Natuurbedrijven: successen en knelpunten. Een korte verkenning met het oog op hun (potentiële) betekenis voor het Overijsselse natuurbeleid

 

      Natuurbedrijven:  successen  en  knelpunten    

 

Een  korte  verkenning  met  het  oog  op  hun  (potentiële)   betekenis  voor  het  Overijsselse  natuurbeleid                

           

 

 

 

 

 

 

          Natuurbedrijven:  successen  en  knelpunten      

Een  korte  verkenning  met  het  oog  op  hun  (potentiële)   betekenis  voor  het  Overijsselse  natuurbeleid                      

Paul  Terwan   José  van  Miltenburg    

       

      Utrecht,  juni  2014  

             

 

 

 

 

Inhoud       Samenvatting     1.     Inleiding     2.     Natuurbedrijven  in  soorten  en  maten   2.1     Diversiteit  in  natuurgerichte  bedrijven   2.2     Organisatiegraad   2.3     Economie  van  natuurbedrijven     3.       Schets  van  de  onderzochte  bedrijven   3.1     De  bedrijven  in  een  notendop   3.2     Organisatievormen   3.3     Kenmerken  van  de  twaalf  bedrijven     4.     Succesfactoren  en  knelpunten   4.1     Succesfactoren  van  natuurbedrijven   4.2     Knelpunten  voor  natuurbedrijven   4.3     Reflectie     5.     Betekenis  voor  provinciaal  beleid     Literatuur     Bijlage:  gehanteerd  analysekader      

 

1   3   3   5   5   7   7   9   11   17   17   20   24   25   27   29  

 

   

 

 

Samenvatting     Er  komen  steeds  meer  ‘natuurbedrijven’:  bedrijven  die  hun  bedrijfsvoering  vergaand  richten  op  het   beheer  van  natuur  en  landschap.  De  provincie  Overijssel  is  benieuwd  naar  de  actuele  en  potentiële   betekenis  van  deze  bedrijven  voor  de  provinciale  natuur-­‐  en  wateropgaven  in  het  kader  van  EHS  en   Natura  2000.  Daarom  is  een  korte  verkenning  uitgevoerd  naar  de  succesfactoren  en  knelpunten  van   natuurbedrijven.  Er  zijn  12  bedrijven  geselecteerd,  waarvan  8  in  Overijssel,  die  nader  zijn  bekeken.   Dat  gebeurde  op  basis  van  bestaande  documentatie,  waar  nodig  aangevuld  met  mondelinge   informatie  van  de  betrokken  bedrijven.     De  onderzochte  bedrijven  vormen  een  bont  geheel  waar  het  gaat  om  het  aandeel  natuurbeheer,  het   type  natuurbeheer,  de  pachtvorm  en  de  beoefende  neventakken.  Ze  hebben  echter  ook  veel   overeenkomsten:   • op  enkele  uitzonderingen  na  (bijv.  de  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven  op  het  landgoed  Twickel)  zijn   het  grote  tot  zeer  grote  bedrijven;   • het  zijn  vrijwel  alle  gespecialiseerde  veebedrijven  met  rundvee  of  schapen;   • het  zijn  alle  extensieve  en  voor  twee  derde  biologische  bedrijven  met  een  lage  veebezetting,  een   lage  aanvoer  van  nutriënten  en  een  hoog  waterpeil;     • ze  hebben  relatief  veel  pachtgrond,  deels  duurzaam,  deels  op  kortlopende  basis;   • ze  hebben  alle  een  breed  verdienmodel.  Naast  inkomen  uit  melk  en  vlees  zijn  er  vaak  extra   inkomsten  uit  recreatie,  zorg  of  een  baan  buitenshuis.  Twee  derde  van  de  bedrijven  hebben   rechtstreekse  inkomsten  uit  natuurbeheer  (beheervergoeding).  Daarnaast  genereert  het   natuurgerichte  karakter  op  een  deel  van  de  bedrijven  ook  een  plus  in  de  markt;   • in  het  verlengde  van  dit  alles:  het  zijn  vaak  bedrijven  met  gemotiveerde,  steeds  beter  in  het   natuurbeheer  geschoolde  (deels  gecertificeerde)  ondernemers  met  een  goed  doordacht   bedrijfsconcept.                 Veel  van  bovenstaande  gemene  delers  behoren  tegelijk  ook  tot  de  succesfactoren  van   natuurbedrijven.  Daarbij  komen  nog  de  groeiende  organisatiegraad  (via  Natuurboer  uit  de  Buurt   en/of  de  Beroepsvereniging  Natuurboeren)  gericht  op  professionalisering  en  gezamenlijke  afzet   tegen  een  aantrekkelijke  prijs.       Toch  lopen  natuurbedrijven  tegelijkertijd  tegen  belangrijke  knelpunten  op.  De  voornaamste,   voorzien  van  een  aanbeveling  om  ze  te  verminderen  of  op  te  heffen:   • de  inkomsten  uit  natuurbeheer  zijn  tot  dusverre  een  te  smalle  basis  voor  economische   duurzaamheid.  Daar  waar  de  bedrijven  beheervergoeding  ontvangen,  is  die  soms  (Boeren  voor   natuur)  alleen  een  compensatie  van  productieverlies  en  geen  extra  inkomen.  Soms  is  verlaagde   pacht  de  enige  vorm  van  beheervergoeding.  Deze  situatie  kan  verbeteren  door  alle   natuurbedrijven  een  afdoende  vergoeding  à  la  SNL  te  betalen;     • de  grondpositie  is  soms  wankel.  Een  deel  van  de  bedrijven  is  (naar  eigen  beoordeling)  te  klein,   een  deel  is  sterk  afhankelijk  van  kortlopende  pacht.  Erkende  natuurbedrijven  krijgen  nog  zelden   voorrang  bij  de  toelevering  van  natuurgrond,  zoals  dat  oorspronkelijk  was  beoogd.  Overheid  en   terreinbeheerders  kunnen  die  situatie  verbeteren;     • de  ruimtelijke  ordening  werkt  natuurbedrijven  soms  tegen:  grote  bedrijven  hebben  behoefte  aan   een  groot  erf  /  bouwblok,  neventakken  moeten  van  voldoende  omvang  zijn  willen  ze  renderen.   Provincie  en  gemeenten  kunnen  hierin  verandering  brengen.         Van  de  behaalde  resultaten  op  het  gebied  van  natuur  en  water  is  lastig  te  beoordelen  of  ze  tot  de   successen  of  knelpunten  behoren.  Juist  op  dit  cruciale  onderdeel  is  relatief  weinig  informatie  

 

voorhanden,  ook  omdat  een  deel  van  de  natuurbedrijven  relatief  nieuw  is.  De  Boeren  voor  Natuur-­‐ bedrijven  boeken  winst  in  termen  van  natuur  en  water,  maar  zijn  primair  gericht  op  gunstige   milieuvoorwaarden  voor  natuurwinst  en  werken  niet  conform  het  SNL-­‐model  van  beheertypen.   Daarmee  kunnen  ze  rondom  Natura  2000-­‐gebieden  een  waardevolle  bijdragen  aan  de  Natura  2000-­‐ opgaven  in  de  sfeer  van  vernatting  en  emissiereductie.  De  andere  bedrijven,  die  juist  vaak  in   natuurgebied  zijn  gelegen,  kunnen  we  op  dit  aspect  slechts  fragmentarisch  beoordelen.  Door  de   bank  genomen  lijkt  hun  bijdrage  positief.  Om  een  beter  beeld  te  krijgen  van  de  natuurontwikkeling   moet  nog  wat  geduld  worden  geoefend.  Wel  lijken  de  doelen  en  monitoring  hier  en  daar  nog  te   kunnen  worden  aangescherpt.            

 

Natuurbedrijven  kunnen  een  belangrijke  rol  spelen  in  of  rondom  natuurgebieden.  Overheid  en  terreinbeheerders   kunnen  nog  veel  doen  om  hun  duurzaamheid  te  vergroten.  

     

 

1.  Inleiding     Achtergrond   De  provincie  Overijssel  heeft  de  afgelopen  tijd  zijn  beleid  voor  natuur  en  landschap  geherformuleerd.   In  het  akkoord  Samen  werkt  beter  (2013)  is  afgesproken  dat  er  wordt  gestreefd  naar  een  nieuwe   balans  tussen  ecologie  en  economie  en  dat  de  natuuropgave  sterker  in  samenspraak  en  met  inzet   van  bewoners  en  gebruikers  zal  worden  gerealiseerd.  Met  het  Uitvoeringsprogramma  Agro&Food   Overijssel  2013-­‐2015  stimuleert  de  provincie  bovendien  innovatieve  economische  koppelingen   tussen  de  landbouw(keten)  en  andere  sectoren  zoals  natuur  en  landschap.  Met  dit  beleid  komt  er   meer  ruimte  voor  bijvoorbeeld  de  landbouw,  maar  wordt  ook  naar  de  landbouw  gekeken  als  het  gaat   om  het  realiseren  van  natuur-­‐  en  waterdoelen.  Er  zijn  steeds  meer  bedrijven  die  natuurbeheer  er   niet  ‘bij  doen’,  maar  die  hun  bedrijfsvoering  substantieel  ook  op  natuur  en  landschap  richten.  Ook  in   Overijssel  zijn  nogal  wat  van  deze  bedrijven  actief.     Verschillende  partijen  vinden  dat  zulke  bedrijven  een  goede  rol  kunnen  spelen  in  het  realiseren  van   de  provinciale  natuuropgave,  omdat  zij  bij  uitstek  de  combinatie  van  ecologie  en  economie   belichamen  die  het  akkoord  uit  2013  beoogt.  Cruciaal  is  dan  wel  dat  zulke  bedrijven  inderdaad  een   effectief  natuurbeheer  combineren  met  een  economisch  duurzame  bedrijfsvoering.  De  provincie   heeft  Paul  Terwan  onderzoek  &  advies  opdracht  gegeven  om  daarop  door  een  korte  verkenning   meer  zicht  te  krijgen.                                 Vraagstelling   De  verkenning  moet  antwoord  geven  op  de  volgende  vragen:   1. Welke  interessante,  goed  analyseerbare  voorbeelden  van  natuurbedrijven  zijn  er  in  Overijssel?   Welke  voorbeelden  uit  andere  delen  van  het  land  kunnen  daarnaast  bruikbare  informatie   opleveren?  Het  gaat  daarbij  om  bedrijven  die  een  rol  vervullen  bij  het  realiseren  van  doelen  in   het  kader  van  EHS  (bijvoorbeeld  in  de  vorm  van  gebruik  van  natuurgebied)  en  Natura  2000/PAS   (bijv.  wateropgaven  en  beperking  van  de  bemesting).         2. Als  we  de  bedrijven  doorlichten,  wat  blijken  dan  de  succesfactoren  en  waar  liggen  knelpunten?   Meer  specifiek:   - leveren  de  bedrijven  inderdaad  een  bijdrage  aan  de  doelen  van  het  natuurbeleid?  Zo  ja,  op   welke  onderdelen?  Zo  nee,  wat  is  daarvan  de  reden?   - zijn  de  bedrijven  in  economische  zin  duurzaam,  of  althans  economisch  gelijkwaardig  aan   ‘reguliere’  bedrijven?  Levert  het  natuurbeheer  (voldoende)  verdiencapaciteit  op?   3. Wat  betekenen  de  succesfactoren  en  knelpunten  voor  de  inzet  van  natuurbedrijven  bij  de   Overijsselse  natuuropgave?       Aanpak   Bij  de  verkenning  is  als  volgt  te  werk  gegaan:   a. Allereerst  is  een  inventarisatie  en  selectie  gemaakt  van  bedrijven  die  zich  lenen  voor  analyse.  De   provincie  heeft  een  lijstje  Overijsselse  bedrijven  ingebracht  die  zij  in  ieder  geval  zou  willen   opnemen  (zie  ook  §  3.1)  en  heeft  daarvan  de  beschikbare  documentatie  beschikbaar  gesteld.   Daarnaast  zijn  enkele  bedrijven  van  buiten  Overijssel  geselecteerd  die  kunnen  bijdragen  aan  het   (vollediger)  in  beeld  brengen  van  succesfactoren  en  knelpunten.  Die  bedrijven  zijn  geselecteerd   op  basis  van  eigen  kennis  en  door  contacten  met  de  Beroepsvereniging  Natuurboeren  en  de   Stichting  Natuurboer  uit  de  Buurt.     b. Analyse  van  de  bedrijven  aan  de  hand  van  een  daartoe  opgesteld  analysekader,  gebaseerd  op  de   twee  hoofdpunten  uit  bovengenoemde  vraag  2.  Hierbij  is  als  volgt  te  werk  gegaan:   • primair  is  schriftelijke  en  Internetdocumentatie  verzameld  over  de  geselecteerde  bedrijven;    

1  

 

daar  waar  deze  ontoereikend  was  voor  een  goed  oordeel,  is  contact  gezocht  met  het  bedrijf   voor  het  verkrijgen  van  aanvullende  informatie;   • de  gebruikte  bedrijfsgegeven  en  de  analyseresultaten  zijn  vervolgens  aan  de  bedrijven   voorgelegd  voor  een  beoordeling  op  juistheid.   c. Vervolgens  zijn  de  succesfactoren  en  de  knelpunten  gebundeld  en  gerubriceerd,  en  afgezet   tegen  de  resultaten  van  ons  bekende  literatuur.  Daarna  zijn  wegen  verkend  om  de  knelpunten   te  verkleinen  of  op  te  heffen.   d. Tot  slot  is  gekeken  naar  de  betekenis  van  de  analyseresultaten  voor  de  Overijsselse   natuuropgave,  naar  de  rol  die  ‘natuurbedrijven’  hierin  kunnen  spelen  en  naar  manieren  waarop   de  provincie  (of  andere  partijen)  deze  rol  kunnen  vergroten  en/of  vergemakkelijken.     We  benadrukken  dat  het  gaat  om  een  korte  indicatieve  verkenning,  niet  om  een  diepgaande  analyse.     De  geselecteerde  bedrijven  zijn  alleen  op  hoofdlijnen  doorgelicht  op  bedrijfseconomie  en   natuurresultaten.         Leeswijzer   In  het  volgende  hoofdstuk  geven  we  een  korte  schets  van  de  verschillende  typen  natuurbedrijven  en   van  de  typen  bedrijven  die  we  in  de  verkenning  hebben  meegenomen.  In  hoofdstuk  3  kenschetsen   we  de  onderzochte  bedrijven,  zowel  aan  de  hand  van  korte  teksten  als  van  een  overzichtstabel  met   bedrijfskenmerken.  Daarna,  in  hoofdstuk  4,  beschrijven  we  de  succesfactoren  en  de  knelpunten  en   zetten  we  deze  af  tegen  de  bestaande  kennis  over  natuurbedrijven.  In  het  laatste  hoofdstuk   formuleren  we  conclusies  ten  aanzien  van  de  betekenis  van  deze  bedrijven  voor  het  natuurbeheer  en   de  mogelijkheden  om  de  knelpunten  te  verkleinen.         Dankwoord   We  zijn  veel  dank  verschuldigd  aan  de  bedrijfshoofden  die  aan  de  verkenning  meewerkten,  te  weten:   Jan  Duijndam,  Willem  van  der  Linden,  Johan  Martens,  Berrie  Klein  Swormink,  Han  Busger  op   Vollenbroek,  Annette  Harberink,  Henk  de  Lange,  Simone  Jansen,  André  Luttikhedde,  Corney   Niemeijer,  Marwin  Hofstede  en  Dick  Hos.    Daarnaast  is  informatie  over  Boeren  voor  Natuur   verkregen  van  Judith  Westerink  (Alterra).   Jacco  van  der  Linden  van  de  provincie  Overijssel  verstrekte  documentatie  over  de  Overijsselse   bedrijven  en  benaderde  een  deel  van  de  bedrijfshoofden  voor  medewerking  aan  het  onderzoek.               •

 

 

2  

 

2.  Natuurbedrijven  in  soorten  en  maten    

2.1  Diversiteit  in  natuurgerichte  bedrijven     Natuurbedrijven  of  natuurgerichte  bedrijven  zijn  er  in  allerlei  smaken:  van  ‘lichtgroen’  tot   ‘donkergroen’  (afhankelijk  van  de  oppervlakte  en  zwaarte  van  de  natuurmaatregelen),  van  klein  tot   groot,  biologisch  en  niet-­‐biologisch.  Vele  duizenden  bedrijven  hebben  een  overeenkomst  voor   agrarisch  natuurbeheer,  zo’n  150.000  ha  EHS  wordt  door  boeren  beheerd  (Melman  e.a.  2013).   Daarnaast  zijn  er  bedrijven  die  –  bijvoorbeeld  in  Overijssel  –  een  overeenkomst  hebben  voor   landschapsbeheer  in  het  kader  van  een  provinciale  regeling  voor  groenblauwe  diensten.  En  er  zijn   bedrijven  die  een  overeenkomst  hebben  voor  particulier  natuurbeheer.       Er  zijn  veel  bedrijven  die  op  een  beperkt  deel  van  hun  bedrijf  aan  (agrarisch)  natuurbeheer  doen.  Dat   zijn  niet  de  bedrijven  waarop  de  verkenning  zich  richt.  Wij  hebben  bedrijven  gezocht  die:   • hun  bedrijfsvoering/bedrijfssysteem  vergaand  hebben  afgestemd  op  natuurbeheer  (incl.   waterbeheer).  Dat  kunnen  bedrijven  zijn  die  een  specifiek  bedrijfssysteem  of  -­‐concept  hebben,  of   bedrijven  die  op  een  substantiële  bedrijfsoppervlakte  aan  natuurbeheer  doen.  Uit  onderzoek   blijkt  dat  de  grens  bij  benadering  ligt  bij  ‘zwaardere’  vormen  van  natuurbeheer  op  meer  dan  30%   van  de  bedrijfsoppervlakte.  Onder  die  grens  is  natuurbeheer  (c.q.  ‘natuurgras’)  inpasbaar  in  de   bedrijfsvoering  zonder  het  bedrijfssysteem  substantieel  aan  te  passen;   • een  bijdrage  kunnen  leveren  aan  de  provinciale  opgaven  in  het  kader  van  de  EHS  (c.q.  het   Nationaal  Natuurnetwerk)  en/of  Natura  2000.  Dat  laatste  kan  bijvoorbeeld  ook  door  op  het   gebied  van  milieu  (bijv.  lage  ammoniakemissie)  en  water  (bijv.  hoog  peil)  gunstige   randvoorwaarden  te  scheppen  voor  aanpalende  natuurgebieden.   Met  het  vergaand  afstemmen  van  de  bedrijfsvoering  op  natuurbeheer  zitten  we  doorgaans  qua   beleidsinstrumentarium  doorgaans  sterker  in  de  sfeer  van  het  natuurbeheer  dan  van  het  agrarisch   natuurbeheer.  Maar  dat  wil  niet  zeggen  dat  de  betrokken  bedrijven  niet  (ook)  aan  agrarisch   natuurbeheer  kunnen  doen  –  we  komen  verschillende  combinaties  tegen.  Ook  zijn  er  steeds  meer   voorbeelden  van  agrarische  natuurverenigingen  die  een  overeenkomst  hebben  met  een   terreinbeheerder  voor  het  beheer  van  een  natuurgebied.  De  scheidslijn  tussen  natuurbeheer  en   agrarisch  natuurbeheer  is  dus  in  de  praktijk  steeds  minder  scherp.             In  deze  verkenning  hebben  we  ons  gericht  op  een  selectie  van  voorbeelden  die  zijn  gebaseerd  op  een   bedrijfsvoering  met  rundvee  en/of  schapen.  Er  is  ook  een  voorbeeld  van  varkenshouderij  ten  dienste   van  natuur:  het  project  Buitengewone  varkens.  Opmerkelijk  hierbij  is  dat  het  wordt  gefinancierd  via   crowdfunding,  met  name  door  consumenten  die  rechtstreeks  vlees  afnemen.  We  hebben  het  project   hier  buiten  beschouwing  gelaten,  omdat  het  formeel  niet  gaat  om  natuurbederijven.  De  varkens   lopen  weliswaar  in  bossen  of  op  natuurakkers,  maar  het  project  wil  vooral  een  alternatief  bieden   voor  de  intensieve  veehouderij  en  heeft  geen  expliciete  natuurdoelstelling.         Hierna  bespreken  we  kort  de  verschillende  typen  bedrijven  die  we  als  natuurbedrijf  kunnen   tegenkomen.     Low-­‐input  bedrijfssystemen   Er  is  een  aantal  bedrijfssystemen  dat  zich  richt  op  lage  inputs  en/of  beter  gesloten  kringlopen,  en   daarmee  op  het  creëren  van  meer  natuurlijke  omstandigheden.  Bekende  voorbeelden  daarvan  zijn:     • biologische  landbouw  (EKO  of  BD),  in  een  notendop:  landbouw  zonder  kunstmest  en   bestrijdingsmiddelen  en  met  extra  voorwaarden  op  het  gebied  van  dierenwelzijn  en  veevoeding.   Hoewel  uit  onderzoek  blijkt  dat  biologische  bedrijven  gemiddeld  genomen  rijker  zijn  aan  natuur   (maar  niet  altijd),  kent  het  productieprotocol  geen  expliciete  natuurdoelen  of  -­‐voorschriften.  Een   3  

 

natuurnorm  voor  biologische  bedrijven  is  lang  in  discussie  geweest,  maar  is  er  nooit  gekomen.  De   inkomsten  uit  dit  bedrijfsconcept  komen  uit  de  markt  (hogere  prijs).  In  2013  waren  er  in   Nederland  1.440  biologische  bedrijven,  waarvan  2/3  grondgebonden  is.  Het  biologisch  areaal   neemt  de  laatste  vijf  jaar  niet  of  nauwelijks  meer  toe;     • Boeren  voor  Natuur.  Dit  bedrijfsconcept  gaat  eveneens  uit  van  het  afzien  van  kunstmest  en   bestrijdingsmiddelen,  maar  daarnaast  ook  van  het  sluiten  van  kringlopen  op  bedrijfsniveau  en  van   een  meer  natuurlijk  watersysteem.  Dit  concept  richt  zich  op  het  creëren  van  gunstige   randvoorwaarden  voor  natuur  en  water,  onder  meer  door  de  inrichting  van  het  bedrijf.  Streven  is   dat  minimaal  10%  van  de  bedrijfsoppervlakte  is  ingeruimd  voor  natuur-­‐  en  landschapselementen,   maar  bij  gebrek  aan  vergoeding  voor  dit  onderdeel  is  het  geen  verplichting.  Het  concept  gaat  uit   van  lange-­‐termijnwinst:  er  worden  afspraken  (kwalitatieve  erfdienstbaarheid)  gemaakt  voor  in   beginsel  30  jaar.  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven  kunnen  ook  biologisch  zijn.  Hoewel  er  nog  wat   meer  bedrijven  zijn  die  het  concept  volgen,  zijn  er  vier  bedrijven  (drie  in  Overijssel  en  één  in  Zuid-­‐ Holland)  die  sinds  2008  meedoen  aan  een  officieel  proefproject  waarbij  zij  een  vergoeding   ontvangen  voor  het  lagere  rendement  van  het  bedrijfssysteem  (Westerink  e.a.  2013b).  We  komen   ze  verderop  in  deze  notitie  alle  vier  tegen.       • Meer  recent  zijn  er  twee  ‘bedrijfsconcepten’  die  aan  bekendheid  en  populariteit  winnen:   Kringlooplandbouw  (met  name  gericht  op  de  rundveehouderij)  en  Stichting  Veldleeuwerik  (met   name  gericht  op  de  akkerbouw).  Beide  concepten  zijn  gericht  op  het  verlagen  van  inputs  (c.q.  het   verhogen  van  de  efficiëntie  van  inputs)  en  het  beter  sluiten  van  kringlopen,  c.q.  het  verlagen  van   verliezen  naar  het  milieu.  Beide  concepten  zijn  op  weg  om  te  worden  gecertificeerd.   Natuurbeheer  is  in  geen  van  beide  concepten  een  verplicht  onderdeel;  wel  worden  ook  hier   betere  randvoorwaarden  gecreëerd  voor  biodiversiteit.     Natuurgerichte  bedrijfsvoering   Daarnaast  zijn  er  bedrijven  die  een  substantieel  deel  van  hun  oppervlakte  hebben  bestemd  voor   natuurbeheer.  Dat  kan  op  verschillende  manieren:   • ze  hebben  een  grote  oppervlakte  ‘zwaar’  agrarisch  natuurbeheer  (bijv.  uitgesteld  maaien  ten   behoeve  van  weidevogels).  In  sommige  provincies  kan  dit  ook  onderdeel  uitmaken  van  de   Ecologische  Hoofdstructuur  (EHS),  maar  in  Overijssel  is  alle  agrarisch  natuurbeheer  inmiddels   (door  herbegrenzing)  buiten  de  EHS  gesitueerd.  De  grondgebruiker  kan  zelf  subsidie  voor   agrarisch  natuurbeheer  (SNL-­‐A)  aanvragen  en  ontvangen.  De  beheerpakketten  bevatten   doorgaans  zeer  gedetailleerde  voorschriften;   • ze  hebben  een  grote  oppervlakte  particulier  natuurbeheer  (regeling  functiewijziging),  waarbij  de   grond  officieel  de  functie  natuur  krijgt  en  de  waardedaling  wordt  vergoed.  Dit  kan  alleen  binnen   de  EHS.  De  grondgebruiker  kan  zelf  subsidie  voor  natuurbeheer  (SNL-­‐N)  aanvragen  en  ontvangen.   De  beheerpakketten  bevatten  doorgaans  slechts  globale  voorschriften;  er  wordt  veel  overgelaten   aan  het  vakmanschap  van  de  beheerder;     • ze  pachten  een  grote  oppervlakte  natuurgebied  in  eigendom  bij  een  terreinbeherende   organisatie,  een  landgoed  etc.  Ook  die  bevindt  zich  doorgaans  binnen  de  EHS.  De  grondgebruiker   kan  zelf  geen  beheersubsidie  (SNL-­‐N)  aanvragen  en  ontvangen,  behalve  in  geval  van  erfpacht.   Daarnaast  bestaat  de  ‘beheervergoeding’  uit  een  verlaagde  pacht.  De  beheervoorschriften  zijn   vastgelegd  in  zowel  het  beheerpakket  (globaal)  als  in  het  pachtcontract  (doorgaans  gedetailleerd);   • ze  verrichten  ‘groen  loonwerk’  in  natuurgebied  zonder  dat  er  sprake  is  van  een  pachtrelatie.  Het   werk  kan  bestaan  uit  maaien  en/of  beweiden,  maar  ook  uit  het  onderhoud  van  recreatieve   voorzieningen.  Soms  is  dit  loonwerk  betaald,  soms  niet  –  in  dat  geval  levert  het  de  veehouder   kennelijk  voldoende  voordelen  op  (gebruik  hooi,  extra  beweidingsruimte).      

4  

 

Het  beheren  van  gronden  voor  terreinbeheerders  gebeurt  soms  collectief,  via  een  agrarische   natuurvereniging  die  het  beheer  contracteert  en  uitzet  bij  zijn  leden.  Zo  beheert  de  Noord-­‐Hollandse   ANV  Water,  Land  &  Dijken  een  natuurgebied  van  Staatsbosbeheer  en  is  in  het  Groningse  Zuidelijk   Westerkwartier  recent  een  Natuurcoöperatie  opgericht  waarin  de  ANV  en  SBB  samenwerken,  onder   meer  aan  het  beheer  van  SBB-­‐terreinen.  En  in  hoofdstuk  3  komen  we  een  Overijssels  voorbeeld   tegen  (ANV  Olde  Maten).             2.2  Organisatiegraad     Omdat  de  natuurbedrijven  in  een  ander  schuitje  zitten  dan  de  bedrijven  die  op  een  klein  deel  van   hun  bedrijf  aan  natuurbeheer  doen,  zijn  ze  zich  ook  apart  gaan  organiseren.  Deels  komt  dit  voort  uit   onvrede  met  hun  positie  in  de  bestaande  belangenbehartiging,  deels  ook  uit  de  overtuiging  dat  hun   aparte  positie  beter  door  gespecialiseerde  organisaties  kan  worden  vertegenwoordigd.  Sinds  2012   bestaat  de  landelijke  Beroepsvereniging  Natuurboeren,  waarbij  al  een  flink  aantal  bedrijven  is   aangesloten.  De  vereniging  wil  de  bekendheid  en  de  positie  van  natuurbedrijven  verbeteren  en  werkt   tegelijk  aan  de  professionalisering  van  de  vakkennis  van  de  bedrijven  (o.a.  door  een  cursus-­‐met-­‐ certificaat  aan  de  CAH  Dronten).  De  Beroepsvereniging  werkt  samen  met  overheid  en   terreinbeheerders  aan  een  erkend  bedrijfskeurmerk  (incl.  audits).     In  Overijssel  bestaat  de  Stichting  Natuurboer  uit  de  Buurt,  een  samenwerkingsverband  van  inmiddels   25  natuurgerichte  bedrijven,  waarvan  12  in  Overijssel  (zie  ook  hoofdstuk  3).  De  stichting  werkt  aan   de  promotie  van  natuurbedrijven  en  aan  verbetering  van  de  afzet.  Ook  is  zij  een  samenwerking   aangegaan  met  de  terreinbeherende  organisaties  voor  het  beheer  van  natuurterreinen.       Ook  de  deelnemers  aan  Boeren  voor  Natuur  hebben  hun  eigen  organisaties:  Hoeve  Biesland  heeft   een  Vriendenstichting,  voor  de  uitvoering  van  de  pilot  op  het  landgoed  Twickel  is  de  Stichting  Boeren   voor  Natuur  Twente  opgericht,  die  namens  de  provincie  contracteert  en  controleert.  De  laatste  is   echter  een  uitvoeringsorganisatie  en  geen  belangenorganisatie  van  de  deelnemers.     Zoals  gezegd  zijn  er  ook  steeds  meer  agrarische  natuurverenigingen  (ANV’s)  die  zich  ook  met   particulier  natuurbeheer  en/of  beheer  van  natuurterreinen  bezighouden.  Bovendien  treedt  in  2016   een  nieuwe  stelsel  voor  agrarisch  natuurbeheer  in  werking,  waarbij  ‘gebiedscollectieven’  het  beheer   uitstippelen  en  daarvoor  offerte  uitbrengen.  Daarbij  zal  sterker  dan  voorheen  worden  samengewerkt   met  terreinbeheerders.  Ook  hier  vervagen  de  scheidslijnen  dus  steeds  meer.           In  §  3.1  bespreken  we  enkele  van  de  organisaties  en  organisatievormen  in  meer  detail.         2.3  Economie  van  natuurbedrijven     Sinds  eind  jaren  ’80  is  er  veel  gerekend  aan  de  kosten  en  exploitatiesaldi  van  bedrijven  met  een   hoofdfunctie  natuur,  hetzij  door  de  pacht  van  een  flinke  oppervlakte  reservaatgrond,  hetzij  door  het   gehele  bedrijf  in  te  richten  en  te  beheren  als  natuurbedrijf.     Het  toevoegen  van  natuurgrond  (eigenlijk  altijd  natuurgrasland)  aan  een  rundveebedrijf  is  vooral   gunstig  in  de  situatie  waarin  het  bedrijf  relatief  intensief  is  en  het  natuurgrasland  ertoe  bijdraagt  dat   de  zelfvoorzieningsgraad  voor  ruwvoer  toeneemt  en/of  de  afzetmogelijkheden  voor  mest  toenemen.   Dat  laatste  is  steeds  een  belangrijk  motief  geweest  voor  de  animo  voor  natuurgrond;  er  kan  tot  aan   de  wettelijke  norm  (zij  het  zonder  derogatie)  mest  worden  uitgereden.  De  voordelen  nemen  snel  af   naarmate  het  bedrijf  meer  zelfvoorzienend  wordt,  tenzij  er  voor  de  natuurgrond  een  

5  

 

beheervergoeding  kan  worden  ontvangen.  Er  zijn  veel  studies  verricht  naar  de  beheerkosten  van   bedrijven  die  een  flinke  oppervlakte  natuurgebied  gebruiken.  Deze  wijzen  alle  uit  dat  het  beheer  –   ondanks  de  opbrengsten  –  geld  kost  (zie  bijvoorbeeld  Corporaal  &  Van  Os  2002;  Buijs  2002;  Terwan   e.a.  2002).  De  kosten  variëren  van  enkele  honderden  tot  meer  dan  €  1.000,-­‐  per  ha.  Dit  is  sterk   afhankelijk  van  de  grondsoort,  het  type  bedrijf  (melkveehouderij  is  aanmerkelijk  rendabeler  dan   vleesveehouderij)  en  de  melk-­‐  en  vleesprijzen.     Volledig  natuurgerichte  bedrijven  (dat  kunnen  ook  bedrijven  zijn  die  grotendeels  en  soms  al  decennia   lang  op  natuurgrond  boeren)  zijn  ook  veelvuldig  onderzocht.  Vaak  gebeurde  dat  modelmatig,  al  was   dat  regelmatig  ook  voor  concrete  bedrijven  waarvan  de  toekomstplannen  als  natuurbedrijf   economisch  zijn  doorgerekend  (Van  Eck  &  Prins  1990;  Van  Wingerden  1992;  Terwan  2001;  Corporaal   &  Van  Os  2002;  De  Jong  2008a  en  2008b;  Buijs  2008).  Ook  hier  blijkt  –  kort  samengevat  –  dat   natuurbedrijven  economisch  alleen  maar  uitkunnen  als  er  voldoende  beheervergoeding  beschikbaar   is  om  de  extra  arbeid  en/of  de  lagere  productie  te  compenseren  of  als  die  vergoeding  uit  de  markt   komt  (zoals  op  biologische  bedrijven).  En  ook  hier  blijkt  melkvee  sneller  rendabel  dan  vleesvee-­‐  of   schapenhouderij.  Ook  de  schaal  van  het  bedrijf  speelt  een  rol.  Bij  het  concept  Boeren  voor  Natuur   worden  vergoedingen  betaald  tussen  pakweg  €  1.050,-­‐  en  €  1.200,-­‐  per  ha,  afhankelijk  van  gebied  en   bedrijfstype.  Bij  herberekening  in  2013  bleken  de  werkelijke  kosten  inmiddels  enkele  honderden   euro’s  per  ha  hoger  te  liggen  (Westerink  e.a.  2013b).  Ook  hebben  CLM  en  LEI  in  opdracht  van  de   provincies  Overijssel  en  Gelderland  gerekend  aan  de  kosten  van  extensivering  (verlaging  van  de   veebezetting)  ten  behoeve  van  Natura  2000.  De  gemiddelde  kosten  daarvan  komen  op  €  450,-­‐  per  ha   extensivering  (Rougoor  e.a.  2010).     Voor  het  verkrijgen  van  een  beheervergoeding  is  de  ligging  in  de  EHS,  c.q.  de  begrenzing  als   natuurgebied  een  eerste  vereiste.  Bij  particulier  natuurbeheer  kan  de  eigenaar/gebruiker  zelf  SNL-­‐ subsidie  aanvragen,  bij  pacht  van  een  terreinbeheerder  ligt  dat  doorgaans  anders  en  bestaat  de   vergoeding  vaak  louter  uit  verlaagde  pacht.  Er  is  een  langzaam  groeiend  aantal  voorbeelden  waar  de   terreinbeheerder  (een  deel  van)  de  vergoeding  doorbetaalt  aan  de  gebruiker,  of  waar  een   erfpachtcontract  wordt  gesloten  waarmee  het  voor  de  gebruiker  mogelijk  wordt  om  zelfstandig  SNL-­‐ subsidie  aan  te  vragen.  Dat  laatste  is  bijvoorbeeld  de  inzet  van  een  overeenkomst  tussen   Staatsbosbeheer  en  de  Beroepsvereniging  Natuurboeren.     Natuurbedrijven  verkeren  ook  op  andere  fronten  soms  in  een  financieel  ongunstiger  positie  dan   reguliere  bedrijven.  Bijvoorbeeld  op  de  volgende  punten:   • de  toeslagrechten  (directe  betalingen,  eerste  pijler  GLB)  zijn  op  natuurgrond  vaak  relatief  laag  of   ontbreken  geheel.  Dit  komt  door  de  koppeling  (tot  en  met  2014)  aan  de  historische  productie,  c.q.   de  in  het  verleden  ontvangen  betalingen.  In  2015  komt  hierin  verandering  en  komt  op  alle   natuurgraslanden  die  agrarisch  worden  gebruikt  (c.q.  die  door  een  ondernemer  bij  de  GDI  worden   opgegeven)  een  hectarepremie  te  liggen  die  stapsgewijs  toegroeit  naar  een  bedrag  van  ongeveer   €  400,-­‐  in  2019.  Voor  zeer  extensieve  begrazing  (van  heideterreinen  etc.)  komt  een  aparte   regeling:  een  graaspremie  per  dier;     • bedrijven  in  natuurgebied  kunnen  geen  faunaschadevergoeding  aanvragen,  terwijl  een  aantal  te   maken  heeft  met  forse  schadebedragen  (met  name  door  ganzenbegrazing).   Daar  staat  tegenover  dat  –  daar  waar  de  grondgebruiker  zelf  SNL-­‐subsidie  aanvraagt  –  de  inkomsten   uit  natuurbeheer  zijn  vrijgesteld  van  inkomstenbelasting.  Dat  is  voor  inkomsten  uit  agrarisch   natuurbeheer  niet  het  geval.       Ondanks  dit  alles  is  er  een  toenemende  interesse  om  ‘natuurboer’  te  worden.  Een  groeiend  aantal   ondernemers  ziet  brood  in  de  omschakeling  of  start  zelfs  een  nieuw  bedrijf.  Een  aantal  daarvan   komen  we  tegen  in  de  volgende  hoofdstukken.             6  

 

3.  Schets  van  de  onderzochte  bedrijven     In  dit  hoofdstuk  beschrijven  we  in  kort  bestek  welke  bedrijven  en  bedrijfsconcepten  of   organisatievormen  we  hebben  meegenomen  in  de  verkenning.  Dat  doen  we  eerst  (§  3.1  en  3.2)  in   korte  beschrijvende  stukjes,  waarna  we  (in  §  3.3)  van  de  bedrijven  de  belangrijkste  kenmerken  in   tabelvorm  weergeven.  In  totaal  zijn  12  bedrijven  meegenomen  in  de  verkenning,  waarvan  8  in   Overijssel.        

3.1  De  bedrijven  in  een  notendop     Deelnemers  Boeren  voor  Natuur:  vier  bedrijven,  waarvan  drie  in  Overijssel   Het  concept  Boeren  voor  Natuur  is  in  opdracht  van  het  toenmalige  ministerie  van  LNV  ontwikkeld   door  Alterra  (Stortelder  e.a.  2001).  Boeren  voor  Natuur  was  een  vorm  van  kritiek  op  het  werken  met   natuurdoeltypen  en  doelsoorten.  Uitgangspunt  is  dat  het  beheer  van  natuur  en  landschap  bij  uitstek   kan  worden  uitgevoerd  door  reeds  gevestigde  agrariërs,  die  daarvoor  omschakelen  naar  een   extensievere  bedrijfsopzet.     Boeren  voor  Natuur  heeft  als  kenmerk  een  integrale  aanpak  op  bedrijfsniveau  van   landbouwproductie,  natuur-­‐  en  landschapsbeheer  en  waterbeheer.  Er  nemen  vier  bedrijven  deel  aan   een  pilot  die  in  2008  startte:  in  Overijssel  Erve  Bokdam,  Landerije  de  Bunte  en  Erve  Loninkwoner  op   het  landgoed  Twickel,  in  Zuid-­‐Holland  Hoeve  Biesland  in  de  polder  van  Biesland.  Het  concept  is   echter  ook  voor  andere  bedrijven  uitgewerkt,  bijvoorbeeld  voor  Keizersrande  en  het  bedrijf  in  de   Bethunepolder  die  we  beide  verderop  tegenkomen.     De  bedrijven  werken  met  een  gesloten  mineralenkringloop  (no-­‐input),  hogere  waterstanden  en   aanleg  van  landschapselementen  conform  een  overeengekomen  streefbeeld.  Er  is  op  de  bedrijven   dus  geen  aanvoer  van  mineralen  in  de  vorm  van  extra  meststoffen  en  geen  aanvoer  van  krachtvoer   of  ruwvoer.  Ook  worden  er  geen  gewasbeschermingsmiddelen  gebruikt.     Erve  Bokdam  wordt  geleid  door  André  en  Karin  Luttikhedde.  Het  bedrijf  omvat  36  ha  grasland  en  6   ha  akkerland.  Het  bedrijf  richt  zich  hoofdzakelijk  op  het  houden  van  zoogkoeien  en  genereert   inkomsten  uit  de  geboren  en  gemeste  kalveren.  Op  het  bedrijf  lopen  ook  ca.  20  fokschapen  rond.  Op   het  akkerland  wordt  graan  voor  veevoer  geteeld.  Extra  inkomsten  genereert  het  gezin  door  koffie,   thee  en  zelfgemaakte  producten  te  verkopen  aan  passerende  wandelaars.     Op  Landerije  de  Bunte  runt  Corney  Niemeijer  een  schapenhouderij.  Het  bedrijf  meet  28  ha,  waarvan   24  ha  gras  en  4  ha  graan.  De  Bunte  heeft  180  ooien  en  4  paarden;  er  moet  nog  een  kleine  tak   zoogkoeien  bijkomen.  Het  inkomen  bestaat  uit  de  verkoop  van  ramlammeren  voor  de  weiderij  en   Noord-­‐Hollander  ooilammeren  voor  de  fokkerij.  Daarnaast  doet  Niemeijer  advieswerk  en  ontvangt   hij  groepen  voor  voorlichting  en  training.     Marwin  Hofstede  is  de  boer  op  Erve  Loninkwoner  langs  de  Hagmolenbeek.  Het  bedrijf  omvat  circa  40   ha,  waarvan  een  deel  (ruim  2  ha)  is  ingericht  als  landschapselement.  Het  bedrijf  omvat  zo’n  33  ha   grasland;  de  rest  is  bouwland.  Hofstede  heeft  230  ooien  waarvan  hij  de  afgemeste  lammeren  afzet   als  biologische  vlees.     Hoeve  Biesland  behoort  aan  Jan  en  Mieke  Duijndam.  Zij  beschikken  over  170  ha  land,  waarvan   ongeveer  15  ha  bouwland  (graan  en  luzerne)  als  krachtvoervervanging.  Het  bedrijf  is  sinds  1997   biologisch-­‐dynamisch  en  heeft  circa  125  melkkoeien,  145  stuks  jongvee,  15  vleeskoeien  en  30  à  35   schapen.  Het  bedrijf  omvat  naast  de  veehouderij  een  vleesverwerkerij  en  een  composteringstak,   biedt  educatie  en  zorg  en  heeft  een  boerderijwinkel.       Boer  Berrie,  Lettele     Berrie  Klein  Swormink  heeft  een  biologisch  vleesveebedrijf  met  36  ha  cultuurgrond.  In  2014  heeft  hij   alleen  weiland,  eerder  teelde  hij  ook  graan.  Hij  werkt  met  het  Brandrode  rund,  een  Oud-­‐Hollands  ras.   7  

 

Hij  heeft  zo’n  55  volwassen  runderen  met  jongvee.  Hiermee  verzorgt  hij  ook  de  begrazing  van  48   hectare  natuur  in  de  omgeving  van  Deventer,  zoals  de  IJsseluiterwaarden  en  het  natuurgebied   rondom  de  Douwelerkolk.       Hoeve  het  Exoo,  Enter   Han  Busger  op  Vollenbroek  heeft  een  biologisch  natuurbedrijf  van  40  hectare.  Daarvan  is  30  ha  in   eigendom,  waarvan  6  ha  langs  de  Regge  al  12  jaar  terug  van  functie  is  veranderd  (particulier   natuurbeheer).  Het  bedrijf  pacht  daarnaast  10  ha  van  Landschap  Overijssel.  Busger  op  Vollenbroek   fokt  jongvee  op  en  houdt  vleesvee.  Het  vlees  verkoopt  hij  onder  meer  in  zijn  boerderijwinkel.  Ook   zijn  er  extra  inkomsten  uit  de  verhuur  van  twee  vakantiewoningen  en  uit  een  baan  buitenshuis.       Natuurderij  Keizersrande,  Diepenveen     Annette  Harberink  is  de  eigenaar  van  Natuurderij  Keizersrande,  een  nieuw  opgezet  bedrijf  in  de   uiterwaarden  van  de  IJssel.  Het  bedrijf  beslaat  155  ha  pachtgrond  van  de  Stichting  IJssellandschap.   Daarnaast  wordt  ‘groen  loonwerk’  verricht  aan  water  en  oevers  en  het  onderhoud  van   recreatievoorzieningen.  De  locatie  en  de  wijze  waarop  het  bedrijf  is  ingericht,  hangen  direct  samen   met  de  vergravingen  in  de  IJssel  die  zijn  uitgevoerd  in  het  kader  van  het  nationale  programma   Ruimte  voor  de  Rivier.  Het  bedrijf  telt  80  dubbeldoel-­‐koeien  (MRIJ-­‐ras)  met  bijbehorend  jongvee.  Er   wordt  gewerkt  volgens  de  principes  van  Boeren  voor  Natuur.  De  Natuurderij  heeft  inkomen  uit   natuurbeheer  en  uit  de  productie  van  biologisch  melk  en  vlees.     Natuurmelkerij  Varsen,  Arriën   In  de  plannen  voor  de  reconstructie  Salland-­‐Twente  is  200  ha  rond  de  Vecht  (tussen  Ommen  en   Dalfsen)  “teruggegeven  aan  de  natuur”.  Met  Natuurmelkerij  Varsen  wilden  de  initiatiefnemers   (ondernemer  Henk  de  Lange  in  samenwerking  met  Staatsbosbeheer)  dit  grootschalig  natuurgebied   beheren  met  een  rondtrekkend  kudde  van  zo’n  100  stuks  melkvee  met  bijbehorende  jongvee,   gemolken  met  een  mobiele  melkrobot.  In  2009  is  de  Natuurmelkerij  van  start  gegaan  als  pilot  voor   melkveehouderij  in  dienst  van  natuurbeheer.  In  mei  2012  heeft  De  Lange  besloten  het  bedrijf  te   beëindigen  omdat  nadere  afspraken  met  SBB  (over  een  schuilplek  voor  het  vee)  en  gemeente  (over   een  neventak  zorg)  niet  rondkwamen  en  de  omgeving  zich  onverhoopt  tegen  hem  keerde.           Vechtdalhoeve,  Arriën     René  en  Simone  Jansen  laten  op  een  natuurlijke  wijze  Brandrode  runderen  grazen  in  de  graslanden   langs  de  Vecht.  De  kuddebeweiding  vindt  jaarrond  plaats.  Het  bedrijf  is  50  ha  groot;  de  helft  hiervan   is  in  eigendom,  de  andere  helft  wordt  gepacht  van  Staatsbosbeheer.  Op  het  SBB-­‐land  lopen  60   vleeskoeien,  die  worden  bijgevoerd  met  het  ruwvoer  van  eigen  land.  Het  jongvee  wordt  uitgeschaard   op  een  naburig  bedrijf.  Naast  inkomsten  uit  verkoop  van  vee  en  vlees,  is  er  een  aan  het  natuurbeheer   gelieerd  inkomen  uit  recreatie-­‐aanbod  zoals  een  koe-­‐safari  naar  de  oevers  van  de  Vecht  en  uit   horeca.       Hemelrijksche  Hoeve,  Biezenmortel  (Brabant)     Dit  is  het  bedrijf  van  Johan  en  Gerrie  Martens,  gelegen  nabij  het  Nationaal  Park  De  Loonse  en   Drunense  Duinen.  Zij  schakelden  in  1993  over  op  de  biologische  bedrijfsvoering.   Verbredingsmogelijkheden  werden  gevonden  in  ouderenzorg  en  natuurbeheer.  Het  melkquotum  is   in  2007  verkocht.  De  veestapel  bestaat  nu  uit  50  zoogkoeien  en  circa  40  stuks  jongvee  van  het  type   Brandrode  rund.  Het  jongvee  graast  in  de  zomermaanden  in  natuurgebied  De  Brand.  Daarnaast  biedt   het  bedrijf  dagopvang  voor  ouderen.          

8  

 

Bedrijf  Willem  van  der  Linden,  Tienhoven  (Utrecht)   Na  een  proces  van  ongeveer  20  jaar  is  de  Utrechtse  Bethunepolder  in  2014  ingericht  voor  natuur.   Midden  in  de  polder  boert  Willem  van  der  Linden.  Samen  met  een  andere  boer  neemt  hij  het  beheer   van  de  natuur  voor  zijn  rekening.  Willem  beheert  ongeveer  200  ha.  Eerst  met  zoogkoeien,  maar  hij  is   omgeschakeld  naar  melkvee.  Hij  houdt  circa  200  melkkoeien  met  bijbehorend  jongvee  van  het  ras   Blaarkop  en  Fleckvieh  op  biologische  wijze.  Daarnaast  composteert  hij  maaisel  uit  de  natuur  voor   gebruik  als  meststof.     Bedrijf  Dick  Hos,  De  Woude  (Noord-­‐Holland)   Dick  Hos  heeft  een  biologisch  bedrijf  op  het  eiland  De  Woude,  gelegen  nabij  het  Alkmaardermeer  in   het  Nationaal  Landschap  Laag  Holland.  Het  hele  eiland  is  natuurgebied.  Het  bedrijf  meet  195  ha.   Daarvan  is  35  ha  in  particulier  natuurbeheer  en  wordt  150  ha  gepacht  van  Staatsbosbeheer.  Hij  weidt   een  koppel  van  140  melkkoeien  en  bijbehorend  jongvee.  Hij  sloot  in  2012  een  erfpachtcontract  met   SBB,  waardoor  hij  nu  zelf  beheersubsidie  (SNL-­‐N)  kan  aanvragen.  Ook  is  er  meer  speelruimte   gekomen  voor  fijnregeling  van  het  beheer.          

Veel  natuurbedrijven  maken  gebruik  van  veerassen  die  beter  in  staat  zijn  om  ‘natuurgras’  te  benutten  

   

3.2  Organisatievormen     Natuurboeren  kunnen  op  verschillende  manieren  hun  product  gezamenlijk  tot  meerwaarde  brengen,   samenwerken  en  hun  krachten  bundelen.  Hieronder  worden  enkele  samenwerkingsvormen  globaal   beschreven.        

9  

 

 

Natuurboer  uit  de  Buurt   De  stichting  Natuurboer  uit  de  Buurt  heeft  tot  doel  het  ontwikkelen  van  regio  gebonden   marktconcepten  voor  (oorspronkelijk)  Overijsselse  voedselproducenten  die  in  hun  productieproces   veel  aandacht  schenken  aan  duurzaamheid  en  biodiversiteit.  De  leden  van  de  Stichting  Natuurboer   uit  de  Buurt  zijn  allen  biologische  ondernemers  en  hebben  minimaal  25%  van  hun   bedrijfsoppervlakte  beschikbaar  voor  natuur.   Sinds  de  oprichting  in  2010,  ondersteund  vanuit  het  programma  Echt  Overijssel,  zijn  inmiddels  25   leveranciers,  waarvan  12  in  Overijssel  aan  de  slag.  Zij  gebruiken  veelal  Oudhollandse  runderrassen.   Het  vlees  wordt  met  een  vleesgrossier  in  de  markt  gezet  en  wordt  als  kwaliteitsvlees  verkocht  door   een  supermarktketen.  Deze  vorm  levert  een  hogere  prijs  op  dan  wanneer  het  vlees  alleen  als   biologisch  zou  worden  afgezet.  Natuurboer  uit  de  Buurt  streeft  ernaar  dat  de  producten  ook   verkocht  gaan  worden  bij  de  plaatselijke  supermarkt  en  in  de  betere  restaurants.       Beroepsvereniging  Natuurboeren   De  landelijk  opererende  Beroepsvereniging  Natuurboeren  (opgericht  in  2012)  ontwikkelt  een   landelijk  concept  van  een  (HBO-­‐)opleiding  in  samenwerking  met  de  Christelijke  Agrarische   Hogeschool  (CAH)  Dronten  en  aan  een  bedrijfskeurmerk  “Erkend  Natuurboerderij”.  De   Beroepsvereniging  en  de  Stichting  Natuurboer  uit  de  Buurt  werken  nauw  samen.     De  doelgroep  vormen  bedrijven  en  ondernemers  gevestigd  in  natuurgebieden  en  waardevolle   cultuurlandschappen  met  een  specifieke  natuurdoelstelling.  De  achterliggende  gedachte  achter  de   oprichting  is  om  deskundige  en  vakbekwame  mensen  op  te  leiden  die  op  een  gewaarborgde   professionele  manier  willen  werken.  De  opleiding  en  het  keurmerk  zijn  hiervan  het  resultaat.  Met  dit   certificaat  willen  de  ondernemers  zich  onderscheiden  van  hun  collega’s  en  daarmee  bij  toedeling  van   pachtgronden  door  terreinbeheerders  voorrang  krijgen.     Als  onderdeel  van  de  opleiding  maken  deelnemers  een  bedrijfsplan,  waarin  ze  een  sluitende   exploitatie,  professionele  planning  en  verantwoording  van  beheer  vastleggen.  Alleen  mensen  met   een  afgeronde  opleiding  worden  gecertificeerd.  Staatsbosbeheer  heeft  een  intentieverklaring   getekend.  Met  andere  terreinbeheerders  is  nog  overleg  gaande  over  erkenning  van  het  keurmerk.     De  Beroepsvereniging  Natuurboeren  profileert  zich  als  een  vereniging  van  kwalitatief  hoogwaardige   en  professionele  natuurboeren.  Daarnaast  is  de  Beroepsvereniging  belangenbehartiger  van  deze   boeren.  De  kosten  zijn  voor  deze  boeren  vaak  hoger.  De  vereniging  zet  zich  in  om  de  kosten  te   verlagen  en  de  baten  te  verhogen,  bijvoorbeeld  door  te  onderhandelen  over  voorrang  bij  (erf-­‐)pacht,   om  lagere  pachtprijzen,  hogere  beheervergoedingen,  tegemoetkoming  wildschade,  toeslagrechten,   fiscale  voordelen  enz.       Reservaatbeheer  gecontracteerd  met  een  ANV:  Horst  en  Maten  als  voorbeeld   Lange  tijd  was  het  voor  terreinbeheerders  gebruikelijk  om  alleen  ‘zaken  te  doen’  met  individuele   agrariërs  waar  het  gaat  om  de  uitgifte  van  gronden  in  gebruik  of  pacht.  Dat  is  nog  steeds  het  meest   gebruikte  model,  maar  sinds  de  opkomst  van  agrarische  natuurverenigingen  (ANV’s)  worden  er  in   een  toenemend  aantal  gebieden  ook  beheerafspraken  gemaakt  met  ANV’s.  Zij  zetten  het  beheer   vervolgens  bij  hun  leden-­‐grondgebruikers  uit.  Een  recent  Overijssels  voorbeeld  is  de  overeenkomst   tussen  Staatsbosbeheer  en  ANV  Horst  en  Maten  voor  het  beheer  van  een  Natura  2000-­‐gebied.               Olde  Maten  en  Veerslootlanden  is  een  cultuurlandschap  dat  in  het  noorden  aansluit  op  het  Nationaal   Park  Weerribben-­‐Wieden.  De  bedoeling  is  om  hier  bloemrijke  graslanden  en  nat  schraalland  te   ontwikkelen  met  bloemrijke  sloten  en  slootkanten,  afgewisseld  met  open  water,  moeras  en  overjarig   rietland.  In  het  zuidelijk  deel  staan  de  weidevogels  centraal.     De  agrarische  natuurvereniging  (ANV)  Horst  en  Maten  ziet  het  als  een  uitdaging  om  het  beheer  van   het  gebied  als  collectief  te  gaan  ondernemen.  Voor  het  beheer  van  1.000  ha  hebben  de  ANV  en   eigenaar  Staatsbosbeheer  in  2012  een  samenwerkingsovereenkomst  ondertekend.  Hierbij  is   afgesproken  dat  de  verantwoordelijkheid  voor  het  operationele  beheer  stapsgewijs  wordt   overgedragen  aan  de  ANV.  De  ANV  heeft  een  selectieprotocol  opgezet  waarmee  het  grond   10  

 

toebedeelt  aan  haar  leden.  Iedere  veehouder  kan  maximaal  10  ha  pachten.  De  ANV  voert  alle  taken   uit  die  bij  de  verpachting  van  de  gronden  horen,  terwijl  de  juridisch  en  administratieve  kant  van  de   verpachting  via  Staatsbosbeheer  loopt.  In  2013  is  een  proefblok  uitgegeven,  in  2014  ging  een  grotere   uitgifte  van  start  en  vanaf  2015  wil  men  het  hele  gebied  uitgeven.   Financieel  is  het  volgende  afgesproken.  De  inkomsten  uit  pacht  en  SNL  worden  ingezet  om  alle   kosten  te  dekken  die  samenhangen  met  het  beheer.  Een  belangrijk  deel  daarvan  is  beschikbaar  voor   Horst  en  Maten,  die  daarmee  het  beheer  naar  eigen  inzicht  kan  betalen.       De  overeenkomst  tussen  SBB  en  Horst  en  Maten  is  een  interessant  voorbeeld  van  het  zaken  doen   met  gebiedscollectieven,  waarbij  de  verantwoordelijkheid  voor  het  beheer  van  natuurgebieden   sterker  in  het  gebied  komt  te  liggen.  Het  is  echter  –  met  name  door  de  uitgiftecriteria  –  geen   voorbeeld  van  het  creëren  van  ‘natuurbedrijven’:  met  10  ha  natuurgebied  kun  je  geen  bedrijf   rondzetten,  tenzij  het  bedrijf  al  andere  natuurgrond  heeft  of  de  natuurgrond  past  in  een   natuurgericht  bedrijfsconcept  voor  de  overige  bedrijfsoppervlakte.  We  komen  hierop  terug  in   hoofdstuk  4.            

3.3  Kenmerken  van  de  twaalf  bedrijven  

  De  kenmerken  van  de  twaalf  bedrijven  zijn  vermeld  in  de  tabel  op  bladzijde  13  en  14.  Deze  tabel   vormt  een  samenvatting  van  uitgebreidere  bedrijfsanalyses,  die  we  om  redenen  van  privacy  niet   integraal  in  deze  rapportage  hebben  opgenomen.  We  betrekken  echter  wel  elementen  hieruit  in  het   volgende  passages,  waar  we  een  aantal  opvallende  zaken  uit  de  analyse  samenvatten.     Eén  bedrijf  (Natuurmelkerij  Varsen)  bestaat  inmiddels  niet  meer.  We  nemen  het  in  onze  analyse  wel   volledig  mee,  juist  ook  omdat  hieruit  lessen  kunnen  worden  getrokken  voor  andere  natuurbedrijven.         Bedrijfstype  en  -­‐omvang   • Vijf  bedrijven  zijn  naar  Nederlandse  maatstaven  relatief  klein  (25  tot  40  ha),  zeven  bedrijven  zijn   relatief  groot  (80  tot  200  ha).  De  meerderheid  aan  grote  bedrijven  resulteert  in  een  gemiddelde   bedrijfsoppervlakte  van  bijna  100  ha.  Dat  past  overigens  bij  het  beeld  dat  natuurbedrijven  of   extensieve  bedrijven  een  zekere  schaal  nodig  hebben  om  rendabel(er)  te  kunnen  werken.   • Tweederde  van  de  bedrijven  is  biologisch.  Zij  geven  aan  dat  de  meerprijs  in  de  markt  een   belangrijke  factor  is  in  de  rentabiliteit  (zie  ook  het  kopje  ‘verdienmodel’).  Enkele  bedrijven  hebben   bewust  níet  voor  een  biologische  bedrijfsvoering  gekozen,  bijvoorbeeld  vanwege  de  hoge  kosten   van  biologisch  krachtvoer.     • De  helft  van  de  bedrijven  houdt  louter  vleesvee  (rundvee,  schapen),  vijf  bedrijven  houden  (ook)   melkvee.  Eén  bedrijf  is  een  volledig  schapenbedrijf,  op  één  bedrijf  is  jongvee-­‐opfok  de  hoofdtak.   Slechts  eenmaal  worden  schapen  als  neventak  bij  melkvee  gehouden.  De  meeste  bedrijven   hebben  rundvee  van  een  ras  dat  natuurgras  goed  kan  verdragen  (Brandrood,  Aberdeen  Angus,   Blaarkop,  Montbéliarde,  Fleckvie  of  kruisingen  daarvan).  Enkele  melkveebedrijven  hebben  een   zogeheten  dubbeldoelras  melk-­‐vlees  (MRIJ).         • De  bedrijven  hebben  weinig  eigen  grond  en  relatief  veel  pachtgrond.  Zeven  bedrijven  zijn  zelfs   volledig  pachtbedrijf.  Er  wordt  veel  grond  gepacht  van  terreinbeheerders,  maar  ook  van  een   landgoed  (Twickel),  van  de  Stichting  IJssellandschap,  van  gemeenten,  van  het  waterschap  en  van   het  drinkwaterbedrijf.  Twee  bedrijven  doen  op  hun  eigen  grond  aan  particulier  natuurbeheer.   • De  bedrijven  hebben  –  mede  door  hun  omvang  en  nevenactiviteiten  –  een  relatief  hoge   arbeidsbezetting:  van  1,0  tot  5,5  fte  (waarbij  moet  worden  bedacht  dat  de  bedrijfshoofden  die   het  bedrijf  in  hun  eentje  runnen  veel  meer  uren  maken  dan  een  reguliere  werkweek).        

11  

 

 

 

Soms  zijn  de  natuurdoelen  en  -­‐resultaten  helder,  soms  kunnen  de  doelen  helderder  worden  geformuleerd  en  de   resultaten  beter  worden  gemonitord  

  Natuurbeheer   • Alle  bedrijven  maken  geheel  of  gedeeltelijk  onderdeel  uit  van  de  EHS  (soms  ligt  alleen  de  grond   die  van  een  terreinbeheerder  wordt  gepacht  in  de  EHS).  De  helft  van  de  bedrijven  ligt  geheel  of   gedeeltelijk  in  Natura  2000-­‐gebied.  Daarnaast  liggen  delen  van  bedrijven  in  de  zone  ‘Ondernemen   met  natuur  en  water’  (een  Overijsselse  beleidscategorie  ontstaan  na  herbegrenzing  van  de  EHS  in   2013),  in  de  werkgebieden  van  de  programma’s  ‘Ruimte  voor  de  Rivier’  (IJssel)  en  ‘Ruimte  voor  de   Vecht’,  of  in  regulier  landbouwgebied.     • Niet  in  alle  gevallen  zijn  concrete  natuur-­‐  en/of  waterdoelen  omschreven.  Hierbij  moet  worden   bedacht  dat  de  vier  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven  een  bedrijfsconcept  hebben  dat  juist  een   reactie  is  op  het  formuleren  van  exacte  beheertypen  en  dat  het  realiseren  van  randvoorwaarden   voor  biodiversiteit  nastreeft  door  een  kringloopbenadering  in  combinatie  met  een  meer  natuurlijk   watersysteem.  Dat  laatste  komt  in  veel  gevallen  neer  op  vernatting  en/of  het  herprofileren  van   waterlopen,  met  name  gericht  op  het  verbeteren  van  de  omstandigheden  in  de    aanpalende   natuurgebieden.  Bij  deze  bedrijven  is  de  bijdrage  aan  een  meer  natuurlijk  watersysteem  tot   dusverre  beter  aantoonbaar  dan  de  bijdrage  aan  de  biodiversiteit.  Handicap  daarbij  is  dat  veel  van   de  bedrijven  al  rijk  waren  aan  biodiversiteit  en  dat  de  meetperiode  nog  te  kort  is  om  belangrijke   veranderingen  te  kunnen  aantonen.   • Die  handicap  speelt  meer  bedrijven  parten.  Een  groot  deel  van  de  overige  bedrijven  is  pas  recent   ‘natuurbedrijf’  geworden,  waardoor  er  nog  weinig  valt  te  zeggen  over  de  effecten  op  natuur  en   landschap.  Niet  zelden  worden  die  effecten  ook  niet  op  bedrijfsniveau  gemeten,  maar  alleen  in   groter  verband  (gehele  natuurgebied,  provinciale  meetnetten).  Niettemin  lijkt  op  een  deel  van  de   nieuwe  bedrijven  de  natuur  erop  vooruit  te  gaan,  al  kan  dat  vaak  nog  niet  worden  geboekstaafd   met  telgegevens.                    

12  

 

• Kortom,  een  deel  van  de  bedrijven  was  al  rijk  aan  natuur  en  landschap  en  blijkt  in  staat  om  deze   als  ‘natuurbedrijf’  goed  in  stand  te  houden  en  zelfs  te  versterken.  Een  ander  deel  is  speciaal  in  het   leven  geroepen  om  ‘nieuwe  natuur’  te  beheren  (veelal  in  het  rivierenlandschap)  en  moet  zijn   betekenis  hiervoor  nog  bewijzen.     Verdienmodel   • Veel  bedrijven  hebben  inkomen  uit  diverse  bronnen  en  doen  dus  aan  economische  verbreding.   Relatief  veel  natuurbedrijven  zijn  in  feite  ‘verbrede  plattelandsondernemingen’.    Naast  landbouw   en  natuurbeheer  wordt  een  veelheid  aan  neventakken  uitgeoefend  die  onderdeel  uitmaken  van   het  bedrijfsconcept  en  het  verdienmodel.  Slechts  twee  bedrijven  houden  er  geen  neventakken  op   na.  De  neventakken  lopen  sterk  uiteen,  maar  zeven  bedrijven  doen  (ook)  aan  recreatie,  een   logische  combinatie  met  natuurbeheer.   • Op  ongeveer  de  helft  van  de  bedrijven  is  sprake  van  inkomen  van  buiten  het  bedrijf,  hetzij  van  het   bedrijfshoofd  zelf,  hetzij  van  zijn  of  haar  partner.  Op  vier  van  de  vijf  kleine  bedrijven  heeft  het   bedrijfshoofd  zelf  ander  inkomen,  op  enkele  van  de  grotere  bedrijven  heeft  de  partner  een  eigen   inkomen.           • Natuurbeheer  levert  op  8  van  de  12  bedrijven  ook  een  bijdrage  aan  het  inkomen.  De  vier  Boeren   voor  Natuur-­‐bedrijven  ontvangen  die  vergoeding  die  hiervoor  beschikbaar  is,  twee  bedrijven   ontvangen  vergoeding  voor  particulier  natuurbeheer,  één  uit  het  SNL-­‐N  en  één  uit  de  oude   Subsidieregeling  Agrarisch  Natuurbeheer  (tot  en  met  2014).  De  bedrijven  die  pachten  van  een   terreinbeherende  organisatie,  ontvangen  hiervoor  vaak  geen  beheervergoeding.  Daarop  zijn  twee   uitzonderingen:  één  bedrijf  heeft  een  erfpachtcontract  en  daardoor  zelf  toegang  tot  het  SNL,  een   ander  bedrijf  stuurt  de  verpachter  facturen  ter  hoogte  van  de  SNL-­‐vergoeding.       • Ook  het  feit  dat  een  meerderheid  van  de  bedrijven  biologisch  is,  levert  een  belangrijke  bijdrage   aan  de  inkomenscapaciteit.  Slechts  één  biologisch  bedrijf  ziet  hiervan  ook  nadelen  (hoge   voerprijzen).       • Twee  bedrijven  hebben  een  ‘nieuw  landgoed’  gestart.  Dat  levert  fiscale  voordelen  op   (Natuurschoonwet-­‐status)  en  draagt  daarmee  dus  ook  bij  aan  het  inkomen.  Drie  andere  bedrijven   zijn  gelegen  op  een  landgoed  (Twickel),  maar  hebben  als  pachter  geen  baat  bij  de  NSW-­‐status.                  

13  

 

Kenmerk  

Erve  Bokdam    

Landerije  de   Bunte  

Erve   Loninkwoner  

Boer  Berrie  

Keizersrande    

Het  Exoo  

Natuurboer  sinds   Bedrijfsomvang   (ha)   Bedrijfstype  

2008   42  

2008   28  

2008   40  

2000   84  

2013   155  

1997   40  

Vleesvee  

Vleesvee  

Vleesvee  

Vleesvee  

Melkvee  

Stuks  vee  

22  zoogkoeien   en  20  ooien   MRIJ  +  Bel-­‐ gische  Blauwe   42  ha   cultuurgrond   in  extensief   beheer   Pacht  van   Landgoed   Twickel  

180  schapen;   4  paarden    

230  schapen  

28  ha   cultuurgrond   in  extensief   beheer   Pacht  van   Landgoed   Twickel  

40  ha   cultuurgrond   in  extensief   beheer   Pacht  van   Landgoed   Twickel  

80  koeien  met   jongvee   MRIJ-­‐ dubbeldoel   155  ha  

hoevepacht  +   geliberaliseerd   Deels  EHS,   deels  ONW*  

regulier  +   geliberaliseerd   Deels  EHS,   deels  ONW  

hoevepacht  

55  zoogkoeien   met  jongvee   Brandrood   rund   36  ha   cultuurgrond,   45  ha   natuurgrond   18  ha  van  St.   IJsselland-­‐ schap   20  ha   gemeente   Deventer     10  ha  SBB   eenjarig  en   driejarig   EHS,  Ruimte   voor  de  rivier  

Jongvee-­‐ opfok,   vleesvee   75  jongvee   9  zoogkoeien   Aberdeen   Angus  rund  (?)   16  ha    

Loonwerk  en   zzp-­‐werk     Recreatie   nee   Boeren  voor   Natuur  

Advies  en   voorlichting  

Klusbedrijf  

nee   Boeren  voor   Natuur  

nee   Boeren  voor   Natuur  

Aanleg   landschaps-­‐ elementen,   natuurlijker   waterhuis-­‐   houding   Landschap  +   Vegetatie  0/+   Rest  stabiel   Vleesverkoop   (rundvlees  en   schapen)   Vergoeding   Boeren  voor   Natuur  

Aanleg   landschaps-­‐ elementen,   natuurlijker   waterhuis-­‐ houding   Water  +   Oevers  +   Rest  stabiel   Vleesverkoop   schapen   Vergoeding   Boeren  voor   Natuur    

Apart  veeras   Aandeel   natuurbeheer  

Pachtsituatie  

Type  pacht   Planologie  

Neventakken  

Biologisch  ja/nee   Bedrijfsconcept  

Natuur-­‐  en/of   waterdoelen  

Versterken   landschaps-­‐ elementen,   natuurlijker   waterhuis-­‐ houding   Ontwikkeling   Water  +   natuur   Akkerkuiden  +   Rest  stabiel   Verdienmodel   Verkoop   i.r.t.   jongvee  en   natuurbeheer   vlees  (rund  en   schaap)   Vergoeding   Boeren  voor   Natuur   *    Ondernemen  met  Natuur  en  Water  

     

 

Deels  EHS,   deels  ONW  

 

14  

Recreatie   Journalistiek   werk   ja   Natuurboer  uit   de  buurt;   Erkende   Natuurboer-­‐ derij     Ruimte  voor   de  Rivier,   verschraling   graslanden  

Water  +   Natuur:  geen   gegevens   Vleesverkoop     Verkoop   fokvee   Graasver-­‐ goeding   (loonwerk)   SAN  (tm  2014)  

100%  pacht   van  Stichting   IJsselland-­‐ schap    

10  ha  pacht   van  Landschap   Overijssel,  30   ha  eigendom,   waarvan  6  in   part.  nat.  beh.  

regulier  

eenjarig  

EHS,  Ruimte   voor  de  rivier,   N2000   Educatie  

EHS  

ja   Boeren  voor   Natuur;   Natuurboer  uit   de  Buurt   (vleesafzet)   Verschralen   grasland,   kruiden-­‐  en   faunarijke   akker  

ja    

Water  +   Natuur:  nog   geen  gegevens   Verkoop  melk   en  vlees   Beheerver-­‐ goedingen   NSW-­‐voordeel   Educatie  

Positief  

Recreatie   Winkel  

Kruidenrijk   grasland,     verschraling  

Verkoop   jongvee  en   vlees   Recreatie   Winkel   Particulier   Natuurbeheer  

 

Kenmerk  

Natuurmelke-­‐ rij  Varsen  

Vechtdalhoeve  

Hoeve   Biesland  

Hemelrijksche   Hoeve  

Willem  van  der   Dick  Hos   Linden  

Natuurboer  sinds   Bedrijfsomvang   (ha)   Bedrijfstype  

2009   120  ha  

2005   50  

2008   167  

1993   26  +  12*  

2000   200  +  48*  

1995   195  

Melkvee  

Vleesvee  

Vleesvee  

Melkvee  

Melkvee  

Stuks  vee  

100  koeien   met  jongvee  

60  moeder-­‐ dieren  +   jongvee  

45  zoogkoeien   met  jongvee  

200  melk-­‐ koeien  met   jongvee  

140  melk-­‐ koeien   140  jongvee  

Apart  veeras  

Vanaf  2011   MRIJ  +  rode   blaarkop   120  ha  

Brandrood   rund  

Brandrood   rund  

Blaarkop  +   Fleckvieh  

MRIJ  x  Holstein  

10  ha   eigendom,   12  ha  pacht  

130  ha  natuur,   *  48  ha  hooien   in  loonwerk  

Pachtsituatie  

120  ha  pacht   van  SBB  

25  ha  pacht   van  SBB  

Melk-­‐  +  vlees-­‐ vee,    schapen   125  koeien   met  jv,  15   vleesvee,  30   schapen   Montbéliarde,   Brandrood  /   Fleckvieh   167  ha   cultuurgrond  in   extensief   beheer   128  ha  pacht   van  Delft,  SBB   en  NM  

12  ha  pacht   van  Brabants   Landschap  

Type  pacht  

kortlopend  

regulier  

eenjarig  

Planologie  

EHS,  Ruimte   voor  de  Vecht,   N2000   geen  

EHS,  Ruimte   voor  de  Vecht,   N2000   Recreatie,   educatie,   vergaderruim-­‐ te,  horeca  

Regulier,   natuurpacht  en   erfpacht   Deels  EHS   (Ackerdijk)  

86  ha  SBB,  93   ha  Waternet,  2   ha  AGV,  54  ha   particulier,  15   ha  eigendom   Eenjarig  +   mondelinge   afspraak   EHS,  N2000  

185  ha  (95%):   150  ha  SBB  en   35  ha  part.   natuurbeheer   150  ha  pacht   van  SBB  

Vleesverwer-­‐ king  en   huisverkoop,   recreatie  en   educatie,   compostering   Ja   Boeren  voor   Natuur  

Zorg        

Botanisch   grasland-­‐ beheer;   Beheer  t.b.v.   de  das   Das:  +   Enkele  andere   zeldzame   soorten   aangetroffen   Vleesverkoop   Verkoop   fokvee   Huisvesten   schaapskudde   Zorg  

Aandeel   natuurbeheer  

Neventakken  

Biologisch  ja/nee   Bedrijfsconcept  

ja   Natuur-­‐ begrazing   (jaarrond)  

nee   Natuur-­‐ begrazing   (jaarrond)  

Natuur-­‐  en/of   waterdoelen  

Ruimte  voor  de   Rivier,   halfnatuurlijk   rivierland-­‐ schap   Verschraling  +   Uitmijnen   fosfaat  +  

Botanisch   gerichte   begrazing  

Weidevogels,   oevers,     vernatting  

Nog  geen   gegevens  

Verkoop  melk   en  vlees  via   ZuivelNatuur    

Verkoop  vlees   (lokaal)   Recreatie   Horeca  

Vernatting  +   Weidevogels   stabiel   Rest:  nog  geen   gegevens   Vlees-­‐  en   melkverkoop   (lokaal),  com-­‐ postering,  re-­‐ creatie  en  edu-­‐ catie,  zorg,   Vergoeding   BvN  

Ontwikkeling   natuur  

Verdienmodel   i.r.t.  natuur-­‐ beheer  

   

25  ha  (50%)  

 

15  

EHS,  N2000  

  ja    

erfpacht  

EHS  

Beheer  na-­‐ tuurgrasland   Loonwerk   Compostering   Recreatie  en   educatie   ja   Natuurboer  uit   de  buurt;   Erkende  Na-­‐ tuurboerderij   Vernatting   Weidevogels   Schraalgras-­‐ land  /  hooiland  

geen  

Nog  geen   gegevens.   Vernatting   komt  nog.  

Stabiel   weidevogelrijk  

Verkoop  melk     Verkoop  vlees     Composteren   van  maaisel   Loonwerk     Recreatie  en   educatie  

Verkoop  melk   en  vlees   SNL-­‐ vergoedingen  

ja   Erkende  Na-­‐ tuurboerderij       Weidevogels  

 

 

16  

 

4.  Succesfactoren  en  knelpunten       Nadat  we  in  het  vorige  hoofdstuk  de  bedrijven  in  algemene  zin  hebben  beschreven,  gaan  we  in  dit   hoofdstuk  dieper  in  op  de  centrale  vraagstelling:  wat  zijn  de  succesfactoren  van  natuurbedrijven  en   tegen  welke  knelpunten  lopen  ze  op?  Daarvoor  gebruiken  we  de  bedrijfsanalyses  die  we,  zoals   gezegd,  om  redenen  van  privacy  niet  integraal  in  dit  rapport  hebben  opgenomen.  We  herleiden   hierna  de  successen  en  knelpunten  meestal  niet  rechtstreeks  tot  individuele  bedrijven,  maar  soms   noemen  we  niettemin  een  voorbeeld  om  een  punt  te  illustreren.  Het  gaat  dan  altijd  om  zaken  die   ook  elders  al  zijn  gepubliceerd.  Uiteraard  zijn  de  succesfactoren  en  knelpunten  regelmatig  elkaars   spiegelbeeld.  Terwille  van  de  leesbaarheid  zijn  de  trefwoorden  steeds  vet  gedrukt.        

4.1  Succesfactoren  van  natuurbedrijven     De  ondernemer   1. Bijna  alle  natuurboeren  zijn  dat  geworden  vanuit  een  sterke  persoonlijke  motivatie.  Soms   waren  ze  al  biologisch,  zijn  ze  betrokken  met  de  streek  of  locatie,  willen  ze  boeren  in  harmonie   met  hun  omgeving  of  zagen  ze  kansen  met  de  komst  van  nieuwe  natuur  in  hun  omgeving.     2. De  meeste  natuurboeren  waren  eerder  gangbare  boer  op  de  betreffende  locatie  en  willen  met   de  komst  van  ‘nieuwe  natuur’,  aankoop  door  een  terreinbeherende  organisatie  en/of  aanwijzing     als  Natura  2000-­‐gebied  graag  op  de  oude  plek  boer  blijven  uit  verbondenheid  met  de  plek  en  de   omgeving.  In  een  aantal  gevallen  is  de  boer  van  buiten  aangetrokken  om  het  natuurbedrijf  te   runnen.   3. Een  groeiend  aantal  natuurboeren  volgt  een  vakopleiding.  Bijvoorbeeld  die  tot  Erkende   Natuurboerderij  van  de  Beroepsvereniging  Natuurboeren  of  de  cursus  “Erkend   Natuurbeheerder”  van  Expertisecentrum  (PTC)  Horst.  Hiermee  hopen  ze  zich  te  onderscheiden   van  andere  bedrijven  bij  de  toedeling  van  natuurgronden.   4. Naast  een  persoonlijke  strategie  op  het  gebied  van  vakmanschap  is  er  ook  vaak  sprake  van  een   gezamenlijke  PR-­‐  en  afzetstrategie,  bijvoorbeeld  door  aansluiting  bij  Natuurboer  uit  de  Buurt.   Een  deel  van  de  producten  (melk,  vlees)  wordt  gezamenlijk  afgezet  of  wordt  lokaal  afgezet  door   directe  relaties  met  slagers  of  restaurants.       5. Veel  natuurboeren  stellen  hun  bedrijf  open  voor  bezoek  en  educatie  (bijv.  excursies.   schoolklassen).  Vaak  verdienen  ze  daar  weinig  of  niets  aan,  maar  dat  doen  zij  om  hun  verhaal  te   vertellen,  draagvlak  en  begrip  te  krijgen  in  de  streek  en  de  binding  met  de  streek  te  houden.   6. Veel  natuurboeren  hebben  daarnaast  neventakken  die  extra  inkomen  opleveren,  zoals   recreatie  en  zorg.  Het  zijn  daarmee  eigenlijk  allround  plattelandsondernemers  met  een   belangrijke  tak  natuurbeheer.  Dit  ‘zakelijk  vernuft’  is  ook  een  belangrijke  factor  in  hun   economische  duurzaamheid  (zie  ook  verderop).           Grond-­‐  en  pachtsituatie   7. Veel  natuurbedrijven  zijn  relatief  groot  –  de  onderzochte  bedrijven  zijn  gemiddeld  100  ha,  met   uitschieters  naar  200  ha.  Die  schaalgrootte  is  een  belangrijke  factor  voor  economische   rentabiliteit.   8. De  grotere  bedrijven  hebben  bijna  allemaal  een  substantiële  hoeveelheid  natuurgrond  in   gebruik  van  een  terreinbeherende  organisatie.  Die  ‘royale’  toedeling  in  combinatie  met  een   relatief  lage  pacht  draagt  bij  aan  de  economische  duurzaamheid.         9. Er  zijn  ook  enkele  kleinere  natuurbedrijven.  Hoewel  de  grondsituatie  hier  soms  inderdaad  knelt,   hoeft  deze  kleine  schaal  niet  per  se  te  betekenen  dat  ze  niet  duurzaam  zijn.  Vaak  is  er  in  die   17  

 

gevallen  inkomen  van  buitenshuis,  soms  zelfs  van  een  vrijwel  volledige  baan  ernaast.  De  één   ziet  die  combinatie  als  zeer  duurzaam  en  een  model  voor  de  toekomst,  de  ander  ziet  dit  als  een   belangrijk  knelpunt  (zie  §  4.2).       De  bedrijfsvoering   10. Van  de  natuurbedrijven  is  twee  derde  biologisch  (EKO  of  BD).  Dit  is  uiteraard  onderdeel  van  de   bedrijfsstrategie:  ze  hebben  bewust  gekozen  voor  omschakeling  of  voor  het  opzetten  van  een   nieuw  bedrijf  op  biologische  leest.  Enerzijds  past  natuurbeheer  vaak  goed  bij  een  biologische   bedrijfsvoering,  anderzijds  is  omschakeling  vaak  makkelijker  naarmate  het  natuurgerichte   karakter  (c.q.  het  aandeel  natuurgrond)  toeneemt.  En  in  alle  gevallen  levert  de  afzet  een  hogere   omzet  op.         11. Onder  de  natuurbedrijven  twee  schapenbedrijf,  alle  andere  bedrijven  hebben  zich   gespecialiseerd  in  rundvee.  Slechts  op  twee  bedrijven  is  sprake  van  schapen  als  neventak.  Die   specialisatie  heeft  op  veel  bedrijven  geleid  tot  het  gebruiken  een  veerassen  die  beter  zijn   aangepast  aan  sobere  omstandigheden  dan  het  gebruikelijke  zwartbonte  (melk)vee.  Deze   rassen  zijn  efficiënter  in  het  omzetten  van  gras  met  een  beperktere  voedingswaarde  in  melk   en/of  vlees.  De  helft  van  de  bedrijven  houdt  alleen  vleesvee.  Qua  arbeid  en  ruwvoerbenutting  is   dat  een  succesfactor,  qua  verdiencapaciteit  niet  (zie  §  4.2).  Zoals  gezegd  zijn  bedrijven  met   varkens  (zoals  Buitengewone  varkens)  niet  meegenomen  in  de  verkenning.         12. De  vijf  melkveebedrijven  zijn  alle  grotere  bedrijven.  Voldoende  grond  is  daarbij  dus  mede  een   succesfactor.  Toch  gebruiken  ook  de  melkveehouders  regelmatig  aangepaste  rassen  of   ‘dubbeldoelrassen’  zoals  MRIJ.     13. Naast  een  biologische  bedrijfsvoering  hanteren  de  bedrijven  ook  vaak  op  andere  gebieden  een   weloverwogen  ‘bedrijfsconcept’:  vijf  bedrijven  boeren  volgens  het  concept  Boeren  voor  Natuur   (waarvan  één  op  informele  basis,  dus  zonder  de  bijbehorende  vergoeding),  ook  verschillende   andere  bedrijven  werken  vanuit  een  kringloopgedachte,  bijvoorbeeld  door  het  telen  van  eigen   krachtvoer  (bijv.  graan)  of  door  het  verwerken  van  ruig  maaisel  tot  compost.     14. De  natuurbedrijven  die  ook  een  deel  ‘reguliere’  landbouwgrond  gebruiken,  zien  dit  als  een   voordeel:  met  deze  grond  kun  je  risico’s  van  de  natuurgrond  opvangen,  c.q.  het  rantsoen  van   het  vee  aanvullen  en  zo  toch  nog  een  redelijke  productie  halen.     Natuur  en  landschap   15. De  natuurbedrijven  zelf  geven  regelmatig  als  succesfactor  aan  dat  het  gebied  waarin  ze  boeren   zich  goed  leent  voor  een  natuurbedrijf  doordat  het  ‘van  nature’  divers  is  of  al  voedselarme   omstandigheden  kende.  Dat  lijkt  wellicht  een  cirkelredenering,  maar  het  tekent  het  belang  van   een  goede  locatiekeuze:  natuurbedrijven  kunnen  niet  zomaar  overal  succesvol  worden  opgezet.           16. De  natuurdoelen  zijn  vaak  geformuleerd  in  termen  van  bedrijfsconcepten  (bijv.  sluiten   mineralenkringlopen)  of  in  beheermaatregelen  (maaidata,  beweidingsdichtheden)  en  maar   zelden  in  SNL-­‐termen  (beoogde  beheertypen).  De  agrariërs  lijkt  dat  wel  aan  te  spreken:  het   beweiden  in  een  bepaalde  dichtheid  is  duidelijker  dan  het  realiseren  van  glanshaverhooilanden.   Het  concept  Boeren  voor  Natuur  gaat  ook  juist  uit  van  het  creëren  van  condities  en  niet  van   beheertypen.  Dat  past  ook  bij  de  Natura  2000-­‐doelen  voor  de  landbouw  rondom   natuurgebieden,  die  op  veel  plaatsen  (met  name  in  het  oosten  van  de  provincie)  juist  ook  zijn   gericht  op  het  terugdringen  van  nutriëntenemissies.   17. De  waterdoelen  zijn  over  het  algemeen  duidelijk  controleerbaar  en  goed  gehaald:  er  zijn  peilen   verhoogd,  natte  oevers  gegraven,  nieuwe  stroomdalen  gecreëerd  en  er  is  bergingscapaciteit   toegevoegd.  Op  zeker  twee  bedrijven  op  Twickel  heeft  een  aanpalend  natuurgebied   geprofiteerd  van  het  hogere  waterpeil.                  

18  

 

18. Hoewel  de  directe  natuurwinst  vooralsnog  minder  ‘bewijsbaar’  is,  lijken  de  bedrijven  met   verschralingsbeheer  succes  te  boeken  en  blijft  de  weidevogelstand  in  stand  op  de  (weinige)   bedrijven  waar  dit  aan  de  orde  is.   19. Vrijwel  alle  bedrijven  hebben  een  lage  aanvoer  van  nutriënten,  een  lage  veebezetting  en   relatief  hoge  waterpeilen.  Die  combinatie  biedt  een  gunstige  uitgangssituatie  voor  de  opgaven   in  het  kader  van  Natura  2000.       20. Een  deel  van  de  bedrijven  heeft  een  goede  uitgangspositie  om  ook  ruig  maaisel  van  buiten  het   bedrijf  (bijv.  uit  natuur-­‐  en  recreatieterreinen,  van  bermen,  dijken  en  kaden)  tot  waarde  te   brengen.  Al  naar  gelang  type  en  kwaliteit  kan  het  worden  gebruikt  als  ruwvoer,  als  strooisel  in   de  stal  of  als  meststof  (na  compostering).  In  het  laatste  geval  kan  deze  voor  weidevogels   eenzelfde  functie  vervullen  als  ruige  mest.     21. Daar  waar  de  bedrijven  natuurgebied  pachten  van  een  terreinbeheerder  of  andere  organisatie   (landgoed  etc.),  garanderen  zij  de  verpachter  een  efficiënt  beheer  (vakkennis,  materieel)  met   gewenste  inzet  van  expertise  en  middelen  (vee,  ruige  mest)  die  de  verpachter  niet  zelf  heeft  en   ontlasten  zij  de  verpachter  van  zorgen  over  de  afzet  van  producten.     22. Doordat  veel  natuurbedrijven  zich  zeer  open  en  actief  opstellen  tegenover  de  samenleving   (recreatie,  educatie,  open  dagen,  excursies)  leveren  zij  ook  een  bijdrage  aan  de  bekendheid  van   (agrarisch  beheerde)  natuur,  aan  het  landschap  waarin  zij  hun  bedrijf  hebben  en  aan  de  PR  voor   gevoelige  projecten  als  ‘Ruimte  voor  de  Rivier’.  Meer  in  de  breedte  zorgen  zij  met  hun   neventakken  voor  meer  economische  activiteit  in  de  regio.     Verdienmodel   23. De  meeste  natuurbedrijven  hanteren  een  breed  verdienmodel:  er  is  inkomen  uit  verkoop  van   melk,  vee  en  vlees,  uit  natuur,  uit  compostering,  uit  recreatie,  uit  zorg  en  regelmatig  ook  van   buitenshuis.  Daarbij  worden  de  producten  veelal  afgezet  in  het  biologisch  circuit,  dus  met  een   meerprijs.  Die  kan  nog  verder  oplopen  als  de  producten  lokaal  of  regionaal  worden  afgezet,  wat   ook  regelmatig  gebeurt.  Het  natuurgerichte  karakter  van  het  bedrijf  bevordert  daarbij  eveneens   de  kansen  voor  een  plus  in  de  markt.  Hoewel  de  verbredingsactiviteiten  financieel  vaak   noodzakelijk  zijn  (zie  §  4.2),  gebeuren  ze  veelal  ook  vanuit  overtuiging  en  ondernemerschap.   Hierbij  zoekt  ieder  bedrijf  de  combinatie  die  hem  of  haar  het  beste  past.     24. We  zien  twee  combinaties  die  elk  economisch  duurzaam  kunnen  zijn:  die  van  kleinschalig  en   neveninkomsten  (het  natuurbedrijf  als  nevenberoepsbedrijf)  en  die  van  grootschalig,  extensief   en  gespecialiseerd.  Een  qua  ruwvoer  zelfvoorzienend  bedrijf  met  lage  inputs  en  veel  pachtgrond   heeft  in  beginsel  lage  kosten.   25. Een  aantal  natuurbedrijven  noemt  de  nabijheid  van  de  stad  als  succesfactor.  Hierdoor  zijn  de   lokale  marktkansen  beter  dan  bij  een  meer  geïsoleerde  ligging.   26. Natuurgronden  die  kunnen  worden  bemest,  kunnen  meetellen  voor  de  mestwetgeving.  Dit  is   de  afgelopen  jaren  een  belangrijke  bijkomende  factor  geweest  bij  het  pachten  van  natuurgrond.   Voor  gronden  in  of  rondom  Natura  2000-­‐gebied  (PAS)  zal  dit  voordeel  de  komende  jaren  niet  of   nauwelijks  opgaan.         27. Ook  de  positie  van  natuurgronden  waar  het  gaat  om  de  huidige  toeslagrechten  vanuit  het  GLB   (vanaf  2015  hectarepremies;  zie  ook  §  2.3)  versterkt  de  economische  positie  van  deze  gronden.           Organisatie  en  samenwerking   28. Zoals  gezegd  bij  de  ‘ondernemersfactoren’  is  samenwerking  een  belangrijke  succesfactor.  Het   gaat  daarbij  om  samenwerking  in  de  afzet  van  natuurproducten  als  vlees  en  melk,  waardoor  de   kans  op  een  hogere  prijs  toeneemt.  En  om  samenwerking  in  de  belangenbehartiging,   bijvoorbeeld  via  de  Beroepsvereniging.  De  positie  van  natuurbedrijven  is  dermate  speciaal  (ook   in  de  wet-­‐  en  regelgeving,  zoals  de  afgelopen  jaren  bleek),  dat  het  loont  om  eigen  contacten  met  

19  

 

beleidsmakers  te  hebben.  Daarnaast  kan  gezamenlijk  worden  gewerkt  aan  voorrang  voor   natuurbedrijven  bij  de  toedeling  van  natuurgronden.   29. Samenwerking  kan  ook  de  vorm  krijgen  van  het  gezamenlijk  ‘aannemen’  van  het  beheer  van   een  natuurgebied,  bijvoorbeeld  via  een  agrarische  natuurvereniging.  ANV  Horst  en  Maten  is   daarvan  een  goed  voorbeeld.  Dit  kan  soelaas  bieden  voor  natuurbedrijven  die  gebaat  zijn  bij   (extra)  natuurgrond  of  voor  situaties  waarin  geen  of  onvoldoende  ‘volledige’  natuurbedrijven   aanwezig  zijn  om  het  beheer  op  zich  te  nemen.      

4.2  Knelpunten  voor  natuurbedrijven  

  De  ondernemer   1. Een  natuurondernemer  moet  eigenlijk  een  schaap  met  vijf  poten  zijn.  Hij  moet  zich  veel  kennis   eigen  maken,  veel  testen  en  uitvinden  op  het  eigen  bedrijf,  zijn  vakmanschap  ontwikkelen  en   toegang  tot  nieuwe  markten  zien  te  krijgen.  Dat  vakmanschap  wordt  tot  dusverre  nog  niet  altijd   beloond  –  zie  ook  de  punten  onder  de  volgende  kopjes.  Dat  maakt  het  niet  altijd  even   motiverend  om  het  vakmanschap  verder  te  ontwikkelen.  Of  anders  gezegd:  er  moet  sprake  zijn   van  een  sterke  intrinsieke  motivatie  om  natuurboer  te  zijn.         2. Natuurbedrijven  zijn  vaak  groot  en  vergen  veel  arbeidsinzet.  Sommige  bedrijven  hebben  veel   arbeid  beschikbaar,  soms  ook  ‘gratis’  arbeid  in  de  vorm  van  stagiairs.  Op  enkele  grote  bedrijven   knelt  echter  de  arbeid,  c.q.  is  er  onvoldoende  verdiencapaciteit  om  extra  arbeid  in  te  huren.       3. Soms  is  er  concurrentie  om  grond  tussen  natuurbedrijven  onderling  of  tussen  natuurbedrijven   en  reguliere  bedrijven  in  de  omgeving.  Een  open  houding,  een  goede  samenwerking  en  het   creëren  van  draagvlak  en  begrip  voor  de  behoefte  aan  (extra)  grond  is  cruciaal  voor  een  goede   relatie  met  de  streek.         Grond-­‐  en  pachtsituatie   4. Zoals  gezegd  leunen  veel  van  de  natuurbedrijven  sterk  op  pachtgrond.  Tweederde  van  de   onderzochte  bedrijven  heeft  die  grond  in  duurzame  vormen  van  pacht:  reguliere  pacht,   hoevepacht,  natuurpacht  of  erfpacht.  Een  derde  heeft  de  grond,  soms  in  substantiële   hoeveelheden,  in  kortlopende  pacht  of  zelfs  louter  op  basis  van  mondelinge  afspraken.  Dit  geeft   de  agrariërs  (te)  weinig  zekerheid  voor  een  duurzame  bedrijfsvoering.  Er  is  geen  zekerheid  over   de  toekomstige  beschikbaarheid  van  het  land  en  de  grond  vormt  geen  onderpand  voor  de  bank   bij  het  aangaan  van  leningen.  Voor  succesvol  natuurbeheer  moet  de  pachter  juist  vaak  langjarige   investeringen  doen  en  dus  langdurige  zekerheid  hebben.   5. Natuurbedrijven  die  behoefte  hebben  aan  meer  grond,  krijgen  lang  niet  altijd  een   ‘voorkeursbehandeling’  bij  de  toedeling  van  vrijkomende  gronden.  Het  certificaat  ’Erkende   Natuurboerderij’,  dat  mede  hiervoor  is  bedoeld,  geeft  vooralsnog  weinig  voordelen  bij   toedeling.  Ook  andere  natuurbedrijven,  zoals  die  op  Twickel,  kampen  hiermee.  Bij  verpachters   bestaat  vaak  de  neiging  om  alle  pachters  gelijkelijk  te  bedienen.  Te  weinig  draagvlak  in  de   omgeving  voor  een  voorkeursbehandeling  van  natuurbedrijven  speelt  hierbij  ook  een  rol.  Zelf   extra  grond  zoeken  die  verder  weg  is  gelegen,  is  voor  melkveehouders  minder  interessant,  want   niet  bereikbaar  met  het  vee.  Voor  andere  bedrijfstypen  betekent  verder  weg  gelegen  grond  veel   transporturen  en  -­‐kosten.  Niet  zelden  (bijv.  op  Twickel)  zijn  ook  de  grondprijzen  te  hoog  in   relatie  tot  de  rentabiliteit  van  de  (natuur)grond  om  aankoop  verantwoord  te  financieren.   6. Ook  ANV’s  die  collectief  het  beheer  van  natuurgebied  hebben  aangenomen,  zoals  Horst  en   Maten,  delen  vaak  beperkte  hoeveelheden  grond  per  bedrijf  toe.  In  het  geval  van  Horst  en   Maten  is  dat  maximaal  10  ha.  Wel  vindt  de  toedeling  in  dit  geval  plaats  op  basis  van   selectiecriteria  (‘kwaliteitskader’),  maar  streven  daarbij  is  juist  om  de  bedrijven  niet  (te)  

20  

 

afhankelijk  te  maken  van  deze  grond.  Op  zo’n  beperkte  hoeveelheid  grond  kun  je  geen  bedrijf   ‘rondzetten’.  Ook  een  concept  als  Boeren  voor  Natuur  of  kringlooplandbouw  is  alleen   toepasbaar  op  gehele  bedrijven.  Omgekeerd  kan  het  toevoegen  van  een  klein  deel  natuurgrond   wel  helpen  om  bestaande  natuurbedrijven  te  versterken.           De  bedrijfsvoering   7. Sommige  natuurboeren  zijn  van  melkvee  overgestapt  op  vleesvee  omdat  de  gewasopbrengst   van  natuurgrasland  steeds  minder  en  van  mindere  kwaliteit  werd,  waardoor  de   melkopbrengsten  terugliepen  en/of  de  gezondheid  van  het  vee  in  het  geding  kwam.  Eén  of  twee   van  de  melkveebedrijven  weten  om  die  reden  niet  zeker  of  ze  in  de  toekomst  kunnen  blijven   melken.  Andere  bedrijven  zijn  van  meet  af  aan  opgezet  als  vleesveebedrijf.  Aangezien  melkvee   doorgaans  (aanmerkelijk)  lonender  is  dan  vleesvee,  is  dat  een  economische  beperking  (zie  ook   onder  ‘verdienmodel’).     8. In  het  verlengde  van  het  voorgaande:  gronden  die  alleen  mogen  worden  gemaaid  leveren  op   den  duur  steeds  minder  ruwvoer  op  en  zullen  steeds  minder  interessant  worden  voor  boeren   om  te  pachten,  zeker  als  daar  geen  beheervergoeding  of  forse  pachtreductie  tegenover  staat.   9. Natuurbedrijven  hebben  ook  op  andere  onderdelen  bedrijfsmatige  beperkingen  ten  opzichte   van  reguliere  bedrijven.  Bijvoorbeeld:   • bij  beweiding  /  begrazing  op  grotere  oppervlakten  moet  soms  een  behoorlijke  lengte  aan   rasters  worden  aangelegd  en  onderhouden.  Dat  is  kostbaar  en  tijdrovend;   • op  één  bedrijf  is  het  vee  door  de  bedrijfsopzet  (jaarrond  natuurbegrazing)  enigszins   verwilderd  en  veel  minder  handelbaar  geworden.  Dat  brengt  extra  arbeid  en  extra   veeartskosten  met  zich  mee;   • bedrijven  met  een  groot  aandeel  natuurland  zijn  extra  kwetsbaar  voor  weersinvloeden,   zoals  in  een  nat  en/of  koud  voorjaar.  Dit  maakt  het  soms  ook  lastig  om  de  kwaliteit  van   melk  en/of  vlees  op  peil  te  houden,  waarmee  de  afzet  in  gevaar  kan  komen.  Starre   gebruiksbepalingen  versterken  in  zulke  gevallen  de  kwetsbaarheid  van  het  bedrijf;   • sommige  melkveebedrijven  passen  hun  afkalfpatroon  aan,  zodanig  dat  de  dieren  droog   staan  in  de  winter.  Dit  maakt  het  natuurbeheer  beter  inpasbaar,  maar  heeft  gevolgen  voor   de  te  realiseren  melkprijs,  die  in  de  winter  vaak  hoger  is;   • op  de  bedrijven  die  werken  volgens  Boeren  voor  Natuur  of  andere  principes  waarbij  geen   krachtvoer  van  buitenaf  mag  worden  aangevoerd,  is  eigen  bouwland  nodig.  Akkerbouw  is  in   de  regio  soms  maar  beperkt  mogelijk  en  is  op  natuurgrond  bovendien  vaak  niet  toegestaan;     • het  kost  tijd  om  qua  diergezondheid  een  nieuw  bedrijfssysteem  te  ontwikkelen.  De   beschikbaarheid  en  kwaliteit  van  het  voer  (ook  sporenelementen)  zijn  op  een  natuurgericht   bedrijf  extra  kwetsbaar.     Natuur  en  landschap   10. Op  een  deel  van  de  onderzochte  bedrijven  is  (nog)  niet  of  nauwelijks  bekend  wat  de  precieze   bijdrage  is  aan  de  natuurdoelen.  Soms  komt  dat  doordat  de  bedrijven  te  recent  zijn  gestart  om   iets  zinnigs  te  kunnen  zeggen.  Soms  komt  het  ook  doordat  de  doelen  niet  scherp  zijn   geformuleerd  (of  althans  bij  de  pachter  niet  precies  bekend  zijn)  of  omdat  de  pachter  alleen  te   maken  heeft  met  beheervoorschriften  en  niet  op  de  hoogte  is  van  de  doelen  of  de   natuurresultaten.  Dit  betekent  dat  er  vooralsnog  geen  bruikbare  basis  is  voor  een  gedegen   natuurevaluatie  van  de  betrokken  bedrijven.       11. Bedrijven  die  werken  volgens  de  beginselen  van  Boeren  voor  Natuur  (in  deze  verkenning  vijf   stuks)  hebben  als  doel  om  de  randvoorwaarden  te  creëren  voor  natuurwinst,  niet  om  concrete   beheertypen  te  realiseren.  Hoewel  hier  de  afgelopen  jaren  wel  goed  is  gemonitord,  kan  deze   benadering  op  gespannen  voet  staan  met  de  provinciale  SNL-­‐systematiek.  In  bufferzones   21  

 

rondom  Natura  2000  hoeft  dit  overigens  helemaal  geen  probleem  te  zijn,  omdat  de  doelen  daar   juist  meer  milieu-­‐  dan  natuurgericht  zijn.  Voor  één  bedrijf  zijn  zowel  de  Boeren  voor  Natuur-­‐ systematiek  als  beheertypen  vastgelegd,  een  aanpak  die  een  interne  spanning  kan  opleveren.   12. Daar  waar  natuurland  wordt  verdeeld  door  een  ANV,  zoals  bij  Horst  en  Maten,  gaat  het  relatief   vaak  om  maailand  en  relatief  weinig  om  beweiding.  Een  sterk  accent  op  maailand  kan   ecologisch  voordelig  zijn  als  het  gaat  om  verschralingsbeheer,  maar  voor  weidevogels  is  deze   aanpak  te  eenzijdig  gebleken  en  blijkt  de  rol  van  beweiding  te  worden  onderschat.             Verdienmodel   13. Bijna  alle  bedrijven  hebben  een  brede  economische  basis:  door  een  plus  in  de  markt   (biologische  en/of  regionale  afzet,  natuurgerichte  bedrijfsvoering)  en/of  door  neveninkomsten   van  binnen  (recreatie,  zorg)  of  buiten  het  bedrijf.  Slechts  een  enkel  bedrijf  heeft  geen   neveninkomsten.  Dit  betekent  echter  ook  dat  een  natuurbedrijf  zonder  deze  extra  inkomsten   over  het  algemeen  niet  rendabel  te  exploiteren  is.  Voor  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven   bevestigt  de  recente  evaluatie  dit  (Westerink  e.a.  2013)  en  ook  andere  bedrijven  geven  dit  aan.   Op  zich  is  een  brede  economische  basis  prachtig,  maar  het  tekent  ook  de  nog  steeds  beperkte   marktwaarde  van  natuurbeheer  sec.  Wel  draagt  het  natuurgerichte  karakter  van  de  bedrijven   bij  aan  de  marktkansen  in  de  directe  omgeving  (huisverkoop,  regionale  afzet).   14. Door  de  beperkte  ‘marktwaarde’  van  natuur  zijn  natuurbedrijven  vooralsnog  sterk  afhankelijk   van  overheidsvergoedingen  voor  het  natuurbeheer.  Tweederde  van  de  onderzochte  bedrijven   ontvangt  een  beheervergoeding  die  direct  of  indirect  van  overheden  afkomstig  is.  Op  vier   bedrijven  is  dat  een  vergoeding  voor  Boeren  voor  Natuur.  Hierbij  spelen  drie  knelpunten:   a. de  vergoedingensystematiek  (in  elk  geval  die  voor  agrarisch  natuurbeheer  en  van  Boeren   voor  Natuur)  is  vanwege  de  internationale  staatssteunkaders  zo  opgezet  dat  de   productiederving  wordt  gecompenseerd,  maar  er  geen  sprake  mag  zijn  van  extra   verdiencapaciteit;   b. het  is  onzeker  of  de  vergoeding  voor  Boeren  voor  Natuur,  die  voor  een  beperkte  duur  door   Brussel  was  goedgekeurd,  straks  opnieuw  zal  worden  goedgekeurd.  Er  is  een  initiatief  om   hem  op  te  nemen  in  de  catalogus  groenblauwe  diensten.  De  vergoedingssystematiek  past   echter  bij  die  voor  landbouwgebieden  (inkomstenderving)  en  niet  voor  die  bij  natuurgebied   (normkosten).  Daarmee  kan  er  –  bij  beoogde  opschaling  van  Boeren  voor  Natuur  –  een   ruimtelijk  probleem  zijn;   c. enkele  bedrijven  ontvangen  een  SNL-­‐vergoeding  voor  particulier  natuurbeheer,  één  bedrijf   ontvangt  de  SNL-­‐vergoeding  dankzij  een  erfpachtovereenkomst  en  één  bedrijf  factureert  de   werkzaamheden  conform  de  SNL-­‐vergoedingen.  Daarnaast  hebben  vrijwel  alle  bedrijven  te   maken  met  een  relatief  lage  pacht.  Daar  waar  geen  SNL-­‐vergoeding  wordt  ontvangen,  is  de   pachtreductie  lager  dan  de  SNL-­‐vergoeding  voor  de  bijbehorende  natuurtypen.  Het  aantal   voorbeelden  van  terreinbeheerders  die  de  SNL-­‐vergoeding  geheel  of  gedeeltelijk   doorsluizen  naar  de  pachter,  is  nog  steeds  beperkt.  En  bij  het  factureren  van   werkzaamheden  aan  de  verpachter  moet  het  bedrijf  omzet-­‐  en  inkomstenbelasting   afdragen,  terwijl  dit  bij  rechtstreekse  SNL-­‐subsidie  niet  het  geval  is.       Organisatie  en  samenwerking   15. Hoewel  Overijssel  één  van  de  provincies  is  met  een  positieve  grondhouding  tegenover   natuurgerichte  bedrijven  en  ook  relatief  veel  van  deze  bedrijven  telt,  is  er  nog  steeds   verbetering  mogelijk  in  de  ‘taal’  waarin  overheden,  natuurorganisaties  en  boeren  over   natuurbeheer  spreken.  Overheden  en  natuurbescherming  hebben  soms  te  weinig  oog  voor   ondernemerschap  (terwijl  creatief  ondernemerschap  toch  de  drijver  is  achter  natuurbedrijven),   voor  de  wens  tot  langjarige  zekerheid  over  gebruik  en  vergoedingen  en  voor  het  betrouwbaar  

22  

 

nakomen  van  afspraken.  Agrariërs  op  hun  beurt  hebben  soms  weinig  begrip  voor  het  denken   vanuit  habitats,  beheertypen  en  (soms  starre)  beheermaatregelen.  Gebrek  aan  vertrouwen  (of   slijtage  daarvan)  tussen  overheid,  terreinbeheerder  en  ondernemer  speelde  bijvoorbeeld  ook   de  Natuurmelkerij  Varsen  parten.  Een  goede  dialoog  en  een  beter  onderling  begrip  kan  de   positie  van  natuurbedrijven  versterken.   16. Zoals  eerder  naar  voren  kwam,  is  er  soms  concurrentie  om  grond  tussen  bedrijven  uit  dezelfde   regio.  Daarbij  is  er  niet  zelden  weinig  begrip  voor  de  positie  van  natuurbedrijven,  of  worden  hun   ambities  gezien  als  bedreigend.  Open  communicatie  op  lokaal  niveau  en  gezamenlijke   planvorming  kunnen  bijdragen  aan  een  beter  draagvlak  en  daarmee  aan  een  betere  realisatie   van  natuurdoelen.     17. Een  langjarige  overeenkomst  tussen  een  terreinbeheerder  en  een  ANV,  c.q.  een   gebiedscollectief  kan  een  efficiënte  manier  zijn  om  het  beheer  te  organiseren.  Tegelijk  kan  het   op  gespannen  voet  staan  met  de  vorming  van  grotere  natuurbedrijven  en  kan  het  resulteren  in   een  relatief  groot  aandeel  eenvormig  maaibeheer.  Goede  beheerafspraken  op  gebiedsniveau   kunnen  dit  voorkomen.     Ruimtelijke  ordening   18. Grote  bedrijven  hebben  vaak  behoefte  aan  een  groot  bouwblok.  Bij  veel  gemeenten  stuit  dit  op   onbegrip,  ook  omdat  natuurgericht  ten  onrechte  wordt  geassocieerd  met  kleinschalig.   Natuurbedrijven  hebben  vaak  juist  baat  bij  een  flinke  schaalgrootte.     19. Iets  vergelijkbaars  geldt  voor  de  vergunningverlening  voor  gebouwen  op  een  multifunctioneel   bedrijf.  Terwijl  veel  natuurbedrijven  sterk  afhankelijk  zijn  van  neventakken  zoals  recreatie  of   zorg,  laten  de  gemeenten  vaak  slechts  een  omvang  van  neventakken  toe  die  economisch  niet   rendabel  is.  Haperende  vergunningverlening  speelde  bijvoorbeeld  ook  een  rol  bij  het  beëindigen   van  Natuurmelkerij  Varsen.        

Voor  verbetering  vatbaar  zijn  met  name  de  grondpositie  (incl.  gebruikszekerheid)  en  de  verdiencapaciteit  uit   natuurbeheer.  Nu  komt  de  verdiencapaciteit  vaak  uit  neventakken.  

23  

   

 

4.3  Reflectie  

  De  verkenning  laat  een  groot  aantal  succesfactoren  en  knelpunten  zien:  zo’n  45  in  totaal.  Een  groot   deel  daarvan  is  niet  nieuw.  Verrassend  is  wel  dat  er  in  Overijssel  al  behoorlijk  wat  nieuw  opgezette   natuurbedrijven  zijn  met  een  bedrijfsconcept  waarover  goed  is  nagedacht.  Dat  is  natuurlijk  ook  de   verdienste  van  het  feit  dat  drie  van  de  vier  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven  in  Overijsel  zijn  gelegen  en   dat  de  stichting  Natuurboer  uit  de  Buurt  al  geruime  tijd  actief  is  in  de  provincie.     Een  belangrijk  gegeven  is  dat  natuurbeheer  sec  vaak  onvoldoende  financiële  basis  biedt  om  het   bedrijf  ook  economisch  duurzaam  te  laten  zijn.  Dat  gegeven  is  eigenlijk  al  langer  bekend:  zoals  we  in   §  2.3  schetsten,  laten  veel  studies  zien  dat  natuurbedrijven  of  bedrijven  met  een  substantieel   aandeel  natuurgrond  vaak  een  negatieve  arbeidsopbrengst  hebben.  Niet  zelden  komt  dat  doordat  er   vaak  geen  sprake  is  van  een  beheervergoeding  anders  dan  een  korting  op  de  pachtprijs.  Wat  dit   betreft  is  de  verkenning  enigszins  ‘gekleurd’  door  het  hoge  aandeel  bedrijven  die  volgens  het  Boeren   voor  Natuur-­‐principe  werken  en  hiervoor  een  vergoeding  ontvangen.     Opmerkelijk  gegeven  is  ook  dat  een  deel  van  de  bedrijven  eigenlijk  niet  (goed)  is  te  beoordelen  op   zijn  bijdrage  aan  natuur  en  landschap,  deels  doordat  ze  nieuw  zijn,  deels  door  het  ontbreken  van   heldere  doelen  en  meetresultaten.  Vanuit  een  oogpunt  van  beleidsevaluatie  is  dat  onhandig.             Hoe  kan  de  positie  van  natuurbedrijven  worden  versterkt?  Het  grote  aantal  knelpunten  laat  zich   vertalen  in  een  relatief  klein  aantal  aanbevelingen  of  verbeterpunten:   a. Versterking  van  de  grondpositie.  Met  name  door  het  bevoordelen  van  natuurbedrijven  bij  het   vrijkomen  van  gronden  of  bij  reconstructieprojecten.  Om  te  voorkomen  dat  dit  scheve  ogen   geeft,  is  een  open  communicatie  (heldere  criteria)  en  een  gebiedsmatige  aanpak  cruciaal.   b. Versterken  van  de  gebruikszekerheid  door  het  verpachten  van  gronden  op  langjarige  basis.  De   vrees  dat  langjarige  pacht  zich  niet  verhoudt  met  het  tussentijds  bijstellen  of  zelfs  beëindigen   van  het  beheer  (bij  wanprestatie)  is  achterhaald.  Zo  zijn  hierover  bijvoorbeeld  goede  afsopraken   gemaakt  in  de  contracten  die  Staatsbosbeheer  recent  heeft  gesloten  in  het  kader  van  de   samenwerking  met  de  Beroepsvereniging  Natuurboeren.         c. Versterking  van  de  verdiencapaciteit  uit  natuurbeheer.  En  wel  op  twee  manieren:   • door  te  zorgen  voor  een  adequate  beheervergoeding  à  la  het  Subsidiestelsel  natuur-­‐  en   landschapsbeheer  (SNL).  Een  verlaagde  pacht  alleen  is  doorgaans  niet  toereikend;   • door  het  versterken  van  de  marktpositie  van  (de  producten  van)  natuurbedrijven,   bijvoorbeeld  via  economisch  innovatiebeleid.     d. Gemeenten  kunnen  ruimhartiger  zijn  in  hun  vergunningverlening  door  grootschaligheid  niet  te   verwarren  met  een  intensief  grondgebruik.     e. De  natuurdoelen  kunnen  scherper  worden  geformuleerd  en  gecommuniceerd  (met  de   grondgebruiker)  en  meer  consequent  worden  gemonitord.        

24  

 

5.  Betekenis  voor  provinciaal  beleid       De  provincie  Overijssel  is  geïnteresseerd  in  natuurgerichte  landbouwbedrijven,  ook  getuige  de   publicaties  waarvoor  zij  de  afgelopen  jaren  opdracht  heeft  gegeven.  (o.a.  Noorduyn  2013;  Teenstra   2013).  Als  we  de  natuuropgave  van  de  provincie  door  de  oogharen  heen  bekijken,  is  die  in  het   westelijk  deel  van  de  provincie  vooral  gericht  op  weidevogels,  in  de  stroomgebieden  van  IJssel,  Vecht   en  Regge  vooral  op  schaalgrasland  en  in  de  hoger  gelegen  delen  zoals  Twente  vooral  op  kleinschalige   bos-­‐  en  heidegebieden  en  beekdalen  met  daaromheen  een  schil  van  extensieve  landbouw.  De   moerasgebieden  in  Noordwest-­‐Overijssel  laten  we  daarbij  buiten  beschouwing  –  daar  zijn  wel   natuurbedrijven  aanwezig  (riettelers),  maar  dat  zijn  niet  de  bedrijven  waarop  deze  verkenning  zich   richt.     In  totaal  moet  nog  een  natuuropgave  van  enkele  duizenden  hectares  worden  gerealiseerd.   Onderdeel  van  die  opgave  zijn  niet  alleen  de  bovengenoemde  beheertypen,  maar  ook  opgaven  in  de   sfeer  van  vernatting  en  emissiereductie  in  het  kader  van  Natura  2000.  Alleen  al  in  NO-­‐Twente  en  het   Vechtdal  bestaat  een  vernattingsopgave  van  bijna  2.000  ha.  In  totaal  ligt  er  een  Natura  2000-­‐opgave   van  4.300  ha,  waarvan  een  deel  binnen  de  bestaande  en  een  deel  binnen  de  nog  te  realiseren  EHS   (Omgevingsvisie  Overijssel  2013).                   Bijdrage  aan  de  provinciale  natuuropgave   Een  groot  aantal  van  de  onderzochte  bedrijven  opereert  geheel  of  gedeeltelijk  in  de  EHS,  een  deel   ook  in  of  nabij  een  Natura  2000-­‐gebied.  Over  hun  bijdrage  aan  de  doelen  van  EHS  en  Natura  2000  is   in  de  voorgaande  hoofdstukken  al  het  nodige  gezegd.  We  vatten  het  hier  nog  eens  samen  en  diepen   de  conclusies  nog  wat  uit:   a. De  natuurondernemers  zijn  zeer  gemotiveerd  en  hebben  veelal  bewust  gekozen  voor  dit  type   bedrijf  op  de  betreffende  plek.  Ze  hebben  allen  goed  nagedacht  over  hun  bedrijfsconcept.  Dit  is   een  belangrijk  gegeven  voor  het  provinciaal  beleid.         b. De  meeste  bedrijven  hebben  een  brede  economische  basis  met  inkomsten  uit  voedselproductie   (bijna  altijd  met  een  meerprijs  vanuit  de  markt),  natuur,  recreatie,  educatie,  zorg  en/of  een  baan   buitenshuis.  Daarmee  lijken  ze  –  we  hebben  in  dit  onderzoek  geen  inzicht  gevraagd  in  de   boekhouding  –  economisch  behoorlijk  duurzaam.  Ook  dit  is  een  belangrijk  gegeven.  Alle   neventakken  doen  wel  een  zwaar  beroep  op  de  beschikbare  arbeid.  Ze  zijn  soms  ook  een  beetje   tegen  wil  en  dank:  als  het  natuurbeheer  meer  zou  opleveren,  zou  er  minder  noodzaak  zijn  tot   economische  verbreding.             c. Zwakke  plekken  zijn  de  soms  sterke  afhankelijkheid  van  kortdurende  pacht  en  de  soms  beperkte   inkomsten  uit  natuurbeheer.  Wat  dit  laatste  betreft  geeft  de  verkenning  zelfs  nog  een  te   rooskleurig  beeld,  omdat  de  vier  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven  een  goede  vergoeding   ontvangen,  waarvan  de  voortzetting  van  de  Brusselse  goedkeuring  overigens  nog  enigszins   onzeker  is.  Het  beheer  van  natuurterreinen  door  boeren  blijkt  nog  steeds  niet  eenduidig  te  zijn   geregeld,  maar  is  een  speelveld  met  zeer  uiteenlopende  pachtvormen  en   vergoedingsconstructies.           d. De  neventakken  –  vooral  recreatie  en  educatie  /  openstelling  –  bieden  daarentegen  wel  een   fraaie  kans  om  landschap  en  natuur  te  ‘vermarkten’  en  uit  te  leggen  hoe  landbouwbedrijven   daaraan  een  bijdrage  kunnen  leveren.  Dat  is  dus  ook  voor  de  provincie  aantrekkelijke  PR.     e. De  bedrijven  die  het  Boeren  voor  Natuur-­‐concept  volgen,  boeken  vaak  wel  winst  in  termen  van   natuur  en  water,  maar  zijn  primair  gericht  op  gunstige  milieuvoorwaarden  voor  natuurwinst  en   werken  niet  conform  het  SNL-­‐model  van  beheertypen.  Dat  kan  enige  spanning  opleveren  met  de   provinciale  systematiek  voor  natuurgebieden.  Daarentegen  kunnen  deze  bedrijven  prima  

25  

 

bijdragen  aan  de  Natura  2000-­‐opgaven  in  de  sfeer  van  vernatting  en  emissiereductie  en  dus   rondom  Natura  2000-­‐gebieden  waardevol  zijn  (zie  ook  Westerink  e.a.  2013).       f. Van  de  andere  bedrijven  is  het  (nog)  niet  altijd  duidelijk  wat  de  precieze  natuurwinst  is.  Daarom   kunnen  we  deze  bedrijven  op  dit  aspect  slechts  fragmentarisch  beoordelen.  De  meeste   bedrijven  geven  mondeling  aan  dat  de  natuurwaarden  stabiel  zijn  (bijv.  weidevogels),  de   ontwikkeling  positief  is  (verschraling)  en/of  de  terreinbeheerder  tevreden  is.  Om  een  goed  beeld   te  krijgen  van  de  natuurontwikkeling  moet  nog  wat  geduld  worden  geoefend.  Ook  lijken  de   doelen  en  monitoring  hier  en  daar  nog  wat  te  kunnen  worden  aangescherpt.               Kort  samengevat:  natuurbedrijven  blijken  gemotiveerde  en  behoorlijk  duurzame  zakenpartners  voor   de  overheid.  Andersom  tonen  overheid  en  terreinbeheerders  zich  nog  niet  altijd  constructieve  en   duurzame  zakenpartners.  De  concrete  bijdrage  aan  de  provinciale  opgaven  op  het  gebied  van  natuur   en  water  zijn  soms  nog  lastig  in  te  schatten,  maar  lijken  positief.  Boeren  voor  Natuur-­‐bedrijven   kunnen  rondom  Natura  2000-­‐gebieden  een  goede  bijdrage  leveren.       Hoe  kan  de  positie  van  natuurbedrijven  worden  verbeterd?   Overheid  en  terreinbeheerders  hebben  niet  alle  touwtjes  in  handen  om  de  positie  van  natuur-­‐ bedrijven  te  versterken,  maar  kunnen  op  verschillende  onderdelen  niettemin  belangrijk  bijdragen:   a. Een  belangrijk  knelpunt  is  gelegen  in  de  beschikbaarheid  van  voldoende  grond  op  een   voldoende  duurzame  basis.  De  provincie  kan  –  zeker  bij  inrichtingsprojecten  waarover  zij  de   regie  heeft  –  bevorderen  dat  natuurbedrijven  voorrang  krijgen,  dit  alles  uiteraard  op  basis  van   heldere  toedelingscriteria.  Ook  kan  de  provincie  daar  waar  mogelijk  het  uitgeven  van  gronden  in   langjarige  pacht  bevorderen.       b. De  provincie  kan  er  in  de  vormgeving  van  het  SNL-­‐Natuurbeheer  op  aansturen  dat  de   beheervergoeding  (of  althans  een  deel  daarvan)  terecht  komt  bij  degene  die  feitelijk  het  werk   doet.  Dat  kan  in  beginsel  op  drie  manieren,  die  verschillen  in  hun  bestuurlijke  haalbaarheid:   • het  SNL  op  dit  onderdeel  aanpassen,  zodanig  dat  de  feitelijke  gebruiker  subsidie  kan   aanvragen.  Hiervoor  is  tot  dusverre  weinig  draagvlak  gebleken;   • het  uitgeven  van  natuurgrond  in  erfpacht  stimuleren,  zodat  de  gebruiker  kan  aanvragen.   Hiermee  hebben  de  Beroepsvereniging  en  Staatsbosbeheer  een  begin  gemaakt;   • de  verpachter  bewegen  (een  deel  van)  de  vergoeding  door  te  sluizen  naar  de  pachter.  In  dit   geval  blijkt  het  factureren  van  uitgevoerd  werk  niet  de  juiste  weg,  omdat  een  substantieel   deel  van  de  vergoeding  dan  weer  moet  worden  ingeleverd  in  de  vorm  van  omzet-­‐  en   inkomstenbelasting.   c. De  provincie  zou  de  rentabiliteit  van  het  natuurbeheer  kunnen  verhogen:   • door  de  hoogte  van  de  beheervergoedingen  op  het  berekende  niveau  brengen,  of  door  te   stimuleren  dat  dit  gebeurt.  Zowel  voor  SNL-­‐N,  SNL-­‐A  als  Boeren  voor  Natuur  geldt  dat  op  dit   moment  niet  de  volledige  (berekende)  vergoeding  wordt  betaald.  Gezien  de  bezuinigingen   op  natuur  lijkt  dit  bestuurlijk  lastig  haalbaar;   • het  voeren  van  economisch  innovatiebeleid  gericht  op  versterking  van  de  marktpositie  van   natuurbedrijven.   d. De  provincie  kan  –  via  de  Subsidieregeling  Kwaliteitsimpuls  Natuur  en  Landschap  (SKNL)  of  via   een  andere  regeling  –  investeringen  op  natuurbedrijven  stimuleren  of  kan  niet-­‐rendabele   investeringen  rendabel  helpen  maken.         e. Gemeenten  kunnen  de  economische  basis  van  de  bedrijven  helpen  versterken  door  de   vergunningverlening  voor  neventakken  niet  te  beperken  tot  een  niet-­‐rendabele  omvang.   f. Terreinbeheerders  kunnen  hun  gronden  in  langjarige  pacht  uitgeven,  kunnen  erkende   natuurbedrijven  voorrang  geven  bij  de  toedeling  en  kunnen  de  SNL-­‐vergoeding  (of  althans  een   deel  daarvan)  doorbetalen  aan  de  feitelijke  gebruiker.    

 

  26  

 

Literatuur       Buijs,  J.  2002.  Perspectieven  voor  de  Ettingen  en  de  Koningshoeve  –  Verkenning  van  de  mogelijkheden  voor   kostenbesparingen  en  omzetverhoging  voor  de  agrarische  bedrijven  de  Ettingen  en  de  Koningshoeve.   Jan  Buijs  Agro-­‐Advies,  Monnickendam.    

Buijs,  J.  2008.  Gevolgen  GLB  voor  Laag  Holland  –  Inzicht  in  de  gevolgen  van  een  andere  verdeling  van  EU-­‐ toeslagrechten  en  een  hogere  probleemgebiedenvergoeding  voor  de  melkveehouderij  in  Laag  Holland  op   basis  van  een  bedrijfseconomische  doorrekening  van  enkele  bedrijfstypen.  Jan  Buijs  Agro-­‐Advies,   Monnickendam.    

Corporaal,  J.  &  M.  van  Os  2002.  Zoogkoeienhouderij  met  natuurgraslanden  -­‐  Een  modelmatige  benadering  van   opbrengsten  en  kosten.  PraktijkRapport  1,  Praktijkonderzoek  Veehouderij.  Lelystad.    

Dijkman,  W.,  R.  Haaijer,  G.  Venema,  A.  den  Hollander,  E.  de  Lijster,  M.  Stolwijk,  A.  Corporaal,  W.  van  Dalfsen,  B.   van  den  Brandhof,  B.J.  Kronenberg,  H.  Kuiper,  K.  Binnendijk,  C.  van  Dalfsen,  P.  van  den  Brandhof,  H.   Olthof,  H.  Dijksterhuis,  T.  de  Kogel  &  M.  Groot  2013.  Samenwerken  aan  natuur  in  Olde  Maten  en   Veerslootlanden  –  Beheer  en  Onderhoudsplan  voor  ANV  Horst  en  Maten,  Staatsbosbeheer  en  Provincie   Overijssel.  ANV  Horst  en  Maten  en  Staatsbosbeheer.    

Eck,  W.  van  &  H.  Prins  1990.  Perspectieven  voor  extensieve  melkvee-­‐  en  zoogkoeienhouderij  op  natte   veengronden.  Mededeling  421  Landbouw-­‐Economisch  Instituut.  Den  Haag.    

Galama,  P.,  A.  Evers  &  F.  Lenssinck  2008.  Melken  in  de  natuur  –  Naar  rendabel  beheer  van  natte  veengebieden   en  beekdalen.  Rapport  157,  Animal  Sciences  Group  Wageningen  UR.    

Galama,  P.  2008.  Koeien  melken  in  natuurgebied  voor  nieuw  elan  in  Varsen.  In:  Syscope  –  Kwartaalblad  van   Systeeminnovatieprogramma’s.  Wageningen  UR.  Nr.  19  pag.  20-­‐21.    

Herinrichting  Bethunepolder.  Nieuwsbrief  juli  2012.  Provincie  Utrecht.    

Hermans,  C.  1990.  Bedrijfsmodel  voor  veenweidegebieden  met  verweving  van  natuur-­‐  en  veehoudersbelangen.   Rapport  nr.  126.  Proefstation  voor  de  Rundveehouderij,  Waiboerhoeve  en  Regionale  Onderzoekscentra.   Lelystad.    

Jaspers  Faijer,  B.  2012.  Natuurmelkerij  Varsen  –  Evaluatierapport.  Stichting  Stimuland.    

Jong,  K.  de.  2008a.  Ondernemingsplan  Natuur-­‐  en  landschapsboerderij  Meijegraslanden.  PPP  Agro-­‐Advies.    

Jong,  K.  de.  2008b.  Ondernemingsplan  Agrarisch  Natuurbedrijf  Krimpenerwaard  Duurzame  melkveehouderij   Krimpenerwaard.  PPP  Agro-­‐Advies.    

Koopmans,  W.  2001.  Ondernemen  in  de  breedte  :  koeien,  natuur,  excursies  en  ouderenzorg  op  Hemelrijksche   Hoeve.  In:  Ekoland  20(2001)12:14-­‐16.    

Limpt,  C.  van  2010.  Biologisch  boeren  langs  de  IJssel.  In:  Trouw  16  juli.    

Melman,  Th.C.P.,  J.J.H.  van  den  Akker,  A.G.M.  Schotman,  F.G.W.A.  Ottburg,  H.P.J.  Huiskes  &  M.  Kiers  2011.   Natuurboerderij  Hoeve  Stein,  van  Boeren-­‐met-­‐natuur  naar  Natuur-­‐met-­‐boeren.  Rapport  2203,  Alterra,   Wageningen.    

Melman,  Th.C.P.,  W.A.  Ozinga,  A.G.M.  Schotman,  H.  Sierdsema,  R.A.M.  Schrijver,  G.  Migchels,  T.A.  Vogelzang   2013.  Agrarische  bedrijfsvoering  en  biodiversiteit  –  kansrijke  gebieden,  samenhang  met  bedrijfstypen,   perspectieven.  Rapport  2436,  Alterra,  Wageningen.    

Miedema,  S.  2012.  Rapport  analyse  van  de  haalbaarheid  van  de  Natuurmelkerij  Varsen.  Interne  notitie   Provincie  Overijssel,  Zwolle.    

Natuurderij  Keizersrande  –  Een  boerderij  in  dienst  van  de  maatschappij.  2014.  In:  Jij  &  Overijssel.  Jaargang  6,  nr.   1.  (maart  2014).  Provincie  Overijssel,  Zwolle.    

Natuurlijk  doen!  Ondernemen  met  natuur.  2009  Ministerie  van  Landbouw,  Natuur  en  Voedselkwaliteit  en  LTO   Nederland.    

Natuurlijk  lukt  het  –  met  meer  boeren  voor  natuurbeheer.  2009.  Ministerie  van  Landbouw,  Natuur  en   Voedselkwaliteit  en  LTO  Nederland.    

Noorduyn,  L.  (red.  )  2007.  Innoveren  voor  weidevogels  –  Menukaart  voor  effectief  weidevogelbeheer  op   moderne  melkveebedrijven.  ASG  Veehouderij,  Lelystad.    

27  

 

Noorduyn,  L.  2011.  Groen  ondernemen  met  veehouderij  –  Een  nieuwe  werkelijkheid.    Wageningen  UR  Livestock   Research,  Lelystad.    

Noorduyn,  L.  2013.  Boeren  met  natuur;  natuurbeheer  met  boeren  –  De  winst  van  echte  samenwerking.   Wageningen  UR  Livestock  Research,  Lelystad.    

Omgevingsvisie  Overijssel  –  Visie  en  uitvoeringsprogramma  voor  de  ontwikkeling  van  de  fysieke  leefomgeving   van  de  provincie  Overijssel.  2013.  Provincie  Overijssel,  Zwolle.    

Pijnenburg,  B.  &  M.  van  Boxtel  2011.  Rechtsvormen  in  de  multifunctionele  landbouw  –  Handreiking  voor   passende  rechtsvormen  op  uw  multifunctionele  bedrijf.  Taskforce  Multifunctionele  Landbouw.    

Prins,  U.,  M.  Bos,  D.  Heerkens  &  P.  Rombouts  2012.  Natuurlijk  Boeren  –  Best  practices  op  Brabantse   natuurgronden.  Biologische  Producentencoöperatie  Kempen-­‐Meierij,  Louis  Bolk  Instituut,  Bion  Food  &   Agriculture  en  Brabantse  Milieufederatie.    

Rougoor,  C.  W.  Tolkamp,  G.  Kuneman,  K.  de  Bont,  J.  Jager,  J.  Helming  &  B.  Smit  2010.  Kansen  voor  een  uniek   gebied  -­‐  Maatwerk  voor  het  GLB  in  Oost-­‐Nederland.  CLM  Onderzoek  en  Advies  &  LEI  Wageningen  UR.    

Smeding,  F.  &  N.  van  Eekeren  2006.  Hooi  en  weinig  zaaizaad  geven  productief  natuurperceel.  In:  V-­‐focus   (4)1:14-­‐15.    

Teenstra,  E.  (red.)  2013.  Werken  aan  meerwaarde  van  regionale  landbouw  en  biodiversiteit  –  De  oogst  van  vier   jaar    van  Echt  Overijssel!  Wageningen  UR  Livestock  Research,  Natuurmonumenten  en  St.  Dianthus.    

Terwan,  P.  2001.  Perspectieven  voor  een  agrarisch  voorbeeldbedrijf  met  hoofdfunctie  natuur  –  Verkenning  voor   het  westelijk  veenweidegebied  in  opdracht  van  Het  Zuid-­‐Hollands  Landschap.  Paul  Terwan  onderzoek  &   advies,  Utrecht.    

Terwan,  P.  2002.  Samen  werken  aan  het  beheer  van  reservaten  in  Noord-­‐Holland  Midden  –  Deel  1:  een   gereedschapskist  voor  beheersafspraken  tussen  landbouw  en  natuurbescherming.  Vereniging  Agrarisch   Natuurbeheer  Waterland,  Vereniging  Agrarisch  Natuurbeheer  “Tussen  IJ  en  Dijken”,  Vereniging   Natuurmonumenten,  Staatsbosbeheer  en  Stichting  Het  Noord-­‐Hollands  Landschap.  Purmerend.    

Vonderen,  H.  van  2013.  Uitvoeringsprogramma  Agro&Food  Overijssel  2013-­‐2015  –  Verduurzamen,  versterken   en  vernieuwen.  Provincie  Overijssel,  Zwolle.   Voortvarend  Varsen  –  Gebiedsuitwerking  van  het  reconstructieplan  Salland-­‐Twente  voor  het  deelgebied   Varsen.  2009.  Dienst  Landelijk  Gebied,  Ommen.    

Voorzichtige  start  natuurmelkerij  Varsen.  2010.  In:  De  Stentor  6  juli.    

Vos,  L.  de.  2010.  De  Hemelrijksche  Hoeve.  In:  Zeldzaam  Huisdier  35(2010)3:20-­‐21.    

Westerink,  J.,  G.  Migchels  &  K.A.  Engelsma  2013a.  Natuur  als  onderdeel  van  het  product.  Kunnen   onderscheidende  merken  natuur  en  landschap  financieren?  Rapport  2389,  Alterra,  Wageningen.    

Westerink,  J.,  A.H.F.  Stortelder,  F.G.W.A.  Ottburg,  T.A.  De  Boer,  R.A.M.  Schrijver,  C.K.  de  Vries,  M.  Plomp,  E.A.A.   Smolders,  A.T.W.  Eysink  en  G.H.  Bulten  2013b.  Boeren  voor  Natuur;  Hoe  werkt  het  en  wat  levert  het  op?   Rapport  2472,  Alterra,  Wageningen.    

Westerink,  J.,  A.H.F.  Stortelder  &  C.K.  de  Vries  2013c.  Boeren  voor  Natuur  in  de  Bethunepolder  –  Een  verkenning   van  een  extensief  bedrijfssysteem  voor  het  beheer  van  een  Natura-­‐2000  gebied.  Rapport  2482,  Alterra,   Wageningen.    

Wingerden,  W.  van  1992.  Het  beheer  van  graslanden  in  reservaten  met  zoogkoeien.  Informatie-­‐  en   Kenniscentrum  Veehouderij,  Ede.     Websites   www.vechtdalhoeve.nl   www.dienstlandelijkgebied.nl/projecten/overijssel www.hetexoo.nl   /overijssel/dossier/olde-­‐maten-­‐en-­‐veerslootlanden   www.boerenvoornatuur.nl   www.anvhorstenmaten.nl   www.natuurboeren.nl   www.hemelrijkschehoeve.nl   www.kleinswormink.nl   www.ijssellandschap.nl/index.php/natuurderij-­‐ www.hoevebiesland.nl   keuzersrande   www.keizersrande.nl      

 

  28  

 

Bijlage:  Gehanteerd  analysekader     Algemeen   • bedrijfsgrootte  (eigendom  +  pacht);   • type  bedrijf  (veehouderij  /  akkerbouw  /  eventuele  andere  takken)   • als  veehouderij:  welke  dieren  +  veebezetting   • als  akkerbouw:  voornaamste  gewassen  in  bouwplan   • neventakken  (naast  natuur-­‐  en  waterbeheer)   • biologisch  of  gangbaar   • arbeid:  is  het  een  gezinsbedrijf,  hoeveel  mensen  moeten  ervan  leven?     Natuur-­‐  en  waterbeheer   • oppervlakte  natuurbeheer  +  aandeel  in  totale  bedrijfsoppervlakte.  Hoe  lang  al  natuurbedrijf?   • is  de  bedrijfsvoering  vergaand  afgestemd  op  natuurbeheer?   • welke  (doel)typen  natuurbeheer:  weidevogels,  kruidenrijk  grasland,  landschapsonderhoud  etc.  +   oppervlakten  van  elk;     • welke  maatregelen  worden  hiervoor  (gespecificeerd  per  natuurdoeltype)  uitgevoerd?   • welke  constructie:  pacht  van  terreinbeheerder,  particulier  natuurbeheer,  agrarisch   natuurbeheer  +  oppervlakten  van  elk.  Zijn  er  lange-­‐termijnafspraken  over  het  beheer?   • als  pacht  van  TBO:  maai-­‐  of  weidebeheer,  uitvoering  ‘  groen  loonwerk’,  inscharen  vee;   • medewerking  aan  andere  N2000-­‐doelen:  door  vernatting,  door  beperken  bemesting,  door   vermindering  ammoniakuitstoot,  door....   • raakt  het  natuur-­‐  en  waterbeheer  aan  de  doelen  zoals  die  voor  de  EHS  en  Natura  2000  zijn   geformuleerd?  Of  is  het  op  heel  andere  kwaliteiten  gericht?   • is  het  natuur-­‐  en  waterbeheer  succesvol?  Zijn  er  gegevens  bekend  over  de  ontwikkeling  van   natuur,  waterkwaliteit  etc.?  Is  de  terreinbeheerder  tevreden  over  het  beheer?  Waaruit  blijkt   dat?     Bedrijfseconomie   • is  het  bedrijf  in  economische  zin  duurzaam?  Is  er  –  als  dit  qua  leeftijd  al  aan  de  orde  is  –  een   opvolger?  Zo  ja,  gaat  die  onverkort  door  met  het  natuurbeheer?   • wat  zijn  de  belangrijkste  bestanddelen  van  het  inkomen?  Uit  afzet  van  voedsel,  uit   natuurbeheer,  uit  andere  neventakken?   • levert  het  natuurbeheer  per  saldo  geld  op?  Hoe?  Via  verlaagde  pacht,  via  het  verkrijgen  van  SNL-­‐ subsidie  of  andere  subsidie?  Via  de  afzet  van  ‘natuurvlees’,  ‘natuurmelk’  etc.?  Wat  is  daarvan  de   meerprijs  op  de  markt  (nog  afgezien  van  de  meerprijs  uit  het  EKO-­‐circuit)?  Gaan  de  opbrengsten   de  komende  jaren  nog  afnemen  door  verschraling  of  vernatting?   • is  het  bedrijf  financieel  duurzaam  zonder  beheersubsidie  of  zonder  meerprijs  voor  de   producten?     Sterkten  en  zwakten   • vanuit  welke  overwegingen  hebt  u  het  bedrijf  (sterk  /  mede)  gericht  op  natuur?   • zijn  die  overwegingen  of  verwachtingen  bewaarheid?  Zou  u  weer  dezelfde  keus  maken?  En  zou   u  het  ook  uw  buren  aanraden,  is  daarvoor  voldoende  ‘markt’?   • heeft  het  natuurbeheer  ook  geleid  tot  een  betere  (markt)positie  op  andere  onderdelen  van  de   bedrijfsvoering?   • welke  andere  succesfactoren  ziet  u?     • tegen  welke  dingen  bent  u  aangelopen  bij  het  starten  van  de  natuurtak  /  het  natuurbedrijf?   Krapte  op  de  grondmarkt,  natuursubsidies,  vergunningverlening,  ....   • hoe  ziet  het  bedrijf  er  over  tien  jaar  uit?   29  

 

 

30