natuur bos landschap Vrijwilligers in natuurbeheer Vrijwilligers zijn de beste ambassadeurs Meetnetten essentieel voor beheer

oktober 2011

natuur bos landschap Vrijwilligers zijn de beste ambassadeurs Meetnetten essentieel voor beheer

anum m e

r me

th

De toekomst van het vrijwilligerswerk

Vrijwillige rs in  natuu rbeheer oktober 2011

1

inhoud

colofon Nummer 8 Jaargang 8 Vakblad Natuur Bos Landschap verschijnt 10 x per jaar (niet in juli en augustus) Redactie Ido Borkent (hoofdredactie), Koen Moons (eindredactie), Bart de Haan, Marleen van den Ham-Aertsen, Pieter Joop, Fabrice Ottburg, Anne Reichgelt, Pieter Schmidt, Marcel Schrijvers-Gonlag, Renske Schulting, Marjan Visscher, Martijn van Wijk Vaste bijdrage Narda van der Krogt (Kort), Lotty Nijhuis en Gerco Niezing

4

Lay-out Aukje Gorter, aukjegorter.nl Beeldredactie Aukje Gorter en Fabrice Ottburg Cover Hans van den Bos, bosbeeld.nl Redactieadres Postbus 618, 6700 AP Wageningen [email protected] 0317 465 545 Abonnementenadministratie Postbus 618, 6700 AP Wageningen [email protected] www.vakbladnbl.nl 0317 466 439 Een jaarabonnement** (10 nummers) kost • particulieren: € 50,• bedrijven: € 70,• organisaties die meer dan 25 abonnementen afnemen, betalen € 42,- per abonnement. • studenten* / jongeren tot 18 jaar*: € 22,Als u toestemming geeft voor automatische incasso krijgt u € 3,- korting. *Studenten moeten bij aanmelding en elk jaar uiterlijk op 31 december van het jaar ervoor een kopie van de studentenkaart opsturen naar het secretariaat. Jongeren onder de 18 jaar (zonder studentenkaart) kunnen een kopie van hun identiteitskaart opsturen. **Een abonnement loopt in principe van 1 januari tot en met 31 december. U kunt een abonnement in laten gaan op 1 april, 1 juli, 1 oktober of 1 januari. U betaalt in het eerste jaar dan een evenredig deel van het abonnementsgeld. In januari van het volgende jaar wordt uw abonnement automatisch verlengd voor onbepaalde tijd, tenzij u vóór 1 december van het lopende kalenderjaar het abonnement schriftelijk opzegt. Door het jaar heen kunt u opzeggen met een opzegtermijn van 3 maanden. Advertentiewerving 0317 466 432 [email protected] U adverteert al vanaf € 120,Druk: Senefelder Misset, Doetinchem Dit is een uitgave van de Stichting Vakblad Natuur Bos Landschap. In het stichtingsbestuur zijn vertegenwoordigd de KNBV, natuurbeherende organisaties en Landschapsbeheer Nederland. Bestuursleden: Harrie Hekhuis (voorzitter, penningmeester), Nynke van der Ploeg (secretaris), Hank Bartelink, Hans Gierveld en Rob Meijers

14 24 4 uit de praktijk ‘Onze vrijwilligers zijn de beste ambassadeurs voor Natuurmonumenten’

26 Ontwikkelingen bij provinciale Landschappen

8 stelling ‘Vrijwilligers kunnen bezuinigingen makkelijk opvangen’

31 Investeren in vrijwilligers werk is de zinnigste bezuiniging op termijn

29 Stage in de natuur

10 kort

34 Het wordt teken heet onder de poten

14 uit de wetenschap Meetnetten vrijwilligers essentieel voor beleid, beheer en onderzoek

36 Milou en Minne zijn jong en vrijwilliger

© Overname van artikelen is toegestaan mits met bronvermelding

18 reportage Het hele jaar klussen in de Kalverpolder

Dit blad is gedrukt op FSC®-gecertificeerd papier.

21 Natuurbeheerders en PGO’s samen op zoek naar tellers 24 de visie van… Siemie Zandvliet: laat vrijwilligers hun netwerk en kennis maar gebruiken

38 denkwerk Lucas Meijs over de toekomst van het vrijwilligerswerk 40 Vrijwilligerswerk in natuurbeheer – een overzicht 42 KNBV 43 Rubrieken: Rapporten 43 / Boeken 44 Agenda 44 / Praktijkraadsel 45

Beste (nieuwe) lezer, Sommigen van u ontvangen dit blad elke maand, anderen zien het voor het eerst. Dit themanummer van het Vakblad Natuur Bos Landschap gaat naar maar liefst 35.000 mensen die op welke wijze dan ook actief zijn in natuur- en landschapsbeheer, professioneel of als vrijwilliger. Welkom dus, nieuwe lezer! In het Europees jaar van het vrijwilligerswerk willen wij graag laten zien hoe enorm veel vrijwilligerswerk er op dit gebied wordt verricht. Ook willen we laten zien, en niet in de minste plaats aan de vrijwilligers zelf, hoe belangrijk – of liever: hoe onmisbaar – dit vrijwilligerswerk is voor de natuursector. En daarmee ook: hoe sterk je het verschil kunt maken met het werk van de vrijwilliger. Zo lezen we in dit themanummer hoe vrijwilligersgroepen zelfstandig een gebied beheren, of een bezoekerscentrum draaiende houden. Hoe de waarnemingen van vrijwillige tellers voor bijvoorbeeld SOVON of de Vlinderstichting de basis vormen voor verspreidingskaarten, trends en zelfs wetenschappelijk onderzoek. Hoe Nederland zou veranderen als er geen organisatie meer is die duizenden vrijwilligers ondersteunt met het mooier maken van hun eigen omgeving. Dankzij flinke financiële bijdragen van Natuurmonumenten, Landschapsbeheer Nederland, De12Landschappen en Staatsbosbeheer kunnen wij dit themanummer zo breed verspreiden. Het is onze wens dat u veel genoegen beleeft aan dit bijzondere nummer van het Vakblad NBL. Wij hopen ook dat de verhalen indruk maken op alle lezers, en dat beheerders en (potentiële) vrijwilligers geïnspireerd raken om in de toekomst nog meer en beter samen te werken en anderen erbij te betrekken. De natuur in Nederland heeft het nodig. Nu meer dan ooit. Ido Borkent, Hoofdredacteur

september 2011

natuur bos landschap

Wilt u als vrijwilliger op de hoogte zijn? Neem dan een abonnement, of vraag eerst een proefnummer aan. Ja, ik wil een abonnement op het Vakblad Natuur Bos Landschap en ontvang het eerste jaar een welkomstkorting van € 10,- op een jaarabonnement.

Blaasvarens op Defensieterrein Nostalgie bij de natuurakker Visie van prinses Irene en Matthijs Schouten

Ik kies voor een (aankruisen wat van toepassing is): n Abonnement voor particulieren (eerste jaar € 40,-) n Incasso-abonnement voor particulieren (eerste jaar € 37,-) n Abonnement voor instellingen (eerste jaar € 60,-)

+nieuwsbrief

september 2011

1

Het Vakblad Natuur Bos Landschap verschijnt tien keer per jaar en informeert u over alle ontwikkelingen in het brede veld van het natuur- en landschapsbeheer. Van praktische tips tot wetenschappelijke bevindingen. Van nieuw beleid en wetgeving, tot persoonlijke verhalen van werkers in de natuur.

Ik betaal via (aankruisen wat van toepassing is): n factuur n incasso

Organisatie Naam Adres PC/Plaats Bij betaling via incasso: Bankrekening Handtekening

Opsturen naar: VakbladNBL, t.a.v. abonnenmentenadministratie, Postbus 618, 6700 AP Wageningen of mail naar: [email protected] oktober 2011

3

uit de praktijk

‘Onze vrijwilligers zijn de beste ambassadeurs voor Natuurmonumenten’

foto’s Nelleke Woortman

Natuurmonumenten heeft acht bezoekerscentra verspreid door het land. Eén daarvan, Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen, heeft een unieke formule: daar werken vrijwel uitsluitend vrijwilligers. Slechts vier beroepskrachten en maar liefst tachtig vrijwilligers zorgen ervoor dat het in Nieuwkoop op rolletjes loopt. — Maureen Kemperink (journalist)

4

< Nienke de Vries als vrijwilliger in actie bij een jeugdactiviteit tijdens de wilde buitendagen

> Beheerder Karen Buitelaar: “Wij kregen van de directie de opdracht om met zo weinig mogelijk beroepskrachten en zo veel mogelijk vrijwilligers een bezoekerscentrum te beheren. Alles draait bij ons om en door vrijwilligers, al bijna drie jaar inmiddels.” In het bezoekerscentrum in Nieuwkoop staan de vrijwilligers bijvoorbeeld in het weekend alleen achter de balie, terwijl in de andere bezoekerscentra er altijd een medewerker bij is. Die verantwoordelijkheid is heel belangrijk, benadrukt Karen. “De vrijwilligers moeten zich zeker genoeg voelen om de verantwoording te kunnen dragen – dan wordt het ook echt hun ‘ding’. We maken dankbaar gebruik van ieders talenten. Onlangs hebben we een nieuwe excursieboot aangeschaft die nog helemaal ingericht moest worden. Ik geef dan mijn wensenlijstje door en vervolgens zijn enkele vrijwilligers met de boot aan de slag gegaan. De een weet veel van werktuigbouwkunde en heeft technisch inzicht, de ander heeft de nodige vaarkennis. Nu is het ook hun boot. Dat is de kracht van dit bezoekerscentrum. De vrijwilligers zijn allemaal zelfstandig en hebben een eigen verantwoordelijkheid. En medewerkers en vrijwilligers werken gelijkwaardig naast elkaar.”

Verantwwoordelijk

verbinden met natuur en Natuurmonumenten’. “Het is een heel praktisch en handig document dat onder meer aangeeft wat wij van onze vrijwilligers verwachten en wat zij van ons mogen verwachten. Het is een ‘levend’ document, het blijft in beweging en kan aangepast worden. Het plan komt in het vrijwilligershandboek dat iedere vrijwilliger van Natuurmonumenten in zijn of haar bezit heeft.” Het handboek is een document waarin informatie staat over organisatie en beleidshoofdlijnen en over alles wat te maken heeft met vrijwilligerswerk: afspraken, taken, cursusmogelijkheden, declaraties, belastingen en verzekeringen.

Saamhorigheidsgevoel “In het begin was er slechts een beperkte samenwerking tussen de vrijwilligers van de beheereenheid , van wie de meesten in de natuurgebieden zelf werken, en die van het bezoekerscentrum. Alles was strikt gescheiden met uitzondering van enkele beheervrijwilligers die in het broedseizoen en de wintermaanden wat onderhoudsklussen in het bezoekerscentrum deden. Er was een zij-en-wij-gevoel. Onzin natuurlijk! Om dit voor eens en voor altijd de wereld uit te helpen: ons bezoekerscentrum kan alleen maar bestaan en de bezoekers van de natuur laten genieten doordat de beheermedewerkers en -vrijwilligers voor die natuur zorgen.” Om de samenwerking te stimuleren werd er

een werkdag georganiseerd. “We hebben toen met zijn allen wilgen geknot. En we hebben nu een gezamenlijk ‘smoelenboek’ van alle medewerkers en alle vrijwilligers van de Nieuwkoopse Plassen.” Daarnaast zit Buitelaar regelmatig om tafel met boswachter John Pietersen die de beheervrijwilligers aanstuurt. “Zeker één keer per week zien we elkaar en vaak lunchen we als het even kan op vrijdag samen met het beheerteam. Dat is dan tegelijkertijd een informeel werkoverleg. ’s Zomers doen we dat vaak bij de beheereenheid en ’s winters in het bezoekerscentrum. Tijdens de jaarlijkse bedankdag voor vrijwilligers zag je eerst nog duidelijk twee groepen, nu is dat al veel minder. Mensen leren elkaar over en weer steeds beter kennen en dat zorgt voor een saamhorigheidsgevoel. Ik vind dat je heel veel moet investeren in je vrijwilligers want zij investeren ook heel veel in ons! Zonder vrijwilligers kunnen we de boel hier wel sluiten.”

Mystery guest Je wordt niet zomaar vrijwilliger bij Natuurmonumenten. Als je interesse hebt in vrijwilligerswerk, krijg je eerst een intakegesprek met de betreffende leidinggevende. Als het klikt en de wederzijdse verwachtingen kloppen, help je drie maanden mee. Daarna volgt een gesprek met je begeleider en als jullie allebei tevreden zijn, wordt een overeenkomst getekend en sta je officieel ingeschreven als vrijwilliger van Natuurmonumenten.

Beheerder Karen Buitelaar

Verantwoordelijkheden brengen ook eisen met zich mee. Eisen die soms afwijken van wat gebruikelijk is binnen Natuurmonumenten. “Omdat onze balievrijwilligers vaak zelfstandig werken, moeten zij ook de training bedrijfshulpverlening (BHV) volgen en bijhouden. Normaal gesproken zijn het altijd medewerkers die BHV’er zijn, bij ons zijn dat dus alle balievrijwilligers.” Natuurlijk zijn de vrijwilligers niet eindverantwoordelijk, dat is Buitelaar. “En de medewerkers hebben af en toe ook weekenddienst. Het is goed om te ervaren hoe de sfeer dan is in het bezoekerscentrum en het is prettig voor de vrijwilligers; je laat zo je steun zien en dat is belangrijk. Ik vind het zelf ook fijn om overzicht te hebben op wat er gebeurt in het bezoekerscentrum, zowel door de week als in het weekend.”

Organisatieplan Onlangs verscheen het organisatieplan van Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen, met als titel ‘Vrijwillig maar niet vrijblijvend’ en als ondertitel ‘Hoe betaalde en onbetaalde krachten zich met elkaar verbonden weten en anderen oktober 2011

5

uit de praktijk Functies Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen

Wat biedt Natuurmonumenten haar vrijwilligers?

Betaalde medewerkers: Beheerder Medewerker vrijwilligers Medewerker jeugd en educatie Medewerker winkel en balie

• Een inspirerende en plezierige werkomgeving • Opleidingen en trainingen • Ondersteuning bij en informatievoorziening voor de verschillende taken • Werkervaring • Handboek voor vrijwilligers • Vrijwilligerspas op naam, te gebruiken als identificatie en voor kortingen op eigen producten en aanbiedingen van partners van Natuurmonumenten • Reiskostenvergoeding • (Actuele) informatie (regionale nieuwsbrief, landelijke Vrijwilligerskrant, vrijwilligersweb-pagina) • Begeleiding voor baliemedewerkers en excursieleiders • Bedrijfskleding, afhankelijk van de taak

Vrijwilligers (coördinerend en uitvoerend): Excursieleider Baliemedewerker Medewerker TIP-team Jeugdmedewerker Aquariumverzorger Administratief medewerker Klusmedewerker Medewerker wisselexpositie Roostermaker

6

Met vrijwilligerswerk streeft Natuurmonumenten verschillende doelen na: • Het verbinden van mensen met natuur en Natuurmonumenten • Het vergroten van het draagvlak in de samenleving • Kansen benutten om doelstellingen ten bate van de natuur te halen met zo min mogelijk financiële middelen

De vrijwilligers van Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen op excursie in het Groene Hart.

Om de kwaliteit van onder meer excursies te waarborgen, komt er twee keer per jaar een ‘mystery guest’ langs, net als elders in de regio. Deze onbekende gast gaat mee op excursie en brengt naderhand verslag uit bij de betreffende leidinggevende. Deze bespreekt de bevindingen van de mystery guest met zijn of haar vrijwilliger en samen kijken ze of en op welke gebieden bijscholing nodig is. Ieder jaar houden de begeleiders voortgangsgesprekken met hun vrijwilligers en in Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen wordt eveneens ieder jaar een tevredenheidsonderzoek onder de vrijwilligers gehouden. “Natuurmonumenten gaat voor kwaliteit, niet voor kwantiteit.”

‘Het werk is gewoon ontzettend leuk’ Een van de vrijwilligers van Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen is Nienke de Vries (31). Nienke begeleidt al vanaf het begin de jeugdactiviteiten in en rond het bezoekerscentrum. Daarnaast helpt zij sinds enkele maanden iedere woensdag mee met het ontwikkelen van nieuwe jeugdactiviteiten. De Vries doet ook vrijwilligerswerk in een natuur- en milieueducatief centrum. “Ik heb de studie Bos- en Natuurbeheer gedaan en ik ben momenteel werkzoekende. Ik vind het heel erg leuk om hier vrijwilligerswerk te doen, de sfeer is heel prettig en het werk is gewoon ontzettend leuk, zowel het ontwikkelen van jeugdactiviteiten als het begeleiden ervan. En dan zit je ook nog naast een fantastisch natuurgebied. Ik werk graag met mensen, wil ze graag in verbinding met de natuur brengen, ze laten verwonderen

of ze gewoon laten genieten; mensen de verbondenheid met natuur laten ervaren. Ik vind het goed van een organisatie als Natuurmonumenten, toch een goed doel, om met vrijwel alleen vrijwilligers een bezoekerscentrum te beheren. Zo kun je met beperkt geld toch de natuur beschermen en vervul je tegelijkertijd een maatschappelijke functie.”

De juiste vrijwilliger op de juiste plek Buitelaar zorgt ervoor dat de vrijwilligers zich thuis voelen bij Natuurmonumenten en ook dat ze op de juiste plek zitten. “Teamwerk, waardering en talent vind ik erg belangrijk. Iemand solliciteerde naar de functie van balievrijwilliger. Tijdens die eerste drie maanden zag ik dat ze daar niet op haar plek was. We hebben dit toen voorzichtig bij haar gepolst en nu schittert ze in haar rol als… jeugdvrijwilliger!” Buitelaar heeft oog voor de ontwikkeling van ‘haar’ vrijwilligers. “Ik zie steeds vaker dat hun talenten boven water komen drijven. Prachtig.” Een van de vrijwilligers is beeldhouwster. Zij leert kinderen nu wat ze allemaal van speksteen kunnen maken. “Zo benut je iemands talenten en genereer je meer publiek. Op zo’n bijzondere activiteit, die mogelijk is dankzij de inbreng van de vrijwilliger, komen weer andere mensen af waardoor je publiek steeds breder wordt en er steeds meer mensen kennismaken met de natuur en met Natuurmonumenten.”

Dan is er tijd voor de vrijwilligers om opleidingen en trainingen te volgen. Toch wordt het steeds drukker. “Eerst hadden we vrijwel geen activiteiten ’s winters, maar dat worden er steeds meer. Op de plassen ligt het stil, maar we geven nu onder meer excursies in het nabijgelegen natuurgebied De Groene Jonker en er komt een klein informatiepunt bij De Kievit in Woerdense Verlaat, waar op zonnige dagen ons TIP-team voor de bezoekers klaarstaat (TIP staat voor Terrein Informatie Punt: met een mobiele informatiekar staan vrijwilligers op een centraal punt om daar bezoekers te informeren over Natuurmonumenten en over het betreffende natuurgebied, red.). We groeien door als bezoekerscentrum, zelfs in de winter!” De bevlogenheid van Karen en haar team van medewerkers en vrijwilligers spat van het bezoekerscentrum af. En dat wordt gezien. “Laatst zei een bezoeker: ‘Wat is iedereen hier vriendelijk en professioneel. Ieder bedrijf zou hier zijn medewerkers stage moeten laten lopen, want hier gaat het zoals het hoort.’ Een mooier compliment had hij ons niet kunnen geven.”< Maureen Kemperink

Met 680 medewerkers, 3400 vrijwilligers en meer dan 750.000 leden werkt Natuurmonumenten aan het behoud van 100.000 hectare natuur.

Groeien in de winter In de wintermaanden is het een stuk rustiger in het bezoekerscentrum dan in de zomer. oktober 2011

7

stelling

‘Vrijwilligers kunnen bezuinigingen makkelijk opvangen’ Er moet fors bezuinigd worden. Dat betekent ook minder geld voor het beheer van natuurterreinen. Gelukkig kent Nederland een enorme schare aan enthousiaste en betrokken mensen die graag hun handen uit de mouwen willen steken voor natuur en landschap. Vrijwilligers die misschien ook in staat zijn het natuurbeheer uit te voeren. En zo hoeven de bezuinigingen geen enkel probleem op te leveren. Het is een aanpak die perfect past in het straatje van staatssecretaris Bleker, die het allemaal graag lokaal ziet gebeuren. Maar is het ook haalbaar? — Lotty Nijhuis (redactie)

8

Arno Willems, directeur Landschapsbeheer Nederland

“ Het gaat om zeer specialistisch werk” > “Als je alle bezuinigingen bij elkaar optelt, kun je niet volhouden dat ‘de vrijwilligers’ het wel even zullen overnemen. De bezuinigingen op beheer van natuur en landschap zijn slechts één onderdeel van de bezuinigingen. Ook in de randvoorwaardensfeer wordt nogal wat beknibbeld. Er zijn bezuinigingen die er bijvoorbeeld toe leiden dat een regeling als Draagvlak Natuur, die juist gericht is op participatie van burgers, niet meer bestaat. Er gaat veel minder geld van Rijk naar provincies dan vroeger werd ingezet voor gebiedsprocessen, en intermediaire organisaties krijgen minder geld. Daarnaast moet vrijwilligerswerk georganiseerd worden. Ook moeten cursussen gegeven worden of verzekeringen afgesloten. Het is niet zo dat vrijwilligers zomaar opeens denken: ‘Kom, ik ga eens wat doen’. En voor dat faciliteren is ook minder geld. Het zou zelfs zo kunnen zijn dat er door deze bezuinigingen op termijn minder vrijwilligers voor landschap en natuur werken. Tenslotte gaat het bij natuur en landschap om zeer forse bezuinigingen. Het is niet zo dat je 5 of 10% zult moeten invullen, de Rijksuitgaven worden tot 72% minder. Er is geen enkele sector of organisatie die dat zomaar even op kan vangen. Toch leveren vrijwilligers nu al een belangrijke bijdrage, en ik waardeer het enorm dat zij dat allemaal doen. Maar daarbij gaat het in zijn algemeenheid niet om het zeer specialistische werk. Natuurlijk zijn er vrijwilligersgroepen die wat ingewikkelder werk kunnen doen, maar ik zie het nog niet gebeuren dat zij zich bezig gaan houden met hydrologie of hoogveenbeheer.”<

Jacqueline Kraan, CNV Vakmensen, lid van Commissie Sociale Zaken en bestuurslid Bosschap

“ Een vrijwilliger kan à la minute opzeggen” > “Er zijn natuurlijk altijd plekken waar vrijwilligers heel goed hun werk kunnen doen, maar je moet er niet helemaal afhankelijk van zijn. Vrijwilligers zijn mensen die het naast hun normale bezigheden doen. Dan is er misschien niet alle dagen van de week voldoende mankracht om alle werkzaamheden uit te voeren. Ook betekent vrijwilligerswerk dat je niet verplicht bent om te komen. In elke vrijwilligersorganisatie speelt altijd de discussie: ‘vrijwilligheid is geen vrijblijvendheid’. Maar als het vrijwilligers niet bevalt kunnen ze à la minute opzeggen en wegwezen. Daarnaast hebben vrijwilligers niet per se vakkennis. En kennis van natuur doe je op door opleiding, door langdurige observaties en ervaring. Ook moeten mensen getraind worden in bijvoorbeeld veiligheid bij de werkzaamheden. Je laat iemand niet zomaar met een kettingzaag werken. Vakkracht leidt je op en dan heb je er vijf dagen in de week gemak van. Maar als iemand één dag in de week werkt, dan moet je vijf keer iemand opleiden om hetzelfde effect te krijgen. En voor hoe lang? Want als ik om me heen kijk zie ik de trend dat vrijwilligers liever hapklare brokken hebben, bijvoorbeeld een kortdurend project waar ze van begin tot eind in zitten, dan langdurige relaties. Het wordt voor organisaties dan heel duur. Als je vrijwilligers het werk laat doen van betaalde krachten verlies je ook een stuk werkgelegenheid. Ik zie bijvoorbeeld al de ontwikkeling dat bezoekerscentra helemaal bemand worden door vrijwilligers, hooguit gesteund door één vaste kracht voor de coördinatie. Maar je moet niet verwachten dat ze een groot deel van de organisatie kunnen runnen. Het blijft vakwerk.”<

Gerard van den Burg, coördinator vrijwilligers Natuurmonumenten, Loonse en Drunense duinen

“ We zitten al aan het plafond” > “Bij Natuurmonumenten Midden-Brabant zijn meer dan honderd vrijwilligers werkzaam in het beheer. We zijn vooral begonnen met werven om draagvlak en betrokkenheid te vergroten, pas in tweede instantie is kostenbesparing in beeld gekomen. En ik denk dat we wat betreft aantal bijna aan het plafond zitten. Hetgeen die mensen doen is namelijk in feite al het maximale dat je met vrijwilligers kunt doen. Mensen doen vrijwilligerswerk vooral omdat ze het leuk vinden. Gezelligheid is belangrijk, het moet als nuttig worden ervaren, en mensen willen lekker zorgeloos buiten bezig zijn en hun energie kwijt kunnen. En de werkzaamheden waar dit op van toepassing is, liggen voor een heel groot deel al in de handen van vrijwilligers. Dat doen we eigenlijk nauwelijks zelf meer. De dingen die we nog wel zelf doen zijn vooral zaken als organiseren, verslaglegging, aansturing, faciliteren en initiëren. Dat betekent dat je verantwoordelijkheid ervaart en dat er een bepaalde druk aanwezig is. Het onbekommerde is er dan vanaf. Het werk dat nog door aannemers wordt gedaan, is ook niet zomaar over te dragen aan vrijwilligers. Bij dit soort werk wordt vaak gewerkt met machines en ben je eindverantwoordelijk voor het resultaat. Dat botst met het ontspannen bezig zijn. Ook terreinkennis is heel belangrijk. Vrijwilligers komen vaak maar één of twee dagen in de week. Terreinkennis in een gebied als de Loonse en Drunense Duinen van pakweg 3000 hectare heb je niet zomaar opgebouwd. Daarnaast heb je ook nog vakkennis nodig, zowel ecologische, technische en communicatieve vakkennis. Die doe je als boswachter op in de loop der jaren met allerlei cursussen en opleidingen die je volgt. En het is ook een kwestie van een heleboel ervaring.”<

Theo Schuyt, professor Filantropische studies, VU

“ Vrijwilligers zijn geen arbeidsleger” “> Vrijwilligerswerk kun je ook definiëren als particulier initiatief. En particulier initiatief is dat mensen zich uit eigen keuze willen inzetten voor bijvoorbeeld natuur. En dat is het aardige van vrijwilligerswerk: dat het vrijwillig is. Maar de overheid denkt vaak in de trant van ‘de bureaucratische bruikbaarheid van de burger’, de BBB. Dus: ‘Wij gaan bezuinigen, en dan gaan we ervan uit dat de burgers dat automatisch overnemen’. Dat heet het ‘substitutie denken’. En daar ben ik het volstrekt niet mee eens. De overheid heeft namelijk haar verantwoordelijkheid. Daar betalen we heel veel belasting voor, daarvoor hebben we een Tweede Kamer, en daarvoor hebben we een regering. En die moeten hun uiterste best doen om Nederland mooi en welvarend te laten blijven. Als wij daarnaast ’s morgens wakker worden en denken: ‘Wij gaan ook iets aan de natuur doen’, dan is dat onze eigen beslissing. En dat moet je in hoge mate benadrukken. Je hebt een politieke democratie, de overheid. En je hebt, wat heet, een sociale democratie, wat mensen zelf vinden. Die dingen moeten meer uit elkaar gehaald worden. Dat betekent dat als de overheid gaat bezuinigen op natuur, zij uitnodigend moet zijn naar particulier initiatief en moet zeggen: ‘Wij kunnen het niet alleen’. Maar het particulier initiatief is zelf ook aan zet. De grote natuurorganisaties moeten zich wat harder op gaan stellen tegenover de overheid. Het moet niet zo zijn dat een overheidsnota er op een gegeven moment toe leidt dat natuurorganisaties opeens met hun vrijwilligers in de wacht moeten gaan staan om op te lossen wat de overheid over de schutting gooit. De overheid denkt altijd maar dat als zij het uit haar handen laat vallen, de burger het automatisch oppakt. Maar particulier initiatief en vrijwilligerswerk moeten niet worden afgeschilderd als een soort arbeidsleger, als vrijwillige dienstplichtige aan overheidsbeleid. De mentaliteit moet om, vooral bij de overheid.”<

Ger Koopmans, Tweede Kamerlid CDA

“ In deze tijd vrijwilligerswerk stimuleren” > “De bezuinigingen zijn hebben vooral betrekking op de Ecologische Hoofdstructuur en de Robuuste Verbindingszones. Het zou bizar zijn om vrijwilligers te vragen dat te gaan realiseren. Vrijwilligers zijn dus niet in staat die bezuinigingen op te pakken. Ik denk wel dat je juist in deze tijd vrijwilligers die eigen verantwoordelijkheid willen nemen, extra zou moeten stimuleren. Maar dan vanwege hun eigen waarde, een waarde die ze altijd al gehad hebben. Vrijwilligers zijn van groot belang voor het landschap, maar los van de bezuinigingen. Er zijn natuurlijk heel veel organisaties actief op het gebied van groen en doen. En ik denk dat we juist in deze periode samen met de provincies, maar ook het Rijk zelf, moeten kijken hoe we die organisaties kunnen stimuleren en kunnen helpen. En niet als pleister op pijnlijke bezuinigingen maar vanwege de waarde die ze op zich hebben. Dat is bijvoorbeeld ook één van de redenen dat ik samen met mevrouw Ouwehand van de Partij voor de Dieren een tijdje geleden een motie heb ingediend om de insectenmonitor, waar een aantal mensen bij betrokken is die insecten tellen, in stand te houden. Die motie is ook door de regering overgenomen. Vrijwilligerswerk kost het hier en daar natuurlijk ook centen. Dus wat moet gebeuren is denk ik dat de lokale, provinciale en rijksoverheid gaan kijken hoe ze dat op een fatsoenlijke manier vorm gaan geven.”<

Wilt u een stelling aandragen? Mail naar: [email protected] oktober 2011

9

kort Grutto kiest vogelvriendelijke akker

Trends in vrijwilligerswerk

Een veldonderzoek van de afdeling Dierecologie van de Rijksuniversiteit Groningen wijst uit dat weidevogelvriendelijk akkerbeheer werkt. Onderzoekers volgden tussen 2007 en 2010 850 paar grutto’s op 8.471 ha boerenland in Zuidwest-Friesland. 20% van deze landbouwgrond werd door It Fryske Gea en Staatsbosbeheer weidevogelvriendelijk beheerd. Dit houdt in: hoge grondwaterstand, veel kruiden, insecten en voldoende dekking voor de kuikens en pas in juni maaien. Deze akkers herbergden 60% van de onderzochte grutto’s. De overige 40% broedde op de overige 80% intensief beheerde akkers. Dit landschap bleek een ‘ecologische put’, waar meer grutto’s stierven dan er opgroeiden. Op de weidevogelvriendelijke akkers kwamen relatief meer eieren uit, en van deze kuikens keerden er bovendien 10 keer zoveel terug als broedvogel. Al met al bieden de weidevogelvriendelijk beheerde akkers een grutto-ei een 17 keer grotere overlevingskans dan reguliere akkers. De onderzoekers merkten op dat sommige van deze anders zo broedplaatsgetrouwe vogels de weidevogelvriendelijk beheerde akkers zelf ook opzochten, ondanks het kleinere oppervlak. Landelijk gaat het nog steeds erg slecht met de gruttopopulatie. Jaarlijks neemt het aantal vogels met meer dan 5% af. Hoewel de problematiek in broedgebieden groter is dan in winterkwartieren en trekwegen, is internationale samenwerking nodig bij de bescherming van de grutto. Omdat het overgrote deel van de continentale West-Europese grutto’s in Nederland broedt en ons land voorop loopt met weidevogelvriendelijk akkerbeheer, zijn de Dienst Landelijk Gebied (DLG) en de Africa-Eurasian Waterbird Agreement (AEWA) een samenwerking aangegaan. DLG gaat het AEWA-gruttobeschermingsplan coördineren in samenwerking met afgevaardigden van de 62 AEWA lidstaten en Vogelbescherming Nederland.

Movisie, kennisinstituut en adviesbureau voor maatschappelijke ontwikkelingen, doet al jaren onderzoek naar trends op het gebied van vrijwilligerswerk. Onlangs verscheen het Trendrapport 2011 Vrijwillige inzet 2.0. Het rapport beschrijft de trends en uitdagingen voor de komende jaren. Zo groeit bij overheden, bedrijven en burgers de focus op vrijwillige inzet, mede vanwege bezuinigingen, maar ook vanwege diverse sociale aspecten, zoals bevordering van de onderlinge verbondenheid. Ook wordt er een groei in diversiteit en veelzijdigheid waargenomen. Er komen steeds meer verschillende typen organisaties, steeds meer vormen van vrijwillige inzet en nieuwe manieren van communiceren. Nieuw zijn de zogenoemde open netwerken, die worden opgericht door de generatie twintigers en dertigers die zich vaak niet thuis voelt in oude organisatiestructuren . Deze generatie heeft behoefte aan flexibiliteit, snelheid, professionaliteit, vrijheid en efficiency en richt daarom eigen open netwerken op, waarin tijdelijk kan worden geparticipeerd. Daarbij zijn de motieven om vrijwilligerswerk te doen veranderd. Vanouds vormt vooral de motivatie om iets voor de maatschappij te doen een drijfveer, tegenwoordig ook de behoefte aan persoonlijke ontwikkeling, sociale contacten of waardering. Een andere trend is dat het vrijwilligerswerk steeds meer professionaliseert; er worden steeds meer eisen gesteld aan zowel de organisaties als de vrijwilligers. Tot slot blijkt het gebruik van sociale media een steeds grotere rol te spelen in het vrijwilligerswerk. Bijvoorbeeld als het gaat om het delen van informatie, maar ook bij werving en het vinden van passend vrijwilligerswerk.

Onderzoek RUG: http://tinyurl.com/grutto-RUG Samenwerking AEWA: http://tinyurl.com/grutto-DLG

Vleermuisvriendelijke verlichting ontdekt

Nieuw model voorspelt gevolgen klimaatverandering op vegetatie Bob Douma van de Vrije Universiteit in Amsterdam ontwikkelde een model dat succesvol de gevolgen van klimaatverandering op de verspreiding van planten in Nederland kan voorspellen. Dergelijke betrouwbare voorspellingen zijn onmisbaar om bij natuurbeheer goed te kunnen inspelen op een veranderend klimaat. Omdat bestaande modellen te veel zijn afgestemd op het huidige klimaat, zijn deze voor dit doel ontoereikend. Dit model, PROBE, is hiervoor wel geschikt. Het model baseert zich op het principe dat planten van verschillende milieus ook verschillende eigenschappen hebben. Op basis van klimaat en bodemcondities wordt berekend met welke eigenschappen planten het best ergens kunnen overleven. Vervolgens berekent het model wat de kans is dat een vegetatietype op die locatie voorkomt. Door een combinatie van planteneigenschappen te voorspellen die representatief zijn voor de eisen die de omgeving stelt, kan een hoge voorspellingskracht worden bereikt. Dat maakt het model ook bruikbaar om te bepalen of met water- of natuurbeheer negatieve gevolgen van klimaatverandering voor biodiversiteit voorkomen kunnen worden. http://tinyurl.com/vegetatiemodel 10

www.movisie.nl

De vleermuis is als nachtactieve soort gevoelig voor licht. Door verlichting vliegen ze bijvoorbeeld later uit, laten ze jachtgebieden onbenut en wordt hun oriëntatie en de effectiviteit van het jagen verstoord. Hoewel verschillende maatregelen voorhanden zijn om lichtverstoring te verminderen, heeft Rijkswaterstaat onlangs de mogelijkheid laten onderzoeken om gebruik te maken van een aangepast frequentiespectrum. Natuurkundigen van LEDexpert hebben daarvoor samen met vleermuisspecialisten van de Zoogdiervereniging gezocht naar een kleurspectrum dat voldoende contrast en oplossend vermogen biedt voor mensenogen, maar door vleermuizen nauwelijks wordt waargenomen. Op basis van gegevens van vleermuissoorten uit Zuid-Amerika is vastgesteld dat de kleur- en intensiteitsgevoeligheid van vleermuisogen zich in verhouding tot mensenogen verder in de richting van ver blauw en ultraviolet bevindt. Dat betekent dat frequenties aan de rode kant van het spectrum door vleermuizen minder goed of niet worden waargenomen. De experts ontwikkelden daarop een ledlamp met een relatief monochromatisch oranjerood kleurspectrum. De kleur is Amber gedoopt. Een veldproef uitgevoerd in juni en juli 2010 bevestigde dat vleermuizen niet verstoord worden door de Amber ledlamp. Rijkswaterstaat gaat de ledlampen al op korte termijn inzetten op gevoelige vleermuislocaties aan de A74 bij Venlo. http://tinyurl.com/vleermuisverlichting

Zeegras terug in Waddenzee

Brandganzen overwinteren steeds langer in Nederland

De Waddenvereniging probeert in samenwerking met Rijkswaterstaat Noord-Nederland zeegras terug te brengen in de Waddenzee. Hoewel zeegras in het begin van de vorige eeuw een veelvoorkomende soort was in de Nederlandse Waddenzee en de toenmalige Zuiderzee, zijn de uitgestrekte zeegrasvelden door een virusinfectie en de aanleg van de Afsluitdijk vrijwel overal verdwenen. De soort wist bijna nergens meer terug te keren. Zeegras is echter bijzonder waardevol. De velden hebben een belangrijke ecologische rol als kinderkamer voor verschillende vissoorten en schaaldieren. Daarnaast zijn ze van waarde bij zeespiegelstijging. Zeegrasvelden werken namelijk als ‘biobouwer’ omdat ze de stroming breken en daardoor sedimentatie stabiliseren en verhogen. Bij het experiment dat in het najaar van 2011 is gestart, wordt handig gebruik gemaakt van de eenjarige groeicyclus van groot zeegras, dat zich jaarlijks uitzaait. Rijpende zaadstengels afkomstig uit een donorveld in Duitsland zijn begin september op zorgvuldig gekozen locaties in de waterkolom opgehangen, waarna de zaden zich natuurlijk kunnen verspreiden. Het resultaat van het experiment wordt gedurende vijf jaar gemonitord.

Brandganzen die in Nederland overwinteren blijven langer hier voordat ze vertrekken naar hun broedgebied in Rusland. Die ‘extra’ tijd benutten jonge ganzen om op verkenning te gaan. Het gat tussen het einde van de zorg van de ouderdieren en het begin van de trek bedraagt circa twee maanden. Dat heeft Rudy Jonker ontdekt tijdens zijn studie naar het trekgedrag van ganzen, waarop hij onlangs promoveerde aan Wageningen Universiteit.

Jonker onderzocht of een langer verblijf in Nederland ook betekent dat ouders langer voor hun jongen zorgen. Maar dat blijkt niet het geval. De ouders zorgen juist veel korter voor hun jongen. Jonge ganzen kunnen nadat ze bij de ouders weg zijn zelf hun weg vinden en nieuwe gebieden ontdekken. Daarmee vergroot de soort de kans om nieuwe broedgebieden te vinden, meent Jonker. Ook de brandganzen die niet vertrekken zorgen korter voor hun jongen. Dat doen ze zelfs nog korter dan de ganzen die wel naar elders vertrekken om te broeden. Volgens Jonker wijst dat op een extreem snelle aanpassing aan hun nieuwe status als blijver.

foto Luca van Duren

http://tinyurl.com/zeegrasvelden

Trekgedrag leren jonge ganzen van hun ouders. Dat gedrag is de afgelopen decennia sterk veranderd. Ganzen vertrekken tegenwoordig pas halverwege mei. In de jaren tachtig van de vorige eeuw lag dat tijdstip van vertrek nog medio april. Dat komt volgens Jonker door de slechtere omstandigheden onderweg. Minder aanbod van voedsel en meer dreiging van roofvogels maken het aantrekkelijker om langer in Nederland te blijven. Zijn modelstudies tonen dat aan.

Inventarisatievierkant met zeegras; bron Waddenvereniging

Een proef in de wateren van de Reeshof in Tilburg moet een oplossing bieden voor het aldaar woekerende ongelijkbladig vederkruid. De invasieve exoot zorgt voor veel overlast, omdat de plant vooral ’s nachts veel zuurstof verbruikt en met maaien alleen niet in toom kan worden gehouden. Op verzoek van waterschap Brabantse Delta wordt onderzocht of de waterplant kan worden bestreden door het probleem letterlijk bij de wortels aan te pakken. Een boot met een arm die als een slurf over de bodem beweegt, blaast de planten met water en lucht bij de wortels los. Wanneer de planten vervolgens boven komen drijven, kunnen ze makkelijk weg worden gehaald. De effectiviteit van de methode wordt bepaald door volgend groeiseizoen te kijken hoeveel van het vederkruid terugkomt. De proef maakt onderdeel uit van het Europese project Invexo. Met dit project proberen vierentwintig partners uit Vlaanderen en Zuid-Nederland probleemsoorten te bestrijden en in de toekomst te voorkomen. De Europese Unie stimuleert de grensoverschrijdende aanpak van het project en is mede verantwoordelijk voor financiering. http://tinyurl.com/invasief-vederkruid

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

Proef met bestrijding invasief vederkruid

oktober 2011 11

kort

Herstelmaatregelen die de effecten van verzuring in bossen tegen moeten gaan, blijken niet altijd effectief. Rolf Kemmers van Alterra, Wageningen UR, wijdde een onderzoek aan die kwestie om de hypothese te toetsen dat milieustress niet alleen hogere planten beïnvloedt maar ook het bodemleven. Kemmers vergeleek daarvoor verzuurde terreinen met terreinen met een soortenrijke begroeiing (de niet-verzuurde referentie) van verschillende bodem- en bostypen. Met het onderzoek kon een duidelijk verschil in stikstofvoorraden, processen als mineralisatie en immobilisatie en de aanwezigheid van bodemfaunagroepen worden aangetoond. Omdat de activiteit van bacteriën en regenwormen door verzuring afneemt en die van schimmels, nematoden en potwormen juist toe, verschuift de stikstofbalans van immobilisatie naar mineralisatie. Vooral opportunistische soorten in de ondergroei profiteren daarvan, omdat zij het extra stikstofaanbod om kunnen zetten in biomassa. Dat benadeelt de ontwikkeling van andere, meer kritische plantensoorten. Het onderzoek biedt mogelijkheden voor andere herstelmaatregelen om de effecten van verzuring tegen te gaan. De nadruk ligt daarbij in het herstel van de stikstofbalans in de richting van een grotere stikstofvastlegging door het bodemleven. Daarbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld strooiselverwijdering in combinatie met bekalking, de introductie van bodemschimmels of de activering van bacteriën door protozoa en regenwormen. http://tinyurl.com/verzuring-bodemleven

Meepraten over nieuwe Wet natuur Meteen na de bekendmaking van het wetsvoorstel voor de nieuwe Wet natuur op 6 oktober, is de discussie erover losgebroken. Veel natuurorganisaties lieten blijken niet gelukkig te zijn met de wet. Het ministerie van EL&I geeft ook burgers de mogelijkheid hun reactie te geven. Dit kan via de website www.internetconsultatie.nl/wetnatuur. De nieuwe Wet natuur gaat drie bestaande natuurwetten vervangen: de Flora- en faunawet, de Natuurbeschermingswet en de Boswet. De nieuwe wet moet eenvoudiger worden en beter aansluiten bij de internationale verplichtingen. Zo worden de nationale doelen in Natura 2000-gebieden vervangen door het EU-beschermingsregime en wordt ook bij soortenbescherming beter aangesloten bij Europese richtlijnen en internationale verdragen. Dit betekent dat de wet in veel gevallen beperkt blijft tot wat vanuit Europese verdragen verplicht is. Daarnaast moet de wet volgens staatssecretaris Bleker meer evenwicht brengen in natuur en economie, worden de bevoegdheden van provincies meer toegespitst op het uitvoeren van natuurtaken, mag op meer diersoorten gejaagd worden, en zal de positie van wild- en beheereenheden versterkt worden voor het planmatige beheer van soorten. Iedereen heeft tot 18 november 2011 de tijd om zijn of haar mening te geven op de concept-wet. De verwachting is dat het wetsvoorstel in het voorjaar van 2012 voorgelegd wordt aan de Tweede Kamer. http://tinyurl.com/natuurwet

12

Oostvaardersplassen: The Movie

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

Ook bodemleven wordt beïnvloed door verzuring

Er komt een bioscoopwaardige film over het natuurgebied de Oostvaardersplassen. In 2014 moet hij voor het grote publiek te zien zijn. De ambities zijn hoog. De film moet een spraakmakende, bijzondere bioscoopfilm worden die niet onderdoet voor soortgelijke buitenlandse producties. De komende twee jaar gaan verschillende specialistische filmploegen in het gebied opnamen maken. Daarbij wordt alles uit de kast gehaald om er een visueel spektakel van te maken. Het initiatief wordt vanuit diverse kanten omarmd en gefinancierd. Ecoloog, fotograaf en cameraman Ruben Smit is onderdeel van het camerateam en speelt een belangrijke rol in de samenstelling van de film. De regie is in handen van Mark Verkerk (o.a. Buddha’s Lost Children). EMS FILMS, die jarenlange internationale ervaring heeft, doet de productie. Ton Okkerse van EMS FILMS zegt al jaren te zoeken naar een passend groot onderwerp in Nederland. “De Oostvaardersplassen, daar is het allemaal aanwezig: pure schoonheid, dramatiek, en een geweldig verhaal van vaak miskende waarde. We willen in de meest brede zin laten zien wat natuur werkelijk kan zijn, hoe groot haar scheppend en herstellend vermogen wel is en vooral ook hoe alle onderdelen onlosmakelijk met elkaar samenhangen. Het moet een film worden waarin wij voelen wat de cyclus van het leven werkelijk is, een film die ons verbaast en verrast.” www.oostvaardersplassendefilm.nl

Bezorgdheid overheerst op Beheerdersdag

Onlangs verschenen de resultaten van een tweejarig onderzoek naar de ecologische kortetermijneffecten van het in 2006 geplaatste windmolenpark voor de kust bij Egmond aan Zee. Het onderzoek is uitgevoerd door IMARES, in opdracht van NoordzeeWind, een samenwerkingsverband tussen NUON en Shell. Onderzoekers vergeleken de situatie in het windmolenpark met twee referentiegebieden ten noorden en ten zuiden. De stalen monopiles waarop de windmolens zijn gebouwd bieden een stevige ondergrond voor de aanhechting van allerlei bodemdieren zoals mosselen, anemonen en kokerwormen. Rond de basis zijn stenen gestort om wegspoelen van zand te voorkomen, en deze bieden plaats aan oesters en kreeftachtigen. Deze stenen bieden vissen ook meer voedsel en beschutting dan de oorspronkelijke zandbodem. Bovendien wordt in het windpark niet gevist, waardoor het een toevluchtsoord is voor vissoorten als kabeljauw en wijting. Hoewel verwacht was dat geluidsoverlast van het mechaniek in de molens zeezoogdieren zou verjagen, werden in het park juist meer echolocatiegeluiden van bruinvissen waargenomen dan in de referentiegebieden. Ook zeehonden, aanvankelijk verjaagd tijdens de aanleg van het windpark, werden er later toch weer waargenomen. Meeuwen, sterns en aalscholvers gebruiken de basis van de windmolens als rustplaatsen en het park als foerageergebied. Pelagische vogels, ‘echte’ zeevogels zoals jan-van-genten, zeekoeten, alken en roodkeelduikers, mijden het windpark echter wel. De Vogelbescherming waarschuwt daarom voor de effecten van soort windmolenparken op pelagische vogels, en pleit voor een gedegen onderzoek voordat er meer windmolens worden gebouwd in de Noordzee.

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

http://tinyurl.com/windmolenpark

foto Jeroen van der Horst

Windparken goed voor waterleven, maar slecht voor zeevogels

Tijdens de beheerdersdag werden ook demonstraties met bosbouwwerktuigen gegeven. Het natuurbeheer zit door de zware bezuinigingen in een crisis en dat was ook te merken op de ‘Beheerdersdag Bos Natuur en Landschap’ van de Bosgroepen, het Bosschap, Landschapsbeheer Nederland en De12Landschappen, die op 30 september plaatsvond op landgoed Middachten. Tijdens de inleiding van Rino Jans over de SNL werd voor velen pas duidelijk waar de bezuiniging in praktijk toe kan leiden. Veel provincies zien zich door het beperkte budget genoodzaakt tot een loting over te gaan. Zo is in Zuid-Holland een belangrijke partij als Zuid-Hollands Landschap al buiten de boot gevallen. Over het geheel genomen krijgt het natuuren landschapsbeheer te maken met een tekort van 230 miljoen euro. In verschillende parallelsessies werd gekeken naar mogelijke oplossing voor dit financiële gat. Zo ging Jan Baan, directeur van het Brabants Landschap, in op kostendekkend beheer. Zijn landschap heeft al jaren tot doel om voor niet meer dan 50% afhankelijk te zijn van de overheid, een voornemen waar Baan in deze tijden erg blij mee is. Overige inkomsten moeten komen uit hout en nieuwe inkomsten, onder andere uit horeca en exploitatie van gebouwen die in bezit zijn. Ook wordt gekeken naar samenwerking met bedrijven, onder andere in de ‘Brainport Eindhoven’. Want zoals Baan zei, “Je moet in deze tijden geen uitkijktoren meer bouwen zonder het bedrijfsleven te vragen mee te betalen, dat willen ze best.” Henk Wanningen van Staatsbosbeheer vertelde hoe de terreinbeheerder werkt aan afzet van biomassa. Het gaat dan onder andere om hout voor verbranding in stadsverwarming en glastuinbouw. Ook werkt Staatsbosbeheer mee aan ontwikkeling van een machine die gras zo kan bewerken dat het geschikt is voor kartonproductie. Een andere optie is een (mobiele) vergassingsinstallatie. Wel moeten beheerders volgens Wanningen gaan samenwerken om het totale aanbod transparant te maken, dan bieden de ontwikkelingen kansen voor de sector. De presentatie van de Directeur Generaal van EL&I, Annemie Burger, over de nieuwe Natuurwet, baarde vervolgens weer zorgen. Burger kon nog niet al te veel los laten, aangezien de staatssecretaris pas een week later de wet zou presenteren, maar de uitgangspunten waren duidelijk: minder regels, minder soorten die beschermd worden en een beperking tot wat Europa ons verplicht. Naast lezingen waren er excursies, demonstraties en een infomarkt. Ook werd het Bos van het Jaar bekend gemaakt: Landgoed de Barkel. oktober 2011 13

uit de wetenschap

foto Chris van Swaay

Heivlinder

Dan horen wij de wielewaal

(25 juni 2011, 215.184 NB 544.226 OL) Meetnetten vrijwilligers essentieel voor beleid, beheer en onderzoek ‘Nederlandse vleermuizen gedijen goed’, ‘Europese boerenlandvogels bereiken historisch dieptepunt’ en ‘Planten- en diersoorten houden de klimaatverandering bij’. Een greep uit enkele recente krantenberichten over natuuronderzoek. Veel mensen zullen bij dergelijke berichten aannemen dat professionele onderzoekers de benodigde gegevens hebben verzameld, maar niets is minder waar. De berichten berusten op gegevens van talloze vrijwillige waarnemers. Die waarnemingen leveren fraaie resultaten op, zoals landelijke verspreidingskaarten en trends. Ze lenen zich ook voor lokale toepassingen en zijn een prima bron voor wetenschappelijk onderzoek. — Arco van Strien (Centraal Bureau v.d. Statistiek), Chris van Swaay (Vlinderstichting) en Chris van Turnhout (SOVON Vogelonderzoek Nederland) 14

> Veel mensen vinden het leuk om bij te houden wat ze op hun wandelingen aan soorten tegenkomen. Ze noteren een toevallige vondst van een bijzondere soort of maken een complete daglijst van alle waargenomen soorten. De waarnemingen komen van oudsher in allerhande opschrijfboekjes terecht, voorzien van plaats en datum. Al lang geleden werd ingezien dat al die gegevens samen interessante informatie opleveren, zoals gedetailleerde informatie over de verspreiding van soorten. Met de data uit opschrijfboekjes zijn talloze verspreidingskaarten van planten en dieren gemaakt, zoals vanaf de jaren zeventig is gebeurd in onder andere de Atlas van de Nederlandse flora en de Atlas van dagvlinders. Om het werk van vrijwilligers te coördineren en te stimuleren zijn in Nederland soortgroepgewijs aparte organisaties opgericht, de Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s), zoals SOVON Vogelonderzoek Nederland en De Vlinderstichting. Inmiddels heeft het vrijwilligerswerk een enorme vlucht genomen: duizenden vrijwillige waarnemers doen eraan mee, zowel in Nederland als in veel andere landen. Het aantal jaarlijks geregistreerde waarnemingen loopt in de honderdduizenden sinds ze eenvoudig via internet zijn door te geven, vooral via waarneming.nl en telmee.nl. Terwijl in de meeste wetenschaps­gebieden amateurs nauwelijks een rol van betekenis spelen, zijn vrijwilligers momenteel in de veldbiologie belangrijker dan ooit. Het verzamelen en doorgeven van gegevens is echter pas het begin. Alle waarnemingen moeten worden gecontroleerd, omdat foute determinaties of foute invoer van gegevens de verspreidingskaarten en andere toepassingen kunnen verknoeien. Deze validatie van gegevens is het werk van experts, ondersteund door computerprogramma’s die onwaarschijnlijke waarnemingen opsporen. Alle gevalideerde gegevens komen tegenwoordig in één grote database terecht, de Nationale Database Flora en Fauna van de Gegevensautoriteit Natuur (NDFF). Ook bij de interpretatie van de data kan het fout gaan. Zo zijn sommige gebieden uiterst populair bij waarnemers, terwijl deze waarnemers andere gebieden mijden. Verspreidingskaarten geven dan geen goed beeld van de werkelijke verspreiding van soorten. Daarom doen PGO’s hun best om ook waarnemingen te verkrijgen uit slecht onderzochte gebieden. Veel voorbeelden van recente verspreidingskaarten staan in de reeks over de Nederlandse fauna van Naturalis.

Landelijke trends Veldgegevens kunnen niet alleen informatie leveren over de verspreiding van soorten,

maar men wil er vaak ook veranderingen in het voorkomen van soorten uit afleiden. Dat kan een verandering zijn in het aantal meetpunten waarop een soort voorkomt (verspreidingstrend) of een verandering in het aantal individuen van een soort (populatietrend). Maar trends uit de gegevens halen valt doorgaans niet mee. Want wijzen meer waarnemingen van een soort nu op vooruitgang, hebben waarnemers beter gezocht of zijn er gewoon meer waarnemers actief? Om zulke problemen te vermijden moeten gegevens voor trendbepalingen met een gestandaardiseerde veldmethode worden verzameld. Daarom hebben de Nederlandse PGO’s in de loop der jaren een aantal meetnetten gelanceerd met een precies voorgeschreven protocol. In het dagvlindermeetnet bijvoorbeeld houden waarnemers een vaste route aan en tellen ze al lopend alle exemplaren van alle dagvlinders. Ze moeten hun route tussen 1 april en 1 oktober wekelijks lopen, bij de juiste weersomstandigheden en elk jaar opnieuw. Voor andere soortgroepen gelden weer andere richtlijnen. Deze methodiek eist veel meer van vrijwilligers dan het doorgeven van toevallige waarnemingen, maar veel vrijwilligers zijn graag bereid om aan de landelijke meetnetten mee te doen. De overheid is erg in de gegevens van deze meetnetten geïnteresseerd. Nederland moet namelijk elke zes jaar rapporteren over de populatietrends en de verspreiding van soorten die onder de Europese Habitat- en Vogelrichtlijnen vallen. Veel van die soorten zijn met vrijwilligers goedkoper te monitoren dan met betaalde veldwerkers. Omdat het veldwerk gratis is, blijven alleen de kosten van coördineren en training van tellers over, plus de kosten van het gegevensbeheer. De totale kosten zijn daardoor wel tien keer of meer lager dan wanneer het veldwerk zou moeten worden betaald. Mede daarom is zo’n twaalf jaar geleden door de overheid besloten om een aantal meetnetten bijeen te brengen in het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM; www.netwerkecologischemonitoring.nl) en deze jaarlijks te financieren. De PGO’s organiseren de meeste NEM-meetnetten en het CBS voert de benodigde statistische analyses en correcties uit. Verder maken de ministeries van EL&I en I&M, Rijkswaterstaat, het Planbureau voor de Leefomgeving en de provincies deel uit van het NEM. Het NEM is verder van belang voor bijvoorbeeld het samenstellen van de Balans van de Leefomgeving. Bij het gebruik van een vaste methode en vaste meetlocaties zijn nog niet alle methodische zorgen van de baan. Ook bij de NEM-meetnetten zijn bepaalde gebieden (duinen) favoriet en andere gebieden (bijvoorbeeld landbouwge-

bieden) juist niet. Het risico daarvan is dan dat de berekende trend niet representatief is voor geheel Nederland. Om te voorkomen dat de gebieden met relatief veel metingen het landelijk resultaat domineren worden deze statistisch minder zwaar meegeteld in de analyse. Een andere vertekening ontstaat wanneer vrijwilligers steeds beter waarnemen op hun locatie. In het landelijke reptielenmeetnet bleek de gestaag groeiende kwaliteit van de tellers van invloed op de trends: een deel van de vastgestelde toename van de zandhagedis was geen werkelijke toename, maar een leereffect. Dat trad zowel bij onervaren als bij ervaren tellers op. Hiervoor is statistische correctie nodig.

Compendium De meetnetten laten bijvoorbeeld zien dat het goed gaat met veel overwinterende vleermuissoorten. Dat is gebaseerd op tellingen in december-januari in nagenoeg alle bekende grotere overwinteringsplekken van vleermuizen, variërend van de Limburgse groeven tot aan de bunkers in de duinen en forten en kelders overal in het land. Veel resultaten van meetnetten zijn te vinden op het Compendium voor de Leefomgeving (www.natuurcompendium.nl). In andere Europese landen verzamelen veel vrijwilligers eveneens gestandaardiseerde gegevens, onder meer in vogel- en vlindermeetnetten. De Europese Unie gebruikt een boerenlandvogel graadmeter die geheel berust op de inzet van vrijwilligers in vogelmeetnetten die in vrijwel elke lidstaat bestaan (in 2009 11.000 Europese vrijwilligers). De boerenlandvogel graadmeter laat zien dat de stand van boerenlandvogels tussen 1980 en 2009 met 48% is gedaald. De combinatie van nationale cijfers heeft meerwaarde, omdat dat laat zien dat de achteruitgang van boerenlandvogels op grote schaal speelt. Deze graadmeter kan van belang zijn bij de komende herziening van het gemeenschappelijke landbouwbeleid om de bescherming van boerenlandvogels te verbeteren.

Lokale toepassingen De NDFF levert actuele informatie over de lokale verspreiding van soorten. Dat is nuttig voor bouwers die op planlocaties rekening moeten houden met soorten die beschermd zijn volgens de Flora- en Faunawet of de Natuurbeschermingswet. Ook zijn de gegevens bruikbaar bij het locale terreinbeheer, bijvoorbeeld bij de bescherming van de kwartelkoning. Zodra een vrijwilliger een roepende Kwartelkoning meldt, zoekt de landelijk coördinator contact met de boer of beheerder om ervoor te zorgen dat het maaien van het perceel wordt uitgesteld, zodat de kwartelkoning haar jongen groot kan brengen. Uit gegevens van de kwartelkoning bleek oktober 2011 15

uit de wetenschap Figuur Het aantal bezette blokken van de heivlinder en de kolonisatie en overleving van de % bezette atlasblokken soort per jaar. 100% bezette blokken houdt in dat alle geschikte hokken zijn bezet, 100% % in kolonisatie van onbezette atlasblokken kolonisatie betekent dat alle vorig jaar onbezette blokken het volgende jaar nieuw zijn bezet en 100% overleving dat alle vorig jaar bezette blokken in het volgende jaar bezet zijn % overleving in bezette atlasblokken gebleven. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

verder dat uitstel van maaien vooral gunstig is als dat op voldoende grote schaal gebeurt. Het verzamelen van gegevens gaat hierbij dus hand in hand met vogelbescherming. Verder dragen de tellingen van kwartelkoningen bij aan de evaluatie van natuurontwikkeling in de uiterwaarden en aan de toetsing van geplande ingrepen in Natura 2000-gebieden. Een ander voorbeeld van een toepassing bij het beheer gaat over het natuurreservaat De Bruuk bij Groesbeek. Waarnemers volgen daar het aantal zilveren manen op de voet. Deze vlindersoort leeft daar in vochtige en bloemrijke graslanden. De aantallen waren er begin jaren negentig laag en de soort verdween in 1994 na een periode van slecht weer. Omdat de soort niet meer in de buurt van De Bruuk voorkwam, was spontane herkolonisatie onmogelijk. Nadat de beheerder veel maatregelen heeft genomen om de kwaliteit van de graslanden voor de zilveren maan te verbeteren is de soort in 2008 opnieuw uitgezet. Het aantal zilveren manen is nu hoger dan begin jaren negentig, al is het nog onzeker of de soort nu wel deze slechte zomer kan doorstaan. Dat zullen we weten wanneer de monitoringcijfers boven tafel komen.

% bezette atlasblokken % kolonisatie van onbezette atlasblokken % overleving in bezette atlasblokken

foto Kars Veling

1975

1980

16

1985

1990

1995

2000

2005

foto Peter Eekelder

Onderzoek Ook het wetenschappelijk onderzoek profiteert van de vele veldgegevens. Een recent voorbeeld is het onderzoek naar metapopulaties bij de heivlinder. De heivlinder komt vooral op de heide voor en daarnaast in schrale duingraslanden. De soort is volgens het meetnet dagvlinders sinds 1990 aanzienlijk achteruitgegaan. Er zijn veel waarnemingen van deze soort voordat het vlindermeetnet begon, maar zoals hierboven gezegd, trendinformatie halen uit nietgestandaardiseerde gegevens is niet eenvoudig. Met een nieuwe statistische methode, occupancy modellen geheten, is dat toch gelukt. Deze methode maakt het op een elegante manier mogelijk om te corrigeren voor het gebrek aan standaardisatie in de loop der jaren en levert zo informatie over de verspreidingstrend. Daaruit kwam naar voren dat de soort tot 1990 in een min of meer stabiel aantak blokken (van 5 bij 5 km) voorkomt - al zijn er soms flinke fluctuaties van jaar tot jaar - maar daarna sterk achteruitgaat in het aantal bezette atlasblokken. We kunnen met de occupancy modellen onderscheid maken tussen kolonisatie van nieuwe blokken en overleving van vlinders in al bezette atlasblokken. Opmerkelijk is dat de kolonisatie al sinds 1950 bijna in een rechte lijn daalt (zie

figuur): de heivlinder krijgt steeds meer moeite om heideterreintjes, waaruit hij om de een of andere reden verdween, te herkoloniseren: de heide raakt meer en meer versnipperd en de heivlinder raakt opgesloten in zijn natuurgebieden. Dat werd echter jarenlang gecompenseerd doordat de overleving van de soort per atlasblok steeg (zie figuur). Waardoor dat laatste gebeurde weten we niet zeker. Het zou kunnen liggen aan gunstige klimaatomstandigheden (de jaren zestig en zeventig hadden regelmatig natte, Atlantische zomers, en daar houdt de heivlinder wel van) of doordat de beginnende stikstofdepositie de arme heidevelden net een beetje verrijkte en zo de overleving van de rupsen vergrootte. Vanaf eind jaren tachtig begint de overleving te dalen en sindsdien gaat de heivlinder sterk achteruit (zie het percentage bezette blokken in de figuur). Deze nieuwe inzichten in de dynamica van metapopulaties van de heivlinder zijn mogelijk dankzij de vele verzamelde gegevens.

Nieuwe tijden Na de juiste bewerkingen is er veel informatie uit de veldgegevens van vrijwilligers te halen. Dat levert vervolgens veel bruikbare informatie over verspreiding en over trends van soorten

en dat is weer de grondstof voor diepgaander onderzoek, zoals over metapopulaties of over de relatie met klimaatverandering of met beheermaatregelen. De meeste vrijwilligers willen overigens gewoon genieten van wat ze aan soorten tegenkomen in het veld. En gelukkig willen ze meer dan ooit de waarnemingen vastleggen. Vroeger hoorde je een wielewaal en kwam dat gegeven misschien in een veldboekje terecht en jaren later in een digitaal bestand. Nu kan de waarneming meer en meer direct worden ingevoerd via mobiele applicaties, zoals PDA of telefoon. Hierbij worden GPS-coördinaten automatisch opgeslagen. Nieuwe tijden, meer gegevens, die sneller en gedetailleerder beschikbaar zijn voor allerlei toepassingen. Met dank aan de vrijwilligers.< Arco van Strien, Chris van Swaay en Chris van Turnhout, [email protected] Een wetenschappelijk artikel over de heivlinder verschijnt binnenkort in Ecological Applications: Van Strien, A.J., C.A.M. van Swaay & M. Kéry, 2011. Metapopulation dynamics in the butterfly Hipparchia semele changed decades before occupancy declined in The Netherlands.

Zodra een vrijwilliger een roepende Kwartelkoning meldt, zoekt de landelijk coördinator contact met de boer of beheerder om ervoor te zorgen dat het maaien van het perceel wordt uitgesteld, zodat de kwartelkoning haar jongen groot kan brengen.

Deelnemers aan het Broedvogel Monitoring Project (BMP) van SOVON/ CBS kunnen hun waarnemingen zelf exact invoeren. oktober 2011 17

foto’s Koen Moons

reportage

Het hele jaar klussen in de Komend van de Ring rond Amsterdam kom je terecht in een oud-Hollands landschap. Hier, tussen de hoofdstad en rivier de Zaan, ligt de Kalverpolder. Hier doen de ruim dertig vrijwilligers van stichting Kalverpolder onderhoudswerk voor Staatsbosbeheer. Elke dinsdag, het hele jaar door. — Koen Moons (redactie) 18

> Jan Duyvis, een van de twee coördinatoren van de vrijwilligersgroep, komt met een bootje naar het thuishonk van de stichting gevaren om zijn bezoek op te halen. Het is eind van de ochtend, maar Duyvis en zijn mannen zijn al bezig vanaf half acht. “We zijn verderop aan het werk, maar daar kun je alleen per boot komen”, legt hij uit. “Dit is het vroegere vaarland van de boeren, ook zij konden hier alleen per boot hun land bereiken.” Geen boer die daar nog trek in heeft natuurlijk. Vanaf de jaren ‘60 trokken de boeren daarom weg uit het gebied. De ontwikkelingen daarna heeft Duyvis zelf meegemaakt. “Er zou hier gebouwd worden, flats van tig verdiepingen hoog”, vertelt hij terwijl we tussen het riet naar een bredere sloot varen. ”Maar Provinciale Staten hebben dat plan destijds afgekeurd. Dertig jaar geleden is het in bezit gekomen bij Staatsbosbeheer en enkele

particulieren. De laatste boeren trokken zich op een gegeven moment ook terug en de verruiging sloeg toe. Staatsbosbeheer had nauwelijks middelen om het gebied te onderhouden. Toen heeft een aantal partijen de koppen bij elkaar gestoken, de vogelwacht, natuur- en milieuorganisaties. In 2006 is de stichting Kalverpolder opgericht met als doel de polder weer terug te brengen naar de situatie zoals die in 1974 was en ook de weidevogels weer terug te krijgen. Maar het gebied was van Staatsbosbeheer. Die zag het in eerste instantie niet zo zitten met die vrijwilligers, maar nu is er heel goed contact en volgens mij zijn ze wel blij met ons. ”

Noordse woelmuis We komen aan op een veld waar ongeveer vijftien mensen druk in de weer zijn met maaimachines, harken en hooivorken. Een van de

Kalverpolder mannen komt naar ons toegelopen, het is de voorzitter van de stichting, Ron Sman. Hij wil net verder ingaan op het werk van de stichting als de blikken naar de grond gaan. “Kijk, een noordse woelmuis!” Het diertje springt onhandig over de stoppels van het gemaaide gras en riet om uiteindelijk in een dikke pol te verdwijnen. “Daar doen we het allemaal voor”, aldus Sman. “Dit is allemaal rietachtig drassig land. Staatsbosbeheer deed hier eigenlijk niets meer mee, het had geen prioriteit. De Eilandspolder was bijvoorbeeld veel belangrijker, daar zaten veel meer weidevogels. Maar op een gegeven moment verruigt dit terrein en is het bijvoorbeeld voor die woelmuis ook niet meer geschikt. Wij hebben het onderhoud van dit land nu opgepakt. We maaien de boel en in de winter worden bomen verwijderd.”

Het beheer wordt bepaald samen met Staatsbosbeheer. “Die hadden eerst wat twijfels”, weet ook Sman te vertellen. “Ze vroegen zich af: Heeft deze club wel bestaansrecht? Is het geen eenmalige eruptie? Maar nu krijgen we alle vertrouwen en stellen we samen een programma op.” Op de jassen van de mannen – vrouwen zijn niet te bekennen – prijkt ook ‘Staatsbosbeheer’ en ‘vrijwilliger’. “We zijn ook officieel vrijwilligers van Staatsbobeheer en krijgen een vrijwilligersvergoeding van Staatsbosbeheer, maar we organiseren alles zelf en hebben onze eigen spullen”, zegt Duyvis. “Alle apparatuur hier is door onszelf aangeschaft.”

Leuk met elkaar Een van die apparaten is de maaimachine, waarvan er twee op het veld aanwezig zijn. De andere mannen harken het maaisel met de

hand op rillen. Een van hen, aan de andere kant van het veld, zwaait en wijst naar de grond. Weer een woelmuis. “Dat maakt het wel leuk, dat je af en toe wat tegenkomt tijdens het werk.” De man is Kees Tempelaar, net als velen hier gepensioneerd. Dat stelt hem in staat hier wekelijks bezig te zijn. “Ik vind het hartstikke leuk om te doen, zeker deze ploeg mensen maakt het werk heel leuk. Ik werk soms ook op andere dagen, als er bijvoorbeeld een paar dagen van tevoren gemaaid moet worden voordat we met de grote groep er aan de slag kunnen. Vandaag was ik er om half acht al om machines aan boord te zetten. En meestal gaan we ’s middags ook nog wel even door. Ik vind het heerlijk om te doen.” Zijn collega Han Stelling heeft een vergelijkbaar verhaal. Tot enkele jaren terug had hij een grote meubelzaak in de buurt, maar na zijn penoktober 2011 19

reportage sionering is hij hier de handen uit de mouwen gaan steken. “Je moet toch in beweging blijven”, zegt hij glimlachend. “En het is gewoon heel leuk met elkaar, iedereen is heel enthousiast. We hebben veel lol met elkaar. Ik denk dat dat voor de meesten de grootste motivatie is om elke week weer hierheen te komen. En we hebben natuurlijk allemaal iets met dit gebied.”

Opknapbeurt Het is lunchtijd. De mannen komen uit alle hoeken van het veld naar de boot, de spullen worden ingeladen en het eerste personenbootje maakt zich, met wat moeite los uit het riet. Voldaan staren de vrijwilligers om zich heen. “Er moet wel veel gebeuren in dit gebied”, zegt Stelling. “Er moet hoog nodig gebaggerd worden.” Aangekomen bij het gebouw van de stichting, waar voor allen een kop soep wacht, laat voorzitter Sman weten dat dat baggeren komende tijd ook gaat gebeuren. “Het gebied krijgt een

20

grote opknapbeurt. De sloten worden gebaggerd en beter bevaarbaar gemaakt en er komen goede aanlegplaatsen voor de boten. Daarvoor is een subsidie beschikbaar uit FES-gelden, dat staat voor Financieel Economische Structuurverbetering, dat geld komt uit aardgaswinning.” Eenmalige subsidies zijn er ook wel eens voor machines. Maar het reguliere werk moet de stichting zelf bekostigen “Elke liter benzine betalen we uit eigen zak”, aldus Sman. “We krijgen geen structurele subsidie. Staatsbosbeheer betaalt elke vrijwilliger 4,50 per dag, dat geld gaat naar de stichting. Daarnaast geven we excursies en doen aan fondsenwerving in de omgeving.”

Waardering De heren kunnen niet zeggen dat hun werk niet gewaardeerd wordt. Toen de stichting net opgericht was, kregen ze al de landschapsprijs van de Provincie Noord-Holland. Later werden ze genomineerd voor de Fentener van Vlissingen-

prijs en dit jaar kregen ze de Nutsprijs van de Zaanstreek. “Daar houden we gelukkig ook nog wel geld aan over”, zegt Sman wijzend om een grote cheque aan de muur. 8.216,11 euro kregen ze van de Lyons Club Zaanstreek. “Daarnaast worden we regelmatig gevraagd om te vertellen over ons werk, binnenkort bij een conferentie over vrijwilligerswerk bij de provincie bijvoorbeeld. Staatsbosbeheer gebruikt deze plek graag voor activiteiten.” Waardering en soms een finaciele bijdrage dus. “Maar om ons werk te kunnen blijven doen is er meer nodig”, meent de voorzitter. “We zijn nu voorzichtig bezig met het opzetten van een landschapsfonds, dat gevoed moet gaan worden vanuit verschillende overheden en particulieren. Wij leveren een enorme bijdrage aan dit gebied, dus het zou goed zijn als de omgeving ons daar in steunt.”<

[email protected]

foto’s Kars Veling

Er werden vrijwilligers gezocht voor allerlei soortgroepen

Natuurbeheerders en PGO’s samen op zoek naar tellers Voor Particuliere Gegevensbeherende Organisaties ( PGO’s) zijn vrijwillige tellers onmisbaar. Voor beheerders van natuurgebieden zijn de gegevens van die tellingen onmisbaar. Er bestaan echter nog wat ‘witte vlekken’, gebieden waarvan weinig bekend is. Reden voor beide partijen om samen op zoek te gaan naar nieuwe vrijwilligers. Op de Utrechtse heuvelrug startten ze een gezamenlijke wervingscampagne. Met succes. — Kars Veling (De Vlinderstichting) en Nynke van der Ploeg (Natuurmonumenten). > Waarnemingen zijn voor natuurbeheerders erg belangrijk. Rekening houden met bepaalde soorten gaat alleen als je weet dàt die soorten voorkomen en waar ze precies voorkomen. En bovendien geven al die waarnemingen een indicatie hoe het met het gebied gaat; de waarnemingen zijn nodig om de kwaliteit van het beheer goed te kunnen beoordelen. Ook de PGO’s hebben behoefte aan zo volledig mogelijke verspreidingsgegevens en kunnen op basis daarvan aangeven of soorten voor- of achteruitgaan in Nederland en hoe en waar een soort beter beschermd kan worden. Hoewel Nederland wellicht het best onderzochte land ter wereld is als het gaat om de natuur is het toch een grote klus om van alle gebieden in Nederland goede informatie over de voorko-

mende flora en fauna en de trends in de loop van de jaren te verzamelen. Beheerders hebben daarvoor niet de tijd, het geld en de specialistische kennis. Vrijwilligers helpen de beheerders dan uit de brand. Ook de PGO’s krijgen hun gegevens vooral van vrijwilligers die veel tijd in de natuur doorbrengen en hun waarnemingen doorgeven. Maar deze ideale situatie bestaat niet overal. De Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna (VOFF) en Natuurmonumenten zijn daarom gaan samenwerken, met het doel op zoek te gaan naar meer en betere vrijwilligers en die efficiënter in te zetten. Een vrijwilliger kan bijvoorbeeld al jaren een bepaald gebied inventariseren, terwijl er van een nabijgelegen gebied geen gegevens zijn. In eerste instantie

werd daarom vooral binnen de bestaande vrijwilligers van de PGO’s gezocht naar mensen die gebieden met ontbrekende gegevens willen inventariseren. Maar al snel bleek dat er in bepaalde regio’s gewoon weinig vrijwilligers aan de slag zijn en dat van deze regio’s ook betrekkelijk weinig gegevens bij de PGO’s aanwezig zijn. Tijd voor gerichte actie!

De Utrechtse Heuvelrug als case Een van de regio’s met weinig gegevens en weinig waarnemers is de Utrechtse Heuvelrug. Niet alleen bij Natuurmonumenten en de PGO’s speelde dit tekort, maar ook andere beheerders bleken hiermee te maken te hebben. De PGO’s en de natuurbeheerders in het gebied (Staatsbosbeheer, Het Utrechts Landschap, oktober 2011 21

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

Aandacht voor de wervingsavond in de regionale pers

Natuurmonumenten en de gemeente Utrechtse Heuvelrug) zijn daarom in 2011 gestart met een gerichte werving en scholing. Door samen te werken kunnen vrijwilligers effectief worden ingezet. Als de natuurbeheerders samen een club vrijwilligers opleiden om bijvoorbeeld dagvlinders te inventariseren, kunnen deze vrijwilligers vervolgens ook bij toerbeurt de verschillende terreinen in de regio inventariseren. Het zou jammer zijn als het ene gebied jaarlijks wordt geïnventariseerd, en een ander gebied nooit aan bod komt. Daar is de natuur niet bij gebaat. De natuurbeheerders en PGO’s nodigden potentiële waarnemers uit voor een informatieavond. Dit in overleg met natuurverenigingen en -organisaties die zich al met de natuur op de Utrechtse Heuvelrug bezig houden. Via deze clubs en plaatselijke pers werd de avond onder de aandacht gebracht. Doel van de avond was een inventarisatie van potentiële vrijwilligers, deze vrijwilligers warm maken voor natuuronderzoek en achterhalen wat er voor nodig is om er actieve waarnemers van te maken. Op de informatieavond op een ijskoude avond in februari verschenen ruim 50 personen in de raadszaal van het gemeentehuis in Doorn. De aanwezigen werden enthousiast gemaakt door een boeiend verhaal over natuuronderzoek. Dit hoeft helemaal niet ingewikkeld te zijn en als vrijwilliger bepaal je zelf hoe inten22

Vrijwilliger inventariseert jonge jeneverbesplanten

sief en hoe vaak je in het veld actief wilt zijn. Bij het verspreidingsonderzoek bijvoorbeeld is ‘het melden van die citroenvlinder die u zag bij de Albert Heijn’ al een bijdrage. Het kan ook gaan om een gebiedsinventarisatie, waarbij men gedurende een heel seizoen regelmatig een gebied bezoekt. Naast dat verspreidingsonderzoek, waarbij de vraag centraal staat ‘wat zit waar’ is ook monitoring van groot belang ‘hoe gaat het met die soorten’. Dat vraagt van een vrijwilliger om op een vaste manier, regelmatig en bij voorkeur jaar in, jaar uit te tellen. De natuurbeheerders uit het gebied vertelden hoe belangrijk het is dat er natuurgegevens in hun gebieden worden verzameld en gaven aan welke gegevens het hardst nodig zijn. Daar bleek dat er heel veel wensen waren en dat beheerders over veel soortgroepen om informatie zitten te springen.

De vrijwilliger Maar wat willen de potentiële vrijwilligers en waar hebben zij behoefte aan? Wat is er nodig om ze actief te krijgen en te houden in natuuronderzoek? Uit de reacties uit de zaal bleek al dat er een gemêleerd gezelschap aanwezig was: van doorgewinterde onderzoekers tot geïnteresseerde leken. Wel waren er een aantal duidelijke wensen die in de hele zaal leefden. • Concreet en duidelijk overzicht van de vraag van beheerders: wat willen ze waar onderzocht hebben?

• Een goede indicatie over de hoeveelheid werk die er van hun verlangd wordt • Een duwtje in de rug om aan de slag te gaan met een groep waarvan men nog niet zoveel weet • Goede terugkoppeling vanuit de beheerder: wat gebeurt er met de gegevens? Ruim veertig van de aanwezige geïnteresseerden (soms al actieve vrijwilligers, soms alleen geïnteresseerd) lieten hun gegevens achter op de inschrijflijst. Vervolgens ontvingen deze vrijwilligers een duidelijke lijst met de concrete wensen van de verschillende natuurbeheerders en een uitnodiging om deel te nemen aan de cursus dagvlinders en libellen (zie kader).

Voor herhaling vatbaar! En zijn de beheerders nu geholpen? De concrete vragen voor 2011 zijn in ieder geval voor een deel opgelost. Bij Staatsbosbeheer wordt dagvlindermonitoring uitgevoerd door vrijwilligers, Natuurmonumenten wordt geholpen met de nodige inventarisatie van de flora. En ook voor Het Utrechts Landschap en de Gemeente zijn meer vrijwilligers actief. En er is zelfs al een groep vrijwilligers die heeft toegezegd volgend jaar aan de slag te gaan met de wensen van Staatsbosbeheer. Maar nog niet alle wensen zijn vervuld. De eerste stap is gezet. Er is nu een heel bestand met geïnteresseerden die verder bij de inventarisaties en monitoring op de Utrechtse heuvelrug betrokken kunnen

Cursus vlinders en libellen

foto Kars Veling

In twee avonden werden de vlinders en libellen die op de heuvelrug voorkomen voorgesteld. Het uitgangspunt van deze ‘cursus’ was vooral om de mensen enthousiast te maken voor deze soortgroepen. Uiteraard werd ook aandacht besteed aan de herkenning, maar belangrijkste was het om de deelnemers te laten zien hoe mooi de dieren zijn, hoe prachtig hun levenscyclus in elkaar zit en dat er in Nederland (helaas) maar zo weinig soorten voorkomen dat men daar binnen korte tijd goed in thuis is. Dat bleek ook te werken, want een korte enquête onder de deelnemers gaf aan dat men veel meer op vlinders en libellen was gaan letten. Helaas was het de afgelopen zomer geen vlinderweer en veel mensen noemden dat als reden voor het feit dat ze nog niet zoveel onderzoek hadden gedaan op de Heuvelrug. Volle raadszaal bij wervingsbijeenkomst Natuuronderzoek in Doorn

worden. Maar het kost meer tijd en energie om echt een goede club vrijwilligers op te bouwen en te zorgen dat deze vrijwilligers effectief, daar waar ze het hardst nodig zijn, worden ingezet. Zoals Rein Zwaan (Boswachter Staatsbosbeheer) aangeeft; “We hebben A gezegd, maar B moet nog volgen”. Het initiatief is duidelijk voor herhaling vatbaar en de geïnvesteerde tijd zeker waard. Harry Weijs (Het Utrechts Landschap) benadrukt nog eens extra het grote belang van vrijwilligers voor het natuurbeheer: “De vrijwilligers zijn ontzettend betrokken bij het gebied en geven vaak ook nog eens goede beheeradviezen”. Ook in andere regio’s waar vrijwilligers moeilijk te vinden zijn, kan samen werven en scholen bijdragen aan het opbouwen van een goede club vrijwilligers. Het is dan belangrijk om van te voren de wensen voor de komende jaren van de verschillende beheerders goed op een rij te zetten, en ook na de wervingsactie samen te blijven werken. Samen met de vrijwilligers af te stemmen wanneer welke gebieden onderzocht worden en mogelijk een roulatieschema voor de verschillende gebieden op te stellen.< Nienke van der Ploeg en Kars Veling [email protected]

Natuuronderzoek is leuk, maar ook nuttig! Er vindt veel natuuronderzoek plaats in Nederland. En vaak wordt dat door vrijwilligers uitgevoerd. Vogelaars die om 04.30 uur de broedvogels in hun plot komen tellen, mycologen die in het najaar twee weken vrij nemen om een bosgebied voor paddenstoelen in kaart te brengen en vlinderaars die elke week in het gebied komen om hun vaste route te tellen. Deze natuurtellers vinden het heerlijk om hun vrije tijd in de natuur door te brengen. Ze doen het voor hun lol. Maar voor veel vrijwilligers wordt het nog veel leuker als blijkt dat met hun bevindingen de soorten waarnaar ze kijken beter beschermd worden. Als blijkt dat die broedplaats van ringslangen netjes gespaard is bij de werkzaamheden, dat er kleinschalig is gekapt op dat bospad waar het veel te donker werd voor het bont dikkopje of dat de klokjesgentianen bij plagwerkzaamheden netjes gespaard zijn. Een goed samenspel tussen vrijwilliger en beheerder kan voor beide partijen dan ook zeer bevredigend en stimulerend zijn.

PGO’s en VOFF Veel vrijwilligers geven hun waarnemingen door aan PGO’s: Particuliere Gegevensbeherende Organisaties. De PGO’s zijn per soortgroep georganiseerd zijn en verzamelen gegevens van alle in Nederland voorkomende soorten planten en dieren. Deze kennis wordt gebruikt in natuurbeleid en –bescherming, maar ook in onderzoek. De tien PGO’s in Nederland: • Vereniging Vogelonderzoek Nederland (SOVON), • Stichting Floristisch Onderzoek (FLORON), • Bryologische en Lichenologische Werkgroep (BLWG) voor mossen en korstmossen, • Stichting ANalyse Educatie en Marien Oecologisch ONderzoek (ANEMOON), • Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON), • Zoogdiervereniging, • European Invertebrate Survey (EIS) Nederland, • Stichting TINEA voor kleine vlinders, • Nederlande Mycologische Vereniging (NMV) voor paddenstoelen en • De Vlinderstichting, voor vlinders en libellen • De PGO’s werken samen binnen de VOFF, de Stichting Veldonderzoek Flora en Fauna. oktober 2011 23

de visie van...

Simie Zandvliet “ Laat vrijwilligers hun netwerken en kennis maar gebruiken” Stichting Het Groninger Landschap heeft er ruim 250 van; geen vrijwilligers, maar vrijwillig médewerkers. Ze werken met een grote vrijheid en eigen verantwoordelijkheid. Ze bemensen bezoekerscentra, bepalen de activiteiten, verdelen de taken onderling en ondersteunen de beheerders bij monitoringswerkzaamheden. Daarvoor maken ze jaarplannen en vragen er de budgetten voor aan. Deze constructie van zelfstandige teams, met een eigen bestuur, is uniek. Voor Groningen werkt deze aanpak uitstekend. Siemie Zandvliet, coördinator Medewerkerzaken: “We kunnen niet meer anders werken en dat zouden we ook niet willen”. — Rogier Verhagen (Het Groninger Landschap) 24

> Bij de meeste organisaties zijn vrijwilligers de mensen die puur ondersteunend werken. Ze zijn er vaak op afroep, ze werken op initiatief van de organisatie en ze functioneren hiërarchisch onder een beheerder. “Al zolang ik me kan herinneren doen wij dat anders”, aldus Zandvliet. “Het Groninger Landschap heeft altijd al meer verantwoordelijkheden gegeven aan vrijwilligers. Dat doen we bewust. Het zijn per slot van rekening allemaal volwassen mensen die een goede baan hebben, of hebben gehad. Ze hebben allemaal op hun eigen vakgebied een hoop kennis en ervaring. Het is zonde om dat niet in te zetten. Bovendien hou je zo je mensen gemotiveerd en medeverantwoordelijk. Zij doen net dat stapje extra en dat houdt ook de vaste medewerkers scherp.”

Netwerken Zandvliet somt op: “Waarom zou je een oudbestuurder van een bedrijf niet een groep vrijwilligers laten ‘voorzitten’. Als hij daar goed in is? Oud-boekhouders kunnen best met de budgetten aan de gang en om een oud-biologiedocent alleen als gids in te zetten terwijl hij ook graag wil helpen met het ontwikkelen van lesmateriaal en in het onderhouden van contacten met scholen….da’s toch niet logisch? Laat ze hun contacten, netwerken en vooral kennis en ervaring maar gebruiken om zaken te verbeteren. Het grote voordeel van die grote eigen verantwoordelijkheid is dat als een vrijwilliger iets moois bedenkt, hij dat ook kan helpen uitvoeren en dan is hij er automatisch ook meer bij betrokken. Hij staat dan meer achter het beleid en de activiteiten dan als wij hem dat gewoon opleggen.” Het gevaar van deze aanpak is dat mensen kunnen doorslaan en activiteiten gaan organiseren die niet meer dicht genoeg bij de uitstraling van Het Groninger Landschap

liggen. We proberen dat te voorkomen door bij de teamvergaderingen geregeld aanwezig te zijn en daarbij de visie en gewenste uitstraling te implementeren in de verschillende teams. Ook laten we op die manier zien dat ‘het kantoor’ niet op afstand is.” Zandvliet is de schakel tussen de vrijwillig medewerker en de rest van de organisatie. “Onze rol is duidelijk. We zijn verantwoordelijk voor de onderkomens, de kleding, de verzekeringen en we organiseren cursussen voor de vrijwilligers zodat ze hun kennis kunnen uitbreiden. Eigenlijk faciliteren we hun functioneren. De vrijwillig medewerkers zijn verantwoordelijk voor de dagelijkse uitvoering van het werk en de organisatie en invulling van de activiteiten, de excursies, de lezingen, de wandelingen en fietstochten. We zullen als ‘kantoor’ niet zomaar aangeven dat ze dit of dat moeten doen. Wij krijgen ook wel eens ‘nee’ te horen. De vrijwillig medewerkers maken hun eigen jaarprogramma en daar staan ze ook voor. Als er een excursie op aanvraag van het kantoor tussendoor komt, dan kunnen ze dat weigeren

“Waarom zou je een oud-bestuurder van een bedrijf niet een groep vrijwilligers laten voorzitten?” in hun directe leefomgeving. Niet zozeer bij de Stichting. Dat houdt ze ook kritisch naar ons en dat vind ik een meerwaarde.” Sommige vrijwillig medewerkers zijn zó betrokken dat ze ook veeleisend naar het kantoor zijn. Zandvliet ziet dat wel eens gebeuren. “Vaak willen ze harder lopen dan dat de organisatie kán lopen. De inrichting van een eigen onderkomen bijvoorbeeld. Zij zijn er dan allang uit, terwijl wij de financiering nog moeten regelen. Zij hebben dan al offertes uitgezocht, hun wensen voor de inrichting op een rijtje gezet et cetera. En dan begint voor hen het lange wachten tot ook de organisatie zo ver is als zij. Dat leidt wel eens tot wat wrevel over en weer maar dat wordt eigenlijk altijd uitgepraat.”

‘Uitkuieren’

foto Omke Oudeman

“Verantwoordelijkheid stimuleert bij de vrijwillig medewerkers de betrokkenheid” als ze de bezetting niet rond kunnen krijgen. Maar laten we duidelijk zijn; de organisatie zet de hoofdlijnen uit en bepaalt de visie en de doelstellingen. Als onze lijn in de loop der jaren wijzigt, haken er soms vrijwilligers af. Ook dat is een consequentie van deze aanpak.”

Teams per gebied Het Groninger Landschap heeft de teams onderverdeeld naar de verschillende gebieden. Zandvliet: “We streven ernaar dat iedereen maximaal zo’n 30 kilometer van hun woonplaats wordt ingezet. Daar is de kennis over het gebied en de betrokkenheid ook het grootst. Het team bij de Ennemaborgh in Midwolda loopt bijvoorbeeld elke dinsdag door het terrein om de veranderingen te bekijken en waarnemingen te doen. Dat organiseren ze zelf. Daar hebben wij niet van

ze gevraagd, die betrokkenheid is er gewoon, de nieuwsgierigheid ook. Ze zijn bovendien voor de lokale bevolking makkelijk aanspreekbaar. Men kent elkaar en de lokale bevolking het best, vaak ook privé.” De grote eigen verantwoordelijkheid stimuleert bij de vrijwillig medewerkers de betrokkenheid bij wat Het Groninger Landschap in hun leefomgeving doet. Daardoor zijn ze ook een belangrijke pleitbezorger en ‘visitekaart’ van Het Groninger Landschap. Toch heeft het merendeel van de vrijwillig medewerkers zich niet bij Het Groninger Landschap gemeld omdat ze dat zo’n mooie organisatie vinden. Volgens Zandvliet geeft Het Groninger Landschap ze vooral de mogelijkheid hun hobby zo goed mogelijk uit te voeren. “De mensen hebben gewoon wat met het gebied waar ze wonen. Sommigen hebben natuur als hobby en willen het leuke met het nuttige combineren. Weer een ander wil gewoon graag besturen en dat kan binnen zo’n team ook. Een ander wil graag educatief bezig zijn en zoekt daar mooie mogelijkheden voor. De betrokkenheid van de vrijwilligers ligt vooral bij natuur en erfgoed

Zandvliet is dik tevreden met het beleid van het vrijwilligerswerk. “Onze aanpak heeft duidelijk effect. We hebben een goed gemotiveerde, zelfstandig werkende groep die de organisatie veel werk uit handen neemt. Met hun kennis en ervaring op specifieke vakgebieden fungeren de vrijwillig medewerkers ook vaak als sparringpartners. Maar juist door hun grote eigen verantwoordelijkheid lossen ze ook hun eigen problemen binnen de teams op. De teams bepalen zelf hun minimale beschikbaarheid. Wij doen dat niet. We hebben ook echt wel teams waar de medewerkers wat inkakken, ‘uitkuieren’ noemen we dat. Ze blijven nog wel onderdeel uitmaken van het team, maar veel activiteiten verrichten ze niet meer. Als de rest van het team dat opvangt, grijpen wij niet in. Zoiets is overigens wel funest voor het ontwikkelen van nieuwe activiteiten, maar de ervaring leert dat het team uiteindelijk zichzelf wel corrigeert en stimuleert. Ik ben blij met hoe het nu gaat. Ja, ik denk dat we een redelijk gelijkwaardige relatie tot elkaar hebben. We hoeven hen niks te vertellen over natuur en landschap. Ze weten het zelf het beste en ze willen die kennis heel graag met iedereen delen. Het mooist is dat een vrijwilliger zo enthousiast is over zijn gebied dat hij anderen daarover iets kan leren. Dat is prachtig. Ik denk dat onze werkwijze daar mede aan bijdraagt.”< [email protected] oktober 2011 25

Van ongeregeld enthousiasme naar professionele vrijwillige medewerkers:

ontwikkelingen bij provinciale Landschappen Al lange tijd zetten mensen zich vrijwillig in voor natuur en landschap. Zo ook bij de provinciale Landschappen. De Landschappen prijzen zich nu gelukkig met een bloeiend vrijwilligerscontingent dat professioneel georganiseerd is. In vroegere tijden was dat echter iets anders. — Hank Bartelink (De12Landschappen)

> Vrijwillige hulp bij het natuurbeheer bestaat al lang. Bij alle provinciale Landschappen zijn in de loop der tijd vrijwilligers actief geworden. Sommige Landschappen, zoals Het Limburgs Landschap en Het Zeeuwse Landschap zijn zelfs opgericht door vrijwilligers: dan hebben we het over de jaren ’30 van de vorige eeuw! Die vrijwillige inzet bestond de eerste tijd, tot ergens in de jaren ’60 van de vorige eeuw, vooral uit het echte handwerk (maaien, hakken, zagen, plaggen) en de inventarisaties van planten en dieren in de natuurterreinen. Vaak was dit op een losse manier georganiseerd, en veelal op ad hoc basis. Echt beleid en regels voor de inzet van vrijwilligers waren er niet. Maar daar kwam op een gegeven moment verandering in. In de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw groeide de belangstelling voor natuur- en landschapsbescherming. Dit als gevolg van de groeiende welvaart, de intensivering van het landgebruik en het besef dat daardoor veel natuur en landschapswaarden verloren gingen. Daarbij kreeg men met de invoering van de vrije zaterdag ook meer vrije tijd. Zo groeide de belangstelling om een steentje bij te dragen aan het natuurbeheer en om de handen uit de mouwen te steken in het landschaponderhoud. 26

Het aantal vrijwilligers bij de terreinbeherende organisaties nam toe, en zo ook de organisatiegraad. Dat was natuurlijk mooi, en opende een scala aan mogelijkheden. Maar het creëerde ook de nodige organisatorische en logistieke vraagstukken.

Eerste vrijwilligersbeleid Zo ontstond in Noord-Holland eind jaren ’60 als een van de eerste vrijwilligersgroepen de Knotgroep Uithoorn. Andere groepen hielden zich bezig met heide- en rietlandbeheer. Later volgden excursies en de ondersteuning in het bezoekerscentrum. Je kreeg dus binnen een organisatie verschillende vrijwilligersgroepen die zich elk met een eigen thema, gebied of werkveld bezig gingen houden. Deze groepen werden aangestuurd door een of meerdere coördinatoren. De eerste jaren deed iedere coördinator wat hem of haar goed leek. Totdat een vrijwilliger een dure bril verloor tijdens het werken vanaf een boot – onduidelijk was wie dat zou betalen – en men het bij Landschap Noord-Holland tijd vond worden voor een heus vrijwilligersbeleid. Het Zeeuwse Landschap kende in de jaren ’70 een succesvol herstelproject op de Bol, het

hoogste deel van een zandplatencomplex in de Westerschelde. Hier werd met de hulp van vrijwilligers een ring van zandzakken aangelegd om de Bol, een belangrijke broedplaats voor dwergsterns, te behoeden voor wegspoelen. In diezelfde tijd werd begonnen met vrijwilligers die rondleidingen verzorgden in Het Verdronken Land van Saeftinghe. Ook hier groeide het aantal vrijwilligers toen snel. In de jaren ’70-’80 groeide het aantal vrijwilligers bij de provinciale Landschappen sterk en nam ook de diversiteit en ‘zwaarte’ van de taken van vrijwilligers toe. Vanaf dat moment werd de behoefte aan meer ‘organisatie’ sterker, zowel bij het Landschap als bij de vrijwilliger. Vandaag de dag zijn meer dan 11.000 vrijwilligers bij de Landschappen actief. Tot hun activiteiten behoren het bemensen van bezoekerscentra, het organiseren van excursies en andere publieksactiviteiten, het aanleggen en onderhouden van routes, onderhoud van landschappelijke elementen en natuurterreinen, en ondersteunen van beheerders bij het inventariseren en monitoren van planten en dieren. Ook restauratie van cultuurhistorisch erfgoed hoort daarbij. Zaken als herstelwerkzaamheden aan bijvoorbeeld oude hekwerken, boerderijen

Rietlandbeheer en nestvlotten voor sterns.

foto uit 1979 door Chiel Jacobusse, Het Zeeuwse Landschap foto Akkie van der Made/ It Fryske Gea

foto Landschap Noord-Holland foto Camilla Zegwers, Landschap Noord-Holland

Jeugdige knotters aan het werk in Uithoorn.

Vrijwilligers leggen een ring zandzakken aan op de Bol om het wegspoelen van sternnesten te voorkomen. Dankzij de inzet van vrijwilligers groeide hier in tien jaar tijd de kolonie dwergsterns uit tot de grootste van Noordwest-Europa.

foto Henk Heijligers, Limburgs Landschap

It Fryske Gea leidt vrijwilligers op tot excursieleiders: op de foto de excursieleiders die in het jaar 2007 hun opleiding succesvol af hebben gerond.

Vrijwilligers houden zich ook bezig met herstel van cultuurhistorisch erfgoed. De sloop van de Wijmarsche Watermolen te Arcen werd dankzij vrijwilligers tegengehouden. Zij hielpen ook bij de restauratie. Nu is in de molen een graanbranderij gevestigd.

oktober 2011 27

of molens, maar ook aanleg en onderhoud van hoogstamboomgaarden en houtwallen. Een kleurrijk palet. Hoe dat te organiseren is een vak apart. De organisatie van en rond vrijwilligers heeft de afgelopen jaren dan ook een duidelijke ontwikkeling doorgemaakt, zowel voor wat betreft het enthousiasmeren van mensen om vrijwilliger te worden, als rond het organiseren van de inzet van vrijwilligers.

Van ‘kers’ tot ‘taartingrediënt’ Het besef dat vrijwilligers meer zijn dan toevallige extra handjes, en dat, mits goed georganiseerd, er gezamenlijk veel (meer) te bereiken valt, heeft geleid tot een professionaliseringsslag de afgelopen jaren. Provinciale Landschappen hebben beleid ontwikkeld, waarin, kort gesteld, te lezen valt wat verwachtingen en verplichtingen over en weer zijn, van de vrijwilliger en van de organisatie. De meeste Landschappen hebben vrijwilligerscoördinatoren in dienst, er zijn taakomschrijvingen gekomen, er worden opleidingen verzorgd (bijvoorbeeld tot natuurgids), er zijn materiaaldepots, er is sprake van organisatie in specifieke groepen. Ook worden trainingen verzorgd: Landschap Overijssel heeft bijvoorbeeld een cursus ‘Omgaan met jongeren’ voor vrijwilligers. Het aanvankelijke wilgen knotten en vogels tellen is uitgemond in professionele inzet van vrijwillige medewerkers dwars door de organisatie. De situatie bij Het Groninger Landschap, zoals elders in dit blad beschreven, is daar een mooi voorbeeld van. De inzet van vrijwilligers is daarmee verschoven van ‘aanvullende klussen’ tot ‘kernactiviteiten’. Vrijwilligers vormen niet langer de kers op de taart, maar vormen een van de taartingrediënten. Onmisbaar.

Vrijwillige medewerker Daarmee is ook het karakter van de vrijwillige inzet veranderd. Vrijwillig is niet langer vrijblijvend. Dat geldt niet alleen voor de vrijwilliger, maar zeker ook voor de ‘werkgever’. Bij Het Groninger Landschap, Het Drentse Landschap, Landschap Overijssel, Het Zeeuwse Landschap en It Fryske Gea, bijvoorbeeld, worden met groepen vrijwilligers expliciet afspraken gemaakt over budgetten en te verrichten taken, en wordt dat alles vastgelegd in jaarlijks vast te stellen werkplannen. Die taken zijn de afgelopen jaren bovendien zwaarder geworden; het gaat steeds meer om voor het beheer cruciale zaken, als monitoren van soorten in de natuurgebieden, het daadwerkelijk onderhouden van terreinen, het organiseren van publieksactiviteiten. En bijna overal zijn het vrijwilligers die de (ruim 30) bezoekerscentra van de provinciale Landschappen draaiende houden. Het aantal vrijwilligers bij de Landschappen varieert vandaag de dag van enkele honderden tot een paar duizend per Landschap. Maar het gaat om meer dan de taken. Ook aan andere zaken wordt gedacht. Zo spelen veiligheidsaspecten tegenwoordig een belangrijke rol en worden voor vrijwilligers aansprakelijkheids- en ongevallenverzekeringen afgesloten. Naast de ‘vaste’ vrijwilligers worden soms ook expliciet ‘nieuwe’ vrijwilligers geworven, voor kortlopende projecten; Limburgs Landschap bijvoorbeeld zoekt publiciteit om mensen te ‘verleiden’ de handen uit de mouwen te komen steken. De ‘harde kern’ van vrijwilligers functioneert daarbij tevens als aanjager en magneet bij het zoeken naar uitbreiding van het aantal vrijwilligers. Tegenover al die vrijwillige inzet staan ook tegenprestaties. In de eerste plaats het ingebed

advertentie

28

zijn in de organisatie: vrijwilligers moeten kunnen terugvallen op een professionele ondersteuning vanuit de werkorganisatie. Daarnaast het kunnen beschikken over een werkbudget. Meestal is ook sprake van kleine onkostenvergoedingen, een jaarlijkse vrijwilligerswerkdag en/of een uitje met collega’s van het Landschap. En de bijpassende trui, jas of sweater wordt niet vergeten. Dergelijke zaken vergroten het commitment over en weer, en worden door de vrijwillige medewerkers zeer gewaardeerd.

Jongeren Het aantal mensen dat vrijwillig aan de slag is in natuur en landschap is de afgelopen decennia sterk gegroeid. De uitdaging is nu om dat vast te houden, en vooral ook om meer jongeren enthousiast te maken. De groene maatschappelijke stages vormen daarvoor een nuttig vehikel. De professionele organisatie van het vrijwilligerswerk, zoals die de afgelopen jaren vorm heeft gekregen, is bij dat alles van grote steun. Grote uitdagingen liggen voor ons. De voornemens van de regering om keihard te snoeien in de subsidies voor natuur en landschap raken ons allemaal. Meer dan te voren is het daarom van groot belang de vrijwillige inzet van mensen ten bate (van het genieten) van natuur en landschap te waarderen en te koesteren. Vele handen maken licht werk. Maar belangrijker nog: alleen gedeelde overtuiging van het belang van gezonde natuur en een mooi landschap, vormt een solide basis voor het behoud van onze waardevolle leefomgeving.<

Hank Bartelink [email protected]

Maatschappelijke stage in polder Waal en Burg op Texel

foto’s Eckard Boot

Stage in de natuur Natuurbeheerders hebben sinds kort regelmatig hulp van hele jonge vrijwilligers. Veel scholieren doen namelijk hun Maatschappelijke Stage (MaS) graag in het groen. Soms individueel, soms met hele klassen tegelijk. Zo gingen in september op Texel en in De Wieden grote groepen scholieren aan de slag, tot groot enthousiasme van zowel de beheerders als de jongeren.

Wat is de (groene) maatschappelijke stage? Vanaf het schooljaar 2011-2012 moeten alle leerlingen in het voortgezet onderwijs ‘verplicht’ vrijwilligerswerk doen. In de vorm van een maatschappelijke stage gaan ze minimaal 30 uur aan de slag in de maatschappij. Steeds vaker wordt deze stage ook ‘groen’ ingevuld, bij een natuur- of landschapsorganisatie. Scholieren leren op die manier het maatschappelijk belang van natuur, landschap en cultuurhistorie en zien hoe leuk vrijwilligerswerk is. Organisaties profiteren door een paar extra handen en de frisse blik die jongeren meebrengen. Interesse om zelf ook met jongeren aan de slag te gaan? Kijk op www.betrokkenbijbuiten.nl of neem contact op met Annika van Dijk (projectleider, het Bosschap, [email protected]).

— Lotty Nijhuis (redactie) > Natuurmonumenten heeft op Texel de prachtige polder Waal en Burg in haar beheer. Waardevol als weidevogelgebied, maar ook bijzonder door de aanwezigheid van zeldzame plantensoorten als de harlekijn orchis en de echte koekoeksbloem. Helaas dreigt opslag van meidoorns, iepen en elzen een steeds grotere strook van het grasland in bezit te nemen. “Achterstallig onderhoud”, bekent beheerder Eckard Boot. Maar scholieren van OSG De Hogeberg draaien voor een beetje opslag hun hand niet om. Zij gingen in het kader van de Maatschappelijke Stage een dagje in de buitenlucht aan de slag. Het was de eerste keer dat Natuurmonumenten op Texel een schoolklas mocht ontvangen. Vijfenveertig meiden en jongens uit de eerste klas van de plaatselijke middelbare school staken hun handen uit de mouwen en hebben

samen de ongewenste houtopslag in het gebied verwijderd. Leerlinge Sanne Kalf vertelt: “Eerst hebben we uitleg gekregen over hoe het allemaal werkte, daarna kregen we zagen en ander materiaal. In het weiland was een heining. Achter die heining waren allemaal bomen, en staken takken uit. Die moesten we afknippen en achter de heining neerzetten, zodat tussen die takken weer vogeltjes kunnen broeden.” Op initiatief van de school kwam de samenwerking met Natuurmonumenten tot stand. OSG De Hogeberg heeft ervoor gekozen de verplichte maatschappelijke stage voor de eerste twee leerjaren te organiseren. “Op Texel zit je dan al snel te denken aan iets met natuur”, vertelt docent Piet Druif. “Toen zijn we op zoek gegaan naar een organisatie die vijfenveertig leerlingen kon gebruiken. Dan kom je al gauw uit op een grote club als Natuurmonumenten.”

Werken kan ook gezellig zijn “Het is denk ik voor alle instanties, voor leerlingen en docenten, maar ook voor de beheerders van Natuurmonumenten, een beetje afwachten wat er zo’n dag gaat gebeuren en hoe het zich gaat ontwikkelen”, aldus Druif. Maar hij is in alle opzichten positief. “De stage was onderdeel van het brugklasintroductieprogramma. De kinderen kenden elkaar nog maar twee weken en moesten ineens gaan samenwerken. We hebben met verbazing staan kijken hoe goed dat ging.“ Sanne Kalf kan dat beamen. De scholiere vertelt dat ze het leuk vond om een dagje buiten aan de slag te gaan, maar vooral ook heel gezellig, zo samen met de klas. Daarnaast blijken de leerlingen ook niet ongevoelig voor het natuurschoon. Sanne vertelt enthousiast over het vogelnestje en het skelet van een haas, opoktober 2011 29

geduikeld tussen het groen door één van haar medeleerlingen. De scholieren lijken de stage dan ook niet echt als werk ervaren te hebben. Druif: “Je merkt dat een aantal leerlingen toch heel dicht bij die natuur staat. Misschien dat het anders gaat met stadskinderen.” En met alle enthousiasme hebben de meiden en jongens veel werk verzet. Druif: “Ik kan me herinneren dat iemand van Natuurmonumenten vertelde dat een aantal palen van een oude omheining eigenlijk ook uit de grond moest. Hij had het nog niet gezegd, of die palen waren de grond al uit. Dat was denk ik ook voor hen een beetje een verassing.“

Stage leidt tot adoptie In natuurgebied De Wieden hebben ze al wat meer ervaring met het begeleiden van een groene MaS. Natuurmonumentenmedewerker Roelof de Jonge vertelt: “In dit geval gaat het om kwetsbare stukjes hooiland, met name in het trilveen, die erg gevoelig zijn voor insporing van machines. Het is beter om dat handmatig te schonen.” Natuurmonumenten vond daarvoor hulp bij een school in Meppel, vorig jaar voor het eerst. “We hebben er een mooi programma van gemaakt. Een dag in het hooiland aan de slag, gecombineerd met een excursie. Dat werk moet gewoon geen hele dag duren. En zo krijgen de leerlingen ook nog wat over andere delen in het gebied mee.” En dat is goed bevallen, van beide kanten. Niet alleen is de MaS dit jaar voortgezet, de school heeft ook een stuk hooiland geadopteerd. Dat maakt de school verantwoordelijk en geeft meer binding, zowel met dat bewuste stuk hooiland als met de natuur in het algemeen. En het biedt Natuurmonumenten een stukje garantie. De Jonge merkt dat het dit jaar beter verliep

30

dan het eerste jaar. “De eerste keer begin je er gewoon aan en dan is het een beetje ervaren hoe het loopt”, zo vertelt hij. “Maar dit jaar is er op school veel meer aandacht aan gegeven, met name in de aardrijkskunde- en biologielessen. Dat kon ik duidelijk merken, ze waren toch wel wat gemotiveerder.”

Veiligheid voor alles De Jonge is tevreden over het verloop van de stages, maar had dan ook al veel ervaring met het begeleiden van groepen en het werken met vrijwilligers. Hoewel hij ook toegeeft dat een middelbare schoolklas niet de makkelijkste groep is. Er komt dus toch wel het één en ander kijken bij een maatschappelijke stage. Vooral veiligheid is een aandachtspunt. “Als je snoeiwerk doet heb je al gauw zaagjes nodig, daar moet je toch altijd mee uitkijken. Er is altijd wel wat gestoei onder elkaar, dat kun je toch niet voorkomen.” Vaak krijgt De Jonge hulp van enkele vrijwilligers van Natuurmonumenten. Daarnaast vindt hij het belangrijk dat er begeleiding vanuit de school aanwezig is. Docenten kennen de leerlingen, en het voorkomt dat Natuurmonumenten vooral als oppas op moet treden. Daarnaast moet het type werkzaamheid ook geschikt zijn voor een klas scholieren. Piet Druif: “Als je een half woord zegt, dan hebben ze eigenlijk de scharen al uit je handen gepakt en beginnen ze te knippen. Dan moet je even goed opletten: wat mag wel, wat mag niet.” In dat opzicht was de klus op Texel heel geschikt: “Alles aan de kant van het weiland mocht weg. Ze konden hier eigenlijk weinig kwaad.”

Veelbelovend voor de toekomst Sanne geeft aan best nog eens zo’n stage te willen doen. Ze vindt werk doen in de natuur ook zeker belangrijk. Alleen, zoals ze het zelf om-

schrijft: “Ik zou er niet m’n hobby van maken.” Het lijkt er dus niet op dat Natuurmonumenten er op Texel nu vijfenveertig vrijwilligers bij kan schrijven. Toch ziet beheerder Eckard Boot het zonnig in. Hij gelooft dat een dergelijke stage toch een stukje bewustzijn creëert onder de leerlingen. “Misschien niet op het moment zelf, maar je geeft toch tekst en uitleg waarom je dingen doet, wat voor nut het heeft. Ik denk zeker dat het blijft hangen.” En dat is iets dat zijn collega in Overijssel bevestigt. De Jonge: “Het is proeven aan vrijwilligerswerk en een stukje bewustwording krijgen.” En wellicht kan de groene MaS een natuurorganisatie structureel werk uit handen nemen. Hoewel de frequentie nu nog wat laag is en het werk misschien maar een druppel op de gloeiende plaat, zijn de ervaringen dusdanig positief dat de contacten zowel op Texel als in Overijssel verder uitgebreid en aangehaald worden. Voor De Wieden biedt de adoptie door de school uit Meppel al een mooi vooruitzicht. Daarnaast zijn afspraken vastgelegd met andere scholen om wat klassen langs te sturen, en komt een aantal leerlingen uit vrije keuze helpen tijdens de natuurwerkdag in november. Ook op Texel zijn er mogelijkheden voor een vervolg. Boot vertelt dat er nog voldoende klussen op stapel liggen. En die diversiteit houdt het ook leuk. “Deze keer was het boompjes zagen, maar je kunt met jongeren ook onderhoud doen aan broedgebieden van grote sterns of een eendenkooi opknappen.” De mogelijkheden zijn eindeloos. Iets unieks voor volgend jaar is al gevonden: dan gaan de leerlingen niet alleen aan het werk, maar mogen ze ook een nachtje in de natuur kamperen.< [email protected]

> De komende jaren worden steeds meer taken op het gebied van natuur- en landschapsonderhoud overgeheveld van overheden naar ‘de maatschappij’: De overheid wil dat burgers, particuliere grondeigenaren, bedrijven en andere organisaties de zorg voor het agrarische cultuurlandschap op zich gaan nemen. Het is een goede gedachte om deze groep meer eigenaar te maken van hun landschap, op voorwaarde dat de overheid zich niet onttrekt aan haar medeverantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het landschap. Vrijwilligers spelen een essentiële rol bij het beheer van het agrarisch cultuurlandschap. Zonder vrijwillige inzet is het beheer van dit ogenschijnlijk ‘gewone’ landschap, dat het overgrote deel van Nederland beslaat, onbetaalbaar en dus onmogelijk. Dat betreft vooral veel werk aan kenmerkende landschapselementen. Die geven het landschap zijn karakteristieke uiterlijk, denk aan heggen, houtsingels, sloten, houtwallen, knotbomen en hoogstamboomgaarden. Ze zijn niet alleen fraai, maar vormen ook het habitat van veel planten en dieren.

Meer dan natuur en landschap

foto’s Landschapsbeheer Nederland

Investeren in vrijwilligerswerk is de zinnigste bezuiniging op termijn

De overheid trekt zich terug als het gaat om de zorg voor natuur en landschap en legt in toenemende mate de verantwoordelijkheid bij burgers, particuliere grondeigenaren, bedrijven, stichtingen en verenigingen. Deze organisaties hebben vaak onvoldoende geld en middelen om het landschap waar zij verantwoordelijk voor zijn te onderhouden. Een terugtrekkende overheid maakt vrijwilligerswerk ineens weer heel actueel. Maar voor de organisatie van vrijwilligerswerk is wel wat nodig. — Mirjam Koedoot en Gerrit-Jan van Herwaarden (Landschapsbeheer Nederland)

De waarde van het vrijwilligerswerk zien we niet alleen terug in het landschap zelf. Het buiten zijn in natuur en landschap is ook positief voor het welzijn en de gezondheid van mensen zelf, blijkt uit onderzoeken van ondermeer Alterra en Nivel. Het doen van groen vrijwilligerswerk kan daarbij een belangrijke rol spelen in het creëren van sociale samenhang in de woonomgeving. Buren die gezamenlijk onderhoudswerk doen, zijn op die manier meer betrokken bij elkaar. Bovendien doen heel wat vrijwilligers relevante werkervaring op en leidt vrijwilligerswerk tot een (her)intrede op de arbeidsmarkt. Vrijwilligerswerk in het natuur- en landschapsbeheer heeft dus bijzondere waarden voor wat ook wel de ‘civil society’ wordt genoemd.

Gewaardeerde inzet Jaarlijks zijn vele tienduizenden vrijwilligers actief in het natuur- en landschapsbeheer. Volgens een schatting vanuit de praktijk van Landschapsbeheer Nederland gaat het in totaal om 70.000 mensen met een gezamenlijke inzet van bijna een miljoen uren per jaar. Daar mag de vrijwillige inzet bijgeteld worden van de vele particulieren, inclusief boeren, die als grondeigenaren landschapselementen onderhouden. Vaak wordt er wekelijks gewerkt waarbij er wordt geknot, gesnoeid, gemaaid, geplant en opgeschoond. Voor flora en fauna worden er soortgerichte maatregelen genomen, zoals nestkasjes ophangen, nestbescherming (weidevogels in het bijzonder), aanleggen van ijsvogelwanden of het maken van broedhopen voor oktober 2011 31

ringslangen. Er werken circa 11.000 vrijwilligers actief mee in het weidevogelbeheer, waarmee ruim 20.000 legsels actief worden beschermd. Daarmee zorgen zij ervoor dat het uitkomstpercentage, met ruim 70%, hoog genoeg is voor het voortbestaan van de weidevogels. Zonder de inzet van de vrijwilligers zou dat percentage onder de 50 komen, wat op termijn het einde van de populaties in die gebieden betekent.

geeft Landschapsbeheer onder meer cursussen aan vrijwilligers op het gebied van hoogstambomen snoeien en zijn er bijeenkomsten voor erfeigenaren over streekeigen beplanting. Een beroepsorganisatie is nodig als intermediair tussen vrijwilligersgroepen, grondeigenaren en andere maatschappelijke organisaties. Bijvoorbeeld om lokale inventarisatie gegevens te koppelen of uit te wisselen tussen vrijwilligersgroepen.

Ondersteuning noodzakelijk Vrijwilligers en particuliere grondeigenaren krijgen in de praktijk ondersteuning van beroepskrachten die werkzaam zijn bij een provinciale organisaties Landschapsbeheer, terreinbeherende organisatie (TBO), stichting voor natuur- en milieueducatie (IVN), agrarische natuurvereniging (ANV), Vereniging voor Veldbiologie (KNNV). Om vrijwilligerswerk goed te kunnen begeleiden is kennis nodig van de werkzaamheden, van de landschappelijke context (ecologie en cultuurhistorie), van beleidsontwikkelingen en van financieringsmogelijkheden. Daarom is een organisatie met beroepskrachten blijvend nodig om het vrijwilligerswerk te kunnen faciliteren. Zo

32

Duurzame werving Wanneer er meer verantwoordelijkheden bij de burger komen te liggen voor natuur en landschap, zijn de huidige aantallen vrijwilligers en meewerkende grondeigenaren niet voldoende om kwaliteit te kunnen waarborgen. Het aantal vrijwilligers zal moeten toenemen. Omdat de samenstelling van de bevolking in Nederland verandert, is het nodig om na te denken over werving van de vrijwilliger van de toekomst. Belangrijke ontwikkelingen die hierbij een rol spelen zijn de vergrijzing, de toename van het aantal Nederlanders met een niet-Westerse achtergrond, stadsbewoners die zich op het platteland gaan vestigen en de veranderende

trends onder jongeren. Nieuwe generaties stedelingen hebben geen vanzelfsprekende relatie meer met het buitengebied. Kinderen en jongeren brengen o.a. door de grotere invloed van nieuwe media, veel minder tijd buiten door dan vorige generaties. Daarom zijn meer inspanningen nodig om hen in aanraking te laten komen met natuur en landschap. Een goed voorbeeld waarin jongeren bij landschap zijn betrokken is een samenwerking tussen Landschap NoordHolland en ID&T, een organisator van grote dance festivals. In ruil voor een kaartje voor het festival, gingen tientallen jongeren aan de slag in het beheer van het landschap in recreatiegebied het Twiske waar een dance event plaatsvond. Jongeren gingen samen met medewerkers van ID&T en een paar aansprekende DJ’s bomen planten, struiken snoeien en helpen op een zorgboerderij. Landschapsbeheer bereikt ook veel jongeren door het aanbieden van groene maatschappelijke stages aan scholieren. Zij doet dit in samenwerking met Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en IVN. Een andere groep die meer aandacht verdient is het bedrijfsleven. Veel bedrijven in Nederland kiezen voor Maat-

schappelijk Verantwoord Ondernemen. Dit kan zich vertalen in bijvoorbeeld het ondersteunen door bedrijven van een vrijwilligersgroep of het doen van vrijwilligerswerk in werktijd. De Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen Limburg organiseert al jaren werkdagen voor grote groepen medewerkers van bedrijven. Zo zijn er de afgelopen jaren ruim 30 bedrijven aan de slag gegaan in het Limburgse landschap, met meer dan 2000 deelnemers. Wanneer wenselijk, zijn er clinics voor vrijwilligers waarop zij bepaalde technieken onder de knie kunnen krijgen, zoals het werken met de zeis of het vellen van bomen. Creativiteit en nieuwe kansen aangrijpen zijn doorslaggevende factoren voor duurzaam vrijwilligerswerk. De provinciale organisaties Landschapsbeheer organiseren allerlei activiteiten om nieuwe vrijwilligers te werven, waarvan de jaarlijkse Natuurwerkdag misschien wel de bekendste is. Acties als deze dragen eraan bij dat het aantal vrijwilligers de laatste jaren groeit. Het werven van nieuwe vrijwilligers en het blijven enthousiasmeren en activeren van vrijwilligers, vraagt echter om een voortdurende inspanning van natuur- en landschapsorganisaties, waarbij zij moeten meebewegen met veranderingen in wensen en behoeften van (nieuwe) doelgroepen.

Verantwoordelijkheid Het is niet wenselijk om de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van natuur en landschap geheel bij vrijwilligers en particuliere grondeigenaren neer te leggen. Daarvoor zijn ook anderen aansprakelijk. Maatschappelijke organisaties kunnen een deel van die verantwoordelijkheid op zich nemen, door de verbinding te maken tussen planvorming en uitvoering en op die manier vrijwilligers te ontlasten. Ook dat is een vorm van ondersteuning. Maar ook overheden blijven naar onze mening hun eigen verantwoordelijkheden houden, waarbij structurele financiering en consistent beleid essentiële factoren zijn. Als financiering en beleid niet goed worden opgepakt wordt de inzet van vrijwilligers zinloos. Die inzet moet gekoppeld zijn aan een landschapsvisie met passende financieringen, zoals beheervergoedingen voor boeren. Samenhang daartussen is cruciaal voor een effectief en duurzaam beheer van landschap. Op die manier wordt vermeden dat vrijwilligersgroepen de laatste bosjes met grote inspanningen overeind houden terwijl daaromheen de boeren het beheer niet (kunnen) oppakken. Minder geld beschikbaar voor ondersteuning Financiering van organisaties die vrijwilligers-

werk in natuur en landschap ondersteunen slinkt in rap tempo. Organisaties als Landschapsbeheer Nederland staan op dit moment onder druk door de rigoureuze bezuinigingsplannen voor natuur en landschap. Als de ondersteuning van de vrijwilligers en de particuliere grondeigenaren door organisaties als Landschapsbeheer verdwijnt, dan zal de vrijwillige inzet niet toenemen maar juist worden verzwakt, zowel in kwalitatief als kwantitatief opzicht. Op het Zeeuwse eiland Zuid-Beveland betekent dit het mogelijke eind van de karakteristieke meidoornhagen. Vroeger gebruikt als veekering voordat er prikkeldraad bestond, tegenwoordig zijn de meidoornhagen onderdeel van de streekidentiteit en zijn een belangrijke plek voor zeldzame insecten en planten. Worden de hagen minder onderhouden door vrijwilligers, dan neemt de kans op de besmettelijke bacterievuur sterk toe en zullen de hagen binnen een paar jaar worden verwijderd. In Noord-Holland is er een afname te verwachten van het aantal succesvolle broedgevallen van weidevogels, wanneer de ondersteuning van het vrijwillige weidevogelbeheer wegvalt en is desastreus voor de populatie weidevogels in heel Europa. In Limburg zullen wandelpaden verdwijnen waardoor de recreatieve aantrekkelijkheid van dit gebied minder wordt. Zo hebben de bezuinigingen negatieve gevolgen voor het agrarische cultuurlandschap in het hele land door afname van kleine landschapselementen, het ontstaan van achterstallig onderhoud, minder broed- en verblijfplaatsen voor plant en dier en het verzwakken van streekeigen identiteit van gebieden, met een verlies aan economische- en belevingswaarde tot gevolg.

Juist nu investeren Vrijwilligerswerk heeft toekomst in een land waar overheden zich terugtrekken uit het publieke domein. Maar dan moet vrijwilligerswerk wel goed voorbereid zijn op deze verantwoordelijkheid. Dat vraagt om een voldoende groot potentieel aan vrijwilligers met een goede organisatie daaromheen. Hierop nu bezuinigen levert wellicht op korte termijn een besparing op, maar zal op de langere termijn extra kosten met zich meebrengen in de vorm van verlies aan landschapskwaliteit en een verzwakking van de civil society. Juist nu, in tijden van crisis en bezuinigingen, vraagt vrijwilligerswerk om investeringen. Alleen dan kunnen publieke verantwoordelijkheden goed worden overgedragen en kunnen de overheidsuitgaven uiteindelijk worden teruggedrongen. < Mirjam Koedoot en Gerrit-Jan van Herwaarden, [email protected] en [email protected]

oktober 2011 33

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

Het wordt teken heet onder de poten Natuur is leuk, maar niet langer ongevaarlijk. Anders dan veel mensen denken komt de bedreiging niet van de woest uitziende hooglandstier, het wilde zwijn of een verdwaalde wolf: het is de slechts enkele millimeter kleine teek. En ze zijn met velen! Volgens Wagenings onderzoek is tegenwoordig vijftien procent van die teken besmet met de bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt, een ziekte met ernstige gevolgen. Opletten dus voor medewerkers én vrijwilligers van natuurbeheerorganisaties. — Hans van den Bos (journalist)

34

> Terwijl beheerders van natuurterreinen, overheden en gezondheidsorganisaties steeds meer mensen weten te verleiden om ‘naar buiten te gaan’ - want ‘buiten’ is leuk en buiten bewegen is gezond - ondervinden steeds meer buitenmensen de vervelende gevolgen van de ziekte van Lyme. Een ziekte die ze buiten opgelopen hebben, via een tekenbeet. Zo’n vijftien jaar geleden waren het vooral de Waddeneilanden en Gaasterland waar mensen met ziekteverschijnselen zich meldden bij de huisarts. Nog geen tien jaar later was de ziekte van Lyme over heel Nederland uitgerold. En leek er voorheen nog sprake van een seizoenseffect, nu ervaren we dat besmettingen jaarrond optreden. Want perioden waarin de temperatuur langere tijd beneden de 4 graden

Celsius blijft - waarbij warmteminnende teek inactief is - komen niet vaak meer voor. Kortom, we zullen met teken moeten leren leven.

Voorkomen is beter dan genezen Tienduizenden mensen worden jaarlijks in Nederland via tekenbeten besmet met de Borreliabacterie, die de ziekte van Lyme veroorzaakt. Als deze ziekte niet op tijd herkend en behandeld wordt kan dat zeer ernstige gevolgen hebben, tot hartritmestoring en hersenvliesontsteking aan toe. Maar ook de gangbare antibioticakuur, voor degenen die er wel op tijd bijzijn, is geen pretje. De meeste recreanten lijken zich – gezien hun activiteiten en luchtige kleding - van de risico’s nog weinig bewust. Logisch, want wie lekker in de natuur wil genieten heeft weinig oog voor de folders en waarschuwende affiches. Al begint er nu onder natuurliefhebbers wel iets te dagen: niet toevallig kozen de volgers van het radio- en tv-programma Vroege Vogels dit voorjaar de teek met stip op de eerste plaats in de Top 50 van Rotbeesten. De terreinbeherende organisaties en hun medewerkers nemen het tekenprobleem al langere tijd serieus. Iedereen daar kent wel collega’s die door de ziekte van Lyme lange tijd zijn uitgeschakeld. Sinds 2009 is het erkend als beroepsziekte en werkgevers zijn verplicht hun werknemers tegen de risico’s te beschermen. Diverse voorlichtingsactiviteiten hebben gezorgd dat de werknemers zich meer bewust zijn van de risico’s die zij lopen. En zij hebben geleerd hoe ze tekenbeten kunnen voorkomen. Het goed bedekken van het lichaam als zij het terrein ingaan en het regelmatig inspecteren van kleding en huid op teken zijn daarbij het belangrijkste. Als een teek binnen 24 uur van de huid verwijderd wordt, is de besmettingskans minimaal, maar hoe eerder de teek verwijderd wordt hoe beter. Daarvoor is het wel belangrijk dat het minuscule teekje goed herkend wordt. Het sprayen van onbedekte huidsdelen of kleding met middelen die DEET bevatten helpt om teken af te schrikken. Maar vaak sprayen wordt afgeraden vanwege gezondheidsrisico’s voor de gebruiker.

waarbij de textielvezels geïmpregneerd zijn met het zenuwgif (Rovince noemt hun kleding: Zeck-Protec). Bijzonder is dat het bescherming biedt gedurende de gehele levensduur van de kleding. Er is dus na wassen geen nabehandeling nodig. En, niet onbelangrijk, het is zonder gezondheidrisico voor de drager.

Hot feet Erik Logtenberg van Rovince legt graag uit hoe een teek op het met Zeck-Protec behandelde textiel reageert: “Zodra een teek op het textiel stapt heeft ie het gevoel dat hij op een hete ondergrond komt: hij trekt aan één zijde zijn poten op, alsof hij zich brandt. Het diertje raakt gedesoriënteerd en begint te schommelen. Als het even later ook aan de andere zijde zijn poten optrekt, verliest het houvast en glijdt van de kleding af. Volwassen teken lopen maximaal 15-20 centimeter op het textiel; jongere teken geven het al eerder op. Het gif tast het zenuwstelsel van de teek aan; het diertje is niet meer in staat de warmste delen van het lichaam te vinden.“ Tijdens groenbeurzen en praktijkdagen voor beheerders heeft Logtenberg gegarandeerd alle aandacht wanneer hij dit ‘hot feet-effect’ met nietsvermoedende teken op een stuk textiel demonstreert.

Draagtest Steeds meer bedrijven in de groene sector tonen interesse om hun buitenmensen met deze kleding te beschermen. Medewerkers van enkele waterschappen en provinciale landschappen lopen er al mee rond. Op dit moment loopt er een breed onderzoek waarbij 63 medewerkers van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, landschappen e.d. gedurende een half jaar werkbroeken aan een draagtest onderwerpen. Rovince werkt hierbij samen met arbodienst Stigas. Begin 2012 verwachten zij de onderzoeksgegevens te publiceren. Tot dat moment blijven de genoemde grote terreinorganisaties nog even in de wachtkamer. <

De afdeling Omgevingswetenschappen van Wageningen UR heeft de afgelopen vijf jaar veel geleerd over het voorkomen van teken. Op twaalf vaste plaatsen vingen vrijwilligers van het IVN maandelijks diertjes, die in Wageningen verder werden onderzocht. Onderzoeker Fedor Gassner: “Nog nooit vingen we zoveel teken als in 2011, en het jaar is nog niet eens voorbij. Zeer verrassend, want we hadden verwacht dat de koude winter en het daarop volgende extreem warme en droge voorjaar ongunstig zouden zijn voor de overleving van teken.” De bioloog hoopt in de toekomst adviezen te kunnen geven hoe recreatiegebieden zó ingericht kunnen worden dat ze tekenluw worden. “Bijvoorbeeld door de strooisellaag dun te houden, door weinig ondergroei en een aangepaste boomlaag.” Maar hij realiseert zich maar al te goed dat in deze tijd van bezuinigingen het nodige extra onderzoek en het arbeidsintensieve beheer moeilijk liggen. Gassner meent dat zowel werkers in het groen als het publiek de besmettingskans kunnen verkleinen als ze beter zouden weten waar en in welke perioden ze grote of juist lage risico’s lopen. Het maken van bijvoorbeeld risicokaarten vergt echter nog veel onderzoek. Gassner roept mensen op tekenbeten te melden op Natuurkalender.nl ; op deze website verschijnen ook regelmatig interessante nieuwtjes uit het lopende tekenonderzoek.

[email protected]

Tekenwerende kleding Een veelbelovende nieuwe ontwikkeling is met permetrine geïmpregneerde kleding die teken en andere zuigers en prikkers afweert. Hoewel nieuw, Defensie rust militairen al jaren uit met dergelijke kleding en de burger kan al lang terecht bij Bever Zwerfsport voor een tekenwerende broek. Maar breed bekend is dit niet. Het Nederlandse bedrijf Rovince ontwikkelde drie jaar geleden een eigen outdoor-kledinglijn

oktober 2011 35

Jong en vrijwilliger Soms wordt gezegd dat jongeren niet meer te porren zijn voor vrijwilligerswerk. Het tegendeel bewijzen Milou Lemmer en Minne Prust, beide 17 jaar, uit Oosterhout, een dorpje bij Nijmegen. Elke zomer steken zij de handen uit de mouwen op een zomerkamp in Nationaal Park de Hoge Veluwe. — Pieter Joop (redactie)

> Wat houdt het vrijwilligerswerk in? Milou: “Het vrijwilligerswerk wat wij gedaan hebben wordt in de zomervakantie georganiseerd door de Vereniging van Vrienden van de Hoge Veluwe. Het zomerkamp wordt vier weken per jaar georganiseerd door vrijwilligers en iedereen die wil kan meedoen. Je werkt van 8.30 tot 15.00 uur, van maandag tot vrijdag en kunt kiezen hoeveel weken je wilt komen. ’s Avonds zijn er activiteiten met de groep, van wandelen tot samen pannenkoeken bakken. Een deel van de camping bij Hoenderloo staat tot de beschikking van de vrijwilligers.” 36

Minne: “De Hoge Veluwe is bekend om zijn zanderverstuivingen en heidevelden. Doordat dennen zich snel verspreiden, groeien de zandverstuivingen en open plekken dicht. We halen de dennen aan de rand van de open plekken weg zodat de open plekken ook open blijven en niet alles dicht groeit. Dat is nodig omdat het park dan over een aantal jaar alleen nog uit loof- en dennenbos zou bestaan. Om voor wat variatie te zorgen krijgen we ook opdrachten om bijvoorbeeld drinkvijvers voor het wild schoon te maken of vogelobservatiehutten schoon te maken. Op de woensdagochtend hel-

Minne (links) en Milou pen we de vaste groep vrijwilligers in de tuinen van jachthuis St Hubertus.” Hoe zijn jullie erin gerold? Minne: “De eerste keer dat ik meedeed aan het zomerkamp, was samen met mijn ouders en mijn broer. Mijn moeder kwam met het idee en heeft ons met z’n allen opgegeven. Ik vond dat toen zo gezellig dat ik het wel nog een keer wilde doen en dan graag zonder ouders. Twee jaar later was ik oud genoeg en heb ik aan Milou gevraagd of die met mij mee wilde naar het zomerkamp.” Milou: “Ik had nog nooit van het zomerkamp gehoord en sowieso nog nooit vrijwilligerswerk gedaan, maar toen Minne vroeg of ik mee wilde, leek het me erg leuk. Wij hebben ons toen samen ingeschreven voor één week. We hebben ons zo geamuseerd dat we al direct besloten het jaar erna weer te gaan.” Hoe dachten jullie dat het zou zijn toen jullie eraan begonnen? En hoe was het achteraf? Milou: “Ik wist niet zo goed wat ik kon verwachten, aangezien ik nog nooit zoiets gedaan had, maar ik had verwacht dat het redelijk individueel zou zijn. Dat bleek totaal niet zo te zijn; omdat je met een groep werkt, samen op de camping staat en activiteiten hebt, leer je iedereen snel kennen en wordt het echt een groep. Ook wist ik niet of ik werk of vakantie

moest verwachten, maar het bleek dat dat te combineren was. Je werkt, maar het geeft veel voldoening en ook ontspanning.” Minne: “Toen ik er voor het eerst van hoorde was ik aan de ene kant nieuwsgierig naar wat dat dennen scheren dan allemaal inhield maar ik wist ook helemaal niet hoe het daar zou zijn. Of er andere kinderen waren, of de andere mensen wel aardig waren en of ik niet te hard moest werken. Dat viel achteraf allemaal heel erg mee. De volwassenen waren heel aardig en er waren ook meer kinderen op het kamp. Wat ik heel fijn vond was dat er weinig werkdruk was, als je even moe was of niet zo veel zin had, zei niemand er iets van als je even ging zitten. Ook de tweede en de derde keer is het weer afwachten wat voor mensen er komen maar het is elk jaar weer hartstikke gezellig.”

Hebben jullie persoonlijke voordelen gehad van het vrijwilligerswerk? Zo ja, welke? Milou: “Ja, absoluut. Ik heb geleerd met mensen om te gaan waarmee ik normaal niet zo gauw in contact zou komen en ook wat het is om in de vakantie vrijwilligerswerk te doen wat niet in je eigen belang is. En natuurlijk het buiten werken, in de natuur, dat is gewoon heerlijk.” Minne: “Ik heb geleerd dat ook al zijn mensen heel erg verschillend en zou je ze op het eerste gezicht niet zo snel aanspreken, je hebt meer gemeen dan je denkt. Met een gemeenschappelijke interesse kun je al heel leuke gesprekken hebben en ik heb daar ook veel plezier van gehad. Ik vind het ook fijn om iets te doen met de dag en vrijwilligerswerk is daar het heel geschikt voor, zeker omdat je ook nog iets betekent voor de natuur.”

Wat voor mensen doen dit werk, hebben zij iets gemeenschappelijk? Minne:” Ik vond het verrassend om te zien hoeveel verschillende soorten mensen zich hadden aangemeld voor het zomerkamp. Er was veel verschil in leeftijden, van kind tot oud. Ook de interesses verschilden, maar de motieven voor het meedoen aan het zomerkamp hadden we eigenlijk allemaal wel gemeen. Namelijk zorgen voor de omgeving en het fijn vinden om te werken in de natuur.” Milou: “Ja, daar ben ik het mee eens. Maar wat ik het mooiste vind, is dat al die mensen als ze samen werken, allemaal met elkaar overweg kunnen. Iedereen wordt geaccepteerd en betrokken in de groep, hoe verschillend de mensen ook zijn.”

Wat is jullie idee over hoe natuur en landschap er over 20 jaar uit zullen zien? Milou: “Voor het huidige kabinet is natuur misschien niet zo belangrijk en sommige mensen vinden bebouwing en industrie misschien belangrijker dan natuur, maar er zullen altijd mensen zijn die van natuur houden en zich ervoor in willen zetten. Bovendien hebben mensen natuur nodig, uit onderzoek is gebleken dat je gelukkiger bent op het platteland dan in de stad, je kunt niet alles volbouwen. Er zal waarschijnlijk minder natuur zijn dan nu en dat is erg jammer, maar het zal ook altijd aan de natuur gedacht worden.” Minne: “Voor de meeste mensen wordt de natuur steeds minder belangrijk. Economie en infrastructuur staan op nummer een in deze

maatschappij. Ik denk dat dat voorlopig nog wel zo zal blijven, maar dat op een gegeven moment de mensen toch wel gaan realiseren hoe belangrijk de natuur eigenlijk is. De komende paar jaar zal de hoeveelheid ongerepte natuur nog afnemen maar ik denk dat het op een gegeven moment op het zelfde niveau zal blijven of zelfs weer zal toenemen.” Zijn er dan nog steeds mensen die vrijwilligerswerk willen doen? Milou:” Er wordt wel eens gedacht dat de jongere generaties niet bereid zijn zich vrijwillig in te zetten, maar dat denk ik niet. De groep vrijwilligers binnen oudere generaties is ook niet zo groot, de groep binnen jongere generaties zal dat ook niet zijn, maar ze zullen er echt zijn. Op het zomerkamp waren twee jongens, de een 15, de ander net 16, die het zomerkamp als maatschappelijke stage deden, eigenlijk vooral omdat ze iets moesten doen. Maar aan het eind van de week vonden ze het super en ik weet zeker dat ze vaker zullen komen. Hetzelfde geldt voor Minne en mij. Het ligt dus niet aan generatie denk ik.” Minne: “Ik denk dat er altijd wel mensen zullen blijven die vrijwilligerswerk willen doen. Het is een goede en fijne bezigheid. Misschien niet voor deze generatie nu, maar wij worden ook weer ouder. Later heeft deze generatie waarschijnlijk meer respect voor de natuur en omgeving en ook meer tijd om vrijwilligerswerk te doen. Of het nu werken in de natuur is of ergens anders.”<

oktober 2011 37

denkwerk

Toekomst voor het vrijwilligerswerk: een gezamenlijke zorg van gezamenlijke gebruikers Ondanks alle (grote) veranderingen in de Nederlandse samenleving in de laatste 25 jaar is het percentage Nederlanders dat vrijwilligerswerk doet en het aantal uren dat zij produceren redelijk stabiel. Vanzelfsprekend zijn er verschuivingen tussen sectoren waarin bijvoorbeeld cultureel erfgoed een grote groeier is. Ook het landschapsbeheer doet het niet slecht. Grote veranderingen zijn er ook in de organisatorische vorm waarin dat vrijwilligerswerk gedaan wordt. Als organisaties in staat blijven om de vorm van het vrijwilligerswerk voortdurend te blijven aanpassen aan de veranderende eisen van vrijwilligers, zijn er geen probleem te verwachten. Echter, het grootste risico zit op het niveau van de gezamenlijke gebruikers. Vrijwilligersorganisaties moeten leren om als gezamenlijke gebruikers duurzaam om te gaan met de natuurlijke hulpbron ‘vrijwillige energie’. — Lucas Meijs (hoogleraar strategische filantropie en vrijwilligerswerk, Rotterdam School of Management, Erasmus Universiteit)

De Engelse managementgoeroe Charles Handy onderscheidt drie verschillende typen vrijwilligersorganisaties ; ‘service delivery’, ‘campaigning’ en ‘mutual support/mutual benefit’. Service deliveryorganisaties (maatschappelijke dienstverleners) zijn de typisch dienstverlenende organisaties, zoals de Zonnebloem of het Rode Kruis, Tafeltje-dek-je en telefonische hulpdiensten. Ook vrijwilligers in instellingen vallen hieronder. Iemand kan alleen vrijwilliger worden bij een service delivery organisatie als hij over de vereiste kwalificaties beschikt. Hiermee is dit type organisatie hét bewijs dat er zeker eisen aan vrijwilligers kunnen worden gesteld. De mutual support-organisatie bestaat omdat een bepaalde groep mensen zich verenigt op iets dat hen 38

verbindt. Hierbij heerst een cultuur van ‘dingen samen doen’ en gaat het vooral om onderlinge solidariteit en gezelligheid. Ledenorganisaties als de Vereniging van Blinden en Slechtzienden of Scouting zijn hier voorbeelden van. Als je de eigenschap hebt kan je vrijwilliger worden. Als laatste heeft de campaigning-organisatie niet een echte klant of cliënt, maar juist een hele wereld om te overtuigen. Voorbeelden zijn Amnesty International, Milieudefensie, het Groene Front, lokale actiegroepen en politieke partijen. Om vrijwilliger te mogen worden moet je vooral heel erg loyaal zijn aan de doelstelling, zo niet een absolute gelover. Het vrijwilligerswerk in de natuur- en landschapssector wordt vormgegeven in zowel service delivery (onderhoud en beheer) als campaigning (actie en lobby). De theorie is helder: dit zijn verschillende typen vrijwilligers die moeilijk met elkaar vermengen. Service-vrijwilligers werken met planningen en draaiboeken. Campagnevrijwilligers komen in actie als het nodig is en gaan op iedere zeepkist staan die ze vinden!

Veranderend vrijwilligerspotentieel Het vrijwilligerspotentieel van een samenleving is een functie van 1) de bereidheid, 2) de bekwaamheid en 3) de beschikbaarheid van haar leden. Hoewel dit potentieel in principe van individuele burgers is, kan het zowel door de samenleving als door organisaties worden beïnvloed. Zo wordt de beschikbaarheid bijvoorbeeld beïnvloed door de stand van de economie (crisis is hogere beschikbaarheid) en de bekwaamheid door het opleidingsniveau. Overigens kan werkloosheid er voor sommige mensen toe leiden dat ze nergens energie meer voor hebben, waardoor de bereidheid afneemt. Vrijwilligerswerk komt daadwerkelijk tot stand als een individueel aanbod van bereidheid, bekwaamheid en beschikbaarheid aansluit bij de vraag van een organisatie op dezelfde drie aspecten. Ik noem dit een winnend vrijwilligersscenario. De bereidheid om vrijwilligerswerk te doen is onveranderd hoog. De bereidheid is de latente vrijwillige energie die door goed organiseren wordt omgezet in vrijwillige inzet. Goed organiseren vraagt echter om veel werk want met name de beschikbaarheid is niet zo eenduidig en collectief meer als vroeger. Mensen wonen niet meer waar ze werken, veranderen vaker van baan, hebben veel meer opties in het weekend etc. Ook de bekwaamheid is minder eenduidig. We zijn veel beter en anders opgeleid, maar wat willen en kunnen we daarmee doen in het vrijwilligerswerk? En kunnen we nog wel met onze handen werken? Het organisatieantwoord is flexibiliteit. Vrijwilligers eisen ‘vrijwilligerswerkop-maat’. Het vrijwilligerswerk moet allereerst passen in het leven en de agenda van de vrijwilliger, pas daarna komt de organisatie in beeld. Sectoren, organisaties en werkvormen die zich hieraan niet aanpassen, gaan het niet volhouden.

Het vrijwilligerspotentieel in specifieke inhoudelijke sectoren en organisaties zoals politieke partijen, vakbonden, bepaalde sporten en waarschijnlijk ook politieke actie voor ‘de natuur’ staat echter wel onder druk. Dit komt vooral omdat in de strijd om de aandacht van het Nederlandse publiek deze sectoren aan het verliezen zijn. Als minder mensen geïnteresseerd zijn, zijn er ook minder mensen bereid om vrijwilligerswerk te doen. Als organisaties dan niet een stapje extra doen in het goed organiseren van het inspelen op beschikbaarheid en bekwaamheid, dan kan het aantal vrijwilligers snel teruglopen! Dus niet alleen op een vaste (zater)dag het bos in maar wanneer mensen willen en kunnen. En natuurlijk met goede spullen en de noodzakelijke opleiding. Dat vergt investeringen, net zoals bij beroepskrachten.

Het beheer van de natuurlijke hulpbron Vrijwilligerswerk kun je zien als een gezamenlijke natuurlijke hulpbron: vrijwillige energie. De gemeenschap is een meent, waarin het gras het vrijwilligerspotentieel is dat door de koeien wordt opgegeten. Gelukkig laat onderzoek zien dat een ‘tragedy of the commons’, waarbij er zoveel koeien zijn zodat het gras definitief opraakt, niet snel zal gebeuren. Vrijwillige energie is gelukkig iets dat veel spontaan ontstaat en doorgaat. Maar vanuit traditioneel vrijwilligersmanagementperspectief worden vrijwilligers als een hulpbron gezien die de organisatie gebruikt en als het nodig is, vervangt door anderen. Organisaties binnen dit perspectief denken niet na over het ‘gebruik’ van de vrijwillige energie

buiten de eigen organisatie in het heden en in de toekomst. Daardoor wordt vrijwilligerswerk instrumenteel ingezet. Sterker nog, hoe meer vrijwilligers, hoe beter ook al hebben ze eigenlijk weinig te doen! Er zijn gerede twijfels over de duurzaamheid van de vrijwillige energie. In de Verenigde Staten stopt ieder jaar ongeveer een derde van de vrijwilligers bij de organisatie waar ze actief waren. Vaak duurt het een tijd voordat ze zich weer ergens anders aanmelden. De oplossing is een meer regeneratief perspectief waarbij vrijwilligerswerk wordt gezien als recyclebaar of hernieuwbaar over hun levensspan. Het idee is dat vrijwilligers van de ene organisatie naar de andere gaan, waarbij de eerste organisatie rekening houdt met het toekomstig gebruik van deze hulpbron ‘vrijwillige energie’. Belangrijk instrument daarbij is ‘exit beleid’ waarbij mensen stoppen bij organisatie A voordat het hun echt teveel is geworden. In de metafoor van de natuurlijke hulpbron moeten mensen af en toe een vrijwilligerssabatical nemen of als het ware ‘braak liggen’; er is een waarde door het niet gebruiken van het groene hart!

Er moet dus een verschuiving plaatsvinden van het (korte termijn) gebruik van vrijwilligerswerk voor de eigen organisatie naar het (lange termijn) duurzaam gebruik van vrijwilligerswerk in de gemeenschap. Organisaties zijn in het traditionele perspectief zeer intraorganisationeel, terwijl zij in het regeneratieve perspectief zich juist meer zouden moeten richten op de populatie als geheel. De waardering van vrijwilligerswerk verschuift van een min of meer economische waardering (vervangingswaarde) naar een levenslange waarde. Tabel 1. Contrasterende paradigma’s van vrijwilligersenergie (Brudney & Meijs, 2007, p.17) Dit vraagt dus om een Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO)beleid voor de sector van het vrijwilligerswerk waarbij de duurzaamheid van de belangrijkste resource centraal staat. Helaas is dit vooral een conceptuele visie die in de praktijk nog weinig waargemaakt is. Er zijn vrijwilligerscentrales die hun gemeenschap adresseren als een meent en het gesprek aangaan met gebruikers. Er zijn keurmerken in ontwikkeling, bijvoorbeeld in de UK, om organisaties met goed vrijwilligersmanagement te belonen. Maar een goed begin in bijvoorbeeld de natuurbeheersector zou al zijn wanneer het mogelijk wordt om gebruik te maken van elkaars tijdelijk overschot of wanneer bij verhuizing de vrijwilliger wordt doorgegeven aan een andere organisatie. Tabel 1 beschrijft de verschillen tussen het traditionele perspectief en het regeneratieve perspectief.

Meer lezen over de ontwikkelingen in het huidige vrijwilligerswerk: Baren van, E.A., Meijs, L.C.P.M., Roza, L., Metz, J. & Hoogervorst, N. (2011). ECSP webpublicatie: Over hedendaagse ‘vrijwillige inzet’ en ‘vrijwilligersmanagement’ als bouwstenen voor de pedagogische civil society. http://goo.gl/UN9bG oktober 2011 39

vrijwilligerswerk in natuurbeheer – een overzicht Flora en fauna Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna (VOFF) en Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s).

Stichting ANEMOON Vereniging BLWG European Invertebrate Survey (EIS) Nederland FLORON Nederlandse Mycologische Vereniging Stichting RAVON SOVON Stichting TINEA De Vlinderstichting Zoogdiervereniging

De VOFF is het het samenwerkingsverband van tien PGO’s. De PGO’s verzamelen (verspreidings)gegevens van alle in Nederland voorkomende soorten planten en dieren: planten, vogels, vlinders, paddenstoelen, zoogdieren, amfibieën, reptielen, vissen en ongewervelden. Elke PGO is gericht op één of enkele soortgroepen. Vrijwilligers verzamelen het grootste deel van de gegevens, ondersteund door een (professionele) staf. De gegevens, de kennis en de expertise van de PGO’s wordt ingezet ten behoeve van de natuur: voor voorlichting, beheer, beleid en onderzoek.

www.anemoon.org www.blwg.nl www.eis-nederland.nl www.floron.nl www.mycologen.nl www.ravon.nl www.sovon.nl www.kleinevlinders.nl www.vlinderstichting.nl www.zoogdiervereniging.nl www.voff.nl

Werkgroepen en studiegroepen

Verbonden aan KNNV, NJN, JNM of VOFF bestaan er talloze (regionale) werkgroepen, zoals: Bryologische en Lichenologische Werkgroep KNNV Moeraswerkgroep Werkgroep Europese Orchideeën Werkgroep Grassen en Schijngrassen Libellenwerkgroep Mollusken Studiegroep Limburg (MSL) Steenuilenoverleg Nederland Werkgroep roofvogels Weidevogelwerkgroep Vereniging GierzwaluwbeschermingNederland

Werkgroepen richten zich op de studie en bescherming van soorten of soortgroepen in Nederland en soms ook in de rest van Europa. Sommige werkgroepen zijn gericht op onderzoek en het behoud van soorten in de natuur, zoals De Stichting Werkgroep Grauwe Kiekendief. Andere, zoals De Nederlandse Orchideeën Vereniging (NOV), houden zich bezig met kweken, studie en bescherming van soorten.

www5.knnv.nl www.werkgroepgrauwekiekendief.nl www.steenuil.nl

Vogelbescherming Nederland (VBN) Vogelwacht BirdLife International Sea Shepherd (SSCS) Greenpeace Wereldnatuurfonds Vereniging Das en Boom Waddenvereniging

Vogelwacht is georganiseerd in regionale verenigingen.

Organisaties zetten zich (wereldwijd) in voor de bescherming van soorten of soortgroepen door voorlichting, bewustwording, onderzoek, het op de politieke agenda krijgen door samenwerking, ondersteuning, acties, sluiten van verdragen e.d. Organisaties zijn sterk afhankelijk van vrijwilligers: voor bemensen op alle werkvlakken (van medewerker bezoekerscentrum via actievoereder tot WetlandWacht).

www.vogelbescherming.nl www.vogelwachtutrecht.nl www.birdlife.org/ www.seashepherd.nl www.greenpeace.nl www.dasenboom.nl www.waddenvereniging.nl

IUCN (International Union for the Conservation of Nature)

IUCN heeft tientallen maatschappelijke organisaties als leden.

Waarnemerstatus voor de Verenigde Naties. Onderwerpen: behoud van biodiversiteit, beheer van natuurlijke hulpbronnen, milieutechnologie, beleid, recht en voorlichting.

www.iucn.nl

Agrarische Natuurverenigingen

Er zijn regionale verenigingen door het gehele agrarische land.

AGN richten zich met name op weidevogelbescherming, rietlandbeheer en landschapselementen.

www.boerennatuur.nl

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, KNNV

De KNNV heeft 52 afdelingen verspreid over het land.

De KNNV is een vereniging voor veldbiologie voor natuurliefhebbers. KNNV organiseert o.m. excursies, lezingen, cursussen en werkgroepsactiviteiten.

www.knnv.nl

Nederlandse Jeugdbond van Natuurstudie (NJN). Jeugdbond voor Natuur- en Milieustudie (JNM) Stichting “Jeugd en Natuur”. Stichting Veldstudie Stichting wildzoekers

Beide organisaties hebben afdelingen en werkgroepen verspreid door het hele land.

Verenigingen voor en door jongeren van 12 tot en met 25 jaar die het leuk vinden om de natuur in te gaan. Activiteiten: zomerkampen, excursies, werk- en studie dagen (vogels kijken, vlinders vangen, vleermuizen, schelpen zoeken, zeldzame planten, ringonderzoek , determinaties, braakbalonderzoek, sterren kijken etc.).

www.njn.nl www.jnm.nl www.wildzoekers.nl www.natuurkampen.nl www.jeugdnatuurwachtnederland.nl www.sjnc.blogspot.com

Natuur- en milieueducatie (NME)

Er zijn regionale afdelingen door het gehele land.

NME zorgt via activiteiten en projecten (o.a. lesmateriaal) voor kennis, bewustwording en gedragsverandering bij kinderen en volwassenen. Thema’s: leefomgeving, natuur- en milieubeleid, klimaatbeleid en duurzaamheidsbeleid.

www.nmegooivechtstreek.nl

Stichting Natuur en Milieu

Milieugroepen Provinciale milieufederaties

Vijwilligerswerk strekt zich uit van waakhond voor ruimtelijke ordening, kapvergunningen en milieuvergunningen en het signaleren van clandestiene stortingen naar voorlichting en educatie en samenwerking met diverse organisaties. Manifestaties, bewustwording.

www.natuurenmilieu.nl

Milieudienst Milieuwerkgroep

Er zijn regionale afdelingen door het gehele land.

Lesmateriaal natuur, techniek en milieu voor scholen.

www.sme-ede.nl

Milieu Educatief Centrum (MEC) ARK Natuurontwikkeling

Er zijn regionale vestigingen door het gehele land.

Bewustwording en educatie. Ontwikkelen lesmateriaal natuur, milieu en leefomgeving.

www.mecehv.nl www.natuurwerk.nl

natuur, milieu en klimaat

40

natuur en landschap De12Landschappen

Elke provincie heeft een Provinciaal Landschap. Op landelijk niveau werken zij samen via De12Landschappen.

De 12 provinciale landschappen zijn 12 afzonderlijke stichtingen die zich richten zich op het beschermen van natuur, landschap en cultureel erfgoed in de provincie. Gezamenlijk beheren zij zo’n 100.000 hectare.

www.de12landschappen.nl

Landschapsbeheer Nederland

Landelijke organisatie met in elke provincie een afdeling landschapsbeheer.

Gericht op beheer, behoud en de ontwikkeling van een aantrekkelijk Nederlands landschap.

www.landschapsbeheer.nl

NIVON (Nederlands Instituut voor Volksontwikkeling en Natuurvriendenwerk)

Er zijn regionale afdelingen door het gehele land.

Het Nivon heeft als doel om mensen en natuur bij elkaar te brengen en mensen de mogelijkheid te geven te ontspannen, ontmoeten, ontdekken en ontplooien

www.nivon.nl

De Stichting Gooisch Natuurreservaat (GNR)

Totaal 24 natuurterreinen, totaal 2.740 hectare.

Doel: instandhouding van het natuurschoon in het Gooi door aankoop terreinen en beheer als natuurreservaat.

http://gnr.nl

Vereniging Nederlands Cultuurlandschap Stichting Landschapswacht

Werkt samen met Stichting Landschapswacht De VNC zet zich in voor ontwikkeling en instandhouding van en Vereniging Das & Boom het landschappelijk erfgoed, zoals heggen, struweelhagen, houtwallen, holle wegen, graften en elzensingels.

www.nederlandscultuurlandschap.nl

Vereniging Natuurmonumenten

Landelijke organisatie met regionale kantoren Natuurmonumenten is een vereniging met als doel: zorgen en infocentra. voor natuur in Nederland. NM beheert een groot aantal natuurgebieden. Dat zijn er inmiddels 355 met een gezamenlijke oppervlakte van ruim 100.000 hectare.

www.natuurmonumenten.nl

Staatsbosbeheer

Staatsbosbeheer is een zelfstandig bestuurs- Staatsbosbeheer zet zich in voor natuur, recreatie, landschap orgaan. Ook daar zijn veel vrijwilligersgroepen en cultuurhistorische waarden. SBB beheert een groot aantal actief. natuurgebieden. Totaal: 260.000 hectare.

www.staatsbosbeheer.nl

Kijk ook op www.vakbladnbl.nl. Mis je een organisatie? mail naar [email protected]

advertentie

1DWXXU VFKHXUNDOHQGHU  ¼

ZZZQDWXXUVFKHXUNDOHQGHUQO

2RJLQRRJ PHWGH %RVZDFKWHU

e aadj l b oen r g vers n e ag e d e Elk

¼

ZZZODQGZHUNQO 9HUNULMJEDDUYLD GHZHEVLWHVRILQGH EHWHUHERHNKDQGHO

%HOHYHQLVVHQ YDQWZLWWHUHQGH ERVZDFKWHU $QGUp'RQNHU

natuuro

BOSW

ntmoet

ingen

OOG IN

MET D E ACHTE R

OOG

S

Natuur der alen cheurk

5HFHQWYHUVFKHQHQELM 8LWJHYHULM/DQGZHUN

André Do nker

oktober 2011 41

KONINKLIJKE Nederlandse Bosbouwvereniging Op 19 september 2011 heeft A. Wolfsen, burgemeester van de gemeente Utrecht, aan de voorzitter van de KNBV laten weten dat Hare Majesteit de Koningin opnieuw heeft besloten het recht tot het voeren van het predicaat ‘Koninklijk’ te verlenen. Tot 26 augustus 2036 mag de vereniging zich daardoor Koninklijke Nederlandse Bosbouwvereniging noemen.

Algemene Ledenvergadering + middagijbijeenkomst Op 11 november zal de halfjaarlijkse Algemene Ledenvergadering van de KNBV plaatsvinden in Hilvarenbeek. Het thema van de middagbijeenkomst is ‘bosontsluiting’. Hierbij zal aandacht worden besteed aan de ontwikkelingen omtrent bosontsluiting, de effecten van bosontsluiting (machines in het bos) op de bodem, het combineren van verschillende functies bij bosontsluiting en het belang van goede bosontsluiting voor de exploitant.

Themanummer Vakblad Natuur, Bos, Landschap In december 2011 zal, ter gelegenheid van het Internationale Jaar van de Bossen, een (half) themanummer van het Vakblad Natuur, Bos, Landschap verschijnen. De KNBV vindt het van belang in Nederland aandacht te vestigen op dit bijzondere jaar en zal derhalve zorgdragen voor de financiering van dit themanummer. Ook zal de KNBV bijdragen aan de inhoudelijke vulling van deze speciale uitgave. Mis ‘m niet!

42

foto Hans van den Bos

Aanspreekpunten van de KNBV-commissies Activiteitencommissie Annemieke Winterink (voorzitter en secretaris) Studiekring Frits Mohren (voorzitter) Harrie Schreppers (secretaris)

Samenstelling van het KNBV-bestuur In het bestuur van de KNBV zijn vertegenwoordigd: • Hank Bartelink (voorzitter) • Tjeerd Broersma (studentlid Larenstein) • Hans Gierveld • Marleen van den Ham • Ad van Hees • Gerard Koopmans (penningmeester) • Wilfrey van der Linden (studentlid WUR) • Jacob van Olst • Ute Sass – Klaassen • Kees Sissingh (interim secretaris) • Peter Stouten

Commissie Buitenland Reijer Knol (voorzitter) Hans Schilders (secretaris) Webcommissie Etienne Thomassen (voorzitter) Marieke van der Maaten – Theunissen (secretaris) Pro Silva Susan Bonekamp (voorzitter) Martijn Boosten (secretaris) Commissie Bosgeschiedenis Jochem Borgesius (voorzitter) Jim van Laar (secretaris) Commissie Natuurlijke Verjonging Tjeerd Broersma (voorzitter) Wouter Delforterie (secretaris)

rapporten De meeste rapporten zijn gratis te downloaden op de aangegeven website. Alle Alterra-rapporten zijn als gedrukt exemplaar te bestellen met 15% korting voor abonnees van het Vakblad. Kijk daarvoor op www.rapportbestellen.nl.

Waar overwinteren lepelaars en waarom? Die vraag stond centraal tijdens een uitgebreide studie waarbij de gegevens over het trekgedrag van lepelaars in de periode 1992-2010 werden gebruikt. De keuze waar te overwinteren wordt verondersteld een afweging te zijn tussen afstand (kosten) en de kwaliteit van het gebied (baten). Dit onderbouwt de hypothese dat verhoging van de fitness van de vogels de keuze voor een overwinteringsplaats bepaalt. Opmerkelijk genoeg kiest het grootste deel van de lepelaars ervoor niet te overwinteren in Europa maar in West-Afrika. Dat terwijl de levensverwachting van de vogels die door trekken naar West-Afrika kleiner is. De onderzoekers presenteren daarop enkele alternatieve hypothesen. The paradox of spoonbill migration: most birds travel to where survival rates are lowest, Tamar Lok, Otto Overdijk, Joost M. Tinbergen en Theunis Piersma, Animal Behaviour Het artikel is te downloaden op www.sciencedirect.com en verschijnt in het oktobernummer van Animal Behaviour

Natuurvriendelijke oevers worden vaak aangelegd om het ecologisch functioneren van wateren te verbeteren. Om ze daadwerkelijk effectief te laten zijn, moeten ze wel op een plaats worden aangelegd waar ze de meeste kans hebben. Daarnaast moet rekening gehouden worden met de omstandigheden ter plaatse, de zogenoemde standplaatsfactoren van de oever: waterkwaliteit, bodem en hydrologie. Deze handreiking biedt waterbeheerders praktische instrumenten om de plaatsbepaling van natuurvriendelijke oevers te optimaliseren en het natuurrendement te verhogen.

rijk ingeschat. Het rapport gaat nader in op deze onderwerpen: het verloop van de trek van de grutto (inclusief belangrijke doortrek- en overwinteringsgebieden), de betekenis van waterpeil voor onder andere voedselopname door de grutto, en de invloed van de graslandstructuur voor het opgroeisucces van gruttokuikens. De resultaten uit het rapport moet de drie belangrijke kennisleemten wegnemen. Dit moet bijdragen aan een effectiever weidevogelbeheer.

weidevogelbeheer en het toepassen van onderwaterdrainage rond bedrijfsgebouwen. Bijzonder is dat in dit geval het bedrijf in dienst staat van de natuur, en niet andersom. De te realiseren natuur is in het advies randvoorwaardelijk, waarbij gestreefd is naar een functionele inpassing van natuur in het bedrijf. Natuurboerderij Hoeve Stein, van Boeren-met-natuur naar Natuur-metboeren, Th. C. P. Melman, J. J. H. van den Akker, A. G. M. Schotman, F. G. W. A. Ottburg, H. P. J. Huiskes, M. Kiers, Alterra, Alterra-rapport 2203 Te downloaden via www.alterra.wur.nl > publicaties

Kennissysteem voor Nationale Landschappen

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

Handreiking Natuurvriendelijke Oevers

Handreiking Natuurvriendelijke Oevers. Een standplaatsbenadering, Susan Sollie (Tauw), Emiel Brouwer (B-Ware) en Pim de Kwaadsteniet (Tauw), Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Amersfoort. Rapport nummer 2011-19 Te downloaden of te bestellen via www.stowa.nl > producten

Sturende factoren weidevogelpopulaties In opdracht van de Kenniskring Weidevogellandschap is onderzoek uitgevoerd naar een aantal sturende factoren die de ontwikkeling van weidevogelpopulaties kunnen beïnvloeden. Op basis van een evaluatie voorafgaand aan het onderzoek werden drie deelonderwerpen als belang-

Uit een eerdere inventarisatie bleek de behoefte te bestaan aan een kennissysteem voor de Nationale Landschappen. Daarop werd in 2008/2009 het project ‘Kennis op Maat’ uitgevoerd. Dit project had als doel op interactieve wijze kennis te leveren over een aantal specifieke kennisvragen en onderwerpen van medewerkers van provincies en Nationale Landschappen. Daarvoor werd bij enkele Factoren die van invloed zijn op de ont- Nationale Landschappen onderzocht wikkeling van weidevogelpopulaties. of met kennis een vraag of probleem Belangrijke factoren tijdens de trek, de kon worden opgelost. In het rapport invloed van waterpeil op voedselbewordt beschreven op welke manier een schikbaarheid en graslandstructuur op kennissysteem vorm zou moeten krijgen kuikenoverleving, W. A. Teunissen en en welke voorwaarden daarbij een rol E. Wymenga (eds), SOVON, Altenburg & spelen. Wymenga, Alterra, Alterra-rapport 2187 Te downloaden via alterra.wur.nl > Kennis op maat voor Nationale Landpublicaties of te bestellen op schappen. Ervaringen met het oplossen www.rapportbestellen.nl van specifieke kennisvragen, A. Koomen, R. Schröder, Alterra, Alterra-rapport 2181 Te downloaden via.alterra.wur.nl > publicaties of te bestellen op www.rapBoer in dienst van natuur portbestellen.nl In dit rapport is een aantal adviezen opgesteld voor de planvorming van een natuurboerderij gelegen in het Natura 2000-gebied ‘Broekvelden, Vettenbroek en polder Stein’. Doel is het natuurresultaat te versterken in combinatie met een agrarische bedrijfsvoering. De adviezen gaan over aanleg en beheer van slootkanten, inrichting van sloten, foto Hans van den Bos, Bosbeeld.nl

Trekgedrag van lepelaars

oktober 2011 43

boeken

agenda

‘Geen moer aan’

Oog in oog met de boswachter Natuurontmoetingen André Donker 64 pagina’s, verkrijgbaar via www.landwerk.nl webwinkel, €13,65 Bijna dertig jaar is André Donker, boswachter bij Natuurmonumenten Drenthe-Zuid, actief in ‘het groen’. Deze debuutbundel geeft in ongeveer evenzoveel korte verhalen (meestal één of twee pagina’s per vertelling) een beeld van de vier seizoenen. Het zijn verhalen over wat de auteur allemaal meemaakt in zijn werk, gezien vanuit zijn eigen belevingswereld. Het is een zeer toegankelijk en leesbaar boekwerkje geworden. Verwacht geen wetenschappelijke teksten, onderzoeksresultaten, figuren of tabellen. Wel sfeervolle verhalen over wat de auteur zoal tegenkomt tijdens zijn dagelijkse bezigheden, variërend van dieren in de winter tot dode dassen, de brandende zon in het heideveld, stropers en vrijwillige toezichthouders. Allemaal vanuit het eigen perspectief geschreven. Om deze reden leest het boekje ‘lekker weg’. Het hoge ‘Libelle-gehalte’ komt ook tot uiting in de vier seizoensrecepten, waarmee ieder jaargetijde wordt afgesloten. Voor een snelle glimlach of een goed gevoel is het boekje uitstekend geschikt. Hoewel ik persoonlijk niet zo ben geïnteresseerd in dit soort ‘verhaaltjes’ geef ik eerlijk toe dat ik na iedere vertelling telkens dacht: nou dan snel de volgende ook nog maar eventjes. Niet zelden nodigen de soms prikkelende titels tot lezen uit, zoals het verhaal over vrouwtjeshazen met de titel ´geen moer aan´. En zo heb je het boekje ongemerkt al snel van voor naar achter gelezen. Met deze korte persoonlijke verhaaltjes – af en toe geflankeerd door een heuse tweet (André Donker is met bijna 3500 ‘volgers’ een grote twitter-hit binnen natuurminnend Nederland) – weet de auteur een enorm breed publiek aan te spreken. Marcel Schrijvers-Gonlag 44

Een CD met natuurgeluiden? Is dat niet heel erg the roaring eighties? Ja, een beetje wel natuurlijk. Het medium is natuurlijk al vrijwel achterhaald. Fijn is dat je er een boekje bij kunt doen. Oudere papierverslaafden zoals ik vinden dat leuk. In korte tekstblokjes wordt elk van de 17 tracks voorzien van een persoonlijke noot van geluidsman Henk Meeuwsen. Klein puntje van technische kritiek: mijn mediaspeler kon de titels niet automatisch lezen. Zo heb ik dus geluisterd naar nummer 1 enzovoort op album onbekend. Maar gelukkig, het boekje, hè. Ook fijn is dat de verschillende fragmenten niet worden ingeluid door een non-microfoonstem met een nasale melding: “De Roodborsttapuit”. Ooit had ik zo’n cassettebandje in drie delen met vogelgeluiden. Veel aan gehad, overigens, maar die vreselijke aankondigingen verknalden wel elke sfeer. Dat is hier veel beter, want alle geluiden lopen vrijwel naadloos in elkaar over. Prima voor de beleving. Het soms kort uitfaden is dan weer jammer. De opnames zijn in Nederland gemaakt. Met uitzondering dan van twee: die van de korhoen en van de kraanvogel. Die van de korhoen vind ik overigens niet de mooiste. Het is heel erg direct, alsof ze op 1 meter afstand zitten, zeg maar, en de naijlende echo geeft er een vreemd tintje aan. Maar ja, misschien was het wel in een gebied met beboste heuvels, waartussen dit hoogveentje lag. En het was er natuurlijk super stil. Die van de kraanvogels heeft dat ook een beetje, dat directe, hoewel die inderdaad wonderlijke kraakroepjes in het begin wel iets intiems hebben. Het heeft ook misschien iets met de balans te maken. Het object klinkt heel helder, de achtergrond juist zwak. In het veld klinkt het denk ik minder contrastrijk. Het is een keuze. Mijn favorieten waren de fitis en de boomleeuwerik. Lekker lange opnames. Die laatste doet me, ook in het veld, altijd denken aan die geinige tekening van Peter van Straaten [. . . hoor! de boomleeuwerik!]. De opname van de nachtzwaluw vind ik het minste. Juist de geheimzinnige sfeer ontbreekt. De opnames van de edelherten zijn imposant en laten duidelijk horen welk geweld er daarbij aan te pas komt. Lekker woest. De CD ‘De Hei’ is rechtstreeks te bestellen bij de maker op www.natuurgeluiden.nl en kost € 17.50 voor ruim 78 minuten speelduur. Ido Borkent

4 november Grofwildbeheerdag Stichting Het Aardhuis, Kroondomein Het Loo, Het Geldersch Landschap, Natuurmonumenten, IPC Groene Ruimte, Staatsbosbeheer, Dienst Vastgoed Defensie Het AARDHUIS, Hoog Soeren www.hetedelhert.nl 5 november Natuurwerkdag Landschapsbeheer Nederland Diverse locaties www.natuurwerkdag.nl 12 november PlattelandsParlement LVKK, KNHM, Netwerk Platteland Tweede Kamergebouw, Den Haag www.plattelandsparlement.nl 25 november Natuurwaarden verzilveren op Landgoed Larenstein VVA-Larenstein, Bosschap www.vva-larenstein.nl 7 december Bosdag Wageningen UR en het Bosschap Wageningen Campus GAIA www.fnp.wur.nl 9 december Veldsymposium Gebiedsontwikkeling in Limburg: Versnelde EHS-ontwikkeling én agrarische structuurversterking via nieuwe grondbank ARK Stramproy (Weert) www.ark.eu 13 december Nationale bossenconferentie Theater a/d Schie, Schiedam www.bosschap.nl April/mei 2012 (3 dagen) Basiscursus Bosbeheer Bureau Renske Schulting www.bureauschulting.nl

boscursussen 15 november Visuele Boomveiligheidscontrole incl. examen 28 november Werken met motorkettingzagen en bosmaaiers www.boscursus.nl Heeft u nog activiteiten voor deze agenda, mail deze dan naar eindredacteur Koen Moons: redactie@ vakbladnbl.nl. Deze agenda vindt u ook op www.vakbladnbl.nl. Heel makkelijk, want dan klikt u zo door naar de juiste website.

¿praktijkraadsel? Geduld is zulk een schoone zaak, Om in een moeielijke taak Zijn oogwit uittevoeren; Dit zag ik laatst in onze kat, Die uuren lang gedoken zat, Om op een rat te loeren. Zij ging niet heen voor zij de rat, Gevangen, in haar klauwen had. Deze poëzie van Hieronymus van Alphen (1746-1803), omstreeks 1780 gepubliceerd in ´Kleine gedigten voor kinderen´, geeft haarscherp aan dat het beschermende rooster om het vogelkastje uiteindelijk geen soelaas biedt aan de rover die op de eieren of vogeljongen uit is. Of... is deze treffende kopie van het masker van een ijshockeyhelm wellicht ergens anders voor bedoeld? a Deze tralies voorkomen dat boommarters de inhoud van de nestkast soldaat maken door met een poot te vissen naar de inhoud hiervan (eieren en vogeljongen). b Door de klimaatverandering wordt het voor vogels steeds moeilijker om in het voorjaar droog nestmateriaal te verzamelen. Door een dergelijk ‘wasrekje’ voor de ingang van het nestkastje aan te brengen, kunnen de vogels de door hen verzamelde grasjes en takjes eerst enkele dagen drogen, alvorens ze het in het nestje verwerken. Bijkomend voordeel is dat in de winter het gaas dienst doet als extra opslagplaats voor wintervoedsel voor o.a. eekhoorns. c Dit is om te voorkomen dat spechten de jonge mezen roven. De spechten hakken de invliegopening verder uit en roven door het vergrote gat de jonge mezen. Door deze ´tralies´ ervoor te maken kunnen deze rovers er niet bij.

e Dit frame dient om de vogeljongen een makkelijke uitvlieg-constructie te geven (de eerste vliegpoging van de zeldzame bosfluiter gaat vanuit een doorsnee nestkast-gat niet zelden mis, vaak met dodelijke afloop). f Deze vangconstructie rondom de invliegopening dient enkel om het mezenei op te vangen dat door het koekoeksjong naar buiten wordt gewurmd. De oudervogels kunnen dit ei vervolgens met enige moeite weer in het nest rollen en de snoodaard de nestkast uit jagen. Renske Schulting en Marcel Schrijvers, met dank aan Will Hoornstra en ons vast panel.

foto Renske Schulting

Antwoord Het is een van de ongeveer 300 nestkastjes die de Vogelwacht Uffelte al jaren onderhoudt en wekelijks worden allerlei gegevens verzameld over het wel en wee van de vogeltjes en die worden o.a. doorgegeven aan SOVON (Vogelonderzoek Nederland). De nestkastjes zijn verdeeld over 10 routes en regelmatig worden schoolkinderen erbij betrokken.  Door alle jaren heen blijken er nu nog maar drie vogelsoorten te broeden in de nestkastjes: koolmees, pimpelmees en bonte vliegenvanger. Eerder waren ook zwarte mees, gekraagde roodstaart, matkop en glanskop als broedvogel aanwezig. De Vogelwacht heeft ontdekt dat er steeds meer predatie plaatsvindt door boommarters. Die gewoon met een pootje de inhoud van het nestje eruit vissen (en opvreten). Nou net niet de bedoeling. Hierom zijn nieuwe nestkastjes voorzien van een metalen kapje, waardoor de boommarters er niet meer bij kunnen en de vogels niet worden gehinderd. Volgens Will Hoornstra (coördinator van deze vogelwacht Uffelte) werkt dit uitstekend. Het juiste antwoord is dus a.

d Hier heeft zich zeer onverwacht een bijzondere bewonersgroep gevestigd: een zwerm zeldzame bijen heeft in de nestkast een nest gemaakt. Om te voorkomen dat de eigenlijk beoogde zangvogel de bijenpopulatie verstoort is de nestkast afgesloten voor vogels.

advertenties

RENTMEESTERSKANTOOR Voor een particulier landgoed, gelegen in de stedendriehoek Apeldoorn-DeventerZutphen, zijn wij op zoek naar een fulltime

Vakbekwaam bos- en natuurmedewerker Hoofdtaken: verzorgen bestaande natuur- en landschapsonderhoud, parkonderhoud, verrichten van maaiwerkzaamheden en algemeen toezicht landgoed Profiel: - 3 jaar praktijkervaring strekt tot aanbeveling - zelfstandig kunnen werken - opleiding op MBCS Helicom, opleiding bos- en natuurbeheer - vakkennis van bos-, natuur- en landschapsbouw - representatief - interesse voor jacht - klantvriendelijke houding - rijbewijs BE Geboden wordt een afwisselende baan. Uw sollicitatiebrief met curriculum vitae zien wij binnen veertien dagen tegemoet.

Rentmeesterskantoor Witte B.V. Burgemeester Vrijlandweg 6 6997 AC Hoog- Keppel

Telefoon: 0314 -382121 [email protected] www.witterentmeesters.nl

WIT11287_adv_vakblad_NBL_WT.indd 1

05-10-11 16:12

Maatwerk met visie - inventarisatie en onderzoek - visie- en planvorming - inrichtings- en beheerplannen - monitoring en evaluatie - toetsing aan natuurwetgeving

gecertificeerd ISO 9001, lid NL ingenieurs, lid Netwerk Groene Bureaus

advertenties

Arfman Hekwerk B.V. Ondernemersweg 15 7451 PK Holten Tel 0548 36 29 48 Fax 0548 36 50 42 Internet www.arfman.nl E-mail [email protected]

SLAGBOMEN • Aankoop rondhout

....al ruim 35 jaar

Vakmanschap voor veiligheid van mens en dier

• Slagbomen

PARKBANKEN Uw specialist in:

“Standaard”, “de



Landschappelijke afrasteringen

Luxe” en “Robuust”



Kleinwild- c.q. dassentunnels en grofwildtunnels



Inrichting van begrazingsprojecten

in Robinia acacia,



Wild- en veeroosters



Industriële en paneelhekwerken



Rasterplannen en bestekken



Verkoop van afrasteringsmateriaal Dealer van producten ter voorkoming van faunaverkeersslachtoffers, zoals wildreflectoren (WEGU), Duftzaun en Kitzrettung (Hagopur)

tamme kastanje en inlands eiken. Blessing Timbers Postbus 245, 1270 AE Huizen Tel.: 035-5251079, Fax: 035-5261111 Mobiel: 06-53385977

WWW.BLESSINGTIMBERS.NL

• Park-/bosbanken • Picknicktafels

anti-teek

www.rovince.nl