The New York Times 3 november 1949. Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 96. The New York Times 29 september 1950. Het Parool 2 november 1949. Hans Daalder, p. 392. Handelingen Eerste Kamer d.d. 21 december 1949, Archief Eerste Kamer, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.25, inventarisnr. 243. Het Parool 31 december 1949. Brief F.J. Goedhart aan G.J. van Heuven Goedhart, d.d. 8 januari 1945, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief F.J. Goedhart aan G.J. van Heuven Goedhart, d.d. 15 mei 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 17. De Waarheid 18 juni 1949. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 23 mei 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1051.

555

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 556

82 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 24 mei 1950, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 33. 83 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool 7 juli 1947, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1. 84 L.W. Holborn, The International Refugee Organization. A specialized agency of the United Nations. Its history and its work 1946-1952, Oxford University Press, Londen/New York/Toronto 1956, p. 560. Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 101. 85 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. C.L. Patijn d.d. 25 mei 1950. Patijn was PvdA-partijgenoot, vriend maar ook directeur-generaal internationale organisaties op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Van Heuven Goedhart reageerde op een brief van Patijn waarin kennelijk melding werd gemaakt van die kansen voor een kandidatuur. De brief van Patijn kon niet worden getraceerd. Het ging niet om officiële correspondentie maar amicaal bedoelde brieven. Privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 86 Notulen ministerraad d.d. 15 mei 1950, Archief ministerraad, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 394. 87 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. C.L. Patijn d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 88 Vier brieven tussen G.J. van Heuven Goedhart en W. van Norden d.d. 24 mei 1950, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 33. 89 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool, d.d. 20 december 1947, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 1. 90 Vier briefwisselingen tussen G.J. van Heuven Goedhart en W. van Norden d.d. 24 mei 1950, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 33. 91 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. C.L. Patijn d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 92 The unhcr and World Politics, p. 7. N.L. en N.F. Flink-Zucker, ‘From Immigration to Refugee Redefinition: A History of Refugee and Asylum Politics in the United States’, in: Gil Loescher (red.), Refugees and the Asylum Dilemma in the West, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1992, p. 58. 93 The unhcr and World Politics, p. 51. 94 The unhcr and World Politics, p. 51. 95 Brieven G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, 9 juni en 21 juni 1950, iisg, Archief Van Norden, inventarisnr. 33. 96 The unhcr and World Politics, p. 52. 97 J.L. Gaddis, p. 43. Luc de Vos, De koude vrede. De Koude oorlog en dekolonisatie 1945-1963, Lannoo, Tielt/België 1988, p. 197. 98 Frank Rovers, Voor recht en vrijheid. De Partij van de Arbeid en de Koude Oorlog 1946-1958, Stichting tot Beheer van Materialen op het gebied van Sociale Geschiedenis Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam 1994, p. 93. 99 D. Hellema, Neutraliteit & vrijhandel. De geschiedenis van de Nederlandse buitenlandse betrekkingen, Het Spectrum, Utrecht 2001 p. 158. M.F. Westers, Mr. D.U. Stikker en de naoorlogse reconstructie van het liberalisme in Nederland. Een zakenman in de politieke arena, De Bataafsche Leeuw, Utrecht 1988, p. 172. 100 D. Hellema, p. 158. M.F. Westers, p. 173. 101 Verklaring der Nederlandse Regering inzake Korea, Handelingen der Eerste Kamer 18 juli 1950, p. 858. 102 Het Parool 30 september 1950. 103 Het Parool 3 oktober 1950. Luc De Vos, p. 195.

556

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 557

104 Voor recht en vrijheid, p. 118. 105 Notulen ministerraad over instructie aan de Nederlandse Delegatie naar de Verenigde Naties, 23 oktober 1950, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 394. 106 Documentatie Comité Vrij Spanje, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. 107 Voor recht en vrijheid, p. 120. Notulen ministerraad over instructie aan de Nederlandse Delegatie naar de Verenigde Naties, 23 oktober 1950, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 394. 108 Het Parool 1 november 1950. 109 Het Parool 29 september 1950. Léés die krant, p. 401 en voetnoot 3 pagina 580. 110 M.F. Westers, p. 175. 111 Het Parool 5 en 12 december 1950. 112 The New York Times 26 oktober 1950. 113 J.L. Gaddis, p. 43. 114 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 15 december 1950, iisg, Paroolarchief, inventarisnr. 1055. 115 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 102. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 15 december 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. 116 Sal Tas, p. 129. 117 The New York Times 12 december 1950. 118 Office Memorandum United States Government d.d. 1 december 1950, Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 27 november 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 102. 119 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 101. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 16 oktober en 15 december 1950, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. The International Refugee Organization, p. 561. 120 Telegram G.J. van Heuven Goedhart aan D. Kingsley d.d. 18 december 1950, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 121 The unhcr and World Politics, p. 52 en p. 76, voetnoot 7. 122 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 102. 123 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan W. van Norden, d.d. 15 december 1950, iisg. Paroolarchief, inventarisnr. 1055. 124 Léés die krant, p. 208. 125 Het Parool 21 december 1949. 126 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 8 oktober 2008. 127 Toespraak F.J. Goedhart Wereldomroep 27 december 1950, tekst privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 128 Het Smalle Parool, personeelsblad februari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 708. 129 Brief L. van Delden aan G.J. van Heuven Goedhart d.d. 30 december 1950, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 130 Het Smalle Parool, personeelsblad februari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 708. 131 Brief H.A.A.R. Knap, K. Vrijling, O. Montagne aan W. van Norden d.d. januari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 57. 132 Uitnodiging d.d. 20 december W. van Norden aan G.J. van Heuven Goedhart voor stichtingsvergadering 23 december 1950, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

557

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 558

133 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 30 december 1950, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 31. 134 Léés die krant, p. 202. 135 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 15 januari 1951, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 31. 136 Léés die krant, p. 209. 137 Verslag bestuursvergadering stichting Het Parool d.d. 20 februari 1951, Archief Goedhart, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21.285, inventarisnr. 31. 138 Léés die krant, p. 212. 139 Het Smalle Parool, personeelsblad augustus 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 708. 140 Amstelveens Weekblad januari 1951. Interview G.J. van Heuven Goedhart: de beschrijving van Amstelveen is daaraan ontleend. 141 Brief W. van Norden aan G.J. van Heuven Goedhart d.d. 13 maart 1952, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 142 Léés die krant, p. 212. 143 Correspondentie G.J. van Heuven Goedhart met W. van Norden 31 juli 1952 en 25 oktober 1955. In de laatste brief schrijft Van Heuven Goedhart onder meer: ‘In elk geval wil ik je uitvoerig spreken – een stichtingsvergadering heeft van mij uit gezien geen bijzonder nut.’ Privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 144 Brief W. van Norden aan G.J. van Heuven Goedhart d.d. 13 maart 1952, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

19 Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen 1 Telegram United Nations Department of Conferences New York aan G.J. van Heuven Goedhart, Amstelveen, d.d. 14 februari 1951, General 1 series 12/1/10 map 9335, Fonds 4, unhcr Archives. En: Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart d.d. 27 maart 2009. 2 E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart, 26 maart 2009. 3 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. Citaten in onder meer The unhcr and World Politics, p. 50. The International Refugee Organization, p. 105. 4 C.M. Skran, ‘The International Refugee Regime: The Historical and Contemporary Context of International Responses to Asylum Problems’, in: Gil Loescher, Refugees and the Asylum Dilemma in the West, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania, 1992, p. 17. The unhcr and World Politics, p. 50. Paul Collins, A Mandate to Protect and Assist Refugees. 20 years of service in the cause of refugees 1951-1971, unhcr, Genève 1971, p. 14. 5 G.J. van Heuven Goedhart, Refugees Problems and Their Solutions, Lecture at the Nobel Institute Oslo on 12 december 1955 on the occasion of the award of the Nobel Prize for Peace 1954 to the office of the United Nations High Commissioner for Refugees, p. 6, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 116. 6 G.J. van Heuven Goedhart, The Problem of Refugees. Five lectures for the Academy of International Law, founded with the support of the Carnegie Endowment for International Peace, Academy of International law, Lectures, A.W. Sijthoff, Leiden 1953, p. 365. Refugees Problems and Their Solutions, p. 6. 7 The unhcr and World Politics, p. 54. 8 The International Refugee Organization, p. 570.; J. Vernant, The Refugee in the Post-War

558

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 559

World, George Allen & Unwin Ltd, Londen 1952, p. 30. 9 Prof. dr. L.J.C. Beaufort, ‘Van Heuven Goedhart en de Verenigde Naties’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 102. 10 The unhcr and World Politics, p. 22-32. 11 J. Vernant, p. 26. 12 The unhcr and World Politics, p. 35. 13 The International Refugee Organization, p. 41 en 570. 14 The International Refugee Organization, p. 561, The unhcr and World Politics, p. 43, Refugees: A Problem of Our Time, p. 105. 15 The unhcr and World Politics, p. 39, The International Refugee Organization, p. 587. H. Verweij-Jonker, Het internationale vluchtelingenvraagstuk, A.W. Sijthoff, Leiden 1947, p. 18. 16 Statement van mr. Soldatov van de ussr, un Archives, Doc a/1682 1950. 17 The unhcr and World Politics, p. 51, Refugees: A Problem of Our Time, p. 103. 18 Gil Loescher ‘The unhcr and World Politics. State Interests vs. Institutional Autonomy’, in: International Migration Review, Vol. xxxv, 7 mei 2007, Centre for Migration Studies, New York, p. 33. N. Zucker en N.F. Zucker, ‘From Immigration to Refugee. Redefinition: A History of Refugee and Asylum Politics in the United States’, in: Gil Loescher (ed.), p. 58. De bedoelde wet was de Displaced Persons Act van 1948. 19 The unhcr and World Politics, p. 59. 20 Telegram Van Heuven Goedhart aan Francis Walter, 3 december 1951, Box 1, Fonds 9, unhcr Archives. Francis Walter was in 1952 mede-indiener van de wet-McCarran-Walter die immigratie verder aan banden legde in de Verenigde Staten, door alle voorgaande wetten op dat terrein te bundelen. Speech delivered by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the Conference on Migration at Brussels, 3 december 1951, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 21 Nota International Organizations, 1953, National Archives Washington, rg, entry ud 3236. Memorandum Foreign Office 30 juli 1951, Ook in: iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. 22 The unhcr and World Politics, p. 52. Gespreksnotitie State Department Washington over positie G.J. van Heuven Goedhart 13 maart 1951, National Archives Washington, rg Entry 59, file 1950-1954 box 1302. Zie ook: Notitie voorbereiding Conferentie van Genève 1951, 29-12-1950, General 1, 12/4/1 8512 unhcr Archives. Ook in: Memorandum Foreign Office 30 juli 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. 23 The unhcr and World Politics, p. 56. Gespreksnotitie State Department Washington met G.J. van Heuven Goedhart 13 maart 1951, National Archives Washington, rg Entry 59, decimal file 320.77/1/854. Ook in: Memorandum Foreign Office 30 juli 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 1055. 24 The Problems of Refugees, p. 361. Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the Third Committee of the United Nations General Assembly, 4 October 1955. www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 25 J. Vernant, The Refugee in the Post War World, George Allen & Unwin Ltd, Londen 1952. 26 The New York Times 14 januari 1952. 27 Refugees: A Problem of Our Time, p. 146. Convention and Protocol Related to the Status of Refugees, unhcr. Geneva 2001. 28 Correspondentie ten behoeve van Plenipotentiatries on Draft Convention Relating to the Status of Refugees 1951, december 1950-28 mei 1951, General 1. 12/1/10 9335 unhcr Archives. 29 The unhcr and World Politics, p. 4, The New York Times 3 juli 1951. 30 Telegram 26 juni 1951 van State Department aan directeur iro Donald Kingsley, National Archives Washington, rg 84, entry 3237, box 11.

559

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 560

31 The unhcr and World Politics, p. 45. Note on International Protection, General Assembly United Nations, 13 september 2001, Statute unhcr, unhcr Archives; Convention and Protocol Related to the Status of Refugees, unhcr, Geneva 2001. Note on international protection, Executive committee of the High Commissioner’s programme, Fifty-second session, 13 September 2001, United Nations, General Assembly, General protection, unhcr Archives. 32 Note on International Protection, General Assembly United Nations, General Assembly United Nations, 13 september 2001, Statute unhcr, unhcr Archives. Convention and Protocol Related to the Status of Refugees, unhcr, Geneva 2001. 33 Slotverslag Conferentie 25 juli 1951, General 1 12/1/10 9335, Fonds 4 unhcr Archives. 34 The unhcr and World Politics, p. 52. Speech by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, before the Third Committee of the United Nations General Assembly, 2 January 1952. www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 35 J. Vernant, p. 38. 36 Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart, 27 maart 2009. 37 The unhcr and World Politics, p. 52. Het Parool 9 juli 1956, nrc 9 juli 1956, de Volkskrant 10 juli 1956. Refugees: A Problem of Our Time, p. 385. 38 Speech made by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the meeting of Swiss Aid to Europe in Bern, held on 9 february 1953. www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 39 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 27 maart 2009. 40 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. Refugees: A Problem of Our Time, p. 136. 41 The Washington Post 9 juli 1956. The unhcr and World Politics, p. 55; J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 113. 42 The unhcr and World Politics, p. 61. 43 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the First Session of the 15-Nation Advisory Committee on Refugees, 3 december 1951, Address by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the 7th Session of the General Council of the International Refugee Organization 9 april 1951, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 44 Briefwisseling tussen iro en unhcr 15 en 21 mei 1951, General 19 Refugee Service Commitees, unhcr Archives. 45 The International Refugee Organization, p. 560. 46 Hans Daalder, Drees en Soestdijk. Over de zaak Hofmans en andere crises 1948-1958, Balans, Amsterdam 2006, p. 33. 47 Correspondentie 11 t/m 15 september 1951 tussen James Read en de Amerikaanse diplomaat Hugo Carusi over de ophanden zijnde brief van Juliana en de wijze van publiciteit die dat moet opleveren, General 13/1/17 Fonds 9 unhcr Archives. 48 Drees en Soestdijk, p. 33. 49 Brief koningin Juliana aan president Truman, 15 september 1951, General 13/1/17 Fonds 9 unhcr Archives. 50 Cees Fasseur, Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk, de jaren 1936-1956, Balans 2008, p. 261. Brief 18 maart 1953 van koningin Juliana aan president Eisenhower, General 13/1/17 Fonds 9 unhcr Archives.

560

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 561

51 Brieven van respectievelijk president Truman en Eisenhower aan koningin Juliana, 9 oktober 1951 en 4 april 1953. General 13/1/17 Fonds 9 unhcr Archives. 52 G.J. van Heuven Goedhart, ‘People Adrift’, in: The Journal of International Affairs, Volume vii 1953, Columbia, The School of International Affairs of the University of Columbia 1953, p. 29.The unhcr and World Politics, p. 63. Refugees: A Problem of Our Time, p. 136. 53 Refugees: A Problem of Our Time, p. 139. Interview met G.J. van Heuven Goedhart Het Parool 31 januari 1951. J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 113. 54 Refugee Problems and Their Solutions, p. 20. 55 The unhcr and World Politics, p. 52. 56 Refugees: A Problem of Our Time, p. 105. 57 The Problem of Refugees, passim. 58 ‘People Adrift’, in: The Journal of International Affairs, Volume vii 1953, p. 12, Refugees: A Problem of Our Time, p. 338. 59 Refugees: A Problem of Our Time, p. 342. ‘People Adrift’, in: The Journal of International Affairs, Volume vii, p. 19. Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 60 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html, ‘People Adrift’, in: The Journal of International Affairs, Volume vii 1953, p. 20. 61 Brief van unhcr branche-office in Hongkong aan Hoge Commissaris d.d. 10 april 1952, 15/2 Chinese refugees in Hongkong, Archives Repatriation General unhcr Archives. 62 Brieven van 17 oktober 1951, 20 februari 1952, 3 april 1952, 24 april 1952 en interne unhcr memo’s van 22 februari 1952 en 11 juni 1952 15/2 Chinese refugees in Hongkong, Archives Repatriation General, unhcr Archives. 63 15/2 hk, Classified subject files Chinese Refugees in Hongkong. Archives Repatriation General 2/10 unhcr Archives. The New York Times 19 juni 1953. 64 The Problem of Refugees, p. 303. 65 The Problem of Refugees, p. 347 e.v. 66 Speech by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, before the Third Committee of the United Nations General Assembly, 2 January 1952, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 67 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. Refugees: A Problem of Our Time, p, 147. 68 Refugees: A Problem of Our Time, p. 139 en 149. Ingezonden brief G.J. van Heuven Goedhart in The New York Times 13 augustus 1952. 69 Refugees: A Problem of Our Time, p. 351, The unhcr and World Politics, p. 67, The New York Times 4 augustus 1952, Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 70 J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 114. Correspondentie tussen Amerikaanse vertegenwoordiging in Genève bij de Verenigde Naties en State Department 16 december 1954. rg84, entry 3237, box 14, National Archives Washington.

561

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 562

71 The New York Times 4 augustus 1952. 72 Brieven 7 en 22 juli 1952 van Ford Foundation aan unhcr, 15/2 Chinese refugees in Hongkong, Archives Repatriation General2/10 unhcr Archives. 73 Refugees: A Problem of Our Time, p. 351, The unhcr and World Politics, p. 67, The New York Times 4 augustus 1952. 74 J.L. Gaddis, p. 113. 75 The unhcr and World Politics, p. 68. 76 C. Kennedy-Pipe, Stalin’s Cold War. Sovjet strategies in Europe, 1943 to 1956, Manchester University Press, Manchester and New York 1995, p. 162. J.L. Gaddis, p. 113, The unhcr and World Politics, p. 68. 77 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 78 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. The New York Times 26 februari 1953. Refugees: A Problem of Our Time, p. 360. The unhcr and World Politics, p. 68. 79 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the meeting of Swiss Aid to Europe in Bern, held on 9 February 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 80 The unhcr and World Politics, p. 67. 81 Refugees: A Problem of Our Time, p. 360. 82 Hcr/g/xvi/13/6a, Chron. 27.3, 3 februari 1953, unhcr Archives. The New York Times, 15 maart 1953. Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the High Commissioner’s Advisory Committee on Refugees, Third Session, 25 april 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 83 The New York Times 28 april 1953. 84 The unhcr and World Politics, p. 72. N.L. Zucker en N.F. Zucker, ‘From Immigration to Refugee Redefinition: A History of Refugee and Asylum Politics in the United States’, in: Gil Loescher (red.), p. 58. 85 The New York Times 18 september 1955 en 21 juli 1956. Foto’s van bezoeken aan Teheran, regeringsleiders en militairen van G.J. van Heuven Goedhart, februari 1954, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. E-mail 26 maart 2009 B. La Lau-van Heuven Goedhart; www.iranchamber.com/history/ahoveida/abbas–hoveida.php. 86 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the High Commissioner’s Advisory Committee on Refugees, Third Session, 25 april 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. The New York Times 28 april 1953. 87 The New York Times 21 oktober 1953. 88 Speech by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the 14th session of the United Nations Economic and Social Council (ecosoc), 1 January 1954, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 89 Memo State Department betreffende bezoek Hoge Commissaris aan Secretary of State, 9 maart 1954, rg84 Entry ud3231 box 14, National Archives Washington. The unhcr and World Politics, p. 70. The New York Times, 28 mei 1954. 90 Refugees: A Problem of Our Time, p. 377. 91 Verslag van de Vijfde zitting van het Advisory Committee of the High Commissioner 6-10 december 1954, rg59 nnd 862914, National Archives Washington. Christmas Message

562

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 563

92

93

94 95

96 97

98

99

100 101

102 103

104 105

for Refugees by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, 22 December 1954. Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the Third Committee of the United Nations General Assembly, 4 October 1955, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. Refugees: A Problem of Our Time, p. 374. Memo’s, gespreksverslagen en telegrammen van en tussen State Department en mr. G. Phillips, vertegenwoordiger Verenigde Staten bij de unhcr, 12 november 1954 t/m 30 december 1954, rg84, Entry ud3231, box 14, National Archives Washington. The New York Times 5 oktober 1954. Gespreksverslagen unhcr, icem, usep 16 februari 1955, telegram State Department 18 februari 1955, brief 23 februari 1955 State Department aan usep, rg 59, decimal files 320.42 box 1274, National Archives Washington. The Washington Post 29 maart 1955. Brief deputy High Commissioner James Read aan G. Phillips 16-12-1954. rg84, Entry 3231, box 14, National Archives Washington. Telegram 4 april 1955 State Department aan Canada, Instructie State Department voor unhcr-vertegenwoordiger Phillips 4 april 1955 en 23 mei 1955, Brief Deputy High Commissioner aan Phillips 23 mei 1955, verslag laatste vergadering adviserend comité 9-14 mei 1955, rg 59, decimal files 320.42 box 1274, National Archives Washington. J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 118. Gespreksnotitie 3 december 1954 State Department met vertegenwoordigers Hoge Commissariaat, rg 59, box 1274, National Archives Washington. Verslag bijeenkomst Executive Committee 19 maart 1956. In die bijeenkomst wees de Amerikaanse vertegenwoordiger G. Phillips bij de unhcr erop dat de fondsenwerving ver achterbleef bij wat gewenst was en dat de vs om die reden zijn bijdragen verminderde, overigens slechts van 1,2 miljoen naar 1 miljoen per jaar. rg84, entry 3011, National Archives Washington. Refugees: A Problem of Our Time, p. 380. Correspondentie tussen G.J. van Heuven Goedhart en dr. C.W.A. Schurmann 10 augustus en 6 september 1955. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan prof. dr. L.J.C. de Beaufort, 5 augustus 1955. Brief aan dr. M.A.M. Klompé 8 augustus 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the Third Committee of the United Nations General Assembly, 4 October 1955, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. Notulen 4 maart en oprichtingsverklaring 19 juni 1952 Nationale Commissie voor Vluchtelingenhulp, Archief Stichting Vluchteling Den Haag (ongeordend). Correspondentie april en mei 1954 vluchtelingencomité in Schiedam aan Nationale Commissie. Brochure en memo’s oktober 1964 ‘Een uur voor een Toekomst…’, Archief Stichting Vluchteling Den Haag (ongeordend). Persverklaring Comité Vluchtelingenhulp 22 november 1954. Memo unhcr februari 1955 over totaalopbrengst, Archief Stichting Vluchteling Den Haag (ongeordend). Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the Third Committee of the United Nations General Assembly, 4 October 1955, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. The New York Times 19 december 1953. Memo Nederlandse Federatie voor Vluchtelingenhulp 30 augustus 1955, Archief Stichting Vluchteling Den Haag (ongeordend). Persverklaring Comité Vluchtelingenhulp 5 november 1955, Archief Stichting Vluchteling Den Haag (ongeordend). Verslag vergadering Executive Committee unref 18 maart 1956, rg 84, Entry ud3011, box 73, National Archives Washington.

563

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 564

20 ‘Pax intrantibus’ 1 Interview met E. Van Heuven Goedhart-Hauan, Libelle nummer 16 maart 1954. Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 27 maart 2009. E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. 2 Brief 1 januari 1956 van G.J. van Heuven Goedhart aan familie Blaauboer (familie en onderduikadres voor zijn gezin eind Tweede Wereldoorlog), privéverzameling B. La Lauvan Heuven Goedhart. 3 Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 27 maart 2009. 4 Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 27 maart 2009, e-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. 5 E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. 6 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan Erna van Heuven Goedhart, zijn dochters en enkele vrouwelijke logees, d.d. 22 augustus 1952, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 7 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan mevr. J.W. Jurriaanse Steenkamp, secretaresse prinses Wilhelmina d.d. 11 augustus 1955, die een antwoord is op een niet bekende brief van 9 augustus aan Van Heuven Goedhart en een brief van mevrouw Jurriaanse aan Van Heuven Goedhart d.d. 25 november 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 8 Memo’s 6 april en 11 november 1954 van High Commissioner betreffende instelling Nansen medal. 1/1/47 Series i Classified subject files, map 1 Fonds 11, unhcr Archives. 9 Correspondentie en memo’s 6 april 1954 t/m 20 januari 1955, 1/1/47 Series i Classified subject files, map 1 Fonds 11, unhcr Archives. 10 Address by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, on the occasion of the 25th Anniversary of the death of Fridtjof Nansen, 13 May 1955, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 11 Verslag vergadering Nansen-comité 17 maart 1955, 1/1/47 Series i Classified subject files, map 1 Fonds 11, unhcr Archives. 12 Brieven van Eleanor Roosevelt 8 april en 15 juni 1955, brief koningin Juliana 3 mei 1955 aan Nansen comité, Memo’s Van Heuven Goedhart 5 mei, 16 augustus, 26 augustus, 16 september en 15-30 september 1955, 1/1/47 Series i Classified subject files, map 1 en 2 Fonds 11, unhcr Archives. 13 Telegram 29 oktober 1955 Carnegie Foundation aan Van Heuven Goedhart, Brief Carnegiestichting 29 oktober 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief 8 november 1955 Carnegie Endowment for International Peace aan James Read, 1.1.49 General unhcr Archives. Het Parool 5 november 1955. J. Stanley Wright, ‘Van Heuven Goedhart als strijder voor ontheemden’, in: S. Carmiggelt en J. Winkler, p. 118. 14 http://nobelprize.org/nobel–prizes/peace/laureates/1954/press.html. 15 Telegrammen van 3 november 1955 van Dag Hammerskjöld, secretaris generaal Verenigde Naties aan Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen, 3 november 1955 van James Read, deputy High Commissioner aan alle branche offices, 4 november 1955 van Nobel Comité aan unhcr, 1/152 en 1/1/49 General, Nobel Prize, unhcr Archives. The New York Times 4 november 1955. Briefkaart T. Sarkis april 1955 en antwoord G.J. van Heuven Goedhart 26 april 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 16 Carla van Os, p. 48. 17 Address by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, on the occasion of the award of the 1954 Nobel Prize for Peace to unhcr, 10 december 1955, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 18 Refugee Problems and Their Solutions, p. 22.

564

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 565

19 Carla van Os, p. 49. Het Parool 5 november 1955. 20 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan M. van Blankenstein, 19 januari 1952, Archief Van Blankenstein, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.12.025, inventarisnr. 151. 21 ‘Gevluchte ouden van dagen, de extra vergetenen…’ Artikel van G.J. van Heuven Goedhart, geplaatst op 10 juli 1956 in Het Parool. 22 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan P.J. Koets, hoofdredacteur Het Parool 21 juni 1956, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 23 Het Parool 10 juli 1956. 24 Het Parool 14 oktober 1956 en 14 oktober 1976. 25 ‘Refugee Convention to enter into force’, persverklaring unhcr 22 januari 1954, rg84, entry 3237, National Archives Washington. 26 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the Third Committee of the United Nations General Assembly, 4 October 1955, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 27 Gespreksverslag 8 november 1955 Van Heuven Goedhart met John Foster Dulles, minister van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten, memo’s 3 oktober, 21 oktober, 5 december 1955 en 21 februari 1956 over repatriëring van vluchtelingen door Oostenrijk, 2/10 Gen. Repatriation, unhcr Archives. Refugees: A Problem of Our Time, p. 337. Brieven Hoge Commissaris aan G. Phillips, vertegenwoordiger van de Verenigde Staten bij de unhcr, 11 augustus 1955, 21 november 1955, 28 november 1955 en 9 maart 1956, Memo’s en telegrammen tussen Phillips en State Department 12 september 1955, 1 november 1955, Hoge Commissaris aan minister John Foster Dulles 11 november 1955, rg 59, box decimal files 320.42 1274, unhcr 320.42, National Archives Washington. 28 Resoluties Sovjet-Unie betreffende gedwongen repatriëring en tegenvoorstellen van Australië, België, Costa Rica, Denemarken, Nederland, Noorwegen, Zweden, uk, Noord-Ierland, vs, respectievelijk 5 en 6 oktober 1955, 2/10 Gen. Repatriation, unhcr Archives. 29 Nieuwe Rotterdamse Courant 11 oktober 1955. The New York Times 11 oktober 1955. 30 Brief 19 juni 1956 Hoge Commissaris aan branche office Wenen, 2/10 Gen. Repatriation, unhcr Archives. The New York Times 16 mei 1956. 31 The New York Times 28 juli 1955. Brief G.J. van Heuven Goedhart aan pater prof. dr. L.J.C. Beaufort augustus 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 32 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 27 maart 2009. 33 Rede G.J. van Heuven Goedhart bij tienjarige herdenking bevrijding 5 mei 1955 Rhenen, Rede G.J. van Heuven Goedhart Nationale Dodenherdenking 4 mei 1951, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 34 Het Parool 1-5 april 1955. 35 De Waarheid 25 april 1955. Memo Ambassade vs aan State Department 9 mei 1955, rg59, Entry 3429, National Archives Washington. 36 H.M. van Randwijk, p. 442-445. Interview Carla van Os met W. van Norden (9 november 2000) voor Gerrit Jan van Heuven Goedhart, 1901-1956. 37 H. de Liagre Bohl, Arnold Jan d’Ailly, in: D. Bosmans (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 5, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 2001, p. 7. 38 Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 8 oktober 2008. E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. Gerard Mulder en Paul Koedijk dateerden deze geschiedenis een jaar later, namelijk in juni 1956 en leggen ten onrechte daarom een verband met de anticommunistische aanval vanuit de Amerikaanse Senaat in het voorjaar van 1956. Die zou Van Heuven Goedhart erg hebben aangegrepen – zie verder voetnoot 46. Volgens Mulder en Koedijk zou in Amsterdam juist in die tijd een vacature voor burgemeester zijn ontstaan door het vertrek van D’Ailly, die in juli 1956 ont-

565

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 566

39 40 41 42 43

44 45

46

47 48 49 50

51 52 53 54 55

56

slag had genomen om een functie in het bedrijfsleven te aanvaarden. De feiten en dus de daarop gebaseerde redenering kloppen echter niet: D’Ailly vertrok geheel onverwacht in september 1956 vanwege een buitenechtelijke relatie. Zie Lees die krant, p. 359 en vergelijk H. de Liagre Bohl in Arnold Jan d’Ailly, in: D. Bosmans (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 5, p. 7. Overigens was niet duidelijk in hoeverre het aanbod van het burgemeesterschap in Enschede serieus was, omdat daar tot 1958 geen vacature was: zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst–van–burgemeesters–van–Enschede#20e–eeuw. Het Parool, Haagsch Dagblad, Nieuwe Rotterdamse Courant, Het Vrije Volk, Algemeen Handelsblad, alle van 23 maart 1956. The New York Times 27 mei 1956. Haagsch Dagblad, Het Parool 23 maart 1956. Interview G.J. van Heuven Goedhart 15 mei 1956 New York, Archief Beeld en Geluid Hilversum, doc.nr. 3737. Brieven aan Hoge Commissariaat van Mexico (29 juli 1956), Bolivia (27 juni 1956), Costa Rica (4 juli 1956), Nicaragua (26 mei 1956), El Salvador (11 juni 1956), 16/1/13 gen Folio 524, Fonds 11, unhcr Archives. Memo Amerikaanse ambassade in Den Haag aan State Department 8 juni 1956, rg59, box 1274, National Archives Washington. Verslag hoorzitting 16, 18 en 22 mei 1956 van de ‘Subcommission to investigate the administration of the internal security act and other internal security laws’, p. 1269-1301, inclusief de correspondentie tussen James Eastland and Henry Chabot van 18 mei, 21 mei, 6 en 23 juni 1956. rg59 box 1274 National Archives Washington. The New York Times 20 mei en 24 juni 1956. Brief J. Epstein aan State Department 3 juli 1956, rg59, box 1274, National Archives Washington. Gerard Mulder en Paul Koedijk veronderstelden dat Van Heuven Goedhart zwaar was aangeslagen omdat de omstandigheden in 1956 door een veranderde Amerikaanse opstelling ‘dramatisch veranderden’. Dat blijkt niet uit de feiten: de Amerikanen handhaafden hun bijdragen aan het Noodfonds voor de vluchtelingenorganisatie en bovendien bleef de kritiek beperkt tot enkele oppositionele Amerikaanse senatoren. Zie: Léés die krant, p. 359. The New York Times 24 juni 1956. David C. Cassidy, J. Robert Oppenheimer and the American Century, pi Press, New York 2005, p. 310. Rede G.J. van Heuven Goedhart bij tienjarige herdenking bevrijding 5 mei 1955 Rhenen, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Correspondentie tussen Julius Epstein en het State Department 3 juli 1956 t/m 15 augustus 1956, rg59, box 1274, National Archives Washington. Brief Time Magazine aan G.J. van Heuven Goedhart 9 maart 1955, waarin melding werd gemaakt van de jaarlijkse oppositie tegen donaties aan organisaties zoals de unhcr, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Ook: The New York Times 20 maart 1956. The New York Times 8 juni 1956. J.L. Gaddis, p. 40. The New York Times 29 juni 1956. P.B. Heller, The United Nations under Dag Hammerskjöld 1953-1961, The Scarecrow Press, Inc., Lanham, Maryland, Londen 2001, p. 30. Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 27 maart 2009. E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. Brief P. van Duijn aan G.J. van Heuven Goedhart, ‘Internationaal Bureau voor Vluchtelingenhulp, Palais des Nations, Genève’, 30 augustus 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. Brief E.A. Franken aan G.J. van Heuven Goedhart, 14 juni 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart.

566

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 567

57 Speech made by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the meeting of Swiss Aid to Europe held in Bern, 19 February 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 58 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, to the High Commissioner’s Advisory Committee on Refugees, Third Session, 25 april 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html. 59 Brief jhr. mr. A.J.M. van Nispen tot Pannerden aan dr. E. van Raalte d.d. 27 augustus 1960, Archief Van Raalte, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21134, inventarisnr. 47. 60 Briefwisseling tussen burgemeester A.J. d’Ailly en G.J. van Heuven Goedhart d.d. 11 oktober en 3 november 1955, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 61 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart 15 februari 2007. 62 E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. 63 E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. 64 The Times 10 juli 1956, Correspondentie tussen unhcr en bbc3, 4 en 25 januari, 6 februari, 29 juni, 2 en 9 juli 1956, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 65 Interview B. La Lau-van Heuven Goedhart en K.S. van Heuven Goedhart 27 maart 2009. E-mail B. La Lau-van Heuven Goedhart 26 maart 2009. 66 Interview K.S. van Heuven Goedhart 27 maart 2009. 67 Interview K.S. van Heuven Goedhart en B. La Lau-van Heuven Goedhart 27 maart 2009. Refugees: A Problem of Our Time, p. 385. Het Vrije Volk 9 juli 1956. 68 Refugees: A Problem of Our Time, p. 385. 69 Het Parool 9-12 juli 1956. 70 Algemeen Handelsblad, Het Volk, de Volkskrant, De Waarheid, Haagse Courant, Nieuwe Rotterdamse Courant, The Times 9 en 10 juli 1956. vara-uitzending 11 juli 1956, Archief Beeld en Geluid, discotheek 3737. 71 Telegrammen Odd Nansen 10 juli, Eleanor Roosevelt 10 juli, koningin Juliana en prins Bernhard 9 juli, privéverzameling K.S. van Heuven Goedhart. 72 Refugees: A Problem of Our Time, p. 389, Refugee Problems and Their Solutions, p. 22. 73 Condoleanceregister 12 juli 1956, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 74 Net als in 1955 werden ook in 1956 twee Nansen-medailles uitgereikt: postuum één voor Van Heuven Goedhart en de andere voor de Amerikaanse mrs. Dorothy D. Houghton, medevoorzitter van National Citizens for Eisenhower, een vrijwilligersorganisatie voor vluchtelingen. Beslissing Nansen-comité 16 juli 1956, brief Odd Nansen 25 augustus 1956 aan Nansen-comité, brief E. van Heuven Goedhart-Hauan 19 oktober 1956. Nansen medal, 1/1/47 General, map 3, Fonds 11, unhcr Archives. 75 Telegrammen State Department 12, 13, 14 en 21 september 1956, rg59, box 1275, National Archives Washington. 76 Refugees: A Problem of Our Time, p. 389. 77 The unhcr and World Politics, p. 85. Refugees: A Problem of Our Time, p. 389. 78 The unhcr and World Politics, p. 52. Refugees: A Problem of Our Time, p. 105. 79 Statement by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the Meeting of the Third Committee of the United Nations General Assembly, 13 October 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html.

Epiloog. Zijn verzet 1 Het Smalle Parool, personeelsblad februari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 708. 2 Het Parool 5 oktober 1945. 3 Het Smalle Parool, personeelsblad februari 1951, iisg, Parool-archief, inventarisnr. 708.

567

Riemen_150x230 26-01-11 13:07 Pagina 568

4 Interview W. van Norden, 2 juni 2005. 5 Verslag jonkvrouw M.C. Baronesse van Hardenbroek van Ammerstol, Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, dl. 4c, p. 988. 6 Madelon de Keizer, ‘Frans Johannes Goedhart’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), p. 54. Léés die krant, p. 144 en 158. 7 Het Koninkrijk, dl. 9 ii Londen, p. 1491. A. Mellink, in: J. Giele, G. Harmsen, A. Mellink e.a. (red.), p. 259. 8 Drie liederen werden gebundeld en later (illegaal) uitgegeven: H.M. van Randwijk, Treedt aan. Strijdliederen uit het oorlogsjaar 1945: ‘Voorwaarts Vaderland!’; ‘Te Wapen!’; en ‘Lied voor den partisaan’. 9 Het Parool 5 mei 1946. 10 The unhcr and World Politics, p. 85. Refugees: A Problem of Our Time, p. 389. 11 Het Parool, Haagsch Dagblad, Nieuwe Rotterdamse Courant, Het Vrije Volk, Algemeen Handelsblad, alle van 23 maart 1956. The New York Times 27 mei 1956. 12 Brief G.J. van Heuven Goedhart aan dr. C.L. Patijn, d.d. 25 mei 1950, privéverzameling B. La Lau-van Heuven Goedhart. 13 Notulen ministerraad d.d. 15 mei 1950, Archief ministerraad, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.02.05.02, inventarisnr. 394. 14 Brief jhr. mr. A.J.M. van Nispen tot Pannerden aan dr. E. van Raalte d.d. 27 augustus 1960, Archief Van Raalte, Nationaal Archief, toegangsnr. 2.21134, inventarisnr. 47. 15 Speech made by Dr. Gerrit Jan van Heuven Goedhart, United Nations High Commissioner for Refugees, at the meeting of Swiss Aid to Europe held in Bern, 19 February 1953, www.unhcr.org/pages/49da0b4d6.html.

568