Monumentale Natuur. Concept (versie 7 juni 2015)

 

Monumentale  Natuur     Definitieve  advies  van  de  Commissie  van  Vollenhoven  over  de  inspiratie  die  het   monumentenbeleid  biedt  voor  het  natuurbeleid          

Concept  (versie  7  juni  2015)    

 

   

INHOUDSOPGAVE     INHOUDSOPGAVE  

2  

VOORWOORD  

4  

  DEEL  1  BESCHOUWING  

5  

1   Leren  van  de  parallellen  tussen  monumenten  en  natuur  

6  

2   Discussienotitie  ‘Monumenten  :  Inspiratiebron  voor  natuur?’  

9  

3   Praktijktoets  in  drie  pilotgebieden  

14  

4   Monumentale  Natuur  

17  

4.1   Uitgangspunten  voor  Monumentale  Natuur   4.2   Aanbevelingen  

17   20  

  DEEL  2  ACHTERGRONDEN  

25  

1   Een  korte  geschiedenis  van  het  natuurbeleid  

26  

1.1   Ontwikkelingen  met  grote  invloed  op  de  natuur   1.2   Particuliere  interesse  voor  natuur   1.3   Toenemende  overheidsrol   1.4   Voortschrijdend  inzicht  in  het  natuurbeleid   1.5   De  rol  van  de  particulier  vandaag  de  dag   2   Leren  van  Monumentenzorg  

26   26   27   27   28   30  

2.1   Efficiënte  besteding  van  de  beschikbare  middelen   2.2   Duidelijke  indeling   2.3   Grote  betrokkenheid  van  particulieren  en  gemeenten   3   Voor  natuur  is  duidelijkheid  nodig  

30   31   32   33  

3.1   Natuurbescherming  verzandt  in  verwarring   3.2   Voorstel:  drie  categorieën  die  richting  geven  aan  natuurbeleid   4   Efficiënte  besteding  van  schaarse  middelen  

33   35   43  

4.1   Kosten  van  het  behoud  van  rijksnatuurmonumenten   4.2   Contouren  van  een  stelsel  voor  efficiënte  financiering   4.3   Naar  een  transparante,  gebiedsgerichte  financiering   4.4   Nieuwe  verbindingen  als  stuwende  kracht   4.5   Gebiedsfondsen   4.6   Fiscale  arrangementen  voor  particulieren   5   De  verdeling  van  verantwoordelijkheden  

43   44   45   46   55   58   62  

5.1   5.2   5.3   5.4  

De  verantwoordelijkheid  van  het  Rijk   De  verantwoordelijkheid  van  provincies   De  verantwoordelijkheid  van  gemeenten   Overzicht  van  verantwoordelijkheden  

62   63   63   64  

  REFERENTIES    

 

66  

  BIJLAGE  I  Beschrijving  van  categorieën  voor  natuur  en  landschap  

68  

BIJLAGE  II  Totstandkoming  advies  

72  

BIJLAGE  III  Drie  pilotgebieden  

73  

Inleiding   De  Biesbosch   De  Maasduinen   Noordoostelijke  Veluwe   BIJLAGE  IV  Tentatieve  lijst  van  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  

73   73   74   76   77  

 

3  

 

VOORWOORD      

 

 

 

DEEL  1  BESCHOUWING  

 

 

5  

  5  

10  

15  

20  

25  

30  

35  

40  

45  

50  

1 Leren  van  de  parallellen  tussen  monumenten  en  natuur   Aanleiding     In  het  natuurbeleid  en  de  financiering  daarvan  liggen  op  dit  moment  vergelijkbare  opgaven  als   indertijd  –  in  de  jaren  tachtig  van  de  vorige  eeuw  –  in  de  monumentenwereld.  Die  opgaven  worden   hieronder  nader  toegelicht.  De  Staatssecretaris  van  Economische  Zaken,  mevrouw  Sharon  Dijksma,   heeft  Prof.  mr.  Pieter  van  Vollenhoven  gevraagd  om,  vanuit  zijn  achtergrond  en  ervaringen  met  de   monumentenwereld  en  de  natuurwereld1,  te  onderzoeken  of  het  natuurbeleid  zou  kunnen  leren  van   het  monumentenbeleid.     Beschikbare  middelen  zijn  niet  toereikend  voor  het  verwezenlijken  van  natuurdoelen   Rijk  en  provincies  hebben  het  natuurbeleid  tot  op  heden  hoofdzakelijk  gefinancierd  via  een   subsidiestelsel.  In  de  afgelopen  decennia  is  er  door  de  overheden  fors  geïnvesteerd  in   natuurontwikkeling  en  natuurbehoud.  Desondanks  worden  de  internationaal  afgesproken   natuurdoelen  en  de  nationale  ambities  voor  natuur  nog  steeds  niet  gehaald.  Door  de  bezuinigingen   van  de  afgelopen  jaren  is  er  daarnaast  steeds  minder  geld  beschikbaar  voor  natuur  (zie  Deel  2,   hoofdstuk  4).  Of  –  en  wanneer  –  we  met  het  huidige  beleid  en  financiering  in  Nederland  de   noodzakelijk  geachte  hoeveelheid  natuur  bereiken,  met  de  daarbij  gewenste  kwaliteit,  is  dan  ook   niet  te  voorspellen.  Vandaar  dat  de  vraag  zich  nu  aandient  hoe  innovatiever  en  efficiënter  kan   worden  omgegaan  met  beschikbare  (subsidie)  middelen  en  of  het  mogelijk  is  om  nieuwe  middelen   aan  te  boren  voor  natuur.  In  de  jaren  tachtig  van  de  vorige  eeuw  was  er  in  de  monumentenwereld   een  overeenkomstige  vraag  over  de  inzet  van  middelen  aan  de  orde,  waarvoor  succesvolle   oplossingen  zijn  gevonden.       Bij  de  monumenten  is  vanwege  langdurige  bezuinigingen  naast  het  bestaande  subsidiestelsel   uiteindelijk  een  leningenstelsel  ingevoerd.  De  middelen  voor  het  verstrekken  van  die  leningen  zijn   oorspronkelijk  afkomstig  uit  de  beschikbare  subsidiegelden.  Deze  middelen  worden  sinds  1985   ondergebracht  bij  het  Nationaal  Restauratiefonds  in  een  revolverend  fonds.  De  leningen  die  hieruit   verstrekt  worden  kunnen  na  aflossing  weer  opnieuw  ter  beschikking  worden  gesteld.  Anno  2014   wordt  70%  van  alle  rijksmonumenten  onderhouden  en  gerestaureerd  via  dit  leningenstelsel  uit  het   revolverend  fonds2.  Deze  ervaringen  in  de  monumentenzorg  bieden  mogelijk  een  inspiratiebron  voor   het  financieren  van  natuur.  Daarnaast  biedt  de  monumentenwereld  mogelijk  inspiratie  voor  het   herkenbaarder  indelen  van  categorieën  natuur  en  voor  het  versterken  van  het  maatschappelijk   enthousiasme  en  de  betrokkenheid.       Onduidelijkheid  over  wat  natuur  is   In  Nederland  ontbreekt  een  duidelijke,  eenduidige  en  voor  iedereen  begrijpelijke  indeling  van   natuur-­‐  en  landschapsgebieden.  De  commissie  constateert  dat  er  in  Nederland  vooral  bij  burgers  veel   verwarring  bestaat  over  het  begrip  natuur.  Er  zijn  verschillende  bronnen  van  die  verwarring.  Een   eerste  bron  van  verwarring  is  dat  er  in  Nederland  vele  verschillende  benamingen  in  omloop  zijn  voor   natuur-­‐  en  landschapsgebieden,  waarvan  sommige  nog  in  gebruik  zijn  en  andere  niet.  Denk  aan  de   ‘Ecologische  Hoofdstructuur’  (EHS),  die  nu  ‘Natuurnetwerk  Nederland’  heet,  Natura  2000-­‐gebieden,   Nationale  Parken  en  Nationale  Landschappen.  Onderstaand  tekstkader  geeft  een  overzicht  van   benamingen  voor  natuur-­‐  en  landschapsgebieden  die  in  omloop  zijn  (geweest).  Bijlage  I  geeft  een   nadere  toelichting  hierop.                                                                                                                             1

 Prof.  mr.  Pieter  Van  Vollenhoven  is  voormalig  voorzitter  van  zowel  het  Nationaal  Restauratiefonds  als  het   Nationaal  Groenfonds   2  In  geld  uitgedrukt  wordt  70%  van  het  budget  uitgekeerd  als  subsidie  en  30%  als  lening.  

 

6  

  Tekstkader   1:   Enkele   voorbeelden   van   benamingen   voor   natuur-­‐   en   landschapsgebieden   (al   dan   niet   vervallen  in  beleid  en  wetgeving)   • Natuurnetwerk  Nederland  (voorheen  Ecologische  Hoofdstructuur):   • Natura  2000-­‐gebieden  (of  Vogel-­‐  en  Habitatrichtlijngebieden)   • Beschermde  Natuurmonumenten     3 • Nationale  Parken   • Natuurschoonwetlandgoederen     • Beschermd  landschapsgezicht     • Nationale  Landschappen  (vervallen)   • Rijksbufferzones  (vervallen)   • Belvederegebieden  (vervallen)  

 

55  

Een  tweede  bron  van  verwarring  dat  de  wetgever  in  uiteenlopende  wetten  het  begrip  ‘natuur’  niet  of   niet  eenduidig  definieert  en  er  verschillende  betekenissen  aan  toekent.  Tekstkader  2  geeft  hiervan   enkele  voorbeelden.       Tekstkader  2:  Enkele  voorbeelden  van  definities  van  natuur  in  wetgeving   • natuurterreinen:  heidevelden,  hoogveenterrein,  zandverstuivingen,  duinterreinen,  kwelders,  schorren,   gorzen,  slikken,  riet-­‐  en  ruigtlanden,  laagveenmoerassen,  voor  zover  het  geen  landbouwgrond  is  (art.  1,   Wet  agrarisch  grondverkeer)   • natuurmonument:  terrein  of  water,  dan  wel  samenstel  van  terreinen  of  wateren,  dat  van  algemeen   belang  is  om  zijn  natuurwetenschappelijke  betekenis  of  zijn  natuurschoon  (artikel  1,   Natuurbeschermingswet  1998)   • natuurlijke  habitat:  geheel  natuurlijke  of  halfnatuurlijke  land-­‐  of  waterzone  met  bijzondere  geografische,   abiotische  en  biotische  kenmerken  (art.  1.1.,  wetsvoorstel  Wet  natuurbescherming  2014)    

60  

65  

70  

75  

  Het  feit  dat  mensen  een  ‘natuurstatus’  toekennen  aan  gebieden,  alleen  al  omdat  ze  in  eigendom   en/of  beheer  zijn  van  bekende  terreinbeherende  organisaties  als  Natuurmonumenten,  de  Provinciale   Landschappen  of  Staatsbosbeheer,  vormt  een  derde  bron  van  verwarring.  Alleen  al  een  bordje  bij  de   ingang  van  een  gebied,  waarop  de  naam  van  één  van  deze  organisaties  is  vermeld,  maakt  dat  het  in   de  perceptie  van  mensen  om  een  (belangrijk)  natuurgebied  gaat.  Terwijl  dergelijke  gebieden  in   werkelijkheid  maar  ten  dele  samenvallen  met  de  hierboven  genoemde  wettelijk  en  beleidsmatig   gedefinieerde  gebieden.       In  tegenstelling  tot  in  het  natuurbeleid  is  in  de  monumentenzorg  jarenlang  ervaring  opgedaan  met   een  heldere  en  simpele  indeling  van  monumententypen,  die  voor  duidelijkheid  heeft  gezorgd:   iedereen  weet  wat  een  (Rijks-­‐,  provinciaal  of  gemeentelijk)  monument  is.  De  commissie  meent  dat   zonder  een  heldere    en  voor  burgers  begrijpelijke  indeling  van  natuurgebieden  in  principe  de  waarde   van  elk  afzonderlijk  natuurgebied  ter  discussie  kan  blijven  staan.     Betrokkenheid  van  de  samenleving  bij  natuur  verdient  verbetering     Met  name  via  de  Open  Monumentendag,  een  zusterorganisatie  van  het  Nationaal  Restauratiefonds,   is  het  monumentenbeleid  erin  geslaagd  om  een  groot  maatschappelijk  enthousiasme  te  creëren,   initiatief  en  betrokkenheid  van  individuele  particulieren  verder  te  stimuleren  en  een  grotere   betrokkenheid  van  overheden  te  verwezenlijken.  Ook  bij  natuur  zijn  er  veel  liefhebbers  en  voelen   mensen  zich  betrokken.  Er  is  daar  echter  minder  dan  bij  de  monumenten  sprake  van  directe   betrokkenheid  van  individuele  burgers,  in  de  vorm  van  bijvoorbeeld  pacht,  eigendom  of                                                                                                                           3

 Het  Kabinet  Rutte  I  heeft  in  het  beleid  afscheid  genomen  van  de  Nationale  Parken,  dat  wil  zeggen  dat  het  Rijk   deze  niet  meer  ziet  als  nationale  taak.  De  Nationale  Parken  als  samenhangende  natuurgebieden  waarin   betrokken  partijen  samenwerken  bestaan  echter  nog  wel.  Door  een  aangenomen  motie  in  de  Tweede  Kamer   (Motie  Van  Veldhoven/Jacobi;  zie  verderop)  is  het  onderwerp  onlangs  opnieuw  op  de  agenda  van  de  landelijke   politiek  komen  te  staan.  Voor  een  groot  deel  overlappen  de  Nationale  Parken  met  de  Natura  2000-­‐gebieden.  

 

7  

 

80  

85  

90  

95  

100  

aandeelhouderschap.  Ook  de  verwarring  over  wat  natuur  is  en  het  ontstane  onbegrip  over  het   natuurbeleid  hindert  die  maatschappelijke  betrokkenheid.  Grotere  duidelijkheid  zal  ook  een  gericht   natuurbeleid    gemakkelijker  maken  en  helpen  om  de  verantwoordelijkheden  en  taken  van  de   verschillende  overheidslagen  scherper  af  te  bakenen.     Vraagstelling     In  een  commissie4  met  Prof.  Dr.  Joop.  Schaminée  en  Prof.  Dr.  André  van  der  Zande  heeft  Prof.  Mr.   Pieter  van  Vollenhoven  de  onderzoeksopdracht  van  de  Staatssecretaris  opgepakt.  In  Bijlage  II  is  de   samenstelling  van  de  commissie  nader  toegelicht.  De  commissie  heeft  de  volgende   onderzoeksvragen  geformuleerd:   • Hoe  kan  de  huidige  verwarrende  en  moeilijk  te  begrijpen  indeling  van  natuurgebieden   verhelderd  worden?     • Hoe  kunnen  beschikbare  middelen  (subsidiegelden)  voor  natuurbeheer  creatiever  en  efficiënter   worden  ingezet  en  hoe  kunnen  nieuwe  middelen  voor  natuur  aangeboord  worden?     • Hoe  kan  de  binding  van  maatschappelijke  partijen  (particulieren,  bedrijven,  lokale  overheden)   met  natuur  verder  versterkt  worden?     Dit  advies  is  gericht  aan  de  Rijksoverheid,  in  het  bijzonder  aan  de  Staatssecretaris  van  Economische   Zaken,  mevrouw  Sharon  Dijksma.  De  commissie  gaat  daarom  bij  de  beantwoording  van  de  vragen   vooral  in  op  natuur  en  landschap  van  (inter)nationaal  belang5.  De  daarvoor  gevolgde  benadering  en   adviezen  kunnen  vertaald  worden  naar  natuur  van  provinciaal  en  gemeentelijk  belang,  zoals  dat  ook   bij  de  monumenten  is  geschied.  De  bestuurlijke  rollen  en  verantwoordelijkheden  van  de   rijksoverheid,  provincies  en  gemeenten  komen  daarbij  uitvoerig  aan  bod.      

                                                                                                                        4

 Op  verzoek  van  Staatssecretaris  van  Economische  Zaken,  mevrouw  Sharon  Dijksma,  heeft  Prof.  mr.  Pieter  van   Vollenhoven  deze  onderzoeksopdracht  op  persoonlijke  titel  ter  hand  genomen.  Hiertoe  heeft  hij  een   commissie  gevormd  met  de  volgende  personen:  Prof.  Dr.  Joop.  Schaminée,  Prof.  Dr.  André  van  der  Zande  en   drs.  Bart  Swanenvleugel  (secretaris).  De  commissie  wordt  bijgestaan  door  drs.  Pieter  Baars  (Nationaal   Groenfonds)  en  mr.  Pieter  Siebinga  (Nationaal  Restauratiefonds).   5  Daarbij  zij  opgemerkt  het  in  de  monumentenwereld  om  een  nationale  aangelegenheid  gaat  als  er  een   aanwijzing  tot  Rijksmonument  plaatsvindt.  In  enkele  gevallen  wordt  die  aanwijzing  bevestigd  door  een   internationale  aanwijzing  (bijvoorbeeld  aanwijzing  tot  UNESCO  Werelderfgoed).  In  de  natuurwereld  valt  een   groot  deel  van  de  aangewezen  natuurgebieden  onder  internationaal  recht  (Natura  2000).  Echter,  net  als  bij  de   monumenten  zijn  ook  die  natuurgebieden  oorspronkelijk  eerst  aangewezen  vanuit  nationaal  belang  en   vastgelegd  in  nationale  wetgeving.  Pas  later  is  hun  status  bevestigd  door  EU-­‐regelgeving.    

 

8  

 

2 Discussienotitie  ‘Monumenten  :  Inspiratiebron  voor  natuur?’   105  

110  

115  

120  

125  

130  

135  

140  

145  

150  

  Begin  maart  2014  presenteerde  de  commissie  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor   natuur?’  aan  de  Staatssecretaris  van  Economische  Zaken,  mevrouw  Dijksma.  De  discussienotitie  gaf   een  aanzet  voor  de  beantwoording  van  bovengenoemde  vragen.     Conclusies  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’   De  drie  belangrijkste  conclusies  in  de  discussienotitie  waren  de  volgende:   1. Er  is  een  duidelijke  indeling  van  natuurgebieden  nodig  evenals  een  duidelijke  toedeling  van   verantwoordelijkheden;     2. Er  is  behoefte  aan  een  grotere  betrokkenheid  van  de  samenleving  bij  de  natuur;   3. Er  is  extra  geld  nodig  en  bestaande  middelen  moeten  efficiënter  worden  besteed  om   achterstallig  onderhoud  van  natuur  weg  te  werken  en  tegen  te  gaan  en  om  noodzakelijke   nieuwe  natuur  aan  te  leggen.     Deze  drie  conclusies  uit  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’  worden   hierna  kort  toegelicht.     1. Er  is  een  duidelijke  indeling  nodig  evenals  een  duidelijke  toedeling  van  verantwoordelijkheden     Een  conclusie  in  de  discussienotitie  was  dat  de  categorisering  en  naamgeving  van  natuurgebieden  in   ons  land  leidt  tot  veel  verwarring.  Misschien  niet  voor  deskundigen,  maar  dan  toch  zeker  voor  een   buitenstaander.  Hierboven  is  die  verwarring  nader  toegelicht  met  de  tekstkaders  1  en  2.  In  de   monumentenwereld  bestaat  deze  onduidelijkheid  zoals  gezegd  niet:  monumenten  zijn  eenduidig   aangewezen  als  rijksmonument,  provinciaal  monument  of  en  gemeentelijke  monument.  Bij  deze   aanwijzingen  is  duidelijk  welk  overheidsniveau  verantwoordelijk  is  voor  het  belang  van  het   monument  in  kwestie.     Om  meer  duidelijkheid  te  creëren  in  de  verantwoordelijkheid  voor  natuurgebieden  en  de  aansturing   daarvan  stelde  de  commissie  voor  om  –    in  analogie  met  de  monumentenwereld  –  drie  categorieën   te  introduceren  die  richting  geven  aan  het  natuurbeleid:  rijksnatuurmonumenten,  provinciale   natuurmonumenten  en  gemeentelijke  natuurmonumenten.  Deze  eenvoudige  drie-­‐indeling  laat   precies  zien  waar  we  het  over  hebben  en  wie  verantwoordelijkheid  draagt.  Dat  zegt  overigens  niets   over  wie  eigenaar  van  het  gebied  is  en/of  daadwerkelijk  het  beheer  uitvoert,  dat  doet  niet  ter  zake.   Rijk,  provincies  en  gemeenten  zouden  de  mogelijkheid  moeten  krijgen  om  respectievelijk   rijksnatuurmonumenten,  provinciale  natuurmonumenten  en  gemeentelijke  natuurmonumenten  aan   te  wijzen.  Provincies,  gemeenten,  waterschappen  en  burgers  kunnen  rijksnatuurmonumenten  voor   aanwijzing  (door  het  Rijk)  voordragen.  Een  belangrijke  overweging  bij  de  drie-­‐indeling  was  dat  van   die  duidelijkheid  een  wervende  kracht  uit  kan  gaan  in  de  richting  van  burgers  en  maatschappelijke   partners.  Dat  hebben  we  ook  gezien  in  de  monumentenzorg:  iedereen  is  trots  op  en  bereid  zich  in  te   zetten  voor  de  monumenten  in  zijn  of  haar  omgeving.  Het  aanduiden  van  gebieden  als  rijks-­‐,   provinciaal  of  gemeentelijk  natuurmonument  maakt  meteen  duidelijk  dat  het  om  een  gebied  gaat   dat  waardevol  is  voor  de  samenleving.       Met  de  term  ‘rijksnatuurmonumenten’  doelde  de  commissie  op  natuurgebieden  van  (inter)nationaal   belang  (zie  voetnoot  5  op  pagina  8).  In  1969  sloot  Nederland  zich  aan  bij  een  initiatief  van  The  World   Conservation  Union  (IUCN)  om  Nationale  Parken  in  te  stellen.  Daarmee  werd  beoogd  om  grote   karakteristieke  natuurgebieden  veilig  te  stellen  en  duurzaam  in  stand  te  houden.  In  de  loop  der  jaren   zijn  20  gebieden  aangewezen  als  Nationaal  Park,  met  instemming  van  eigenaren  en  beheerders  van   de  gebieden.  In  nationale  wetgeving  heeft  daarnaast  de  aanwijzing  van  natuurgebieden  (zoals   beschermde  natuurmonumenten  in  de  Natuurbeschermingswet  1967  en  1998)  plaatsgevonden   omdat  deze  gebieden  een  nationaal  belang  vertegenwoordigen  vanwege  hun  

 

9  

 

155  

160  

165  

170  

175  

180  

natuurwetenschappelijke  betekenis  of  het  in  het  gebied  aanwezige  natuurschoon.  Het  betrof  met  de   Natuurbeschermingswet  1998  oorspronkelijk  189  beschermde  natuurmonumenten.  Later  volgde  de   aanwijzing  van  Natura-­‐2000  gebieden,  bedoeld  voor  de  bescherming  van  de  meest  waardevolle   Europese  habitattypen  en  soorten.  Slechts  126  beschermde  natuurmonumenten  werden   geselecteerd  voor  aanwijzing  tot  Natura  2000-­‐gebied.  De  overige  63  beschermde   natuurmonumenten  van  nationaal  belang  worden  niet  tot  Natura  2000  gerekend.  Naast  de  126   geselecteerde  gebieden  werden  nog  39  nieuwe  natuurgebieden  aangewezen  tot  Natura  2000-­‐gebied   (inclusief  4  gebieden  op  de  Noordzee).  De  Nationale  Parken  vallen  met  uitzondering  van  de   Utrechtse  Heuvelrug  allemaal  geheel  of  gedeeltelijk  onder  de  bescherming  van  Natura  2000.     De  aanwijzing  van  de  natuurgebieden  met  een  (inter)nationaal  belang  is  dus  op  verschillende  –  en   niet  eenduidige  –  gronden  tot  stand  gekomen.  Omdat  mede  ten  gevolge  van  bezuinigingen  veel   aandacht  lijkt  uit  te  gaan  naar  de  aangewezen  Natura  2000-­‐gebieden  is  niet  duidelijk  wat  nu  de  te   beschermen  status  van  de  resterende  gebieden  is.  De  commissie  is  voorstander  van  een  eenvoudiger   en  eenduidiger  benadering  van  de  aanwijzing  van  rijksnatuurmonumenten,  die  recht  doet  aan  de   uitgangspunten  van  de  uiteenlopende  aanwijzingsgronden  en  tot  hetzelfde  resultaat  leidt  .  Volgens   de  commissie  leent  de  benadering  van  UNESCO  werelderfgoed  zich  hiervoor.  UNESCO  werelderfgoed   is  er  namelijk    in  geslaagd  om  zowel  gebouwd  erfgoed  als  natuurlijk  erfgoed  in  omvattende  en   sluitende  criteria  te  vatten.  Dat  in  tegenstelling  tot  vele  andere  verdragen,  richtlijnen  en  wetten,  die   slechts  over  een  gedeelte  van  het  erfgoed  gaan,  bijvoorbeeld  uitsluitend  over  archeologie,  vogels  of   natuur.  De  vele  gedeeltelijke  waarderingen  maken  dat  het  niet  voor  iedereen  duidelijk  is  wat  nu  echt   erfgoed  is  en  wat  niet.  Omdat  de  logica  van  aanwijzing  tot  UNESCO  werelderfgoed  eenduidig  is  en   ook  recht  doet  aan  de  filosofie  achter  de  nationale  en  EU-­‐aanwijzingen  (Nationale  Parken,   beschermde  natuurmonumenten  en  Natura  2000),  is  deze  volgens  de  commissie  ook  geschikt  voor   de  aanwijzing  van  rijksnatuurmonumenten.  Naast  beoordeling  aan  de  hand  van  de  UNESCO-­‐criteria   vond  de  commissie  dat  met  de  aanwijzing  van  natuurgebieden  van  nationaal  belang  recht  moet   worden  gedaan  aan  bestuurlijke  afspraken  en  juridische  verplichtingen  die  de  rijksoverheid   internationaal  is  aangegaan.       De  resulterende  aanwijzingscriteria  zijn  beschreven  in  onderstaand  tekstkader.     Tekstkader  3:  Aanwijzingscriteria  voor  rijksnatuurmonumenten   1. Het  gaat  om  belangrijke  natuurlijke  erfgoed  waarden  van  nationaal  belang.     2. Het  gaat  om  cultureel  belangrijke  erfgoed  waarden  van  nationaal  belang.   3. Het  gaat  om  een  mengvorm  van  belangrijke  natuurlijke  en  culturele  erfgoed  waarden  van  nationaal   belang.   4. Er  gelden  internationale  afspraken  en  verplichtingen,  zoals  de  Europese  Vogel-­‐  en  Habitatrichtlijnen  of  de   6 Wetlands  Conventie  voor  het  zorgvuldig  gebruik  van  wetlands.   5. Er  is  een  internationaal  grensoverschrijdend  belang,  zoals  het  geval  is  bij  de  natuurgebieden  op  de   Noordzee  

185  

    Op  basis  van  deze  criteria  kwam  de  commissie  tot  de  volgende  selectie  van  rijksnatuurmonumenten:   • De  huidige  165  Natura  2000-­‐gebieden;   • 63  beschermde  Natuurmonumenten,  die  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden  vallen7;                                                                                                                           6

 De  Wetlands  Conventie  (of  Ramsar  Conventie)  uit  1971  is  een  internationaal  verdrag  dat  het  zorgvuldig   gebruik  en  bescherming  van  wetlands  (waterrijke  gebieden)  regelt.  Nederland  heeft  43  wetlands  of  met  een   totale  oppervlakte  van  816.898  ha.     7  In  de  Memorie  van  Toelichting  bij  het  ontwerp  Natuurbeschermingswet  uit  2014  wordt  het  nationale  belang   van  de  beschermde  natuurmonumenten  nogmaals  onderkend,  maar  er  wordt  gesteld  dat  voor  de  bescherming   daarvan  andere  instrumenten  voorhanden  zijn  dan  de  specifieke  instrumenten  van  de  Natuurbeschermingswet   1998.  

 

10  

  • •

190  

195  

Die  (gedeelten  van  de)  Nationale  Parken,  die  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden  vallen;   4  landschappen  die  het  provinciale  belang  overstijgen  en  al  aangemeld  zijn  bij  UNESCO  (de   Limes,  de  Nieuwe  Hollandse  Waterlinie,  de  Stelling  van  Amsterdam  en  de  Beemster)8.  

  De  aanwijzing  van  provinciale  en  gemeentelijke  natuurmonumenten  is  een  verantwoordelijkheid  van   respectievelijk  de  provincies  en  gemeenten.  Zijn  kunnen  daarvoor  –  net  als  in  de  monumentenwereld   –    hun  eigen  criteria  benoemen,  al  dan  niet  geïnspireerd  door  bovengenoemde  criteria.    

 

200  

205  

210  

215  

220  

225  

230  

235  

In  het  stelsel  met  rijksnatuurmonumenten,  provinciale  natuurmonumenten  en  gemeentelijke   natuurmonumenten  dat  in  de  discussienotitie  werd  voorgesteld  moet  de  bevoegdheid  voor  het   aanwijzen  van  rijksnatuurmonumenten  worden  toegewezen  aan  het  Rijk.  Het  Rijk  is  ook  degene  die   de  kaders  stelt  waar  rijksnatuurmonumenten  aan  moeten  voldoen  en  maakt  daar  voldoende   middelen  voor  vrij.  De  verantwoordelijkheid  voor  toezicht  daarop  ligt  ook  bij  de  rijksoverheid.  De   aanwijzing  tot  rijksnatuurmonument  zal  moeten  doorwerken  in  ruimtelijke  plannen  van  het  Rijk  en   decentrale  overheden  (bestemmingsplannen,  inpassingsplannen  en  projectbesluiten  uit  de  Wet   ruimtelijke  ordening).  Met  de  toedeling  van  deze  verantwoordelijkheden  aan  het  Rijk  wordt  zoals   hiervoor  al  gesteld  geen  uitspraak  gedaan  over  wie  het  feitelijke  beheer  zou  moeten  uitvoeren.   De  provincies  zijn  verantwoordelijk  voor  het  aanwijzen  van  provinciale  natuurmonumenten  en  voor   het  invullen  van  het  beheer  van  zowel  rijks-­‐  als  provinciale  natuurmonumenten.  De  commissie  meent   dat  iedereen,  dat  wil  zeggen  decentrale  overheden  (provincies,  gemeenten,  waterschappen)  en   burgers  natuurgebieden  moeten  kunnen  voordragen  als  rijksnatuurmonument.   De  verantwoordelijkheid  van  gemeenten  zoals  de  commissie  die  beschreef,  is  nieuw  in  het   natuurbeleid.  Door  gemeenten  de  bevoegdheid  te  geven  om  op  basis  van  lokale  belangen   gemeentelijke  natuurmonumenten  aan  te  wijzen  krijgen  zij  een  extra  instrument  in  handen  om   natuur  op  een  positieve  manier  te  verbinden  met  het  enthousiasme  van  burgers  om  op  te  komen   voor  de  natuur,  met  de  lokale  economie  en  het  welzijn  van  mensen.       2. Er  is  behoefte  aan  een  grotere  betrokkenheid  van  de  samenleving  bij  de  natuur   Een  tweede  conclusie  in  de  discussienotitie  was  dat  de  toenemende  overheidsbemoeienis  de   betrokkenheid  van  mensen  bij  het  natuurbeleid  door  de  jaren  heen  heeft  veranderd  (zie  ook  Deel  2,   hoofdstuk  1)  Het  natuurbeleid  werd  in  de  tweede  helft  van  de  twintigste  eeuw  meer  en  meer  een   zaak  van  de  overheid  en  van  specialisten.  Mede  daardoor  is  het  maatschappelijk  begrip  voor  en   betrokkenheid  bij  het  natuurbeleid  minder  geworden.  Het  enthousiasme  voor  de  natuur  zelf  is  nog   altijd  onverminderd  groot.  De  macht  van  een  donateur  is  echter  een  andere  dan  die  van  individuele   burgers  die  zich  als  eigenaar,  pachter,  aandeelhouder  of  op  andere  manieren  direct  voor  de  ‘eigen’   natuur  inzetten.  Juist  die  inzet  en  enthousiasme  van  individuele  burgers  zijn  sterke  punten  in  het   monumentenbeleid.       De  commissie  bepleitte  een  groter  accent  op  de  betrokkenheid  en  inspanningen  van  burgers,   ondernemers  en  instellingen  (als  eigenaar,  pachter  of  aandeelhouder)  bij  de  zorg  voor   natuurmonumenten,  die  worden  ondersteund  door  de  overheid.  Dat  betekent  dat  de  (gezamenlijke)   eigenaren  van  en  andere  betrokken  bij  natuurgebieden  duidelijk  moeten  weten  wat  de   natuuropgaven  zijn  voor  hun  gebied.  En,  dat  zij  bij  het  realiseren  van  die  opgaven  eventueel   financiele  ondersteuning  krijgen  van  het  Rijk  (of  van  provincie  en/of  gemeente  bij  een  provinciaal   en/of  gemeentelijk  natuurmonument).  De  commissie  meende  dat  wanneer  eigenaren  zich  verenigen   en  gezamenlijk  hun  gemeenschappelijke  belangen  behartigen,  exploitatie  en  beheer  van   natuurgebieden  efficiënter  en  samenhangender  kunnen  plaatsvinden.  Verenigde  betrokken  burgers   (eigenaren,  pachters,  aandeelhouders  enzovoorts)  kunnen  zo  ook  een  sterkere  positie  verwerven  ten   opzichte  van  overheden  en  grote  institutionele  (al  dan  niet  particuliere)  terreinbeheerders.                                                                                                                           8

 De  Nieuwe  Hollandse  Waterlinie  is  ook  vrijwel  volledig  aangewezen  als  Natura  2000-­‐gebied  (Naardermeer  en   Oostelijke  Vechtplassen)  

 

11  

 

240  

245  

250  

255  

260  

265  

270  

275  

280  

  3. er  is  extra  geld  nodig  en  bestaande  middelen  moeten  efficiënter  worden  besteed  om  achterstallig   onderhoud  van  natuur  weg  te  werken  en  tegen  te  gaan   De  natuur  die  de  commissie  in  de  discussienotitie  aanmerkte  als  rijksnatuurmonumenten,  staat  er   momenteel  slecht  voor.  Er  is  volgens  het  Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2013)  momenteel   sprake  van  achterstallig  onderhoud9.  Zoals  hierboven  aangegeven  hebben  het  gevoerde  beleid  van   de  afgelopen  decennia  en  de  forse  investeringen  in  natuur  er  niet  toe  geleid  dat  het  bereiken  van  de   gestelde  doelen  nu  in  zicht  is.  Zo  had  de  in  1990  geïntroduceerde  Ecologische  Hoofdstructuur  als   doel  de  natuur  veilig  te  stellen,  maar  ondanks  de  voornemens  werd  het  beoogde  natuurnetwerk   nooit  volledig  gerealiseerd10.  Het  Planbureau  voor  de  Leefomgeving  becijferde  in  2013  dat  met  het   huidige  beschikbare  overheidsgeld  de  instandhoudingsdoelen  in  2027  voor  ongeveer  65%  gehaald   kunnen  worden  (zie  ook  Deel  2,  hoofdstuk  4).  Dit  betreft  trouwens  alleen  de  Natura  2000-­‐gebieden.   Zoals  hierboven  aangegeven  was  het  aantal  Natura  2000-­‐gebieden  beperkter  dan  het  aantal   Beschermde  Natuurmonumenten.  Vanwege  deze  inperking  van  het  aantal  gebieden  en  vanwege  de   tegenvallende  ervaringen  met  de  realisatie  van  de  Ecologische  Hoofdstructuur  in  het  verleden  is  het   zeer  de  vraag  of  zelfs  de  genoemde  65%  gehaald  worden.  De  provincies  verwachten  wel  dat  er  in  het   natuurbeheer  efficiëntiewinst  mogelijk  is,  waardoor  met  het  beschikbare  geld  meer  kan  worden   gedaan.  Om  in  de  toekomst  wel  aan  de  doelen  voor  natuur  te  gaan  voldoen  zijn  hoe  dan  ook   doelgerichte  investeringen  nodig  in  herstelbeheer,  aanleg  van  nieuwe  natuur  en  beheer  gericht  op   instandhouding.  Juist  vanwege  economische  belangen  is  het  zaak  de  natuur  waarvoor  internationale   verplichtingen  bestaan  in  een  gunstige  staat  te  verkrijgen.  Als  de  natuur  in  een  gunstige  staat  van   instandhouding  verkeert  kan  deze  ook  wel  een  stootje  hebben,  waardoor  tevens  veel  meer  mogelijk   is  op  het  gebied  van  economische  ontwikkelingen.     In  de  monumentenwereld  bestond  in  de  jaren  tachtig  van  de  vorige  eeuw  een  vergelijkbare  situatie.   Het  Nationaal  Restauratiefonds  toonde  destijds  aan  dat  investeringen  in  monumenten  aantrekkelijk   zijn  voor  de  rijksoverheid.  Naast  maatschappelijke  waarde  leveren  ze  namelijk  ook  macro-­‐ economische  voordelen  op.  Zo  ontstaat  er  een  terugverdieneffect  op  door  de  overheid  geïnvesteerd   geld,  door  onder  andere  belastingopbrengsten  en  groei  in  werkgelegenheid.  Het  terugverdieneffect   voor  de  overheid  is  1,06;  oftewel  elke  door  de  overheid  geïnvesteerde  euro  komt  terug.  Daarnaast   omvat  een  restauratiesubsidie  of  -­‐lening  maar  een  gedeelte  van  de  restauratiekosten.  Omdat  de   eigenaar  zelf  ook  bijdraagt  aan  de  restauratie  vormt  de  overheidsinvestering  een  motor  achter   particuliere  investeringen,  die  nog  versterkt  wordt  doordat  eigenaren  extra  investeren  in  (niet   gesubsidieerde)  onderdelen  van  een  monument  (bijvoorbeeld  in  de  inrichting  van  het  monument).  In   1998  is  berekend  dat  iedere  geïnvesteerde  overheidseuro  leidt  tot  een  particuliere  investering  van   2,78  euro11.  Ook  werd  aangetoond  dat  de  verval-­‐  en  inflatiekosten  van  monumenten  alleen  maar   hoger  werden,  naarmate  investeringen  werden  uitgesteld.  Dit  geldt  zeker  ook  voor  natuur.  Het  is   veel  moeilijker  en  duurder  om  een  verdroogd,  verzuurd  en/of  vermest  terrein  weer  in  een  goede   staat  te  brengen  dan  om  de  desbetreffende  verdroging,  verzuring  en/of  vermesting  te  voorkomen.   Bij  de  monumentenzorg  werd  de  financiering  via  het  Restauratiefonds  aantrekkelijk  omdat:   • Eigenaars  en  beheerders  zelf  initiatief  nemen  en  een  groot  eigenbelang  hebben  om  het   monument  op  orde  te  houden;   • Belastingregels  ondersteuning  bieden  aan  investeringen  door  eigenaars  en  beheerders;   • De  beperkte  hoogte  van  te  verkrijgen  subsidies  lenen  uit  het  revolverend  fonds  van  het   Restauratiefonds  interessant  maakt;                                                                                                                           9

 Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2013),  QuickScan  Hoofdlijnennotitie  ‘Ontwikkeling  en  beheer  van  natuur  in   Nederland’:  Globale  toetsing  van  effectiviteit  en  doelmatigheid.   10  o.a.  Nationaal  Groenfonds  (2005),  Investeren  in  natuur  2006  –  2008:  financieel  perspectief  voor  een   resultaatgericht  natuurbeleid,  Hoevelaken.   11  Nationaal  Restauratiefonds  (2007),  Investeren  in  Monumenten,  Hoevelaken.  

 

12  

  • 285  

290  

295  

300  

305  

310  

315  

Vooruitlopend  op  in  het  vooruitzicht  gestelde  subsidie  al  een  voorfinanciering  afgesloten  kan   worden  zodat  beleid  versneld  kan  worden  uitgevoerd.  

  In  de  discussienotitie  gaf  de  commissie  aan  om  een  aantal  fiscale  mogelijkheden  te  gaan   onderzoeken,  die  mogelijk  kunnen  bijdragen  aan  het  vergroten  van  de  particuliere  inzet  voor  natuur.   Een  ondersteunend  fiscaal  regime  kan  de  basis  vormen  voor  een  leningenstelsel  met  een   revolverend  fonds  om  een  deel  van  de  Nederlandse  natuur  mee  te  financieren.       Bevindingen  naar  aanleiding  van  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’   De  commissie  heeft  zowel  schriftelijk  als  in  gesprekken  reacties  ontvangen  op  de  discussienotitie   ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’.  De  reacties  liepen  uiteen  van  enthousiast  tot  kritisch.   Belangrijk  om  te  constateren  is  dat  er  over  het  algemeen  consensus  bestaat  dat  meer  duidelijkheid   nodig  is  in  de  natuurwereld  en  dat  de  zoektocht  naar  een  creatievere  en  efficiënte  besteding  van   middelen  breed  gesteund  wordt.  De  commissie  is  verheugd  te  zien  dat  er  al  overal  in  Nederland   initiatieven  worden  opgepakt  om  extra  geld  voor  natuur  te  genereren  en  om  de  bestaande  middelen   slimmer  in  te  zetten.  Enkele  belangrijke  bevindingen  naar  aanleiding  van  de  reacties  op  de   discussienotitie  zijn  de  volgende:     1. De  voorgestelde  drie-­‐indeling  van  natuurgebieden  mag  niet  tot  nieuwe  onduidelijkheden  leiden;   2. Natuur  moet  ingebed  zijn  in  een  ruimere  omgeving  vanwege  ecologische  redenen  en  om   financieel  te  kunnen  overleven;   3. De  gedachte  van  een  drie-­‐indeling  in  rijks-­‐,  provinciale  en  gemeentelijke  verantwoordelijkheid   spreekt  aan,  mits  deze  past  bij  de  ingezette  decentralisatie;   4. Er  wordt  extra  aandacht  gevraagd  voor  natuur  die  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden  valt;   5. Het  stimuleren  van  de  betrokkenheid  van  kleine(re)  particuliere  eigenaren  en  individuele  burgers   bij  de  zorg  voor  natuurgebieden  als  eigenaar,  pachter  of  aandeelhouder,  spreekt  aan  en  wordt   door  een  groot  aantal  mensen  onderschreven;   6. Kleine(re)  particuliere  eigenaren  en  individuele  burgers  kunnen  vooral  een  rol  spelen  mits  zij  –  op   basis  van  vrijwilligheid  –  samenwerken;     7. Een  ondersteunend  fiscaal  regime  en  een  leningenstelsel  kan  alleen  werken  als  de  bij  het  beheer   en  de  ontwikkeling  van  natuur  betrokken  burgers  en  organisaties  verdienvermogen  hebben.   8. Naast  kleine(re)  particulieren  is  het  zaak  om  bedrijven  en  instellingen  te  betrekken  bij  de  zorg   voor  natuur,  bijvoorbeeld  door  middel  van  adoptie  van  natuurgebieden  of  aandeelhouderschap.        

 

13  

 

3 Praktijktoets  in  drie  pilotgebieden   320  

325  

330  

335  

340  

345  

350  

355  

360  

  Als  vervolg  op  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’  heeft  de  commissie   haar  ideeën  getoetst  in  drie  praktijksituaties,  de  zogenaamde  pilots.  Daarbij  zijn  ook  de   bovengenoemde  bevindingen  ter  sprake  gebracht.  De  toetsing  bestond  eruit  dat  met  de  betrokken   partijen  in  het  gebied  de  denkrichtingen  uit  de  discussienotitie  zijn  verbonden  met  de  dagelijkse   praktijk  van  die  partijen.  De  denkrichtingen  zijn  nog  niet  daadwerkelijk  uitgevoerd;  wel  is  er  aandacht   besteed  aan  het  volgende:   • Nader  verkennen  van  de  denkrichtingen  en  bevindingen  en  identificeren  van  mogelijke   obstakels  in  de  praktijk;   • Inventariseren  van  reeds  in  gang  gezette  ontwikkelingen  door  stakeholders  in  de  gebieden,   die  aansluiten  bij  de  onderzoeksvragen  en  ideeën  van  de  commissie;   • Verkrijgen  van  de  toezegging  van  de  stakeholders  om  uitgewerkte  denkrichtingen   daadwerkelijk  in  praktijk  te  beproeven.       De  commissie  heeft  in  overleg  met  Staatssecretaris  Dijksma  en  de  provincies  de  volgende  pilots   geselecteerd:   • De  Biesbosch  (provincies  Noord-­‐Brabant  en  Zuid-­‐Holland);   • De  Maasduinen  (provincie  Limburg);   • Noordoostelijke  Veluwe  (provincie  Gelderland).     De  commissie  heeft  in  de  pilotgebieden  diverse  gesprekken  en  werkbijeenkomsten  gehouden  (zie   Bijlage  II).  De  bevindingen  in  de  pilotgebieden  zijn  hierna  weergegeven  (zie  voor  verdere  toelichting   Bijlage  III).     De  Biesbosch     Algemeen   De  Biesbosch  is  een  Nationaal  Park  dat  voor  het  grootste  deel  ook  is  aangemeld  als  Natura-­‐2000   gebied.  Staatsbosbeheer  is  er  de  grootste  grondeigenaar  en  beheerder  (6.500  ha).  De  rest  van  het   oppervlakte  (ongeveer  2.500  ha)  is  in  eigendom  of  beheer  van  het  Parkschap  Biesbosch12.  De   commissie  heeft  Nationaal  Park  De  Biesbosch  als  pilotgebied  gekozen  om  de  volgende  redenen:   • Het  gaat  om  een  rijksnatuurmonument  waarbij  zich  in  en  bij  het  gebied  enkele  grote  private   spelers  bevinden,  die  mogelijk  aan  de  natuur  verbonden  kunnen  worden.  Denk  daarbij  aan   het  Havenschap  Moerdijk,  dat  het  haven-­‐  en  industrie  aan  de  zuidkant  van  De  Biesbosch   beheert,  en  waterbedrijf  Evides  dat  enkele  waterbekkens  in  het  hart  van  het  gebied   exploiteert;   • Bij  het  beheer  van  het  gebied  wordt  verzorgd  door  twee  grote  spelers,  Staatsbosbeheer  en   Parkschap  De  Biesbosch,  die  steeds  meer  de  samenwerking  zoeken  maar  elk  hun  eigen   benadering  hebben  van  het  gebied;     • Het  rijksnatuurmonument  overschrijdt  de  provinciegrens.  Dat  wil  zeggen  dat  er  twee   provincies  bij  betrokken  zijn,  met  elk  hun  eigen  visie  op  natuurbeheer  en  -­‐ontwikkeling.       Observaties   Staatsbosbeheer  en  het  Parkschap  Biesbosch  werken  al  steeds  meer  samen  op  het  gebied  van   natuurbeheer,  maar  zij  benaderen  het  gebied  vaak  nog  verschillend.  Vanuit  hun  (vroegere)  rollen                                                                                                                           12

 Parkschap  Biesbosch  is  een  Gemeenschappelijke  Regeling  van  vier  Biesboschgemeenten  (Dordrecht,   Sliedrecht,  Werkendam  en  Drimmelen)  en  twee  provincies  (Zuid-­‐Holland  en  Noord-­‐Brabant).  In  het  Parkschap   Biesbosch  is  een  aantal  voormalige  recreatieschappen  en  het  Overlegorgaan  Nationaal  Park  samengevoegd.    

 

14  

 

365  

370  

375  

380  

385  

390  

395  

400  

405  

410  

hebben  zij  uiteenlopende  visies  op  beleefbaarheid  en  toegankelijkheid  van  natuur.  Naar  de   commissie  hebben  zij  aangegeven  dat  zij  wel  beide  de  meerwaarde  zien  van  intensievere   samenwerking.  Naar  aanleiding  van  de  discussienotitie  blijken  Staatsbosbeheer  en  het  Parkschap   Biesbosch  bereid  te  zijn  om  te  onderzoeken  op  welke  wijze  men  kan  toegroeien  naar  één   coördinerend  orgaan  voor  een  geïntegreerde  gebiedsontwikkeling.  Het  coördinerend  orgaan  wordt   bij  voorkeur  gekoppeld  aan  een  onafhankelijk  gebiedsfonds.  Zo’n  fonds  biedt  de  mogelijkheid  om  de   verschillende  geldstromen  inzichtelijk  te  maken  en  te  houden.     De  betrokken  partijen  onderschrijven  de  gedachte  dat  de  natuur  moet  worden  ingebed  in  een   ruimere  omgeving,  om  daarmee  de  financiële  mogelijkheden  te  vergroten.  In  De  Biesbosch  wil  men   werken  aan  een  intensievere  verbondenheid  van  private  partijen  aan  de  natuur.  Een  eventueel   gebiedsfonds  vinden  zij  aantrekkelijk(er)  voor  het  grotere  bedrijfsleven  (en  voor  andere  donateurs)   om  zich  aan  het  gebied  te  committeren.  Zij  hebben  daarmee  gemakkelijker  inzicht  in  wat  er  met  hun   geld  gebeurt.  De  commissie  heeft  geconcludeerd  dat  de  initiatiefnemer  voor  een  onafhankelijk   gebiedsfonds  en  voor  een  coördinerend  orgaan  voor  de  Biesbosch  ‘boven  de  partijen’  zou  moeten   staan.     De  Maasduinen     Algemeen   Nationaal  Park  De  Maasduinen  heeft  een  oppervlakte  van  ongeveer  4.200  ha13.  Het  Nationaal  Park  is   volledig  aangewezen  als  Natura  2000-­‐gebied.  Het  grondeigendom  in  De  Maasduinen  is  verdeeld  over   een  groot  aantal  eigenaren  en/of  beheerders.  Stichting  Het  Limburgs  Landschap  is  de  grootste   eigenaar/beheerder,  gevolgd  door  de  gemeente  Bergen14  en  Staatsbosbeheer.  Ongeveer  een  kwart   van  het  oppervlakte  van  het  natuurgebied  is  bezit  van  vele  kleine  particuliere  eigenaren.  Hun   grondbezit  loopt  uiteen  van  enkele  honderden  vierkante  meters  tot  enkele  tientallen  hectaren.  Juist   vanwege  de  grote  vertegenwoordiging  van  kleine(re)  particuliere  eigenaren  heeft  de  commissie  de   Maasduinen  als  pilotgebied  geselecteerd.     Observaties   De  provincie  Limburg  keert  –  naast  stimuleringssubsidies  voor  het  gebied  –  reguliere  beheersubsidies   uit  het  Subsidiestelsel  Natuur  en  Landschapsbeheer  (SNL)  uit  voor  De  Maasduinen,  hoofdzakelijk  aan   de  grote  terreinbeheerders.  De  SNL-­‐subsidies  aan  het  Limburgs  Landschap  en  Staatsbosbeheer   worden  uitgekeerd  als  onderdeel  van  partnercontracten  voor  de  gehele  provincie.  Individuele   eigenaren  in  het  gebied  blijken  nauwelijks  gebruik  te  maken  van  de  beschikbare  subsidiemiddelen.   Alleen  een  enkeling  die  is  aangesloten  bij  de  Bosgroep  Zuid  Nederland  doet  dit  wel.  De  redenen  dat   men  geen  beroep  doet  op  de  beschikbare  subsidiegelden  lijken  divers:  men  is  niet  op  de  hoogte  is   van  bestaande  subsidieregelingen,  de  noodzakelijke  administratieve  handelingen  schrikken  af  of  de   verplichting  tot  cofinanciering  schrikt  af.     De  afgevaardigde  van  de  individuele  eigenaren  in  het  Overlegorgaan  Nationaal  Park  De  Maasduinen   is  naar  aanleiding  van  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  van  natuur?’  gestart  met  het   opzetten  van  een  vereniging  van  individuele  eigenaren  in  het  gebied.  Door  een  vereniging  te  vormen   willen  zij  in  De  Maasduinen  in  staat  zijn  om  gezamenlijk  grote(re)  projecten  op  te  pakken  in  het   natuurgebied  en  een  stem  te  hebben  in  het  krachtenspel  tussen  grote  institutionele  beheerders  en   overheden.  In  gezamenlijkheid  kan  ook  gemakkelijker  voldaan  worden  aan  de  administratieve   verplichtingen  voor  het  verkrijgen  van  subsidie.  Zij  zien  mogelijkheden  om  op  hun  grond  gezamenlijk   verdienvermogen  en  extra  maatschappelijk  rendement  te  ontwikkelen.  De  provincie  Limburg  juicht                                                                                                                           13

 Momenteel  wordt  gewerkt  aan  uitbreiding  van  het  Nationaal  Park  aan  de  zuidzijde,  richting  Venlo.    Het  natuurbeheer  voor  de  gemeente  Bergen  wordt  uitgevoerd  door  Stichting  De  Marke.    

14

 

15  

 

415  

420  

425  

430  

435  

440  

445  

450  

deze  ontwikkeling  toe  en  heeft,  om  dat  te  ondersteunen,  een  subsidie  toegekend  om  de  oprichting   van  de  vereniging  van  eigenaren  daadwerkelijk  van  de  grond  te  laten  komen.  De  commissie  heeft  in   gesprek  met  alle  betrokkenen  in  de  Maasduinen  geconstateerd  dat  om  de  betrokkenheid  en  het   ‘gevoel  van  eigenaarschap’  van  burgers  en  ondernemers  te  vergroten  nog  een  flinke  omslag  nodig  is.   Zowel  bij  die  burgers  en  ondernemers,  als  bij  de  grote  gevestigde  partijen  in  het  gebied.  Daarnaast   bleek  in  de  Maasduinen  dat  een  gebiedsgerichte  benadering  van  de  natuur  kansen  biedt.  Enerzijds   om  de  transparantie  in  kosten  en  opbrengsten  van  natuur  te  vergroten,  anderzijds  om  het  draagvlak   voor  het  natuurgebied  te  vergroten  waardoor  nieuwe  partners  gezocht  kunnen  worden  en  nieuwe   kansen  kunnen  worden  verzilverd.  In  de  Maasduinen  zijn  de  betrokkenen  bereid  om  ook  de  instelling   van  een  gebiedsfonds  gezamenlijk  te  onderzoeken.     Noordoostelijke  Veluwe     Algemeen   Het  pilotgebied  noordoostelijke  Veluwe  omvat  grofweg  dat  deel  van  de  Veluwe  dat  zich  uitstrekt   over  de  gemeenten  Epe,  Heerde  en  Hattem.  In  overleg  met  de  provincie  Gelderland  heeft  de   commissie  besloten  slechts  een  deel  van  de  Veluwe  te  selecteren  als  pilotgebied,  dit  vanwege  de   grote  omvang  van  de  gehele  Veluwe.  Het  geselecteerde  gebied  is  ongeveer  10.000  ha  groot  (de   gehele  Veluwe  is  ongeveer  90.000  ha  groot)  en  is  in  eigendom/beheer  van  uiteenlopende  partijen:   particuliere  landgoederen  (Flip  Hul,  Molecaten,  Tongeren,  Welna),  gemeenten  (Epe,  Heerde,  Hattem),   het  Geldersch  Landschap  en  Kasteelen,  Staatsbosbeheer,  het  Kroondomein  en  de  Bosgroep  Midden   Nederland.  De  commissie  heeft  de  noordoostelijke  Veluwe  geselecteerd  als  pilotgebied  om  te   toetsen  of  met  een  verbeterde  samenwerking  tussen  landgoedeigenaren  en  grote   beheerorganisaties  meerwaarde  bereikt  kan  worden  voor  de  natuur.  De  aandacht  gaat  daarbij  uit   naar  verbeterde  efficiëntie  in  beheer  en  ontwikkeling  en  nieuwe  mogelijkheden  voor  het  creëren  van   verdienvermogen.     Observaties   Op  initiatief  van  de  commissie15  zijn  de  verschillende  partijen  in  het  gebied  met  elkaar  in  gesprek   gegaan  over  mogelijke  toekomstige  samenwerking  en  de  meerwaarde  die  dat  kan  bieden.  Een   belangrijk  aandachtspunt  van  de  betrokken  partijen  in  het  gebied  was  de  verbinding  van  natuur  met   economische  mogelijkheden:  maatschappelijke  drijfveren  en  het  creëren  van  economische  en   maatschappelijke  waarde  zijn  essentieel  voor  het  behoud  van  natuur  in  de  toekomst.  De  rol  van  de   overheid  is  daarvan  één  van  faciliteren  en  duidelijke  randvoorwaarden  stellen;  uitwerking  van  ideeën   en  projecten  is  een  zaak  van  de  ondernemers  en  eigenaren  in  het  gebied.       Op  het  punt  van  samenwerking  tussen  de  partijen  werd  geconcludeerd  dat  dit  alleen  dan  succesvol   zal  zijn  als  er  een  duidelijk  gezamenlijk  doel  is,  als  er  volledig  vertrouwen  is  (ook  van  de  overheid)  en   als  er  aantoonbaar  voordeel  is  te  behalen  voor  de  individuele  partijen.     De  partijen  in  het  gebied  hebben  aangegeven  dat  zij  bereid  zijn  om  hun  gesprek  te  vervolgen  en   ideeën  in  de  praktijk  te  toetsen,  mits  er  een  terugvalmogelijkheid  is  naar  de  bestaande  praktijk.      

                                                                                                                        15

 De  commissie  heeft  hierbij  nauw  samengewerkt  met  burgemeester  Van  der  Hoeve  van  de  gemeente  Epe.  

 

16  

 

4 Monumentale  Natuur   455  

460  

465  

470  

475  

480  

  In  maart  2014  heeft  de  commissie  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’   aangeboden  aan  de  Staatssecretaris  van  Economische  Zaken,  mevrouw  Sharon  Dijksma.  De   commissie  stelde  in  haar  discussienotitie  dat  er  meer  duidelijkheid  zou  moeten  zijn  in  het   natuurbeleid.  Ook  de  gesproken  partijen  bleken  de  wenselijkheid  daarvan  te  onderschrijven.  Men   stond  daarbij  open  voor  een  indeling  in  rijksnatuurmonumenten  (en  provinciale  en  gemeentelijke   natuurmonumenten).  Met  de  in  hoofdstuk  2  beschreven  criteria  komt  de  commissie  op  232   rijksnatuurmonumenten16.  Een  conclusie  van  de  commissie  is  dat  voor  natuur  ruimte  van  belang  is:   ruimte  om  geld  te  verdienen  en  groter  draagvlak  in  de  samenleving  te  verwerven,  en;  ruimte  om  de   natuurlijke  kwaliteiten  te  laten  overleven  (zie  ook  de  filosofie  achter  het  Natuurnetwerk  Nederland).   Geïnspireerd  door  de  filosofie  van  de  Beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  uit  de  Monumentenwet   heeft  de  commissie  deze  noodzaak  voor  ruimte  voor  natuur  vertaald  naar  een  bundeling  van   rijksnatuurmonumenten  in  24  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl).  In  de  Beschermde  stads-­‐  en   dorpsgezichten  bevindt  zich  80%  van  de  rijksmonumenten  monumenten.  Het  is  juist  het  ensemble   dat  de  aantrekkingskracht  van  de  stad  (of  het  dorp)  vergroot.  In  diezelfde  lijn  is  er  naar  de  mening   van  de  commissie  in  de  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  ook  plaats  voor  provinciale  en  gemeentelijke   natuurmonumenten.  Zo  bieden  de  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  de  ruimte  voor  het  overleven  van   de  natuur,  voor  het  genereren  van  extra  geld  en  voor  groter  draagvlak  in  de  samenleving.  Met  deze   benadering  worden  in  Nederland  een  overzichtelijk  aantal  monumentale  natuurgebieden  gecreëerd,   waarin  de  verwevenheid  van  natuur  en  samenleving  versterkt  wordt.       In  de  volgende  paragraaf  zijn  de  uitgangspunten  om  te  komen  tot  Monumentale  Natuur  nader   uitgewerkt.  Hierbij  zijn  alle  bevindingen  uit  de  pilots  en  de  bijdragen  naar  aanleiding  van  de   discussienotitie  meegenomen.  De  commissie  is  ervan  overtuigd  dat  met  de  hierna  beschreven   uitganspunten  voor  Monumentale  Natuur  de  noodzakelijke  duidelijkheid  voor  natuur  wordt   gewaarborgd  en  dat  het  perspectief  biedt  voor  een  creatievere  en  efficiëntere  besteding  van   middelen  en  het  ontwikkelen  van  nieuwe  financieringsmogelijkheden.  

4.1 Uitgangspunten  voor  Monumentale  Natuur  

485  

490  

495  

Meer  duidelijkheid  door  een  drie-­‐indeling  van  natuurgebieden     De  in  de  discussienotitie  voorgestelde  indeling  van  natuurgebieden  in  rijksnatuurmonumenten,   provinciale  natuurmonumenten  en  gemeentelijke  natuurmonumenten  is  wezenlijk  omdat  natuur  op   zijn  eigen  niveau  van  waarde  kan  zijn  (nationaal,  provinciaal  of  gemeentelijk)  en  dat  elk  niveau  om   een  eigen  aansturing  vraagt.  De  drie-­‐indeling  is  ook  bedoeld  om  meer  duidelijkheid  te  scheppen  in   het  natuurbeleid;  voor  gewone  mensen,  voor  bedrijven,  voor  maatschappelijke  partijen  en  voor   beleidsmakers.  Inmiddels  wordt  de  onduidelijkheid  namelijk  alleen  maar  groter:  volgens  de   Algemene  Rekenkamer  (2014)  kiezen  Provincies  nu  elk  verschillende  benamingen  en  indelingen  voor   natuurgebieden17.  Bijvoorbeeld:  Limburg  hanteert  een  indeling  in  Goudgroene,  Zilvergroene  en   Bronsgroene  natuur,  Gelderland  kent  een  indeling  in  EHS-­‐natuur,  EHS-­‐verwevingszones  en  EHS-­‐ verbindingsgebieden   Inbedding  van  natuur  in  een  ruimere  omgeving  om  financiële  arrangementen  en  ondernemerschap   mogelijk  te  maken  en  vanwege  ecologische  redenen     De  voorgestelde  rijksnatuurmonumenten  zijn  van  grote  betekenis  voor  het  behoud  van  biodiversiteit.   Provinciale  en  gemeentelijke  natuurmonumenten  zullen  daar  mogelijk  minder  aan  bijdragen,  maar                                                                                                                           16

 232  rijksnatuurmonumenten  (zie  ook  hoofdstuk  2):  165  Natura  2000-­‐gebieden,  63  beschermde   natuurmonumenten,  1  Nationaal  Park,  3  Unesco  Werelderfgoedgebieden   17  Algemene  Rekenkamer  (2014),  Beschermingsgebieden  EHS,  Natura  2000  en  overige  natuurgebieden,   Internetbijlage  bij  rapport  ‘Compensatie  van  schade  aan  natuurgebieden’,  Den  Haag.  

 

17  

 

500  

505  

510  

515  

520  

525  

530  

535  

540  

545  

zijn  veel  meer  gericht  op  de  beleving  van  de  natuur  dicht  bij  huis;  wel  spelen  zij  een  voorname  rol  als   stapstenen  voor  het  verbinden  van  natuur.    De  commissie  stelde  in  de  discussienotitie  dat   rijksnatuurmonumenten  vaak  scheiding  van  functies  zullen  vereisen  (bijvoorbeeld  geen  intensieve   landbouw  aan  de  randen  daarvan),  terwijl  de  andere  juist  vaker  om  verweving  vragen.  Echter,  de   commissie  constateert  tegelijkertijd  dat  met  alleen  een  focus  op  de  begrenzing  van   rijksnatuurmonumenten  de  doelen  niet  bereikt  zullen  worden.  Alleen  aandacht  voor  natuurdoelen   binnen  deze  grenzen  biedt  onvoldoende  basis  om  middelen  creatiever  en  efficiënter  te  kunnen   besteden  en  aanvullende  bronnen  voor  financiering  van  natuur  te  kunnen  aanspreken.  Het  is  juist   zaak  om  de  genoemde  rijksnatuurmonumenten  in  te  bedden  in  en  te  verweven  met  een  groter   gebied.  Ze  hebben  ruimte  nodig  om  financieel  te  kunnen  overleven  en  voor  het  verkrijgen  van  groter   draagvlak  bij  burgers,  bedrijven  en  andere  maatschappelijke  partners.  Meer  ruimte  betekent  dat  er   meer  mogelijkheden  voor  ondernemerschap  ontstaan  en  nieuwe  financieringsmodellen  zich   aandienen,  met  name  aan  de  randen  van  de  rijksnatuurmonumenten.  Daarnaast  betekent  meer   ruimte  rond  en  verbinding  van  de  rijksnatuurmonumenten  dat  de  robuustheid  van  de  natuur  kan   toenemen.  Dat  wil  zeggen:  er  ontstaat  natuur  die  tegen  een  stootje  kan.       Deze  inbedding  van  rijksnatuurmonumenten  is  zoals  gezegd  vergelijkbaar  met  de  beschermde  stads-­‐   en  dorpsgezichten  uit  de  Monumentenwet.  Oorspronkelijk  richtte  de  monumentenzorg  zich  sterk  op   afzonderlijke  objecten.  Met  de  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  werd  meer  naar  het   zogenaamde  ‘ensemble’  gekeken,  vanuit  het  besef  dat  monumenten  niet  alleen  staan  en  ook  de   historische  omgeving  van  belang  is.  Binnen  de  beschermde  stads-­‐  of  dorpsgezichten  bevindt  zich  80%   van  de  beschermde  monumenten.  Door  deze  samenhang  tussen  historische  gebouwen  en  hun   omgeving  te  stimuleren  worden  mensen  in  staat  gesteld  om  een  historische  omgeving  als  geheel  te   beleven.       Behoud  en  ontwikkeling  van  natuur  moeten  volgens  de  commissie  hand  in  hand  kunnen  gaan  met   het  duurzaam  benutten  van  (economische)  kansen  die  de  aanwezigheid  van  natuur  biedt.  Ook  in  en   nabij  de  natuurgebieden  van  nationaal  belang  moeten  biodiversiteit  en  beleving  met  elkaar   verbonden  worden.  Het  natuurgebied  van  waarde  moet  geen  beperkende  factor  zijn  voor  zijn   omgeving,  maar  juist  kansen  bieden  voor  maatschappelijk  en  economisch  ondernemerschap.  De   commissie  ondersteunt  dan  ook  de  in  de  Natuurvisie  (2014)  verwoorde  opgave  om  meer  oog  te   hebben  voor  de  maatschappelijke  betekenis  van  natuur  en  te  streven  naar  een  duurzame   bescherming,  beleving  en  benutting  van  natuur.     De  drie-­‐indeling  in  rijks-­‐,  provinciale  en  gemeentelijke  verantwoordelijkheid  is  verenigbaar  met  de   ingezette  decentralisatie   In  de  afgelopen  jaren  zijn  de  bevoegdheden  voor  de  uitvoering  van  het  natuurbeleid   gedecentraliseerd,  van  Rijk  naar  provincies.  Het  voorstel  van  de  commissie  om  een  drie-­‐indeling  voor   natuur  te  hanteren  is  goed  verenigbaar  met  die  decentralisatie.  Ook  bij  gedecentraliseerde   uitvoering  van  het  natuurbeleid  waarbij  meerdere  bestuurslagen  betrokken  zijn,  blijft  de   eindverantwoordelijkheid  voor  internationale  verplichtingen  onverminderd  op  het  niveau  van  het   Rijk  liggen.  Dat  doet  niets  af  aan  de  nieuwe  verantwoordelijkheden  van  de  provincies:  zij  hebben  een   eigen  bevoegdheid  gekregen  om  de  uitvoering  van  het  natuurbeleid  –  ook  in  de   rijksnatuurmonumenten  –  vorm  te  geven.  In  de  rijksnatuurmonumenten  moet  dat  gebeuren  binnen   de  met  het  Rijk  afgesproken  kaders  (via  bijvoorbeeld  wetgeving  en  regelingen  zoals  de   Programmatische  Aanpak  Stikstof).  Aanvullend  hebben  de  provincies  (en  gemeenten)  de   mogelijkheid  om  eigen  gebieden  aan  te  wijzen  of  voor  te  dragen  en  provinciale  (of  gemeentelijke)   accenten  te  leggen  in  het  beleid  en  de  uitvoering  daarvan.    

 

18  

 

550  

555  

560  

565  

570  

575  

580  

585  

590  

Er  is  expliciet  aandacht  nodig  voor  de  natuur  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden     In  de  discussienotitie  werd  het  risico  benoemd  dat  ten  gevolge  van  de  decentralisatie  onvoldoende   gegarandeerd  wordt  dat  de  beschikbare  middelen  aangewend  worden  voor  het  bereiken  van  de   instandhoudingsdoelen  in  gebieden  van  nationaal  belang.  Naar  aanleiding  daarvan  is  de  commissie   er  op  geattendeerd  dat  er  juist  veel  aandacht  voor  Natura  2000-­‐gebieden  lijkt  te  zijn  en  dat  er  zorgen   zijn  om  de  gebieden  die  daar  buiten  vallen.       Vanaf  1967  beschermde  het  Rijk  nationale  natuurbelangen  door  terreinen  en  wateren  aan  te  wijzen   met  bijzondere  natuur-­‐  en  landschapswaarden  (Staats-­‐  en  Beschermde  Natuurmonumenten).  Met  de   Natuurbeschermingswet  1998  werden  deze  natuurgebieden  van  nationaal  belang  ‘Beschermde   Natuurmonumenten’  genoemd.  Zoals  in  hoofdstuk  2  beschreven,  werden  126  van  deze  gebieden  bij   de  EU  aangemeld  als  Natura  2000-­‐gebied  en  als  zodanig  aangewezen.  63  Beschermde   Natuurmonumenten  vallen  nu    buiten  de  bescherming  die  in  Europees  verband  is  vastgelegd.  De   voornaamste  reden  daarvoor  is  dat  hun  natuurlijke  waarde  al  door  andere  (wel  geselecteerde)   gebieden  in  het  Europese  netwerk  van  beschermde  gebieden  wordt  vertegenwoordigd,  waarmee   aan  de  internationale  verplichtingen  wordt  voldaan.  De  63  resterende  Beschermde   Natuurmonumenten  hebben  wel  een  vergelijkbare  natuurwaarde  als  de  Natura  2000-­‐gebieden.  Ook   wordt  hun  maatschappelijk  en  nationaal  natuurbelang  nu  nog  steeds  onderkend  (bijvoorbeeld  in  de   Memorie  van  Toelichting  bij  het  ontwerp  Natuurbeschermingswet  uit  2014).  Doordat  ze  niet  zijn   voorgedragen  als  Natura  2000-­‐gebied  ontstaat  er  in  de  praktijk  verwarring  over  hun  status.       Omwille  van  de  duidelijkheid  en  het  duidelijke  nationale  belang  dat  in  het  geding  is  rekent  de   commissie  de  resterende  Beschermde  Natuurmonumenten  tot  de  rijksnatuurmonumenten.   Hetzelfde  geldt  voor  Nationale  Parken  die  niet  tot  Natura  2000  worden  gerekend.  De  grote  aandacht   –  ook  van  de  provincies  –  voor  Natura  2000-­‐gebieden  mag  niet  ten  koste  gaan  van  de  natuur  in  deze   ‘overgebleven  ‘  gebieden.     Betrokkenheid  van  individuele  burgers,  ondernemers  en  instellingen  biedt  ruimere  kansen  voor   natuur   De  betrokkenheid  van  de  samenleving  is  één  van  de  sterke  punten  in  de  monumentenzorg.  Ook  in  de   natuurwereld  ziet  de  commissie  grote  kansen  voor  een  grotere  maatschappelijke  betrokkenheid  bij   natuurgebieden.  Betrokkenheid  van  burgers,  bedrijven  en  instellingen  kan  op  verschillende  manieren   vorm  krijgen:  bijvoorbeeld  door  daadwerkelijk  eigendom  of  aandeelhouderschap,  door  adoptie  van   natuurgebieden  of  door  vrijwilligersinzet.  In  de  Rijksnatuurvisie  (2014)  spreekt  de  Staatssecretaris  de   ambitie  uit  om  aan  te  sluiten  bij  de  “groeiende  betrokkenheid  van  burgers  en  de  verdere   ontwikkeling  van  groen  ondernemerschap”18.  Het  spreekt  de  commissie  aan  dat  de  Staatssecretaris   ook  een  grotere  betrokkenheid  van  de  samenleving  nastreeft.  Maar,  wij  hebben  ervaren  dat   daarvoor  duidelijkheid  nodig  is  over  wat  van  die  burgers,  ondernemers  en  instellingen  gevraagd   wordt.  Mensen  zijn  zeer  zeker  bereid  te  investeren  in  natuur,  als  dat  gericht  kan  en  als  er   duidelijkheid  is  over  wie  de  hoofdverantwoordelijke  is.     Verbinden  van  en  samenwerken  door  eigenaren  heeft  een  basis  van  vrijwilligheid  nodig  maar  is   niet  vrijblijvend   In  de  discussienotitie  ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’  noemde  de  commissie     Verenigingen  van  Eigenaren  (VvE)  als  voorbeeld  van  een  samenwerkingsvorm  waarbinnen  eigenaren   en  rechthebbenden  van  een  natuurterrein  hun  gemeenschappelijke  belangen  en  hun  rechten   gezamenlijk  kunnen  behartigen.  De  commissie  acht  dergelijke  verbindingen  tussen  individuele   burgers  en  eigenaren  noodzakelijk  om  hun  positie  te  versterken  en  mogelijkheden  te  bieden  voor   samenhangende  aansturing.  Deelname  aan  een  samenwerkingsverband  is  altijd  vrijwillig,  vanuit  de   gedachte  dat  die  deelname  voor  de  deelnemers  meerwaarde  oplevert.  Zowel  het  eigendomsrecht                                                                                                                           18

 Ministerie  van  Economische  Zaken  (2014),  Rijksnatuurvisie  2014  ‘Natuurlijk  verder’  

 

19  

 

595  

600  

605  

610  

van  particulieren  als  de  eigen  verantwoordelijkheid  voor  het  natuurgebied  moeten  ongemoeid   blijven,  maar  het  uitoefenen  daarvan  vindt  samenhangend  plaats.  Door  de  schaal  van  de  betreffende   natuurgebieden  is  een  structurele  vorm  van  samenwerking  cruciaal  om  tot  de  gewenste  samenhang   en  doelmatigheid  te  komen.  Of  dit  via  een  Vereniging,  een  Stichting,  een  Coöperatie  of  anderszins   wordt  bewerkstelligd  is  voor  de  commissie  niet  van  groot  belang.   Voor  een  ondersteunend  fiscaal  regime  en  een  leningenstelsel  is  verdienvermogen  van  de   eigenaren  noodzakelijk     De  commissie  noemde  in  de  discussienotitie  de  mogelijkheid  van  aftrekbaarheid  van   investeringskosten  voor  natuur,  in  analogie  met  de  monumentenwereld.  Om  fiscale  arrangementen   tot  een  succesfactor  te  maken  is  het  noodzakelijk  dat  (particuliere)  eigenaren  een  grondslag  voor   belastingen  hebben.  Dat  kan  zijn  doordat  ze  beschikken  over  een  belastbaar  inkomen  dat  ze  elders   verwerven.  Een  andere  mogelijkheid  is  dat  er  in  of  nabij  het  natuurgebied  verdienvermogen  wordt   ontwikkeld.  Denk  daarbij  bijvoorbeeld  aan  de  verhuur  van  vakantiewoningen,  de  exploitatie  van  een   golfbaan,  het  vermarkten  van  ecosysteemdiensten  (bijvoorbeeld  waterwinning),  gereguleerde   inkomsten  uit  recreatie  of  het  heffen  van  entreegeld.  Het  hebben  van  inkomsten  is  tegelijkertijd  een   randvoorwaarde  voor  werken  met  een  leningenstelsel.  Leningen  moeten  immers  terugbetaald   (kunnen)  worden.    

4.2 Aanbevelingen   615  

620  

625  

630  

635  

640  

  Aan  de  hand  van  de  hierboven  genoemde  uitgangspunten  en  op  basis  van  de  discussienotitie   ‘Monumenten:  Inspiratiebron  voor  natuur?’,  de  reacties  en  bevindingen  naar  aanleiding  daarvan  en   de  lessen  die  geleerd  zijn  in  de  pilotgebieden,  komt  de  commissie  tot  de  volgende  6  aanbevelingen:   Aanbeveling  1:  Geef  rijksnatuurmonumenten  een  inbedding  in  samenhangende  Nationale  Parken     Uitgaande  van  de  criteria  in  zie  hoofdstuk  2  kwam  de  commissie  in  de  discussienotitie  tot  een   voorlopige  selectie  van  232  rijksnatuurmonumenten.  In  omvang  variëren  die  gebieden  van  zeer  klein   (bijvoorbeeld  Abdij  Lilbosch)  tot  zeer  groot  (bijvoorbeeld  de  Waddenzee).  Zoals  hierboven   aangegeven  acht  de  commissie  het  noodzakelijk  dat  de  rijksnatuurmonumenten  de  ruimte  hebben.   Dat  is  noodzakelijk  om  de  natuur  meer  robuust  te  maken  en  om  natuurgebieden  financieel  te  laten   overleven.  Als  rijksnatuurmonumenten  goed  zijn  ingebed  in  hun  omgeving  kan  natuurbehoud   worden  verbonden  met  kostendragers  en  de  betrokkenheid  van  mensen  in  de  regio.       De  Monumentenwet  1988  definieert  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  als  “Groepen  van   onroerende  zaken  die  van  algemeen  belang  zijn  wegens  hun  schoonheid,  hun  onderlinge  ruimtelijke   of  structurele  samenhang  dan  wel  hun  wetenschappelijke  of  cultuurhistorische  waarde  en  in  welke   groepen  zich  één  of  meer  monumenten  bevinden.”  Vergelijkbaar  met  de  inbedding  van   rijksmonumenten  in  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  zouden  ensembles  van  samenhangende   rijksnatuurmonumenten  en  hun  ruimere  omgeving  onderscheiden  moeten  worden.  Deze  ensembles   moeten  als  één  samenhangend  geheel  aangestuurd  worden,  met  een  breder  perspectief  dan  alleen   natuur.  Zo  ontstaan  –  naast  de  middelen  die  Rijk  en  provincie  vrijmaken  –  extra  mogelijkheden  voor   financiële  dekking  van  de  natuur,  vanwege  de  kansen  om  economische  activiteiten  met   verdienvermogen  te  ontwikkelen  en  om  privaat  kapitaal  aan  deze  gebieden  te  verbinden.  Het  biedt   daarnaast  mogelijkheden  om  de  beleving  en  toegankelijkheid  van  natuur  te  vergroten  en   tegelijkertijd  meer  mogelijkheden  om  natuurdoelen  te  verwezenlijken.  De  commissie  meent  dat  deze   benadering,  waarbij  natuur  van  nationaal  belang  wordt  ingebed  in  een  ruimer  ‘ensemble’,  ook   aansluit  bij  de  ontwikkeling  van  Nationale  Parken  “nieuwe  stijl”  die  is  ingezet  naar  aanleiding  van  de   motie  van  de  Tweede  Kamerleden  Van  Veldhoven  en  Jacobi  (2014).  Volgens  de  commissie  kunnen  de   voorgestelde  rijksnatuurmonumenten  volgens  deze  lijn  worden  ingebed  in  een  overzichtelijk  aantal   Nationale  Parken  (nieuwe  stijl).  De  Nationale  Parken  zoals  de  commissie  die  in  analogie  met  de  

 

20  

 

645  

650  

655  

660  

665  

beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  voor  zich  ziet,  moeten  de  volgende  randvoorwaarden  bieden   voor  een  effectieve  zorg  voor  de  natuur  en  efficiënte  besteding  van  middelen:     • Ecologische  samenhang  en  robuustheid  van  de  inliggende  rijksnatuurmonumenten;   • Ruimte  voor  zones  rondom  de  rijksnatuurmonumenten  waar  het  ontwikkelen  van   verdienvermogen  en  een  hoge  natuurkwaliteit  gelijk  op  kunnen  gaan;   • Herkenbare  sociaal  culturele  identiteit,  dat  wil  zeggen  herkenbaarheid  voor  burgers;   • Voldoende  basis  voor  gebiedsgerichte  financiering.     Dat  betekent  dat  de  Nationale  Parken  een  substantieel  oppervlakte  moeten  hebben,  bestaande  uit   één  of  meer  rijksnatuurmonumenten  en  een  gezamenlijke  zone  waar  meerdere  functies  tot  hun   recht  kunnen  komen.  Op  basis  van  de  ligging  van  de  rijksnatuurmonumenten  kan  het  Rijk  op   hoofdlijnen  een  overzichtelijk  aantal  potentiële  Nationale  Parken  aanwijzen.  De  feitelijke  begrenzing   van  die  Nationale  Parken  moet  dan  vastgesteld  worden  door  provincie  en  inliggende  gemeenten   gezamenlijk.       De  commissie  komt  met  een  bundeling  van  de  232  rijksnatuurmonumenten  tentatief  tot  24   Nationale  Parken  (nieuwe  stijl),  die  alle  rijksnatuurmonumenten  omvatten  (zie  afbeelding  1  en   bijlage  IV).  Daarbij  wordt  niet  uitgesloten  dat  er  in  de  toekomst  nog  nieuwe  Nationale  Parken   worden  aangewezen.  Door  de  ruimere  begrenzing  zullen  natuurgebieden  van  provinciaal  en   gemeentelijk  belang  (provinciale  natuurmonumenten  en  gemeentelijke  natuurmonumenten)  zich  in   veel  gevallen  binnen  de  potentiële  Nationale  Parken  bevinden.  Dat  doet  niets  af  aan  de   hoofdverantwoordelijkheid  voor  die  gebieden:  provincies  voor  de  provinciale  natuurmonumenten  en   gemeenten  voor  de  gemeentelijke  natuurmonumenten.    

 

21  

 

 

Afbeelding  1  Tentatief  aangeduide  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  

670  

675  

680  

685  

Aanbeveling  2:  Doe  voor  de  zorg  voor  natuur  een  groter  beroep  op  de  samenleving     Bij  de  monumentenzorg  nemen  eigenaars  en  beheerders  zelf  initiatief  en  ze  hebben  een  groot   eigenbelang  om  het  monument  op  orde  te  houden.  Ook  bij  herbestemming  van  monumenten  is  men   bereid  om  er  veel  persoonlijke  energie  in  te  steken.  Dit  eigenaarsinitiatief  is  één  van  de  stuwende   krachten  achter  de  succesvolle  verandering  van  subsidiëren  naar  financieren.  Mensen  of  organisaties   zorgen  zelf  voor  het  onderhoud  van  hun  monument,  eventueel  gesteund  door  de  overheid;  de   verantwoordelijkheid  voor  het  doel  om  het  monument  in  stand  te  houden  ligt  bij  de  eigenaar.       De  commissie  bepleit  voor  de  natuur  ook  een  benadering  waar  de  nadruk  komt  te  liggen  op  het  de   betrokkenheid  –  het  ‘eigen  aandeel’  –  van  mensen,  bedrijven  en  instellingen.  In  deze  benadering   worden  individuele  burgers,  ondernemingen  en  terreinbeheerders  van  verschillende  grootte   onderling  sterker  verbonden  en  zij  worden  sterker  verbonden  aan  de  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl).   Het  gaat  erom  dat  eigenaren,  pachters,  beheerders  en  andere  betrokkenen  duidelijk  weten  wat  de   opgaven  zijn  voor  hun  gebied  en  dat  ze  elkaar  weten  te  vinden  om  samen  op  te  trekken  om  die   opgaven  te  verwezenlijken.  Tegelijkertijd  dienen  bedrijven,  instellingen  en  enthousiaste  burgers  bij   de  Nationale  Parken  betrokken  te  worden  om  die  natuurgebieden  –  al  dan  niet  financieel  –  te   ondersteunen.  Volgens  de  commissie  zijn  de  volgende  nieuwe  verbindingen  nodig  in  de  Nationale   Parken  :   • Collectieven  van  kleine(re)  particulieren  met  het  oogmerk  hun  positie  en  betrokkenheid  bij   ‘hun’  natuur  te  versterken;  

 

22  

  • 690  

•

• 695  

Coalities  van  alle  beheerders  (en  andere  partijen)  in  een  Nationaal  Park,  om  de  zorg  voor  de   natuur  samenhangend  en  doelmatig  te  organiseren;   Vergroten  van  de  betrokkenheid  van  bedrijven  en  instellingen  bij  en  hun  (financiële)   bijdragen  aan  Nationale  Parken.  Dit  kan  bijvoorbeeld  door  bedrijven  en  instellingen   natuurgebieden  te  laten  adopteren;   Verbinden  van  individuele  burgers  aan  Nationale  Parken  door  vormen  van  mede-­‐ eigenaarschap,  bijvoorbeeld  door  middel  van  pacht,  aandelen  of  natuurcertificaten,   waarmee  extra  middelen  voor  beheer  worden  gegenereerd.  

  In  paragraaf  4.4  van  Deel  2  worden  deze  nieuwe  verbindingen  nader  uitgewerkt.     700  

705  

710  

715  

720  

725  

730  

735  

Aanbeveling  3:  Maak  de  financiering  transparant  en  gebiedsgericht     Behalve  dat  er  te  weinig  middelen  beschikbaar  blijken  te  zijn  om  de  natuuropgave  op  termijn  te   verwezenlijken,  constateert  de  commissie  dat  de  relatie  tussen  de  beschikbare  budgetten  enerzijds   en  de  specifieke  natuurgebieden  anderzijds  onvoldoende  helder  is.  Het  Rijk  keert  nu  haar  uitgaven   voor  natuur  grotendeels  uit  via  het  Provinciefonds.  De  commissie  is  van  mening  dat  er  meer   transparantie  nodig  is  in  de  besteding  van  rijksmiddelen.  Als  het  Rijk  –  in  analogie  met  de  bekostiging   van  monumenten  –  de  financiering  oormerkt  voor  duidelijk  aangewezen  natuurgebieden   (rijksnatuurmonumenten)  en  aldaar  te  verwezenlijken  doelen,  verwacht  de  commissie  dat  een  groter   deel  van  de  rijksmiddelen  daadwerkelijk  ten  goede  komt  aan  de  doelen  van  natuur  van  nationaal   belang.  Bij  monumenten  als  bijvoorbeeld  de  Sint  Janskathedraal  in  Den  Bosch  blijkt  een  bijkomend   voordeel  te  zijn  dat,  doordat  duidelijk  is  wie  allemaal  meebetaalt  aan  de  restauratie  van  het   monument,  de  (her)opening  een  feestelijke  gelegenheid  is  waarbij  iedereen  (Rijk,  provincie,   gemeente  en  maatschappelijke  partijen)  zich  betrokken  voelt.       Met  het  instellen  van  gebiedsfondsen  (zie  aanbeveling  4)  kan  de  noodzakelijke  transparantie  verder   worden  vergroot.  Vanuit  hun  centrale  positie  in  de  uitvoering  van  het  natuurbeleid  kunnen  de   provincies  ervoor  zorgen  dat  het  geld  wordt  besteed  aan  die  ingrepen  (beheer  en  ontwikkeling),  die   in  het  betreffende  gebied  het  grootste  positieve  resultaat  hebben  voor  de  natuurkwaliteit.  Daarmee   wordt  de  aansturing  directer  en  de  controle  op  doelbereiking  eenvoudiger.     Aanbeveling  4:  Richt  gebiedsfondsen  op  voor  de  Nationale  Parken     De  commissie  adviseert  om  voor  elk  van  de  hierboven  aangeduide  Nationaal  Parken  een   gebiedsfonds  in  te  stellen.  Daar  waar  op  dit  moment  al  succesvolle  gebiedsfondsen  ingesteld  zijn,   kan  daarbij  aansluiting  worden  gezocht.  Voorop  staat  echter  dat  er  volstrekte  duidelijkheid  wordt   geboden.  Een  gebiedsfonds  moet  namelijk  bijdragen  aan  de  transparantie  van  de  financiering  van  die   gebieden.  Vergelijkbaar  met  de  gang  van  zaken  in  de  monumentenwereld  worden  de  middelen  die   het  Rijk,  de  provincie(s)  en  eventueel  gemeenten  reserveren  voor  het  Nationaal  Park  in  kwestie   bijeengebracht  op  een  gecombineerde  rekening,  waaraan  ook  privaat  geld  kan  worden  toegevoegd.   Het  beheer  van  die  rekening  en  de  gezamenlijke  administratie  wordt  ondergebracht  bij  een  passende   fondsbeheerder.  Vanuit  het  fonds  worden  bijdragen  verstrekt  voor  regulier  beheer  en  worden   investeringen  in  natuurontwikkeling  en  ontwikkelingen  die  de  samenhang  tussen  natuur  en  sociaal-­‐ economische  ontwikkeling  versterken  (voor)gefinancierd.       Aanbeveling  5:  Biedt  fiscale  arrangementen  voor  zorg  voor  de  natuur   De  kosten  van  inrichting  en  beheer  van  natuur  zijn  aanzienlijk  en  schrikken  veel  particulieren  af.  De   commissie  verwacht  dat  drempels  voor  particulieren  om  zich  in  te  zetten  voor  het  realiseren  en   beheren  van  natuur  kunnen  worden  weggenomen  als  fiscale  arrangementen  voor  particuliere  inzet   voor    natuur  worden  gecreëerd.  De  commissie  ziet  daartoe  de  volgende  mogelijkheden:  

 

23  

  • • • 740  

745  

750  

Verruiming  van  de  mogelijkheden  voor  economische  activiteiten  op  NSW19-­‐landgoederen;   Invoering  Persoonsgebonden  aftrek  inkomstenbelasting;   Verlaging  btw-­‐tarief  voor  natuurbeheer.  

  Aanbeveling  6:  Pas  de  denklijnen  van  de  commissie  toe  in  praktijkpilots,  onder  onafhankelijke   begeleiding     In  hoofdstuk  3  is  aangegeven  dat  de  commissie  in  drie  pilotgebieden  een  praktijktoets  op  haar   bevindingen  heeft  uitgevoerd.  Daarbij  zijn  de  denkrichtingen  uit  de  discussienotitie  nader  verkend  en   ontwikkelingen  die  in  de  pilotgebieden  al  in  gang  zijn  gezet  zijn  bekeken.  In  alle  drie  de  pilotgebieden   hebben  de  partijen  aangegeven  dat  zij  bereid  zijn  om  de  besproken  denklijnen  in  de  praktijk  toe  te   gaan  passen,  onder  de  volgende  voorwaarden:   • De  mogelijkheid  blijft  bestaan  om  naar  de  thans  bestaande  status  quo  terug  te  keren;   • De  praktijktoepassing  vindt  plaats  volgens  een  vooropgezet  tijdpad;   • De  praktijktoepassing  vindt  onder  begeleiding  plaats.  De  gesproken  partijen  waren  allen   bereid  om  de  hiervoor  beschreven  weg  te  gaan  bewandelen.  Men  heeft  wel  duidelijk  aan  de   commissie  aangegeven  dat  zij  het  op  prijs  zouden  stellen  als  de  bedenkers  van  deze  nieuwe   Nationale  Parken-­‐filosofie  hen  bij  de  realisatie  zouden  begeleiden.        

                                                                                                                        19

 NSW:  Natuurschoonwet  1928  

 

24  

  755  

DEEL  2  ACHTERGRONDEN    

 

25  

 

1 Een  korte  geschiedenis  van  het  natuurbeleid   1.1 Ontwikkelingen  met  grote  invloed  op  de  natuur   760  

765  

770  

775  

 

Tot  1870  is  er  in  Nederland  nog  veel  natuur.  Grote  delen  van  Nederland  zijn  dan  nog  nauwelijks   toegankelijk  voor  mensen,  waardoor  planten  en  dieren  er  betrekkelijk  ongestoord  kunnen  leven.  In   de  negentiende  eeuw  treedt  een  aantal  grote  maatschappelijke  veranderingen  op  die  een  grote   invloed  hebben  op  de  natuur  in  Nederland:  technische  innovatie  en  industrialisatie  doen  hun  intrede;   de  bevolking  groeit  snel  en  de  verstedelijking  neemt  toe;  in  de  landbouw  wordt  het  gebruik  van   kunstmest  al  gauw  gemeengoed,  met  een  verandering  en  intensivering  van  landgebruik  tot  gevolg20.   In  de  crisisjaren  leidt  de  werkverschaffing  tot  een  sterke  aantasting  van  de  ‘woeste  gronden’21.  Het   gebruik  van  kunstmest  neemt  in  de  loop  van  de  twintigste  eeuw  nog  sterker  toe,  met  als  belangrijke   gevolgen  de  vermesting  van  natuurgebieden.  Na  de  Tweede  Wereldoorlog  beoogt  de   Ruilverkavelingswet  1954  het  grondgebruik  te  optimaliseren  voor  de  landbouw.  Een  gevolg  van  het   creëren  van  aaneengesloten  landbouwpercelen  is  de  versnippering  van  natuurgebieden.  Doordat  de   landbouwgronden  diep  worden  ontwaterd  ontstaat  bovendien  verdroging  van  de  natuur.  De  latere   Landinrichtingswet  tracht  ook  voor  natuur  aaneengesloten  percelen  te  realiseren.  Verdere   industrialisatie,  sterk  toegenomen  autoverkeer  en  doorgaande  intensivering  van  de  landbouw  leidt   ertoe  dat  de  neerslag  van  stikstof  uit  de  lucht  (atmosferische  stikstofdepositie)  in  omvang  sterk   toeneemt22  met  als  gevolg  een  verdere  verzuring  en  vermesting  van  natuurgebieden.    

1.2 Particuliere  interesse  voor  natuur     780  

785  

790  

In  de  tweede  helft  van  de  negentiende  eeuw  is  er  een  kleine,  gedreven  elite  –  in  eerste  instantie   vooral  actief  vanuit  de  stad  (Amsterdam)  –  die  zich  gaat  interesseren  voor  natuur  en  zich  gaat   inzetten  voor  natuurbehoud.  Omstreeks  de  eeuwwisseling  ontstaat  ook  bij  de  Nederlandse  bevolking   een  bredere  interesse  voor  de  natuur,  mede  dankzij  het  werk  van  Jac.P.  Thijsse  en  Eli  Heijmans.  In   die  periode  zien  de  eerste  natuurorganisaties  het  daglicht,  zoals  de  Nederlandse  Vereeniging  tot   Bescherming  van  Vogels  (1898),  de  Nederlandsche  Ornithologische  Vereeniging  (1901)  en  de   Vereeniging  tot  Behoud  van  Natuurmonumenten  in  Nederland  (1905).  Deze  laatste  slaagt  er  in  1906   in  om  het  Naardermeer  aan  te  kopen  en  zo  te  voorkomen  dat  de  gemeente  Amsterdam  dit  gebied   als  vuilstort  zal  gebruiken.  In  de  jaren  daarna  koopt  de  vereniging  nog  enkele  gebieden  aan  zonder   financiële  steun  van  de  overheid.  De  oprichting  van  de  Provinciale  Landschappen  verloopt  op  een   vergelijkbare  manier:  vaak  als  reactie  op  de  dreigende  ondergang  van  een  natuurgebied  worden   deze  particuliere  stichtingen  opgericht.  Het  eerste  Provinciale  Landschap  werd  in  1927  opgericht   (Stichting  het  Utrechtsch  Landschap),  als  twaalfde  volgt  in  1986  het  Flevolandschap  (Coesèl  et  al.,   2007).                                                                                                                               20

 Coesèl,  M.  ,  J.  Schaminée,  L.  van  Duuren  (2007),  De  Natuur  als  Bondgenoot    De  ‘woeste  gronden’  was  niet-­‐gecultiveerd  land  dat  geen  directe  opbrengsten  opleverde,  zoals  heide,   veengebieden  en  moerassen.  De  woeste  gronden  waren  wel  in  gedeeld  gebruik,  bijvoorbeeld  om  er  vee   weiden  en  brandstof  te  winnen  (turf).  Het  ging  om  een  gemeenschappelijk  bezit,  dat  (afhankelijk  van  de  regio)   werd  aangeduid  als  marke,  meent,  gemeynte  of  vroen(te).       21  IPO  (2014),  Notitie  ‘Beheer  en  eigendom  van  natuur’   22  Atmosferische  stikstofdepositie  nam  toe  tot  meer  dan  40  kg  per  hectare  in  de  jaren  80  en  90  van  de  vorige   eeuw,  om  daarna  weer  af  te  nemen  tot  gemiddeld  ongeveer  23  kg/ha  op  dit  moment  Compendium  voor  de   Leefomgeving,  2015)   21

 

26  

 

1.3 Toenemende  overheidsrol   795  

800  

805  

810  

815  

820  

825  

 

Met  de  opkomst  van  de  maatschappelijke  interesse  voor  natuur  en  natuurbehoud  neemt  ook  de   beïnvloeding  van  de  Rijksoverheid  door  burgers  toe.  Met  succes:  in  1912  neemt  het  parlement  een   Vogelwet  aan  en  in  1917  vaardigt  het  Rijk  de  Nood-­‐Boschwet  uit,  die  mede  de  intentie  heeft  om  het   natuurschoon  te  sparen.  In  dezelfde  tijd  ontstaat  ook  bij  Staatsbosbeheer  steeds  meer  aandacht  voor   natuurbescherming.  De  oorspronkelijke  taak  van  Staatsbosbeheer  is  beheer  en  exploitatie  van   woeste  gronden  en  bossen23.  Onder  directeur  E.D.  van  Dissel  wijst  Staatsbosbeheer  begin  twintigste   eeuw  (rond  1908)  enkele  domeingronden  aan  als  staatsnatuurreservaten.  Vanaf  1928  krijgt   Staatsbosbeheer  formeel  een  natuurbeschermingstaak  en  een  eigen  adviesgroep  voor  de  keuze  en   het  beheer  van  natuurreservaten.  Vanaf  dan  neemt  de  bemoeienis  van  de  Rijksoverheid  met  natuur   en  landschap  sterk  toe.  In  1928  kondigt  de  regering  de  Natuurschoonwet  aan,  die  belastingvoordelen   biedt  voor  instandhouding  van  particuliere  landgoederen.  Doel  is  om  particuliere  natuurbescherming   te  ondersteunen.  Vrijwel  tegelijkertijd  heeft  de  werkverschaffing  in  de  jaren  dertig  van  de  twintigste   eeuw,  zoals  hierboven  al  aangestipt,  zeer  nadelige  gevolgen  voor  natuur  en  landschap.  Om  mensen   maar  aan  het  werk  te  zetten  worden  zelfs  natuurgebieden  ontgonnen  die  als  landbouw-­‐  of   weidegrond  volledig  ongeschikt  zijn.  Het  verlies  aan  natuurgebieden  is  dusdanig  groot  dat  de   Rijksoverheid  een  lijst  met  te  beschermen  gebieden  opstelt.  Iedereen  die  plannen  heeft  om  iets  te   ondernemen  in  die  gebieden  krijgt  een  meldingsplicht.     Het  ministerie  van  Onderwijs,  Kunsten  en  Wetenschap  (later  Cultuur,  Recreatie  en  Maatschappelijk   werk)  richt  rond  de  Tweede  Wereldoorlog  een  afdeling  Natuurbescherming  op.  Later,  begin  jaren   tachtig  van  de  vorige  eeuw,  wordt  deze  afdeling  ondergebracht  bij  het  ministerie  van  Landbouw  en   Visserij  (vanaf  dan  Landbouw,  Natuurbeheer  en  Visserij,  vervolgens  Landbouw,  Natuur  en   Voedselkwaliteit  en  thans  Economische  Zaken).  De  overweging  daarbij  was  dat  het  spanningsveld   tussen  landbouw  en  natuur  beter  beheerst  kon  worden  door  de  verantwoordelijkheid  voor  beiden  in   één  hand  te  brengen.  De  verantwoordelijkheid  voor  landschapszorg  werd  in  dezelfde  tijd  verdeeld   over  drie  ministeries  (OCW,  VROM  en  LNV).  Die  versnippering  van  de  zorg  voor  landschap  en  natuur   leidde  uiteindelijk  tot  een  duidelijk  minder  krachtige  bescherming  van  landschap  ten  opzichte  van   natuur.    

1.4 Voortschrijdend  inzicht  in  het  natuurbeleid    

830  

835  

840  

De  visie  op  natuurbescherming  is  vanaf  het  moment  dat  mensen  zich  in  de  negentiende  eeuw  voor   natuurbehoud  ging  interesseren,  niet  altijd  dezelfde  gebleven.  Door  de  jaren  heen  is  het  denken  over   natuurbescherming  meermaals  flink  veranderd.  Aanvankelijk  richtte  natuurbescherming  zich  op  de   bescherming  van  individuele  planten  en  dieren  (soorten).  Dat  werd  al  vroeg  in  wetten  en   verordeningen  vastgelegd  (bijvoorbeeld  voor  vogels  zoals  de  stern,  vissen  zoals  bot  en  spiering).   Later  zag  men  in  dat  het  leefmilieu  van  die  soorten  (habitats)  belangrijk  was  voor  het  voortbestaan   van  de  soorten  zelf  en  dat  die  habitats  op  zichzelf  van  waarde  waren.  Terwijl  deze  door  bebouwing,   ruilverkaveling,  schaalvergroting  in  de  landbouw  en  infrastructuur  steeds  verder  dreigden  te   versnipperen.       Jarenlang  was  men  van  mening  dat  voor  het  behoud  van  de  natuur,  de  invloed  van  de  mens  zoveel   mogelijk  beperkt  moest  blijven  (non-­‐interventie  theorie).  De  non-­‐interventietheorie  bepaalde  ook  de   beheersfilosofie  van  natuurgebieden.  Na  de  Tweede  Wereldoorlog  veranderde  dit  inzicht  op   voorspraak  van  Victor  Westhoff:  men  erkende  dat  de  meeste  levensgemeenschappen  in  Nederland                                                                                                                           23

 De  woeste  gronden  waren  eigendom  van  de  Staat  en  van  Marken.  Een  Marke  is  een  onverdeeld  grondgebied   dat  in  gezamenlijk  eigendom  is  van  een  gemeenschap  en  waarin  de  eigenaren  elk  een  vastgesteld  aandeel   hebben.  

 

27  

 

845  

850  

855  

860  

865  

870  

deel  uitmaken  van  zogenaamde  halfnatuurlijke  landschappen.  Ingrijpen  door  de  mens  is  daarbij  een   belangrijke  factor  bij  het  in  stand  houden  van  de  soortenrijkdom.  Vanaf  eind  jaren  zeventig  van  de   twintigste  eeuw  veranderden  deze  inzichten  opnieuw.  De  centrale  gedachte  werd  dat  de  mens  alleen   de  voorwaarden  moet  scheppen,  waarna  de  natuur  zich  zelf  kan  ontwikkelen:  natuurontwikkeling24.   Om  de  versnippering  van  natuur  tegen  te  gaan  en  het  leefgebied  van  dieren  en  planten  duurzaam  te   beschermen  lanceerde  de  Rijksoverheid  in  het  Natuurbeleidsplan  (1990)  de  Ecologische   Hoofdstructuur  (zie  ook  Bijlage  I).  Het  doel  van  het  Natuurbeleidsplan  was  om  de  oppervlakte  natuur   in  Nederland  te  vergroten  en  de  kwaliteit  van  natuurgebieden  te  verbeteren.  Dit  type   gebiedsbescherming  staat  volgens  Jansen  en  Schaminée  (2009)  tegenwoordig  nog  altijd  centraal  in   het  beleid,  al  is  de  oorspronkelijk  beoogde  EHS  nog  niet  geheel  gerealiseerd.  Medio  2013  maakten   het  Rijk  en  de  provincies  afspraken  over  een  zogenaamd  Natuurpact.  Daarin  zetten  zij  samen  de   hoofdlijnen  voor  een  nieuw  natuurbeleid  uit.  De  EHS  dopen  zij  om  tot  Natuurnetwerk  Nederland25  ,   omdat  de  naam  ‘Ecologische  Hoofdstructuur’  weinig  tot  de  verbeelding  spreekt.  De  doelen  van   Natuurnetwerk  Nederland  en  EHS  zijn  gelijk  gebleven,  de  verantwoordelijkheid  voor  de  uitvoering   van  het  beleid  is  verschoven  van  Rijk  naar  provincies.     Een  belangrijk  doel  van  het  huidige  Nederlandse  natuurbeleid  is  het  behoud  van  de  waarde  die  de   natuur  op  zichzelf  heeft,  los  van  de  economische  of  maatschappelijke  waarde  die  het  heeft  voor   mensen  (de  zogenaamde  intrinsieke  waarde):  planten  en  dieren  zijn  waardevol  uitsluitend  en  alleen   omwille  van  zichzelf  en  moeten  daarom  worden  beschermd26.  Dit  doel  is  terug  te  zien  in  de   bescherming  van  zogenaamde  ‘donkergroene  natuur’,  zoals  de  Natura  2000-­‐gebieden  in  Nederland.   De  bescherming  in  deze  gebieden  is  vooral  gericht  op  de  bescherming  van  specifieke  dieren  en   planten  (soorten)  en  hun  leefmilieus  (habitats),  die  gewaardeerd  worden  om  hun  zeldzaamheid,   internationale  belangrijkheid  of  aaibaarheid27.  De  genoemde  EHS  dient  om  de  versnippering  van  die   donkergroene  natuur  tegen  te  gaan  en  robuuster  te  maken.  Dit  is  nodig  om  de  specifieke  doelen   voor  de  bescherming  van  planten  en  dieren  in  die  gebieden  te  kunnen  bereiken.     Daarnaast  bestaat  nu  meer  aandacht  voor  ‘lichtgroene  natuur’  of  ‘gebruiksnatuur’,  waar   functiekoppelingen  tussen  natuur,  economie,  landbouw  en  recreatie  mogelijk  zijn.  Met  de   rijksnatuurvisie  (2014)28  krijgt  de  belevingswaarde  van  natuur  steeds  meer  aandacht  in  het  beleid.    

1.5 De  rol  van  de  particulier  vandaag  de  dag       875  

880  

Door  de  toenemende  overheidsbemoeienis  is  de  betrokkenheid  van  mensen  bij  het  natuurbeleid   door  de  jaren  heen  veranderd.  Het  natuurbeleid  werd  in  de  tweede  helft  van  de  twintigste  eeuw   meer  en  meer  een  zaak  van  specialisten.  Mede  door  de  specialistische  benadering  en  de  beperkingen   die  dat  veroorzaakt  voor  andere  sectoren  dan  natuurbescherming,  is  het  maatschappelijk  begrip   voor  en  betrokkenheid  bij  het  natuurbeleid  minder  geworden.  De  ‘taal’  van  het  natuurbeleid  sluit   niet  aan  bij  hoe  mensen  de  natuur  beleven  (Van  der  Zande,  2004).       De  grote  stichtingen  en  verenigingen  voor  natuur  (Provinciale  Landschappen  en   Natuurmonumenten),  die  begonnen  vanuit  het  enthousiasme  van  een  handjevol  particulieren,  zijn   uitgegroeid  tot  professionele  organisaties  die  grote  oppervlakten  natuur  in  eigendom  en  beheer   hebben  en  vele  leden  en  donateurs  aan  zich  hebben  gebonden.  De  achterban  van  natuur-­‐  en                                                                                                                           24  J.A.M.  Janssen,  J.H.J.  Schaminée  (2009),  Europese  Natuur  in  Nederland:  Zee  en  kust,  Natura  2000-­‐gebieden   25

 Staatssecretaris  van  Economische  Zaken  (2013),  Brief  aan  de  Tweede  Kamer  betreffende  Natuurpact  d.d.  18   september  2013   26  Schaminée,  J.,  J.  Janssen,  M.  van  der  Heijde  (red.)  (2013),  Natuur  in  de  uitverkoop?  Beschouwingen  over   ecologie  en  economie   27  Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2010),  Wegen  naar  een  nieuw  natuurbeleid   28  Ministerie  van  Economische  Zaken  (2014),  Natuurlijk  verder,  Rijksnatuurvisie  2014,  Den  Haag  

 

28  

 

885  

890  

895  

900  

905  

milieuorganisaties  is  de  laatste  twee  decennia  flink  gegroeid,  maar  neemt  nu  weer  af.  Het   enthousiasme  voor  de  natuur  zelf  is  weliswaar  nog  altijd  onverminderd  groot,  maar  de  macht  van   een  donateur  is  een  andere  dan  die  van  individuele  burgers  die  zich  direct  voor  de  natuur  inzetten.   De  kenmerken  en  belangen  van  particulieren  die  zich  inzetten  voor  natuurbehoud  lopen  trouwens   sterk  uiteen.  Voorheen  ging  het  vooral  om  boeren  en  gegoede  burgerij,  nu  gaat  het  om  een   diversiteit  aan  typen  eigenaren,  pachters  en  vrijwilligers.       In  andere  Europese  landen  blijkt  het  begrip  voor  beschermde  landschappen  en  natuurgebieden  bij   de  lokale  bevolking  enerzijds  te  ontstaan  door  gewenning  aan  de  duidelijke  aanwijzing  van  gebieden,   anderzijds  doordat  de  bevolking  (op  termijn)  de  voordelen  van  de  beschermde  status  herkent  en   erkent.  De  wettelijke  verankering  van  het  beleid  voor  beschermde  landschappen  in  het  Verenigd   Koninkrijk,  Frankrijk  en  Duitsland  zorgt  voor  de  nodige  continuïteit29  in  de  omgang  met  natuur.  Het   Verenigd  Koninkrijk  volgt  met  de  National  Trust  een  sterk  centralistische  benadering.  In  Duitsland  en   Frankrijk  is  er  juist  veel  aandacht  voor  het  creëren  van  draagvlak  en  betrokkenheid  van  ‘onderop’.   Vooral  in  de  Franse  regionale  natuurparken  (Parcs  Naturel  Regionaux)  zijn  particulieren  sterk   betrokken,  onder  meer  in  de  vorm  van  Verenigingen  van  Eigenaren  die  verantwoordelijkheid  voor   natuur-­‐  en  landschapsgebieden  dragen  en  zich  actief  bezighouden  met  beheer  en  exploitatie.  Deze   verenigingen  werken  nauw  samen  met  gemeenten  in  de  gebieden.  De  particuliere   verantwoordelijkheid  –  rentmeesterschap  –  voor  natuur  en  landschap  wordt  in  Frankrijk    sterk   bevorderd  door  overheidsbeleid  (onder  andere  met  fiscale  maatregelen).  Ook  in  Nederland,  bij  het   agrarisch  natuurbeheer,  neemt  het  belang  van  soortgelijke  coöperaties  trouwens  toe.      

 

 

                                                                                                                        29  J.  Jansen,  N.  Pieterse  en  L.  Van  den  Broek  (2007),  Nationale  Landschappen:  Beleidsdilemma’s  in  de  praktijk,   NAi  Uitgevers  

 

29  

 

2 Leren  van  Monumentenzorg    

2.1 Efficiënte  besteding  van  de  beschikbare  middelen   910  

915  

920  

925  

930  

935  

940  

945  

950  

Monumentenzorg  werd  en  wordt  voor  een  belangrijk  deel  bekostigd  uit  subsidiegelden.  In  het   verleden  waren  de  beschikbare  middelen  afkomstig  uit  het  monumentenzorgbudget  en  uit  het   Stadsvernieuwingsfonds30  van  het  toenmalige  ministerie  van  VROM.  Dankzij  een  gecombineerde   financiële  regeling  van  de  ministeries  van  WVC  en  VROM  werden  forse  budgetten  beschikbaar   gesteld  voor  de  restauratie  van  monumenten  in  binnensteden31.  Het  Rijk  bouwde  in  de  jaren  tachtig   van  de  vorige  eeuw  het  Stadsvernieuwingsfonds  af  en  bezuinigde  op  de  subsidiebudgetten  voor   restauratie  van  rijksmonumenten.  Zo  ontstond  een  financieel  tekort  voor  de  monumentenzorg.  Dat   bleef  niet  zonder  gevolgen.  40%  van  het  monumentenbestand  bleek  halverwege  de  jaren  negentig  in   slechte  staat  te  verkeren.  In  1994  presenteerde  de  minister  van  WVC  een  Strategisch  Plan  voor  de   Monumentenzorg.  Voor  de  uitvoering  maakte  de  minister  geld  vrij  vanuit  de  onderuitputting  van  de   begroting  van  het  ministerie  van  WVC  (later  OCW).       In  1985  werd  het  Restauratiefonds  opgericht  om  daarmee  de  beperkter  beschikbare  subsidiegelden   efficiënter  in  te  zetten.  Het  oorspronkelijke  idee  was  om  te  gaan  werken  met  een  rentesubsisidie   voor  monumentenbeheer  in  combinatie  met  een  rijksgarantie.  Een  rentesubsidie  wil  zeggen  dat  als   eigenaren  leningen  afsluiten  om  monumenten  te  restaureren  en  te  onderhouden,  zij  een  subsidie   ontvangen  voor  de  betaling  van  (een  deel  van  )  de  rente  op  die  lening.  De  rijksgarantie  was  bedoeld   om  een  lage  rente  te  garanderen  op  de  leningen.  Met  de  oprichting  van  het  Restauratiefonds  werd   voor  een  andere  route  gekozen;  een  deel  van  de  subsidiegelden  werd  afgescheiden  in  een  fonds,   waarmee  leningen  werden  verstrekt.  Omdat  de  aflossingen  in  het  fonds  terugkeren,  ontstaat  een   revolverend  fonds.  Met  leningen  kunnen  ook  subsidies  die  op  termijn  worden  uitbetaald  worden   voorgefinancierd.  Belangrijk  voor  de  werking  is  dat  het  voor  eigenaren  van  rijksmonumenten   aantrekkelijk  is  om  voor  hun  onderhouds-­‐  en  restauratiekosten  geld  uit  het  revolverend  fonds  te   lenen,  omdat  die  kosten  belastingaftrekbaar  zijn.  Dat  belastingvoordeel  geldt  voor  de   inkomstenbelastingplichtige  woonhuiseigenaren  en  voor  ondernemers.  De  investering  in  het   monument  (vaak  het  eigen  woonhuis)  wordt  door  de  eigenaren  vaak  bekostigd  uit  hun   verdienvermogen  dat  niet  monument-­‐gerelateerd  is  (meestal  het  inkomen  uit  arbeid  of   onderneming).  Deze  aanpak  heeft  er  toe  geleid  dat  nu  70%  van  alle  rijksmonumenten  worden   onderhouden  en  gerestaureerd  met  een  lening  uit  het  revolverend  fonds  in  combinatie  met   belastingaftrek.  Het  Fonds  loopt  buiten  de  rijksbegroting  om  en  wordt  voor  uitbreiding  gevoed  met   subsidiegelden.  Naast  leningen  worden  door  het  Rijk  ook  nog  subsidies  uitgekeerd,  vooral  aan   monumenten  zoals  kerken,  kastelen  en  buitenplaatsen.  Het  gaat  daarbij  om  ongeveer  30%  van  alle   rijksmonumenten.  In  geld  uitgedrukt  betreft  dit  70%  van  het  totale  monumentenbudget.     Wat  bijdroeg  aan  het  succes  van  het  Restauratiefonds,  was  de  medewerking  van  het  ministerie  van   Financiën.  Dit  resulteerde  onder  andere  in  de  oprichting  van  een  Bureau  Monumentenpanden  bij  de   Belastingdienst.       Het  revolverende  fonds  is  een  duurzame  oplossing:  het  geld  is  niet  weg.  De  opgave  is  wel  om  het   fonds  inflatiebestendig  te  houden.  Vanuit  de  monumentenzorg  geredeneerd  is  een  kracht  van  het   revolverende  fonds  dat  de  beschikbare  middelen  buiten  de  rijksbegroting  zijn  geplaatst.  De   beschikbare  middelen  zijn  daardoor  niet  direct  afhankelijk  van  de  politieke  waan  van  de  dag,  zodat   monumenteneigenaren  op  langere  termijn  weten  waar  ze  aan  toe  zijn.  Die  zekerheid  heeft  een   positieve  invloed  op  hun  betrokkenheid.                                                                                                                             30

 In  grote  delen  van  de  steden  werd  in  de  jaren  zestig  van  de  twintigste  eeuw  zo’n  slecht  leefmilieu   aangetroffen  dat  dit  maatschappelijk  onaanvaardbaar  werd  geacht.  Stadsvernieuwing  was  vooral  bedoeld  om   de  grote  kwaliteitsachterstand  in  de  verkrotte  vooroorlogse  wijken  aan  te  pakken  (VROM,  2002).   31  Nationaal  Restauratiefonds  (2010),  Investeren  in  monumenten.  

 

30  

   

2.2 Duidelijke  indeling   955  

960  

965  

970  

975  

980  

985  

990  

995  

 

Het  monumentenbeleid  hanteert  een  duidelijke  categorisering  van  monumenten,  te  weten   rijksmonumenten,  provinciale  monumenten,  gemeentelijke  monumenten  en  beschermde  stads-­‐  en   dorpsgezichten.  De  Monumentenwet  1988  omschrijft  rijksmonumenten  als  “alle  vóór  ten  minste   vijftig  jaar  vervaardigde  zaken,  welke  van  algemeen  belang  zijn  wegens  hun  schoonheid,  hun   betekenis  of  cultuurhistorische  waarde.”  Dit  laatste  is  “de  aan  een  bouwwerk  of  gebied  toegekende   waarde,  gekenmerkt  door  het  beeld,  dat  is  ontstaan  en  door  het  gebruik  dat  de  mens  in  de  loop  van   de  geschiedenis  van  dat  bouwwerk  op  dat  gebied  heeft  gemaakt”  (Monumentenwet,  1988).  De   leeftijdseis  van  vijftig  jaar  is  met  ingang  van  2012  vervallen.  Monumenten  zijn  een  nalatenschap  van   het  voorgeslacht  met  een  esthetische,  historische,  economische  of  godsdienstige  grondslag.  Als   zodanig  zijn  deze  monumenten  van  nationaal  belang  en  is  de  Rijksoverheid  de   hoofdverantwoordelijke  als  het  gaat  om  het  veiligstellen  van  dit  erfgoed.  De  zorg  voor  het  erfgoed  is   daarentegen  een  gezamenlijke  verantwoordelijkheid  van  overheden  en  particulieren   (Monumentenwet,  1988).       Het  beschermd  stads-­‐  of  dorpsgezicht  is  met  de  Monumentenwet  1961  in  het  leven  geroepen  om  de   bescherming  van  erfgoed  dat  te  omvangrijk  is  voor  particulieren  te  ondersteunen  vanuit  de  wet.   Oorspronkelijk  richtte  de  monumentenzorg  zich  sterk  op  afzonderlijke  objecten.  Met  de  beschermde   stads-­‐  en  dorpsgezichten  werd  meer  naar  het  zogenaamde  ‘ensemble’  gekeken,  vanuit  het  besef  dat   monumenten  niet  alleen  staan  en  ook  de  historische  omgeving  van  belang  is.  Een  overeenkomstige   redenering  als  bij  natuur,  waar  de  bescherming  van  soorten  steeds  meer  in  samenhang  met  hun   leefmilieu  wordt  beschouwd.  Het  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezicht  is  vooral  een  ruimtelijke   ordeningsinstrument.  Er  is  geen  aanvullende  financiering  voor  beschikbaar.  Binnen  de  beschermde   stads-­‐  of  dorpsgezichten  bevinden  zich  zogenaamde  “beeldbepalende  panden”;  80%  van  de   beschermde  monumenten  bevinden  zich  in  de  beschermde  stads-­‐  of  dorpsgezichten.  Door  deze   samenhang  tussen  historische  gebouwen  en  hun  omgeving  te  stimuleren  worden  mensen  in  staat   gesteld  om  een  historische  omgeving  te  beleven.     De  Monumentenwet  1961  regelde  ook  hoe  het  Rijk  gebouwde  monumenten  kon  aanwijzen  tot   wettelijk  beschermd  monument.  Iedereen  kon  een  monument  voordragen,  waarvoor  dan   automatisch  een  aanwijzingsprocedure  doorlopen  werd.  Sinds  2012  kan  alleen  nog  een  suggestie   worden  gedaan  voor  aanwijzing.  De  Rijksdienst  voor  het  Cultureel  Erfgoed  (RCE)  beoordeelt  dan  of   de  suggestie  in  aanmerking  komt  voor  het  opstarten  van  een  aanwijzingsprocedure.  Provincies  en   gemeenten  kunnen  op  een  vergelijkbare  manier  (provinciale  en  gemeentelijke)  monumenten   aanwijzen,  op  basis  van  eigen  verordeningen.  De  RCE  wijst  rijksmonumenten  aan  namens  de  minister   van  OCW  en  kijkt  daarbij  naar  de  aanwezigheid  van  bovengenoemde  monumentale  waarden  en  het   belang  hiervan.       De  RCE  heeft  een  standaard  ontwikkeld  om  de  waarden  van  monumenten  helder  en  eenduidig  te   kunnen  beoordelen.  De  waardering  is  gebaseerd  op  vijf  hoofdcriteria  die  zijn  onderverdeeld  in   subcriteria.  De  basisnormen  voor  aanwijzing  tot  rijksmonument  zijn:   • De  oorspronkelijke  vorm  en  aanleg  dienen  in  hoofdopzet  nog  aanwezig  te  zijn;   • Bij  panden  dient  het  casco  (de  bouwkundige  hoofdstructuur)  tenminste  in  redelijke  staat  te   verkeren,  het  pand  dient  restaureerbaar  te  zijn  zonder  volledige  afbraak  gevolgd  door  herbouw.        

 

31  

 

1000  

1005  

1010  

1015  

De  specifieke  bouwkundige  hoofdcriteria  zijn  de  volgende:   • cultuurhistorische  waarden;   • architectuur-­‐  en  kunsthistorische  waarden;   • situationele  en  ensemblewaarden;   • gaafheid  en  herkenbaarheid;   • zeldzaamheid.     Provincies  en  gemeenten  hebben  hun  criteria  afgeleid  van  die  van  de  rijksmonumenten,  eventueel   aangevuld  met  criteria  die  recht  doen  aan  lokale  omstandigheden.  De  monumentenzorg  werd  met   de  Monumentenwet  1988  gedecentraliseerd.  De  inventarisatie  van  “Jonge  monumenten  van  1850   tot  1940”  vond  daarna  vooral  decentraal  plaats  en  de  selectie  van  rijksmonumenten  gebeurde  meer   en  meer  op  basis  van  expert  judgement.  Er  ontstond,  mede  door  de  jurisprudentie,  een  grotere   interpretatieruimte:  ook  de  situering,  ligging  en  omgeving  van  een  pand  kon  van  invloed  zijn  op  de   waardering  als  monument  (Monumentenwet,  1988).       Door  de  manier  van  aanwijzingen  en  het  bestaan  van  ‘maar’  drie  categorieën,  is  er  in  de   monumentenwereld  absoluut  voor  iedereen  een  grotere  duidelijkheid  dan  in  de  wereld  van  de   natuur.      

2.3 Grote  betrokkenheid  van  particulieren  en  gemeenten   1020  

1025  

1030  

1035  

1040  

1045  

 

Net  als  de  inspanningen  voor  natuurbehoud  ontstond  de  monumentenzorg  vanuit  particulier   initiatief.  In  de  loop  van  de  negentiende  eeuw  begonnen  mensen  zich  zorgen  te  maken  over  het   vlotte  verdwijnen  van  historische  gebouwen,  als  gevolg  van  de  industrialisatie  en  verstedelijking.   Victor  de  Stuers  publiceerde  in  1873  het  artikel  ‘Holland  op  z’n  smalst’  waarin  hij  de  kortzichtigheid   van  de  Rijksoverheid  aan  de  kaak  stelde,  als  het  ging  om  het  gebouwde  erfgoed.  Mede  naar   aanleiding  daarvan  richtte  de  Rijksoverheid  in  1874  het  College  van  Rijksadviseurs  voor  de   Monumenten  van  Geschiedenis  en  Kunst  op.  Dit  college  werd  in  1879  alweer  opgeheven  vanwege   interne  onenigheid.  De  Rijksoverheid  was  vanaf  die  periode  wel  betrokken  bij  de  monumentenzorg,   maar  het  behoud  van  monumenten  was  nog  altijd  sterk  afhankelijk  van  particulier  initiatief.  Pas  sinds   1961,  toen  de  Monumentenwet  1961  van  kracht  werd,  werd  de  betrokkenheid  van  de  overheid   groter.     Het  eigendom  (en  beheer)  van  monumenten  is  voor  een  groot  deel  nog  altijd  particulier.  In   monumenten  wonen  immers  vaak  mensen.  Dat  maakt  de  betrokkenheid  bij  het  beheer   vanzelfsprekend  groot.  De  manier  van  financieren  van  rijksmonumenten  (zie  paragraaf  2.1)   ondersteunt  die  betrokkenheid.   In  de  monumentenzorg  zijn  ook  de  gemeenten  van  groot  belang  voor  de  grote  betrokkenheid  van   mensen.  Met  name  het  succes  van  de  Open  Monumentendag  draagt  daar  sterk  aan  bij.  Wethouders   dragen  het  belang  van  de  monumenten  in  hun  gemeente  met  enthousiasme  uit.  Ook  de  aanwijzing   tot  beschermd  stads-­‐  en  dorpsgezicht  van  ensembles  in  een  gemeente  maakt  de  betrokkenheid  van   gemeentebestuurders  groot.  Een  dergelijke  aanwijzing  heeft  namelijk  consequenties  voor  wat   gemeenten  kunnen  en  moeten  in  zo  een  gebied.  Een  beschermd  stads-­‐  en  dorpsgezicht  vormt   weliswaar  een  extra  kostenpost  voor  een  gemeente,  maar  deze  wordt  in  de  praktijk  meestal  met   liefde  gedragen  vanwege  de  trots  op  de  eigen  omgeving  en  vanwege  de  economischer  voordelen  die   dergelijke  gebieden  opleveren.        

 

32  

 

3 Voor  natuur  is  duidelijkheid  nodig    

3.1 Natuurbescherming  verzandt  in  verwarring   1050  

1055  

 

De  lange  traditie  van  natuurbescherming  in  ons  land  (beginnend  met  de  aankoop  van  het   Naardermeer  in  1906  door  de  speciaal  daartoe  opgerichte  Vereeniging  tot  Behoud  van   Natuurmonumenten  in  Nederland)  mondde  uit  in  een  brede  waaier  aan  beschermde  gebieden  (zie   Bijlage  I).  Ook  in  internationaal  verband  heeft  Nederland  in  het  verleden  zijn  verantwoordelijkheid   genomen  om  de  afzonderlijke  categorieën  natuur  te  beschermen.  De  keerzijde  van  deze  voortgaande   aandacht  is  dat  een  stapeling  van  verschillende  soorten  kleine,  middelgrote  en  grote  gebieden  is   ontstaan,  met  verschillende  status  en  uiteenlopende  beheersregimes  (zie  bijlage  I).  Daarnaast  blijkt   de  wetgever  in  uiteenlopende  wetten  het  begrip  ‘natuur’  niet  of  niet  eenduidig  te  definiëren  en   uiteenlopende  betekenissen  aan  toe  te  kennen  (zie  tekstkader  4).       Tekstkader  4  :  Enkele  voorbeelden  van  definities  van  natuur  in  wetgeving   • natuurterreinen:  heidevelden,  hoogveenterrein,  zandverstuivingen,  duinterreinen,  kwelders,  schorren,   gorzen,  slikken,  riet-­‐  en  ruigtlanden,  laagveenmoerassen,  voor  zover  het  geen  landbouwgrond  is  (art.  1,   Wet  agrarisch  grondverkeer)   • natuurmonument:  terrein  of  water,  dan  wel  samenstel  van  terreinen  of  wateren,  dat  van  algemeen   belang  is  om  zijn  natuurwetenschappelijke  betekenis  of  zijn  natuurschoon  (artikel  1,   Natuurbeschermingswet  1998)   • natuurlijke  habitat:  geheel  natuurlijke  of  halfnatuurlijke  land-­‐  of  waterzone  met  bijzondere  geografische,   abiotische  en  biotische  kenmerken  (art.  1.1.,  wetsvoorstel  Wet  natuurbescherming  2014)    

1060  

1065  

1070  

1075  

1080  

  Ook  kennen  mensen  een  ‘natuurstatus’  toe  aan  gebieden,  alleen  al  omdat  ze  in  eigendom  en/of   beheer  zijn  van  bekende  terreinbeherende  organisaties  als  Natuurmonumenten,  de  Provinciale   Landschappen  of  Staatsbosbeheer.  Alleen  al  een  bordje  bij  de  ingang  van  een  gebied,  waarop  de   naam  van  één  van  deze  organisaties  is  vermeld,  maakt  dat  het  in  de  perceptie  van  mensen  om  een   (belangrijk)  natuurgebied  gaat.  Terwijl  dergelijke  gebieden  in  werkelijkheid  maar  ten  dele   samenvallen  met  de  hierboven  genoemde  wettelijk  en  beleidsmatig  gedefinieerde  gebieden.  Het   gevolg  is  dat  we  in  de  wirwar  van  reservaten  van  uiteenlopende  signatuur  als  het  ware  door  de   bomen  het  bos  niet  meer  zien.  Telkens  veranderende  wetgeving  en  voortdurende  wijzigingen  in  de   aansturing  van  het  natuurbeheer  hebben  onbedoeld  verder  bijgedragen  aan  deze  onduidelijke   situatie.  De  internationale  regelgeving  in  het  kader  van  Natura  2000  (met  daaraan  gelieerd   beleidsjargon  als  ‘externe  werking’,  ‘staat  van  instandhouding’  en  ‘programmatische  aanpak  stikstof’)   heeft  daar  nog  eens  een  flinke  schep  bovenop  gedaan.       Inmiddels  worden  de  natuurdossiers  regelmatig  ervaren  als  pijndossiers  en  het  natuurbehoud  dreigt   steeds  meer  te  verzanden  in  een  technocratische  aanpak  en  een  juridisch  steekspel.  Voortdurend   komen  zaken  tot  de  Raad  van  State,  waar  sociaal-­‐economische  activiteiten  en  plannen  botsen  met   natuurregelgeving32.  Het  gevolg  van  al  deze  ontwikkelingen  is  dat  het  draagvlak  voor  natuurbeleid  de   afgelopen  jaren  flink  is  afgenomen.  Het  moet  dus  anders!  Er  bestaat  dringend  behoefte  aan  een   eenvoudig  en  duidelijk  (en  daarmee  door  de  bevolking  gedragen)  stelsel  van  te  beschermen  en  te   beheren  gebieden.     De  Rijksoverheid  heeft  besloten  het  natuurbeleid  te  decentraliseren  en  bij  de  provincies  onder  te   brengen.  De  internationale  verplichtingen  liggen  echter  onverminderd  op  het  niveau  van  de  EU   lidstaten,  dus  van  het  Rijk.  Het  Rijk  formuleert  “de  kaders  en  ambities  van  het  natuurbeleid  (..).  Het                                                                                                                           32

 Enkele  voorbeelden  waarbij  dergelijke  juridische  conflicten  zich  voordeden  zijn  de  Buitenring  Parkstad   Limburg  (Janssen  &  Schaminée,  2011)  en  de  mosselvisserij  in  de  Waddenzee.    

 

33  

  1085  

1090  

1095  

1100  

1105  

1110  

1115  

Rijk  legt  vervolgens  verantwoording  af  aan  de  Europese  Commissie  over  het  nakomen  van  de   Europese  afspraken,  en  vertolkt  de  Nederlandse  stem  in  internationale  gremia”33.  De  financiering  van   het  huidige  natuurbeleid  is  ook  nog  steeds  sterk  afhankelijk  van  rijksmiddelen34.  In  het  algemeen   geeft  elke  provincie  op  eigen  wijze  –  en  dus  van  elkaar  verschillend  –  invulling  aan  de  nieuwe   verantwoordelijkheden.  De  commissie  constateert  dat  daarmee  in  elk  geval  het  behartigen  van   internationale  verplichtingen  (beschermen  soorten  en  biodiversiteit),  nationale  belangen   (samenhangende  en  robuuste  natuurgebieden)  en  regionale  belangen  (bijvoorbeeld   landschapsbeleving,  toegankelijke  natuur)  dooreen  gaat  lopen  bij  de  uitvoering  van  het  natuurbeleid.   Omdat  het  budget  voor  het  natuurbeleid  niet  toereikend  lijkt  te  zijn  voor  alle  opgaven,  ontstaat  het   risico  dat  natuurgebieden  van  waarde  (nationaal,  provinciaal  of  gemeentelijk)    onder  druk  komen  te   staan.  Vanwege  het  beperkt  beschikbare  budget  voor  natuur  lijkt  de  aandacht  zich  vooral  te   concentreren  op  Natura  2000-­‐gebieden.  Nederland  is  echter  betrekkelijk  terughoudend  geweest  met   het  aanwijzen  van  Natura  2000-­‐gebieden:  niet  meer  van  een  bepaald  type  natuurgebied  aanwijzen   dan  nodig  is  voor  de  nationale  instandhouding  van  dat  type.  De  keerzijde  daarvan  is  dat  belangrijke   natuurgebieden  die  niet  zijn  aangewezen  buiten  de  boot  dreigen  te  vallen.  Juist  voor  gebieden  die   wel  van  nationaal  belang  zijn,  maar  die  niet  zijn  aangewezen  als  Natura  2000-­‐gebied,  acht  de   commissie  het  risico  aanzienlijk  dat  de  nationale  belangen  extra  onder  druk  komen  te  staan.  Het  gaat   dan  bijvoorbeeld  om  de  63  Beschermde  Natuurmonumenten  die  geen  Natura  2000-­‐gebied  zijn   geworden35.  Voorbeelden  zijn  de  Tafelberg-­‐  en  Blaricummerheide,  de  Hoge  Fronten  in  Maastricht,   het  Zwartven  nabij  Hooge  Mierde  (Noord-­‐Brabant).  Ook  voor  bepaalde  (delen  van)  de  20  Nationale   Parken,  die  niet  zijn  aangewezen  als  Natura  2000-­‐gebied,  ligt  dit  risico  op  de  loer.  Denk  aan  de   Utrechtse  Heuvelrug  of  een  gedeelte  van  de  Biesbosch.       Een  eenvoudig  en  duidelijk  stelsel  van  te  beschermen  gebieden,  dat  recht  doet  aan  het  nationale   belang,  kan  helpen  om  dit  risico  te  beperken.  Temeer  omdat  de  provincies  op  dit  moment  elk   verschillende  benamingen  en  indelingen  voor  natuurgebieden  hanteren36  om  invulling  te  geven  aan   hun  nieuwe  –  gedecentraliseerde  –  verantwoordelijkheden  en  daarmee  de  onduidelijkheid  verder   vergroten.  Zo  hanteert  Limburg  een  indeling  in  Goudgroene,  Zilvergroene  en  Bronsgroene  natuur,   terwijl  Gelderland  een  indeling  kent  in  EHS-­‐natuur,  EHS-­‐verwevingszones  en  EHS-­‐ verbindingsgebieden.  Een  duidelijk  stelsel  van  te  beschermen  gebieden  kan  ook  dienen  ter  inspiratie   van  provincies  en  gemeenten  voor  het  benoemen  en  beschermen  van  provinciale  en  gemeentelijke   belangen,  vergelijkbaar  met  de  analogie  tussen  rijksmonumenten,  provinciale  monumenten  en   gemeentelijke  monumenten.                                                                                                                           33  Staatssecretaris  van  Economische  Zaken  (2013),  Brief  aan  de  Tweede  Kamer  betreffende  Natuurpact  d.d.  18  

september  2013   34  Raad  voor  de  leefomgeving  en  infrastructuur  (2013),  Onbeperkt  Houdbaar:  naar  een  robuust  natuurbeleid   35  Al  onder  de  Natuurbeschermingswet  1967  werden  natuurgebieden  beschermd  door  het  aanwijzen  van   Staats-­‐  en  Beschermde  Natuurmonumenten.  Met  de  inwerkingtreding  van  de  Natuurbeschermingswet  1998   verviel  het  onderscheid  tussen  Staats-­‐  en  Beschermde  Natuurmonumenten;  beide  werden  Beschermde   Natuurmonumenten  genoemd.  Het  doel  van  de  Natuurbeschermingswet  is  het  beschermen  van  terreinen  en   wateren  met  bijzondere  natuur-­‐  en  landschapswaarden.  In  de  Natuurbeschermingswetgebieden  is  een   vergunningenstelsel  van  kracht  voor  schadelijke  handelingen.  Tevens  kan  een  beheerplan  voor  een  gebied   worden  opgesteld,  waarmee  het  gebied  in  aanmerking  kan  komen  voor  een  beheervergoeding.  Op  basis  van   ecologische  verscheidenheid  en  een  classificatiesysteem  werden  vervolgens  Natura  2000-­‐gebieden   geselecteerd.  Die  overlappen  (deels)  met  de  Beschermde  Natuurmonumenten.  De   instandhoudingsdoelstellingen  van  het  desbetreffende  Natura  2000-­‐gebied  hebben  wel  mede  betrekking  op  de   waarden  die  beschermd  werden  door  het  natuurmonument.  In  totaal  blijven  63  Beschermde   Natuurmonumenten  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden  bestaan.  Deze  hebben  een  vergelijkbare  natuurwaarde   als  de  Natura  2000-­‐gebieden,  maar  zijn  niet  geselecteerd  omdat  hun  natuurlijke  waarde  al  door  andere  (wel   geselecteerde)  gebieden  wordt  vertegenwoordigd.     36  Algemene  Rekenkamer  (2014),  Beschermingsgebieden  EHS,  Natura  2000  en  overige  natuurgebieden,   Internetbijlage  bij  rapport  ‘Compensatie  van  schade  aan  natuurgebieden’,  Den  Haag  

 

34  

 

 

3.2 Voorstel:  drie  categorieën  die  richting  geven  aan  natuurbeleid   1120  

1125  

1130  

1135  

1140  

1145  

1150  

1155  

1160  

1165  

Kies  ook  voor  de  natuur  voor  een  duidelijke  drie-­‐indeling   De  monumentenzorg  laat  met  een  eenvoudige  drie-­‐indeling  in  categorieën  precies  zien  waar  we  het   over  hebben  en  wie  verantwoordelijkheid  draagt.  Iedereen  kent  rijksmonumenten,  provinciale   monumenten  en  gemeentelijke  monumenten.  Deze  indeling  kan  als  voorbeeld  dienen  voor  de   natuurbescherming  in  ons  land:  op  dezelfde  manier  zouden  we  kunnen  spreken  van   rijksnatuurmonumenten,  provinciale  natuurmonumenten  en  gemeentelijke  natuurmonumenten,   met  navenant  het  Rijk,  de  provincies  en  de  gemeenten  als  hoofdverantwoordelijke.     Zoals  iedereen  het  vanzelfsprekend  vindt  dat  het  Rijk  garant  moet  staan  voor  een  monument  als  het   Paleis  op  de  Dam,  zo  moet  ook  het  behoud  natuurgebieden  als  het  Fochteloërveen  (één  van  de  best   bewaarde  hoogveengebieden  in  ons  land)  of  de  Biesbosch  (voorheen  het  grootste   zoetwatergetijdengebied  van  Europa  en  nu  een  uitgestrekte  ondoordringbare  wildernis)  ons  allemaal   ter  harte  gaan.  Rijk,  provincies  en  gemeenten  zouden  de  mogelijkheid  kunnen  krijgen  om   respectievelijk  rijksnatuurmonumenten,  provinciale  natuurmonumenten  en  gemeentelijke   natuurmonumenten  aan  te  wijzen.       Kortom,  de  commissie  adviseert  om  in  het  beleid  te  kiezen  voor  een  herkenbare  indeling  van   gebieden.  Aanwijzing  volgens  de  genoemde  drie-­‐indeling  maakt  duidelijk  dat  het  gaat  om   natuurgebieden  van  waarde.  Deze  indeling  biedt  voldoende  mogelijkheden  om  de  aan  de  ene  kant   mensen  aan  te  spreken  en  te  betrekken  bij  natuur,  en  aan  de  andere  kant  de  doelen  van  het  beleid   te  kunnen  verwezenlijken.  Met  deze  indeling:   • Spreekt  de  benaming  van  elke  categorie  voor  zichzelf,  waardoor  het  beschermingsregime   herkenbaar  en  consistent  wordt.  Dit  kan  bijdragen  aan  begrip  en  draagvlak  onder  burgers  en   maatschappelijke  partners;   • Ontstaan  herkenbare  en  ‘aanwijsbare’  gebieden,  die  dichter  ligt  bij  de  beleving  van  mensen   liggen  dan  wanneer  de  nadruk  ligt  op  een  specialistische  benadering  van  soorten  en  habitats;     • Krijgt  integratie  van  belangen  in  natuurgebieden  aandacht:  zowel  natuur-­‐  als  landschappelijke   waarden  zijn  van  belang,  naast  recreatieve,  agrarische  en  andere  economische  waarden;     • Kan  een  duidelijke  ruimtelijke  afbakening  van  natuurgebieden  plaatsvinden,  zodat  aanwijzing  op   rijksniveau  ook  bindend  is  voor  decentrale  overheden  (bijv.  op  basis  van  de  Wet  ruimtelijke   ordening  of  de  toekomstige  Omgevingswet).     De  drie  categorieën  hebben  elk  hun  eigen  karakteristieken  en  beschermingsregime.   Natuur  van  nationaal  belang  bevindt  zich  in  rijksnatuurmonumenten   In  dit  advies  concentreren  wij  ons  op  de  rijksnatuurmonumenten.  Dit  zijn  die  natuur-­‐  en   landschapsgebieden  die  van  nationaal  en  internationaal  belang  zijn.  In  1969  sloot  Nederland  zich  aan   bij  een  initiatief  van  The  World  Conservation  Union  (IUCN)  om  Nationale  Parken  in  te  stellen.   Daarmee  werd  beoogd  om  grote  karakteristieke  natuurgebieden  veilig  te  stellen  en  duurzaam  in   stand  te  houden.  In  de  loop  der  jaren  zijn  20  gebieden  aangewezen  als  Nationaal  Park,  met   instemming  van  eigenaren  en  beheerders  van  de  gebieden.  In  nationale  wetgeving  heeft  daarnaast   de  aanwijzing  van  natuurgebieden  (zoals  beschermde  natuurmonumenten  in  de   Natuurbeschermingswet  1967  en  1998)  plaatsgevonden  omdat  deze  gebieden  een  nationaal  belang   vertegenwoordigen  vanwege  hun  natuurwetenschappelijke  betekenis  of  het  in  het  gebied  aanwezige   natuurschoon.  Het  betrof  oorspronkelijk  189  beschermde  natuurmonumenten.  Later  volgde  de   aanwijzing  van  Natura-­‐2000  gebieden,  bedoeld  voor  de  bescherming  van  de  meest  waardevolle   Europese  natuurgebieden  en  soorten.  Slechts  126  beschermde  natuurmonumenten  werden   geselecteerd  voor  aanwijzing  tot  Natura  2000-­‐gebied.  Dat  wil  zeggen  dat  63  beschermde   natuurmonumenten  van  nationaal  belang  niet  tot  Natura  2000-­‐gerekend  worden.  Naast  de  126  

 

35  

 

1170  

1175  

1180  

1185  

1190  

1195  

1200  

1205  

1210  

geselecteerde  gebieden  werden  nog  39  nieuwe  natuurgebieden  aangewezen  tot  Natura  2000-­‐gebied   (inclusief  4  gebieden  op  de  Noordzee).  Met  uitzondering  van  de  Utrechtse  Heuvelrug  vallen  alle   Nationale  Parken  geheel  of  gedeeltelijk  onder  de  bescherming  van  Natura  2000.     De  aanwijzing  van  de  natuurgebieden  met  een  (inter)nationaal  belang  is  dus  op  verschillende  –  en   niet  eenduidige  –  gronden  tot  stand  gekomen.  De  commissie  is  voorstander  van  een  eenvoudiger  en   eenduidiger  benadering  van  de  aanwijzing  van  rijksnatuurmonumenten,  die  recht  doet  aan  de   uitgangspunten  van  de  uiteenlopende  aanwijzingsgronden  en  tot  hetzelfde  resultaat  leidt.  Volgens   de  commissie  leent  de  benadering  van  UNESCO  werelderfgoed  zich  hiervoor.  UNESCO  werelderfgoed   is  er  namelijk    in  geslaagd  om  zowel  gebouwd  erfgoed  als  natuurlijk  erfgoed  in  omvattende  en   sluitende  criteria  te  vatten.  Dat  in  tegenstelling  tot  vele  andere  verdragen,  richtlijnen  en  wetten,  die   slechts  over  een  gedeelte  van  het  erfgoed  gaan,  bijvoorbeeld  uitsluitend  over  archeologie,  vogels  of   natuur.  De  vele  gedeeltelijke  waarderingen  maken  dat  het  niet  voor  iedereen  duidelijk  is  wat  nu  echt   erfgoed  is  en  wat  niet.  Omdat  de  logica  van  aanwijzing  tot  UNESCO  werelderfgoed  zeer  eenduidig  is   en  recht  doet  aan  de  filosofie  achter  de  nationale  en  EU-­‐aanwijzingen  (Nationale  Parken,   beschermde  natuurmonumenten  en  Natura  2000),  is  deze  volgens  de  commissie  ook  uitermate   geschikt  voor  de  aanwijzing  van  rijksnatuurmonumenten.  Naast  beoordeling  aan  de  hand  van  de   UNESCO-­‐criteria  vond  de  commissie  dat  met  de  aanwijzing  van  natuurgebieden  van  nationaal  belang   recht  moet  worden  gedaan  aan  bestuurlijke  afspraken  en  juridische  verplichtingen  die  de   rijksoverheid  internationaal  is  aangegaan.  Criteria  voor  aanwijzing  tot  rijksnatuurmonument  zijn   daarmee  de  volgende:   1. Het  gaat  om  belangrijke  natuurlijke  erfgoed  waarden  van  nationaal  belang;   2. Het  gaat  om  cultureel  belangrijke  erfgoed  waarden  van  nationaal  belang;   3. Het  gaat  om  een  mengvorm  van  belangrijke  natuurlijke  en  culturele  erfgoed  waarden  van   nationaal  belang;   4. Er  gelden  internationale  afspraken  en  verplichtingen,  zoals  de  Europese  Vogel-­‐  en   Habitatrichtlijnen  of  de  Wetlands  Conventie37;   5. Er  is  een  internationaal  grensoverschrijdend  belang,  zoals  het  geval  is  bij  de  natuurgebieden  op   de  Noordzee.     De  commissie  acht  de  volgende  gebieden  van  nationaal  belang:   • De  huidige  165  Natura  2000-­‐gebieden.   • 63  beschermde  Natuurmonumenten,  die  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden  vallen.   • De  (gedeelten  van  de)  20  Nationale  Parken,  die  buiten  de  Natura  2000-­‐gebieden  vallen.   • 4  landschappen  die  het  provinciale  belang  overstijgen  en  aangemeld  zijn  bij  UNESCO  (de   Limes,  de  Nieuwe  Hollandse  Waterlinie,  de  Stelling  van  Amsterdam  en  de  Beemster).     Rijksnatuurmonumenten  worden  ingebed  in  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)     Rijksnatuurmonumenten  hangen  samen  met  hun  omgeving   Bovenstaande  opsomming  van  gebieden  levert  een  groot  aantal  natuurgebieden  op  met  een   nationaal  belang.  Het  gaat  hierbij  om  gebieden  van  uiteenlopende  grootte:  van  zeer  klein   (bijvoorbeeld  Abdij  Lilbosch)  tot  zeer  groot  (bijvoorbeeld  de  Waddenzee).  Deze   rijksnatuurmonumenten  hebben  ruimte  nodig  om  te  kunnen  overleven:  zowel  financieel  als   ecologisch.  Meer  ruimte  betekent  namelijk  dat  er  meer  mogelijkheden  voor  ondernemerschap   ontstaan  en  nieuwe  financieringsmodellen  zich  aandienen,  met  name  aan  de  randen  van  de   rijksnatuurmonumenten.  Daarnaast  betekent  meer  ruimte  rond  de  rijksnatuurmonumenten  dat  de                                                                                                                           37

 De  Wetlands  Conventie  (of  Ramsar  Conventie)  uit  1971  is  een  internationaal  verdrag  dat  het  zorgvuldig   gebruik  en  bescherming  van  wetlands  (waterrijke  gebieden)  regelt.  Nederland  heeft  43  wetlands  of  met  een   totale  oppervlakte  van  816.898  ha.    

 

36  

 

1215  

robuustheid  van  de  natuur  kan  toenemen.  Dat  wil  zeggen:  er  ontstaat  natuur  die  tegen  een  stootje   kan.    

 

1220  

1225  

1230  

1235  

1240  

Bij  monumenten  is  ook  een  dergelijke  inbedding  te  zien,  namelijk  bij  de  beschermde  stads-­‐  en   dorpsgezichten  uit  de  Monumentenwet.  Oorspronkelijk  richtte  de  monumentenzorg  zich  sterk  op   afzonderlijke  objecten.  Met  de  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  werd  meer  naar  het   zogenaamde  ‘ensemble’  gekeken,  vanuit  het  besef  dat  monumenten  niet  alleen  staan  en  ook  de   historische  omgeving  van  belang  is.  Door  deze  samenhang  tussen  historische  gebouwen  en  hun   omgeving  te  stimuleren  worden  mensen  in  staat  gesteld  om  een  historische  omgeving  als  geheel  te   beleven.       Voor  een  financieel  en  ecologisch  duurzaam  beheer  van  die  gebieden  én  om  de  verwevenheid  van   natuur  met  de  samenleving  te  versterken,  acht  de  commissie  het  daarom  noodzakelijk  dat   rijksnatuurmonumenten  de  natuurkern(en)  vormen  van  grotere  gebieden  waarin  natuurbehoud  (en  -­‐ ontwikkeling)  hand  in  hand  gaan  met  andere  ontwikkelingen  in  de  samenleving.  Deze  grotere   gebieden  bestaan  uit  één  of  meer  rijksnatuurmonumenten,  omringd  door  een  zone  waar   natuurkwaliteit  samen  gaat  met  wonen,  werken  en  leven  (zie  Afbeelding  2).  De  commissie  meent   dat  een  benadering  die  geïnspireerd  is  op  de  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  en  waarbij  natuur   van  nationaal  belang  wordt  ingebed  in  een  ruimer  ‘ensemble’,  ook  aansluit  bij  de  ontwikkeling  van   Nationale  Parken  “nieuwe  stijl”  die  is  ingezet  naar  aanleiding  van  de  motie  van  de  Tweede   Kamerleden  Van  Veldhoven  en  Jacobi  (2014).  Door  rijksnatuurmonumenten  in  te  bedden  in  ruimere   Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  wordt  de  natuur  van  nationaal  belang  verbonden  met  meer   toegankelijke  natuur  en  sociale-­‐culturele  waarden  in  de  omgeving,  met  economische  mogelijkheden   en  met  de  betrokkenheid  van  mensen  in  de  buurt.  De  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  bieden  kansen   voor  het  ontwikkelen  van  verdienvermogen  dat  voor  (een  deel)  aangewend  kan  worden  voor  het   bekostigen  van  de  natuur  van  nationaal  belang  in  de  rijksnatuurmonumenten  die  ingesloten  liggen  in   het  Park.  Tegelijkertijd  bieden  de  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  een  hoge  natuurkwaliteit,  die   bijdraagt  aan  de  robuustheid  van  de  rijksnatuurmonumenten  voor  invloeden  van  buitenaf.  Waar   hierna  gesproken  wordt  over  Nationale  Parken,  wordt  gedoeld  op  de  gebieden  waarin     rijksnatuurmonumenten  zijn  ingebed  in  een  ruimere  omgeving.    

 

37  

 

Afbeelding  2  Schematische  opzet  van   Nationale  Parken  met  ingebedde   rijsnatuurmonumenten  

1245  

1250  

1255  

1260  

1265  

1270  

    Een  ontwikkelingsgerichte  aanpak  voor  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)   In  de  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  wordt  een  aanpak  gevolgd,  die  behoud  en  ontwikkeling  van   natuur  hand  in  hand  laat  gaan  met  het  duurzaam  benutten  van  kansen  die  de  aanwezigheid  van   natuur  biedt.  Hiervoor  zou  bijvoorbeeld  aansluiting  gezocht  kunnen  worden  bij  de  UNESCO   benadering  van  biosfeerreservaten.  In  Duitse  biosfeerreservaten  of  Naturlandschaften  wordt  deze   benadering  veelvuldig  toegepast  om  de  ontwikkeling  van  natuur  en  cultuurlandschap  hand  in  hand   te  laten  gaan  met  economische  en  demografische  ontwikkelingen38.  In  de  Duitse  biosfeerreservaten   worden  doelen  gesteld  voor  natuurbescherming,  regionaal  economische  ontwikkeling  en  het  behoud   van  culturele  waarden.  Regionale  partijen  definiëren  gezamenlijk  projecten  die  recht  doen  aan  de   gestelde  doelen39.     Ook  de  Britse  National  Parks  hanteren  een  benadering  waarbij  de  bescherming  van  flora,  fauna  en   cultureel  erfgoed  gekoppeld  is  aan  de  sociale  en  economische  ontwikkelingen  in  de  samenleving40.   De  National  Parks  zijn  bedoeld  om  landschapsbehoud  en  publieke  toegang  hand  in  hand  te  laten   gaan.  De  National  Parks  worden  aangestuurd  door  zelfstandige  (publieke)  bestuursorganen  waarin   de  nationale  en  lokale  overheden  vertegenwoordigd  zijn,  de  zogenaamde  National  Park  Authorities.   Deze  hebben  de  wettelijke  verplichting  om  het  economisch  en  sociaal  welzijn  van  de   gemeenschappen  binnen  de  National  Parks  te  bevorderen.  Tegelijkertijd  zijn  er  binnen  de  National   Parks  gebieden  aangewezen  als  beschermd  natuurgebied.  In  geval  van  eventuele  belangenconflicten   heeft  het  landschapsbehoud  voorrang  boven  recreatie  (het  zogenaamde  Sanford  Principle)41.  Op   basis  van  een  samenhangende  planning  voor  de  gebieden,  ondersteund  door  wetgeving,  slaagt  men   er  in  het  Verenigd  Koninkrijk  in  om  groene  waarden  te  beschermen  en  tegelijkertijd  sociaal-­‐ economische  ontwikkelingen  in  goede  banen  te  leiden.     Naar  de  mening  van  de  commissie  zou  in  de  Nederlandse  Nationale  Parken  een   ontwikkelingsgerichte  aanpak  gevolgd  moeten  worden,  die  de  volgende  elementen  omvat:   • Samenhangende  doelen  op  het  gebied  van:   o ecologie  en  biodiversiteit;                                                                                                                           38

 Nationale  Naturlandschaften  (2015),  www.nationale-­‐naturlandschaften.de,  geraadpleegd  d.d.  13  januari   2015.   39  Biosphärenreservat  Bliesgau  (2015),  www.biosphaere-­‐bliesgau.eu/index.php/de/rahmenkonzept,   geraadpleegd  d.d.  15  januri  2015.   40  Ravesteyn,  N.,  W.  Hornis,  F.  Verwest  en  H.  Thorborg  (2005),  Het  gras  bij  de  buren:  de  rol  van  planning  bij  de   bescherming  van  groene  gebieden  in  Denemarken  en  Engeland,  NAi  Uitgevers,  Rotterdam   41  J.  Jansen,  N.  Pieterse  en  L.  Van  den  Broek  (2007),  Nationale  Landschappen:  Beleidsdilemma’s  in  de  praktijk,   NAi  Uitgevers  

 

38  

 

1275  

1280  

•

o landschap  en  cultuurhistorie;   o lokale  en  regionale  economie;   o landbouw;   o recreatie;   o ecosysteemdiensten.   Randvoorwaarden  voor  het  bereiken  van  de  gestelde  doelen:   o goede  staat  van  instandhouding  conform  Vogel-­‐  en  Habitatrichtlijn;   o externe  werking  Natura  2000-­‐gebieden;   o beschermen  van  overige  bijzondere  natuur-­‐  en  landschapswaarden  conform   natuurbeschermingswetgeving;   o overige  (internationaal)  aangegane  verplichtingen.   Onderzoeksagenda  en  identificatie  van  kansrijke  ontwikkelingen.   Door  betrokken  partijen  gedragen  prioritering  van  in  te  zetten  ontwikkelingen.  De  commissie   adviseert  om  in  analogie  met  het  Britse  Sanford  Principle  (zie  hierboven)  het  principe  te  hanteren   dat  in  geval  van  eventuele  belangenconflicten  de  natuurdoelen  van  de  rijksnatuurmonumenten   boven  andere  ontwikkelingsdoelen  in  het  Nationaal  Park  gaan.   Afspraken  over  het  tijdspad  van  ontwikkelingen  en  toetsmomenten.  

1285  

• •

1290  

•   Voorstel:  wijs  een  overzichtelijk  aantal  Nationale  Parken  aan   Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  moeten  volgens  de  commissie  een  ensemble  van  samenhangende   natuurgebieden  en  hun  omgeving  zijn,  die  voldoen  aan  de  volgende  voorwaarden:     • ecologische  samenhang  en  robuustheid  van  de  rijksnatuurmonumenten;   • sociale  en  culturele  identiteit,  d.w.z.  herkenbaarheid  voor  burgers;   • voldoende  basis  voor  gebiedsgerichte  financiering.     In  een  Nationaal  Park  worden  één  of  meer  rijksnatuurmonumenten  met  een  substantiële   oppervlakte  ingebed  in  een  gebied  waar  de  natuurwaarde  samengaat  met  wonen,  werken  en  leven.   Dit  heeft  de  volgende  voordelen:   • In  Nederland  kan  een  overzichtelijk  aantal,  voor  iedereen  herkenbare,  Nationale  Parken   worden  aangewezen.   • Door  een  grotere  oppervlakte  wordt  de  natuur  in  en  om  de  natuurgebieden  van  nationaal   belang  robuuster.  De  invloed  van  de  omgeving  neemt  af  en  de  externe  werking  van  de  Vogel-­‐   en  Habitatrichtlijn  wordt  beperkt.  Hierdoor  ontstaat  er  meer  ruimte  voor  (economische  en   andere  maatschappelijke)  gebruiksmogelijkheden  van  het  gebied.   • Grotere  gebieden  bieden  meer  ruimte  voor  natuurlijke  processen,  hetgeen  de  biodiversiteit   ten  goede  komt.     • Vanuit  financieel  perspectief  bieden  grotere  gebieden  waarin  natuurkernen   (rijksnatuurmonumenten)  zijn  ingebed  in  een  omringende  zone  veel  grotere  kansen  om   verdienvermogen  te  ontwikkelen  dan  rijksnatuurmonumenten  op  zichzelf.     Op  basis  van  de  ligging  van  de  door  de  commissie  voorgestelde  rijksnatuurmonumenten  zou  het  Rijk   op  hoofdlijnen  een  overzichtelijk  aantal  Nationale  Parken  kunnen  aanwijzen.  De  feitelijke  begrenzing   van  die  Nationale  Parken  Nieuwe  Stijl  kan  dan  vastgesteld  worden  door  provincie  en  inliggende   gemeenten  gezamenlijk.  In  onderstaande  afbeelding  zijn  deze  Nationale  Parken  tentatief   weergegeven  (zie  ook  Bijlage  IV).    

1295  

1300  

1305  

1310  

1315  

 

39  

 

1320  

Afbeelding  3  Tentatieve  weergave  van  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)  

 

    1325  

1330  

1335  

1340  

Provinciale  natuurmonumenten   In  analogie  met  het  aanwijzen  van  rijksnatuurmonumenten  door  het  Rijk,  kunnen  de  provincies  in  de   visie  van  de  commissie  provinciale  natuurmonumenten  aanwijzen.  Deze  vertegenwoordigen  een   provinciaal  belang  dat  niet  wordt  afgedekt  door  rijksnatuurmonumenten.  De  provincies  stellen  daar   zelf  criteria  voor  op.  Uiteraard  kunnen  zij  daarmee  –  net  als  in  de  monumentenwereld  is  gebeurd  – aansluiten  bij  de  criteria  voor  rijksnatuurmonumenten.       Door  provinciale  natuurmonumenten  aan  te  wijzen  kunnen  provincies  invulling  geven  aan  hun  in   2013  met  het  Rijk  overeengekomen  verantwoordelijkheid  om  natuurgebieden  te  verbinden  en  een   Natuurnetwerk  Nederland  te  realiseren.  De  commissie  kan  zich  voorstellen  dat  de  provincies  de   volgende  gebieden  aanwijzen  als  provinciale  natuurmonumenten:  onderdelen  van  het   Natuurnetwerk  Nederland  (EHS)  die  niet  van  nationaal  belang  zijn  en  de  voormalige  Nationale   Landschappen  voor  zover  die  gebieden  niet  deel  uitmaken  van  rijksnatuurmonumenten.   Voorbeelden  van  mogelijke  provinciale  natuurmonumenten  zijn  (delen  van)  de  voormalige  Nationale   Landschappen  de  Graafschap  en  Hoekse  Waard.  Hoe  provincies  hier  invulling  aan  kunnen  geven  laat   bijvoorbeeld  de  provincie  Noord-­‐Brabant  al  zien.  Noord-­‐Brabant  heeft  ervoor  gekozen  om,  ondanks   bezuinigingen  van  de  kant  van  het  Rijk,  het  natuurnetwerk  (voorheen  EHS)  en  de  daarvoor   benodigde  verbindingen  af  te  maken.  Daartoe  investeert  de  provincie  niet  alleen,  maar  is  een  actieve  

 

40  

  samenwerking  met  publieke  en  private  partners  in  de  provincie  aangegaan.  Waar  nodig  wordt  het   ruimtelijk  beleid  flexibeler  ingezet42.   1345  

1350  

1355  

1360  

1365  

1370  

1375  

1380  

1385  

Gemeentelijke  natuurmonumenten   Als  we  kijken  naar  de  ontwikkelingen  in  het  natuurbeheer,  dan  zien  we  dat  tot  zo'n  honderd  jaar   geleden  terreinen  die  we  nu  natuur  noemen  overwegend  in  bezit  waren  van  particulieren  zoals   boeren  (veelal  georganiseerd  in  marken)  en  landgoedeigenaren.  In  de  jaren  dertig  van  de  vorige   eeuw  kocht  de  overheid  grote  stukken  woeste  grond  op  en  plantte  daar  naaldhout.  Andere  delen  van   de  woeste  gronden  werden  verkocht  aan  boeren,  ontgonnen  en  omgezet  in  landbouwgrond.   Daarnaast  werden  in  de  loop  van  de  20ste  eeuw  steeds  meer  natuurgebieden  aangekocht  als   natuurgebied  en  ondergebracht  bij  natuurbeschermingsorganisaties.  In  de  oude   cultuurlandschappen  echter  bleven  lokale  boeren  eigenaar  van  broekbosjes,  hakhoutbosjes,  kleine   moerassen,  heiderestanten  en  houtwallen.  Deze  gebiedjes  werden  door  hen  op  een  functionele   manier  beheerd,  waarbij  de  rol  van  brandhout  en  geriefhout  voorop  stond.  Het  was  hun  bezit  en  het   maakte  onderdeel  uit  van  hun  bedrijf.  Toen  in  de  jaren  zestig  en  zeventig  deze  landschappen  werden   onderworpen  aan  ruilverkaveling  werden  in  het  plan  van  toedeling  de  cultuurgronden  toegewezen   aan  grootschalig  en  industrieel  opererende  boeren,  terwijl  de  kleine  natuurgebieden  werden   doorgesluisd  naar  natuurbeschermingsorganisaties,  in  het  bijzonder  het  Staatsbosbeheer.  Sindsdien   wordt  het  beheer  van  deze  gronden  veelal  vanuit  een  (soms  ver  weg  gelegen)  kantoor  aangestuurd,   terwijl  gedragsregels  bepalen  wat  de  lokale  bevolking  wel  en  niet  mag  doen.  Dit  voelt  voor  de   plaatselijke  bewoners  als  vervreemding  van  deze  natuur.     De  commissie  meent  daarom  dat  gemeenten  ook  een  belangrijke  rol  moeten  spelen  in  het   natuurbeleid.  Zij  zijn  de  aangewezen  partij  om  lokale  partners  en  bedrijven  enthousiast  te  maken   voor  natuur.  Aanwijzen  van  een  gemeentelijk  natuurmonument  biedt  een  gemeente  de  mogelijkheid   om  op  lokaal  niveau  belangrijke  waarden  te  behouden,  die  wezenlijk  zijn  voor  de  beleving  van  natuur   en  landschap  door  haar  inwoners.  Mogelijk  zijn  deze  waarden  minder  van  belang  voor  de   instandhouding  van  ‘donkergroene’  natuur,  maar  vertegenwoordigen  ze  een  gemeentelijk   natuurbelang  in  combinatie  met  erfgoed,  recreatie  en  een  lokaal  gevoel  van  trots.  Bij  aanwijzing  van   gemeentelijke  natuurmonumenten  kunnen  gemeenten  putten  uit  hun  ervaring  met  Beschermde   stads-­‐  en  dorpsgezichten  volgens  de  Monumentenwet  1988.  Beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten   beogen  “de  karakteristieke,  met  de  historische  ontwikkeling  samenhangende  structuur  en  ruimtelijke   kwaliteit  van  het  gebied  te  onderkennen  als  zwaarwegend  belang  bij  de  toekomstige  ontwikkelingen   binnen  het  gebied.  De  aanwijzing  beoogt  op  die  wijze  een  basis  te  bieden  voor  een  ruimtelijke   ontwikkeling  die  inspeelt  op  de  aanwezige  kwaliteiten,  daarvan  gebruikmaakt  en  daarop   voortbouwt”43.  De  aanwijzing  van  ensembles  in  een  gemeente  tot  beschermd  stads-­‐  en  dorpsgezicht   door  het  Rijk  heeft  gemeenten  altijd  erkenning  gegeven  voor  het  gebied  en  hen  geholpen  om  het   enthousiasme  van  mensen  en  trots  op  hun  omgeving  te  stimuleren.       Door  private  financiering  in  te  schakelen  kunnen  natuurgebieden  worden  teruggegeven  aan  de   lokale  bevolking.  In  iedere  gemeente  zijn  er  ondernemers  die  in  het  kader  van  de  vergroening  van   het  bedrijfsleven  positief  staan  tegenover  idee  om  een  bijdrage  te  leveren  aan  natuur  en  landschap   in  de  directe  omgeving.  Zeker  nu  de  natuurbeschermingsorganisaties  worstelen  met  de   beheerskosten  van  al  die  kleinere  snippers,  zou  het  bedrijfsleven  hierin  een  prominente  rol  kunnen   nemen. Voor  de  aanwijzing  van  gemeentelijke  natuurmonumenten  kunnen  gemeenten  zelf  criteria   opstellen.  Een  voorbeeld  dat  naadloos  aansluit  op  wat  de  commissie  verstaat  onder  een   gemeentelijk  natuurmonument  bevindt  zich  in  de  gemeente  De  Bilt,  alwaar  het  gebied  De  Biltse                                                                                                                           42

 Provincie  Noord-­‐Brabant  (2012),  Brabant:  uitnodigend  groen  –  Integrale  provinciale  natuur-­‐  en   landschapsvisie  2012-­‐2022   43  Rijksdienst  voor  Cultureel  Erfgoed  (2012),  Beschermde  Stads-­‐  en  Dorpsgezichten;  Gids  Wetten  en  Regelingen  

 

41  

  Duinen  aangewezen  werd  tot  een  gemeentelijk  landschapsmonument.  Dit  gebeurde  op  grond  van  de   gemeentelijke  monumentenverordening.     1390  

 

42  

 

4 Efficiënte  besteding  van  schaarse  middelen   4.1  Kosten  van  het  behoud  van  rijksnatuurmonumenten       1395  

1400  

Bij  de  gebieden  die  de  commissie  aanmerkt  als  rijksnatuurmonumenten  is  momenteel  sprake  van   zwaar  achterstallig  onderhoud.  Het  Rijk  heeft  de  verplichting  op  zich  genomen  om  in  de   natuurgebieden  van  internationaal  belang  een  gunstige  staat  van  instandhouding  te  bereiken  (zie   Bijlage  I).  Volgens  de  Balans  van  de  Leefomgeving  2014  van  het  Planbureau  voor  de  Leefomgeving   had  in  2012  echter  driekwart  van  de  beschermde  soorten  en  bijna  alle  habitattypen  een  zeer   ongunstige  tot  matig  ongunstige  staat  van  instandhouding  (zie  Afbeelding  4).  

 

Afbeelding  4  Staat  van  instandhouding  van  Natura  2000-­‐gebieden  in  2012  

  1405  

1410  

Het  gevoerde  natuurbeleid  van  de  afgelopen  decennia  en  de  forse  investeringen  in  natuur  hebben  er   niet  toe  geleid  dat  het  bereiken  van  de  gestelde  doelen  in  zicht  is.  Het  Planbureau  voor  de   Leefomgeving  verwachtte  in  201344  dat  met  de  afspraken  tussen  Rijk  en  provincies  in  het   Natuurpact45  de  voorwaarden  voor  een  duurzame  instandhouding  zullen  verbeteren.  Daarmee  zou  in   2027  tot  65%  van  de  planten-­‐  en  diersoorten  een  gunstige  staat  van  instandhouding  bereiken  in  de   Natura  2000-­‐gebieden.  Behalve  dat  de  overige  rijksnatuurmonumenten  daarbij  buiten  beschouwing   blijven,  heeft  de  commissie  haar  aarzelingen  bij  deze  prognoses.  In  het  verleden  werden  ook   meermaals  voorspellingen  gedaan  over  de  afronding  van  de  EHS,  maar  die  voorspellingen  zijn  nooit   werkelijkheid  geworden.                                                                                                                               44

 Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2013),  QuickScan  Hoofdlijnennotitie  ‘Ontwikkeling  en  beheer  van  natuur   in  Nederland’:  Globale  toetsing  van  effectiviteit  en  doelmatigheid   45  Staatssecretaris  van  Economische  Zaken  (2013),  Brief  aan  de  Tweede  Kamer  betreffende  Natuurpact  d.d.  18   september  2013  

 

43  

 

1415  

1420  

1425  

1430  

1435  

Om  in  de  toekomst  volledig  aan  de  verplichtingen  te  voldoen  zijn  daarom  investeringen  nodig  in  het   volgende:     • herstelbeheer;   • aanleg  van  nieuwe  natuur;   • beheer  gericht  op  instandhouding.     De  commissie  verwacht  dat  het  uitstellen  van  de  noodzakelijke  investeringen  ertoe  zal  leiden  dat  de   uiteindelijke  herstelkosten  van  de  natuur  zullen  toenemen  ten  gevolge  van  toenemende  verval-­‐  en   inflatiekosten.  Nu  investeren  in  achterstallig  onderhoud  is  ‘voordeliger’  dan  uitstel.  Bovendien   verbetert  door  dit  soort  investeringen  de  staat  van  instandhouding.  Omdat  in  veel  gebieden  nu  al   een  slechte  staat  van  instandhouding  bestaat,  leiden  nieuwe  activiteiten  die  invloed  hebben  op  het   gebied  al  snel  tot  een  ongunstige  en  ontoelaatbare  invloed  op  die  staat  van  instandhouding.  Deze   invloed,  die  activiteiten  buiten  het  natuurgebied  hebben  op  de  instandhoudingsdoelen  in  het  gebied,   noemen  we  de  ‘externe  werking’  van  Natura  2000-­‐gebieden.  De  problematische  ervaringen  daarmee   zullen  afnemen  als  de  staat  van  instandhouding  verbetert.  Als  de  instandhoudingsdoelen  wel  gehaald   worden,  neemt  de  kwetsbaarheid  van  de  gebieden  namelijk  af  en  zullen  activiteiten  en  bedrijvigheid   buiten  de  gebieden  veel  minder  snel  tot  negatieve  effecten  leiden.  Met  als  gevolg  dat  natuurbehoud   minder  als  obstakel  ervaren  zal  worden  voor  andere  ontwikkelingen,  zoals  recreatie,  woningbouw  of   bedrijfsactiviteiten.       De  door  het  Rijk  begrote  uitgaven  voor  natuur  bedroegen  in  2014  bij  benadering  334  miljoen  euro,   oplopend  naar  ongeveer  520  miljoen  in  2016  en  2017,  waarvan  twee  derde  via  het  Provinciefonds   wordt  uitgekeerd  aan  de  provincies.  Ter  vergelijking:  in  2011  bedroegen  de  Rijksuitgaven  voor  natuur   648  miljoen  euro46.    

4.2 Contouren  van  een  stelsel  voor  efficiënte  financiering   1440  

1445  

1450  

1455  

 

Provincies  subsidiëren  het  beheer  van  natuurgebieden  via  de  zogenaamde  subsidiestelsel  Natuur  en   Landschapsbeheer  (SNL).  Het  SNL  is  een  landelijke  subsidiesystematiek  waarmee  terreinbeherende   organisaties,  particuliere  grondeigenaren  en  agrariërs  die  landbouwgrond  beheren  een  vergoeding   kunnen  krijgen  voor  het  beheer  en  de  inrichting  van  natuurgebieden  en  landschappen.  De  provincies   hebben  hun  subsidiestelsels  weliswaar  afgestemd  met  elkaar,  maar  de  voorwaarden  zijn  niet  overal   gelijk.       Het  beheer  van  natuur  van  nationaal  belang  kost  meer  dan  dat  er  overheidsgeld  beschikbaar  is   gesteld;  een  vergelijkbare  situatie  als  in  de  jaren  tachtig  van  de  vorige  eeuw  bij  de  monumentenzorg.   Het  Nationaal  Restauratiefonds  toonde  destijds  aan  dat  investeringen  in  monumenten  aantrekkelijk   zijn  voor  de  rijksoverheid.  Naast  maatschappelijke  waarde  leveren  ze  namelijk  ook  macro-­‐ economische  voordelen  op.  Zo  ontstaat  er  een  terugverdieneffect  op  door  de  overheid  geïnvesteerd   geld,  door  onder  andere  belastingopbrengsten  en  groei  in  werkgelegenheid.  Het  terugverdieneffect   voor  de  overheid  is  1,06;  oftewel  elke  door  de  overheid  geïnvesteerde  euro  komt  terug.  Daarnaast   omvat  een  restauratiesubsidie  of  –lening  maar  een  gedeelte  van  de  restauratiekosten.  Omdat  de   eigenaar  zelf  ook  bijdraagt  aan  de  restauratie  vormt  de  overheidsinvestering  een  motor  achter   particuliere  investeringen,  die  nog  versterkt  wordt  doordat  eigenaren  extra  investeren  in  (niet   gesubsidieerde)  onderdelen  van  een  monument  (bijvoorbeeld  in  de  inrichting  van  het  monument).  In   1998  is  berekend  dat  iedere  geïnvesteerde  overheidseuro  leidt  tot  een  particuliere  investering  van   2,78  euro47.  Ook  werd  aangetoond  dat  de  verval-­‐  en  inflatiekosten  van  monumenten  alleen  maar                                                                                                                           46

 Algemene  Rekenkamer  (2015),  Om  hoeveel  geld  gaat  het?  Op  www.rekenkamer.nl,  geraadpleegd  maart   2015.   47  Nationaal  Restauratiefonds  (2007),  Investeren  in  Monumenten,  Hoevelaken.  

 

44  

  1460  

1465  

1470  

1475  

1480  

hoger  werden,  naarmate  investeringen  werden  uitgesteld.  Dit  geldt  zeker  ook  voor  natuur.  Het  is   veel  moeilijker  en  duurder  om  een  verdroogd,  verzuurd  en/of  vermest  terrein  weer  in  een  goede   staat  te  brengen  dan  om  de  desbetreffende  verdroging,  verzuring  en/of  vermesting  te  voorkomen.   Bij  de  monumentenzorg  werd  de  financiering  via  het  Restauratiefonds  aantrekkelijk  omdat:   • Eigenaars  en  beheerders  zelf  initiatief  nemen  en  een  groot  eigenbelang  hebben  om  het   monument  op  orde  te  houden;   • Belastingregels  ondersteuning  bieden  aan  investeringen  door  eigenaars  en  beheerders;   • De  beperkte  hoogte  van  te  verkrijgen  subsidies  lenen  uit  het  revolverend  fonds  van  het   Restauratiefonds  interessant  maakt;   • Vooruitlopend  op  in  het  vooruitzicht  gestelde  subsidie  al  een  voorfinanciering  afgesloten  kan   worden  zodat  beleid  versneld  kan  worden  uitgevoerd.     Natuur  is  uiteraard  niet  één  op  één  te  vergelijken  met  monumenten.  Het  gaat  bijvoorbeeld  vaak  om   een  andere  schaalgrootte  en  andere  eigendomsposities.  Toch  kan  de  financiering  van  monumenten   tot  inspiratie  dienen  voor  (een  deel  van)  de  financiering  van  natuurbehoud.  Als  we  kijken  naar  de   primaire  verantwoordelijkheid  van  de  Rijksoverheid  (de  verantwoordelijkheid  voor   rijksnatuurmonumenten)  constateren  we  vooraf  dat  hiervoor  overheidsmiddelen  nodig  blijven.   Ondanks  het  succes  van  andere  financieringsinstrumenten  in  de  monumentenzorg,  investeert  de   rijksoverheid  ook  daar  nog  flink  met  subsidies  in  het  behoud  van  rijksmonumenten.  Bepaalde   rijksmonumenten  lenen  zich  namelijk  nauwelijks  voor  financieringsconstructies.  Datzelfde  zal  het   geval  zijn  voor  een  deel  van  de  rijksnatuurmonumenten,  mogelijk  nog  in  grotere  mate  dan  bij   rijksmonumenten.  Inbedding  van  de  rijksnatuurmonumenten  in  grotere  Nationale  Parken  is  dan  ook   van  wezenlijk  belang.    

4.3 Naar  een  transparante,  gebiedsgerichte  financiering   1485  

1490  

1495  

1500  

1505  

  Behalve  dat  er  te  weinig  middelen  beschikbaar  zijn  om  de  natuuropgave  te  verwezenlijken,   constateert  de  commissie  dat  de  relatie  tussen  beschikbare  budgetten  en  de  specifieke   natuurgebieden  onvoldoende  helder  is.  Het  Rijk  keert  haar  uitgaven  voor  natuur  grotendeels  uit  via   het  Provinciefonds.  De  provincies  bekostigen  natuur  o.a.  door  middel  van  aankoopbeleid,  subsidies   Natuur-­‐  en  Landschapsbeheer  (SNL),  eenmalige  projecten  (kwaliteitsimpulsen)  en  subsidiëring  van   agrarisch  natuurbeheer.  De  SNL-­‐subsidie  is  gebaseerd  op  het  gevoerde  beheer  (de   beheermaatregelen),  niet  op  het  natuurresultaat  dat  ermee  bereikt  wordt.  Uiteraard  stellen   provincies  SNL-­‐subsidies  vast  op  basis  van  oppervlakte  natuur  en  de  daar  aanwezige   natuurdoeltypen.  In  de  praktijk  worden  de  subsidies  echter  veelal  als  lump  sum  voor  de  hele   provincie  uitgekeerd  aan  de  terreinbeherende  organisaties.  De  lump-­‐sumovereenkomsten  zijn   prestatieafspraken  op  hoofdlijnen  tussen  de  provincie  en  de  natuurbeheerder  over  het  natuurbeheer   en  de  verantwoording  daarover  voor  minimaal  zes  jaar48.       Toetsing  achteraf  door  de  provincies,  op  de  verwezenlijkte  doelen  in  de  specifieke  natuurgebieden   vindt  slechts  sporadisch  plaats.  De  commissie  is  van  mening  dat  er  meer  transparantie  nodig  is  in  de   besteding  van  middelen.  Door  –  in  analogie  met  de  bekostiging  van  monumenten  –  de  financiering  te   oormerken  voor  duidelijk  aangewezen  natuurgebieden  (rijksnatuurmonumenten)  verwacht  de   commissie  dat  een  groter  deel  van  de  rijksmiddelen  daadwerkelijk  ten  goede  komt  aan  de  doelen   van  die  gebieden  en  aan  het  nationaal  natuurbelang.  Vanuit  hun  centrale  positie  in  de  uitvoering  van   het  natuurbeleid  kunnen  de  provincies  ervoor  zorgen  dat  het  geld  wordt  besteed  aan  die  ingrepen   (beheer  en  ontwikkeling),  die  in  het  betreffende  gebied  het  grootste  positieve  resultaat  hebben  voor                                                                                                                           48  Bij12  (2014),  Subsidiestelsel  Natuur  en  Landschapsbeheer  2015    

45  

 

1510  

1515  

de  natuurkwaliteit.  Daarmee  wordt  de  aansturing  directer  en  de  controle  op  doelbereiking   eenvoudiger.     Hieronder  beschrijven  we  elementen  die  bijdragen  aan  een  efficiëntere  besteding  van  middelen  en   het  genereren  van  extra  middelen  voor  rijksnatuurmonumenten,  binnen  de  ruimere  omgeving  van   Nationale  Parken  (nieuwe  stijl).  In  samenhang  vormen  deze  elementen  een  flexibele   financieringssytematiek  waarbij  de  onderscheiden  elementen  meer  of  minder  nadruk  kunnen  krijgen,   afhankelijk  van  de  specifieke  omstandigheden  in  een  Nationaal  Park.  De  commissie  heeft  de   praktische  toepasbaarheid  en  te  verwachten  haalbaarheid  ter  toetsing  voorgelegd  in  drie   pilotgebieden  (zie  Bijlage  III)  en  voortgebouwd  op  concrete  praktijkvoorbeelden.  De  resultaten   daarvan  zijn  meegenomen  in  de  volgende  paragrafen.  

 

4.4 Nieuwe  verbindingen  als  stuwende  kracht   1520  

1525  

1530  

1535  

1540  

1545  

1550  

  Bij  de  monumentenzorg  zorgen  individuele  burgers  of  organisaties  zelf  voor  het  onderhoud  van  hun   monument,  eventueel  gesteund  door  de  overheid;  de  verantwoordelijkheid  voor  het  doel  om  het   monument  in  stand  te  houden  ligt  bij  de  eigenaar.  Eigenaren  kunnen  lid  worden  van  de   Monumentenwacht,  een  onafhankelijke  partij  die  voor  periodieke  inspectie  van  de  monumenten   zorgt.  In  het  natuurbeleid  zien  we  een  andere  benadering:  de  overheid  stelt  zich  verantwoordelijk   voor  de  doelen  en  subsidieert  beheerders  (die  vaak  ook  eigenaar  zijn,  maar  niet  in  alle  gevallen)  om   die  doelen  te  bereiken.  Daarbij  is  er  vooral  veel  aandacht  voor  de  grote  natuurgebieden.  Er  zijn  in  het   geval  van  de  natuur  weliswaar  vele  particulieren  die  zich  bezig  houden  met  monitoring  van  de   kwaliteit  en  doelbereiking,  maar  de  capaciteit  en  middelen  om  dit  te  doen  zijn  beperkt.   Dientengevolge  gaat  ook  op  dit  punt  vooral  aandacht  uit  naar  de  grote,  in  het  oog  springende,   gebieden.  In  feite  is  het  in  het  natuurbeleid  zo  dat  de  overheid  voor  de  natuur  zorgt  en  daar  de   verantwoordelijkheid  voor  neemt  en  dat  individuele  burgers  de  overheid  daar  (soms)  in  steunen.  De   betrokkenheid  van  burgers  en  de  daaraan  verbonden  motivatie  en  trots  om  zich  in  te  zetten  voor  het   ‘eigen  natuurmonument’  is  daardoor  anders  en  ogenschijnlijk  zwakker  dan  in  de   monumentenwereld.  Terwijl  de  manier  waarop  de  natuurbescherming  in  ons  land  begon,  met  de   aankoop  van  het  Naardermeer  via  een  obligatierekening  waarin  particulieren  een  aandeel  konden   hebben,  juist  inspeelde  op  nauwe  betrokkenheid  en  een  gevoel  van  eigenaarschap.       De  commissie  bepleit  een  nieuwe  benadering  van  de  zorg  voor  de  natuurgebieden  van  nationaal   belang:  namelijk  een  benadering  waarbij  het  initiatief  bij  de  betrokken  burgers  komt  te  liggen  en   wordt  ondersteund  door  de  overheid.  Dat  betekent  dat  de  individuele  burgers  in   rijksnatuurmonumenten  en  Nationale  Parken,  bijvoorbeeld  als  eigenaren,  pachters  of  vrijwilligers,   duidelijk  weten  wat  de  opgaven  zijn  voor  hun  gebied.  En,  dat  zij  samen  optrekken  met  de  grote   terreinbeheerders  om  die  opgaven  te  verwezenlijken.     Om  dit  te  bereiken  zijn  volgens  de  commissie  de  volgende  nieuwe  verbindingen  nodig  in  de   Nationale  Parken:   • Collectieven  van  kleine(re)  particulieren  met  het  oogmerk  hun  positie  en  betrokkenheid  bij   ‘hun’  natuur  te  versterken;   • Coalities  van  alle  beheerders  (en  andere  partijen)  in  een  Nationaal  Park,  om  de  zorg  voor  de   natuur  samenhangend  en  doelmatig  te  organiseren;   • Vergroten  van  de  betrokkenheid  van  bedrijven  en  instellingen  bij  en  hun  (financiële)   bijdragen  aan  Nationale  Parken.  Dit  kan  bijvoorbeeld  door  bedrijven  en  instellingen   natuurgebieden  te  laten  adopteren;  

 

46  

  1555  

•

Verbinden  van  individuele  burgers  aan  Nationale  Parken  door  vormen  van  mede-­‐ eigenaarschap,  bijvoorbeeld  door  middel  van  pacht,  aandelen  of  natuurcertificaten,   waarmee  extra  middelen  voor  beheer  worden  gegenereerd.  

  1560  

1565  

1570  

1575  

1580  

1585  

1590  

1595  

1600  

1605  

Collectieven  van  kleine(re)  particulieren   In  diverse  natuurgebieden  die  de  commissie  tentatief  aanmerkt  als  Nationaal  Park  is  de  grond   (gedeeltelijk)  in  eigendom  van  particulieren.  Dat  gaat  om  forse  oppervlakten  en  grote  aantallen   particuliere  eigenaren.  Dat  kunnen  landgoederen  zijn,  variërend  in  grootte  van  enkele  tientallen   hectaren  tot  enkele  duizenden  hectaren.  Maar  het  kan  ook  gaan  om  kleine  eigenaren,  pachters  en   aandeelhouders:  in  het  huidige  Nationaal  Park  De  Maasduinen  (4.212  ha)  bijvoorbeeld,  is  ongeveer   een  kwart  van  het  oppervlak  in  handen  van  ongeveer  300  eigenaren.  Daarnaast  zijn  er  vele  mensen   bereid  om  bijvoorbeeld  als  pachter  of  vrijwilliger  verantwoordelijkheid  te  nemen  voor   natuurgebieden.  De  commissie  constateert  dat  vooral  de  kleine(re)  particulier  in  veel  gevallen  niet  of   nauwelijks  een  stem  heeft  als  het  gaat  om  beheer  en  ontwikkeling  van  de  natuur.  Zijn  zeggenschap   strekt  zich  uit  tot  de  grenzen  van  zijn  perceel.  Tegelijkertijd  constateert  de  commissie  dat  de  groep   kleine(re)  particulieren  niet  homogeen  is.  Aan  de  ene  kant  van  het  spectrum  zijn  er  de  mensen  die   doelbewust  betrokken  zijn  om  zich  in  te  zetten  voor  natuur.  Aan  de  andere  kant  de  mensen  die  de   grond  weliswaar  in  bezit  hebben,  maar  daar  verder  nauwelijks  betrokkenheid  bij  voelen.       Een  doelgericht  en  doelmatig  natuurbeheer  vraagt  erom  dat  eigenaren  en  andere  betrokkenen  over   de  perceelgrenzen  heen  kijken  en  zich  verantwoordelijk  voelen  voor  de  natuur  op  hun  grond.  De   commissie  acht  het  daarom  noodzakelijk  dat  kleine(re)  particuliere  eigenaren,  pachters,   aandeelhouders  en  andere  betrokken  burgers:   • een  volwaardige  gesprekspartner  worden  voor  de  grote  partijen  in  een  natuurgebied;   • meer  (financiële)  armslag  krijgen  voor  natuurbeheer-­‐  en  ontwikkeling;   • meer  kunnen  doen  voor  de  natuur  door  ruimer  te  kijken  dan  perceelsgrenzen.     De  positie  van  de  individuele  burgers  in  het  natuurbeheer  kan  versterkt  worden  door  hen  per   Nationaal  Park  te  verenigen  in  een  collectief.  Dat  kan  bijvoorbeeld  in  de  vorm  van  een  Vereniging  van   Eigenaren  of  een  coöperatie.  De  collectieven  die  de  commissie  voor  ogen  heeft  zijn  gebonden  aan   een  specifiek  gebied.  In  het  collectief  coördineren  samenwerkende  eigenaren  en  andere   rechthebbenden  van  en  betrokkenen  bij  een  natuurgebied  hun  gemeenschappelijke  belangen  en   rechten  en  voeren  gezamenlijk  het  beheer  over  het  betreffende  (deel  van  het)  Nationaal  Park.   Bekende  collectieven  in  Nederland  zijn  bijvoorbeeld  de  Verenigingen  van  Eigenaren  bij  private   woongebouwen,  welke  zijn  opgebouwd  uit  een  vergadering  van  eigenaren,  een  bestuur  en  specifieke   commissies.  Deze  Verenigingen  van  Eigenaren  bouwen  over  het  algemeen  een  reservefonds  op  voor   gezamenlijke  uitgaven  aan  het  gebouw.  Ook  in  de  monumentenzorg  komt  de  Vereniging  van   Eigenaren  voor,  zoals  de  Vereniging  Bewoond  Bewaard  waarin  bewoners-­‐eigenaars  van   cultuurhistorisch  erfgoed  gezamenlijk  hun  belangen  behartigen.  In  de  monumentenzorg  zijn  er  ook   verenigingen  van  eigenaren  waarin  eigenaren  van  gemeentelijke  en  rijksmonumenten  binnen  één   gemeente  samenwerken,  zoals  de  Kring  Brummen.  Zoals  het  voorbeeld  van  het  Naardermeer  laat   zien,  zijn  in  de  geschiedenis  van  de  natuurbescherming  de  allereerste  pogingen  om  tot  financiering   van  aankoop  en  beheer  te  komen  ook  gebaseerd  op  gemeenschappelijk  eigendom  via  uitgifte  van   aandelen.  Nog  langer  geleden  werden  de  gemeenschappelijke  (woeste)  gronden  (“meenten”  en   “marken”)  beheerd  vanuit  een  soort  vereniging  van  ingezetenen.  De  Markewetten  uit  1847  en  1886   luidden  een  geforceerde  privatisering  en  opdeling  van  die  gronden  in.       In  de  afgelopen  decennia  zijn  de  grote  terreinbeherende  organisaties  (Staatsbosbeheer,   Natuurmonumenten  en  de  provinciale  Landschappen)  uitgegroeid  tot  professionele  organisaties.   Natuurmonumenten  en  de  provinciale  Landschappen  begonnen  als  kleine  groepjes  direct  betrokken   particulieren.  Het  aantal  gebieden  dat  de  terreinbeherende  organisaties  door  de  jaren  in  bezit    

47  

 

1610  

1615  

1620  

1625  

1630  

1635  

1640  

1645  

hebben  gekregen  en  de  schaalgrootte  daarvan,  hebben  gezorgd  voor  een  voortgaande   professionalisering  en  groei  van  de  organisaties.  De  rol  van  de  individuele  burger  veranderde   daarmee  van  direct  betrokken  bij  het  beheer,  naar  donateur  of  (in  bepaalde  gevallen)  vrijwilliger.  De   commissie  meent  dat  het  enthousiasme  voor  natuur  in  de  samenleving  verder  vergroot  kan  worden,   door  particulieren  zich  ‘eigenaar’  te  laten  voelen  van  die  natuur.  Daarom  zou  overwogen  kunnen   worden  om  de  grote  terreinbeherende  organisaties  delen  van  hun  grond  in  de  Nationale  Parken  te   laten  beheren  door  (groepen  van)  burgers  en  kleine(re)  particulieren.  Deze  gedachte  sluit  aan  bij  de   afspraken  over  gelijkberechtiging  die  zijn  gemaakt  in  IPO-­‐verband49:  “In  een  gebiedsproces  kan  in   goed  overleg  en  met  inachtneming  van  de  spelregels  voor  gelijkberechtiging  tot  herschikking  van   eigendom  en  beheer  besloten  worden”.  Door  zich  aan  te  sluiten  bij  een  collectief  committeren  de   burgers  zich  aan  zorg  voor  de  natuur,  die  voldoet  aan  de  kaderstelling  door  het  Rijk  en  de  provinciale   doelstellingen.  Op  deze  manier  kan  een  extra  impuls  worden  gegeven  aan  de  betrokkenheid  van   kleine(re)  particulieren  bij  natuur  en  de  binding  van  de  regio  met  het  Nationale  Park.  In  het  geval  van   grond  die  in  eigendom  is  van  Staatsbosbeheer,  wordt  hiermee  een  verschuiving  bevorderd  van   publieke  naar  private  zorg  voor  natuur.       Exploitatie  en  beheer  op  de  schaal  van  het  Nationaal  Park   De  bedoelde  collectieven  zijn  verbonden  aan  één  Nationaal  Park.  Boeren,  pachters,  particuliere   burgers,  overheden  en  andere  grondeigenaren  kunnen  vrijwillig  lid  worden  –  en  ook  het  collectief   weer  verlaten.  In  dat  laatste  geval  vervallen  uiteraard  de  voordelen  die  deelname  biedt.  Het   collectief  verzorgt  de  gemeenschappelijke  exploitatie  en  het  beheer  van  de  gezamenlijke  gronden,   binnen  de  geldende  kaders  van  het  Nationaal  Park.  Dit  heeft  als  voordeel  dat  deze  plaatsvinden   vanuit  een  eenduidige,  samenhangende  visie  op  de  te  verwezenlijken  doelen.  En,  een  collectief  van   particulieren  kan  uitgroeien  tot  een  serieuze  gesprekspartner  voor  overheden  en  de  grote   terreinbeherende  organisaties.   De  individuele  leden  maken  gebruik  van  het  collectief  en  dat  collectief  draagt  bij  aan  het  doel  van  de   individuele  leden  en  aan  de  doelen  van  het  Nationaal  Park  als  geheel.  De  leden  leggen  de  spelregels   voor  besluitvorming  en  de  beslissingsbevoegdheid  zelf  vast.  Gewoonlijk  vindt  besluitvorming  in   collectieven  (verenigingen,  coöperaties)  plaats  via  een  democratische  structuur  met  een  gezamenlijk   bestuur.  In  de  besluitvorming  is  uiteindelijk  de  meerderheidsstem  doorslaggevend.  Uiteraard  is  de   besluitvorming  ingekaderd  door  vooraf  gezamenlijk  gestelde  samenwerkingsdoelen,  die  aansluiten   bij  de  individuele  doelen  en  zijn  de  bestuursleden  gekozen  door  de  leden.     We  zien  een  dergelijke  ontwikkeling  nu  in  het  Agrarisch  Natuurbeheer  versneld  doorzetten  via  de   agrarische  collectieven,  waar  in  veel  gevallen  gekozen  wordt  voor  de  coöperatieve  vereniging  als   rechtsvorm50.  In  een  coöperatie  starten  de  verenigde  eigenaren  een  onderneming,  waarin  zij  als   mede-­‐eigenaar  een  stem  hebben.  De  commissie  meent  dat  deze  benadering  niet  beperkt  hoeft  te   blijven  tot  agrarisch  natuurbeheer,  maar  acht  het  veel  logischer  om  op  het  niveau  van  Nationale   Parken  tot  brede  collectieven  voor  natuur-­‐  en  landschapsbeheer  te  komen.  Het  Rijk  kan  de   totstandkoming  van  collectieven  ondersteunen  door  bepaalde  subsidies  of  de  hierna  genoemde   fiscale  voordelen  alleen  toe  te  kennen  als  er  sprake  is  van  collectiviteit.     Administratieve  lasten  beperken  en  meer  middelen  vrijspelen  voor  het  Nationaal  Park                                                                                                                           49

 Interprovinciaal  Overleg  (2014),  Notitie  ‘Beheer  en  eigendom  van  natuur’    Vanaf  2016  wordt  de  subsidie  voor  het  Agrarisch  Natuur-­‐  en  Landschapsbeheer  2016  verleend  aan  agrarische   collectieven.  Voor  de  controleerbaarheid  van  de  subsidieverlening  (die  gebaseerd  is  op  Europese  regels)   moeten  de  agrarische  collectieven  een  rechtsvorm  hebben  met  een  directe  binding  tussen  de  deelnemers  (de   agrariërs)  en  het  collectief.  Bij  een  (coöperatieve)  vereniging  is  dit  het  geval.  In  de  Subsidieverordening  Natuur-­‐   en  Landschapsbeheer  2016  wordt  daarom  vastgelegd  dat  een  agrarisch  collectief  een  (coöperatieve)  vereniging   moet  zijn.   50

 

48  

 

1650  

1655  

1660  

1665  

1670  

1675  

Een  collectief  van  particuliere  eigenaren  verzorgt  voor  de  leden  het  geregel  en  de  procedures  die   gemoeid  zijn  met  de  exploitatie  van  een  gebied.  Iets  dergelijks  zien  we  nu  al  bij  het  werk  dat  de   Bosgroepen  op  dit  moment  doen  voor  (individuele)  particulieren:  De  Bosgroepen  zijn  onafhankelijke   coöperatieve  verenigingen  van  en  voor  eigenaren  van  bos-­‐  en  natuurterreinen.  Zij  adviseren  en   helpen  hun  leden  bij  het  beheer  van  bos  en  natuur.  Daarbij  richten  ze  zich  op  alle  onderdelen  van  het   beheer;  van  visievorming  en  advies,  tot  beheer,  beheerplan  en  uiteindelijk  de  uitvoering  in  het  veld51.   Bijvoorbeeld:  de  zoektocht  naar  mogelijke  regelingen,  fondsen  en  fiscale  voordelen.  Zo  vragen  kleine   particuliere  eigenaren  op  dit  moment  vaak  geen  SNL-­‐beheersubsidies  aan;  omdat  ze  niet  op  de   hoogte  zijn  van  het  bestaan  daarvan,  omdat  de  bureaucratische  rompslomp  niet  opweegt  tegen  de   baten  of  omdat  cofinanciering  verplicht  is  maar  hun  mogelijkheden  daartoe  beperkt  zijn.  Als  ze   georganiseerd  zijn  in  een  collectief  kan  het  samenwerkingsverband  gezamenlijk  de  SNL-­‐subsidie   aanvragen  en  cofinanciering  regelen.  Daardoor  komt  meer  geld  vrij  voor  het  betreffende   natuurgebied  en  kan  een  betere  kwaliteit  gerealiseerd  worden.       Met  een  collectief  van  particulieren  kan  mogelijk  verdere  efficiëntiewinst  geboekt  worden  bij  de   besteding  van  middelen  voor  natuur.  Uitvoering  van  natuurbeheer  en  -­‐ontwikkeling  kan  gezamenlijk,   voor  grotere  oppervlakten,  aanbesteed  worden.  Ook  kan  een  collectief  geld  reserveren  voor  grotere   investeringen  die  het  natuurgebied  als  geheel  ten  goede  komen.  Een  collectief  kan  daarnaast   gemeenschappelijke  taken  (laten)  vervullen  die  voor  de  individuele  eigenaren,  pachters  of   vrijwilligers  te  kostbaar  of  te  ingewikkeld  zijn,  bijvoorbeeld  op  het  gebied  van  voorlichting  en   educatie  of  toezicht  en  handhaving.     Verandering  kost  moeite  en  tijd   Zoals  hierboven  geconstateerd  is  het  natuurbeleid  in  de  voorbije  eeuw  gegroeid  tot  het  nagenoeg   exclusieve  domein  van  de  overheid  en  de  grote  institutionele  terreinbeherende  organisaties.  Een   sterkere  positie  in  dit  domein  voor  de  particuliere  eigenaar  betekent  een  grote  verandering,  ook  voor   de  gevestigde  belangen.  Dat  een  dergelijke  verandering  naar  een  sterkere  rol  voor  de  maatschappij   niet  vanzelf  gaat,  constateren  ook  Van  der  Steen  et  al.  (2014)52.  Op  basis  van  een  aantal  voorbeelden   uit  de  praktijk  onderscheiden  zij  een  reeks  belemmeringen  die  worden  ervaren  bij  het  “sturen  en   benutten  van  de  energieke  samenleving”  door  de  overheid.  Het  gaat  om  de  volgende:     Gevestigde  belangen.  Gevestigde  belangen  vertegenwoordigen  de  status  quo  en   ondervinden  in  veel  gevallen  nadeel  van  een  verandering.  Kijk  bijvoorbeeld  naar  de  belangen   van  de  petrochemische  industrie  en  grote  energiebedrijven  die  een  snelle  transitie  van  een   klimaatneutrale  energievoorziening  vertragen.     • Risicoaversie  en  afrekencultuur  in  het  openbaar  bestuur.  Het  huidige  politiek-­‐bestuurlijke   systeem  is  niet  ingesteld  op  het  aangaan  van  experimenten  en  vernieuwing.  Dat  brengt   risico’s  met  zich  mee  waarvoor  bestuurders  zich  moeten  verantwoorden.   • Inrichting  van  de  ambtelijke  organisatie.  Maatschappelijke  initiatieven,  zoals  een  collectief   van  eigenaren  in  een  Nationaal  Park,  dat  natuurbeheer,  economische  ontwikkeling  en   cultuurhistorie  met  elkaar  wil  verbinden,  zijn  niet  gebonden  aan  één  sector.  Ambtelijke   organisaties,  zoals  de  provincies,  zijn  wel  georganiseerd  langs  sectorale  lijnen.  Dat  kan   wringen  bij  het  zoeken  naar  oplossingen.     • Ongeschreven  regels,  gewoonten  en  werkpraktijken  die  door  de  jaren  zijn  gegroeid,  kunnen   een  nieuwe  rol  van  de  partijen  in  het  gebied  in  de  weg  staan.  Zo  hebben  de  provincies  al   jarenlang  een  actieve  werkrelatie  –  met  zijn  eigen  logica  en  mores  -­‐  met  de  grote   terreinbeherende  organisaties.  Met  particulieren  zal  zo’n  relatie  nog  opgebouwd  moeten   worden.                                                                                                                               •

1680  

1685  

1690  

51

 www.bosgroepen.nl,  geraadpleegd:  april  2015.    Van  der  Steen,  M.,  J.  Scherpenisse,  M.  Hajer,  O.J.  van  Gerwen  en  S.  Kruitwagen  (2014),  Leren  door  doen:   Overheidsparticipatie  in  een  energieke  samenleving,  Planbureau  voor  de  Leefomgeving;  NSOB   52

 

49  

  •

1695  

1700  

1705  

1710  

1715  

1720  

1725  

1730  

1735  

Scepsis  en  normatieve  kritiek.  Er  kunnen  (betrokken)  partijen  zijn  die  kanttekeningen  zetten   bij  de  inzet  van  particuliere  partners.  Daarbij  wordt  hun  vermogen  om  maatschappelijke   doelen  zoals  nationale  natuurbelangen  te  verwezenlijken  door  anderen  in  twijfel  getrokken.    

Op  basis  van  haar  eigen  bevindingen  in  de  pilots  constateert  de  commissie  dat  dergelijke   belemmeringen  (deels)  ook  te  verwachten  zijn  als  de  particulier  en  de  betrokken  burger  zich  sterker   gaat  roeren  in  het  natuurbeleid.  Deze  nieuwe  rol  voor  de  burger  houdt  ook  een  grote  verandering  in   voor  de  gevestigde  terreinbeherende  organisaties  en  voor  de  ambtelijke  organisaties  die  –  met  name   op  provinciaal  niveau  –  betrokken  zijn  bij  de  uitvoering  van  het  natuurbeleid.       De  commissie  ziet  een  taak  weggelegd  voor  de  provincies  als  gebiedsregisseur,  om  particulier   initiatief  en  samenwerking  te  faciliteren.  Daarbij  hoort  ook  het  organiseren  van   arbitragemogelijkheden  in  gevallen  dat  nieuwe  ontwikkelingen  conflicteren  met  bestaande   belangen.  Bij  arbitrage  vellen  arbiters  met  vakinhoudelijke  kennis  een  oordeel  in  een  geschil  en  doen   daarover  een  bindende  uitspraak.  In  het  bouwrecht  en  in  gevallen  van  planschade  wordt  dergelijke   arbitrage  vaak  toegepast.     Allianties  van  alle  beheerders  (en  andere  partijen)  in  een  Nationaal  Park   In  een  groot  aantal  van  de  rijksnatuurmonumenten  en  zeker  in  de  tentatief  aangeduide  Nationale   Parken  zijn  meerdere  terreinbeheerders  actief.  Het  beheer  en  de  projecten  die  zij  uitvoeren  worden   wel  vaak  onderling  afgestemd,  maar  gewoonlijk  blijft  ieders  inzet  beperkt  tot  het  eigen  gebied.  Door   onderdelen  van  het  beheer  (of  projecten)  voor  het  hele  gebied,  dus  over  eigendomsgrenzen  heen,   door  één  beheerder  te  laten  uitvoeren  kunnen  schaalvoordelen  gehaald  worden  en  kunnen  partijen   zich  richten  op  specialismen.  Bovendien  ontstaat  er  zo  een  grotere  samenhang  in  het  natuurbeheer.   Het  aangaan  van  een  alliantie  vergroot  ook  de  ruimte  om  te  zoeken  naar  alternatieve  kostendragers   voor  het  beheer.       De  gemeenten  waarbinnen  een  Nationaal  Park  (of  delen  daarvan)  zich  bevindt  zijn  daarbij  belangrijke   spelers.  Via  de  Wet  ruimtelijke  ordening  (in  de  toekomst:  Omgevingswet)  en  het  Besluit  ruimtelijke   ordening  en  de  daarin  opgenomen  bepalingen  over  grondexploitatie  beschikken  zij  over   instrumenten  om  kosten  van  ontwikkelingen  te  verhalen  op  partijen  die  opbrengsten  genereren  ten   gevolge  van  die  ontwikkeling.  Deze  mogelijkheid  kan  bijvoorbeeld  worden  aangewend  om  de  kosten   voor  onderzoek  naar  archeologische  en  cultuurhistorische  waarden  te  verhalen  op   projectontwikkelaars,  of  wanneer  een  gemeente  een  park  realiseert  of  herstelt  als  bovenwijkse   voorziening.  Met  deze  instrumenten  kunnen  gemeenten  ook  de  ontwikkeling  van  kostendragers  voor   natuur  ondersteunen  en  sturen.  Ontwikkelingen  van  toeristisch-­‐recreatieve  voorzieningen  die   samenhangen  met  de  aanwezigheid  van  de  natuur  kunnen  op  die  manier  bijvoorbeeld  gekoppeld   worden  aan  de  kosten  van  het  beheer  van  die  natuur.  Daarnaast  is  het  voorstelbaar  dat  gemeenten   vanuit  de  opbrengsten  van  gemeentelijke  belastingen  die  een  relatie  hebben  met  de  aanwezigheid   van  een  natuurmonument  (bijvoorbeeld  toeristenbelasting,  precariorechten  of  ozb),  bijdragen  aan   de  beheerkosten  van  dat  gebied.  De  in  de  brief  van  Staatssecretaris  Wiebes  (2014)  aangekondigde   verruiming  van  het  gemeentelijke  belastinggebied,  biedt  hiervoor  wellicht  nadere   aanknopingspunten53.  Ook  kan  van  (commerciële)  activiteiten  in  het  gebied  een  afdracht  voor  het   natuurbeheer  overeengekomen  worden.  Denk  aan  golfterreinen  waarbij  de  contributie  wordt   opgehoogd  met  een  bedrag  voor  natuur,  of  fietsverhuurbedrijven  waarbij  een  afdracht  voor  de   natuur  is  verdisconteerd  in  de  verhuurprijs.    

                                                                                                                        53

 Staatssecretaris  van  Financiën  (2014),  Keuzes  voor  een  beter  belastingstelsel,  brief  aan  de  voorzitter  van  de   Tweede  Kamer  der  Staten  Generaal  d.d.  16  september  2014,  AFP/2014/780,  Den  Haag.  

 

50  

 

1740  

1745  

1750  

1755  

1760  

1765  

1770  

1775  

1780  

1785  

Verbinden  van  bedrijven  en  instellingen  met  Nationale  Parken   Het  stimuleren  van  inpasbare  bedrijvigheid  binnen  het  grondgebied  van  een  Nationaal  Park  biedt  de   mogelijkheid  om  via  bijdragen,  belastingen  en  heffingen  middelen  te  genereren  voor  het  beheer.   Daarnaast  zou  bij  elk  Nationaal  Park  ingezet  moeten  worden  op  het  verbinden  van  bedrijven  en   instellingen  in  de  omgeving.  Daarvoor  bestaan  verschillende  vormen.  Een  kansrijke  mogelijkheid  om   die  verbinding  te  versterken  is  adoptie  van  (een  deel  van)  een  Nationaal  Park  of  een   rijksnatuurmonument  door  bedrijven  en  instellingen.  Met  een  bedrijf  of  instelling  dat  een  Nationaal   Park  of  een  rijksnatuurmonument  adopteert  wordt  contractueel  vastgelegd  dat  deze  partij  een  deel   van  de  structurele  kosten  van  het  gebied  op  zich  neemt.  Denk  daarbij  aan  kosten  voor  regulier   beheer  of  investeringen  in  verdere  ontwikkeling  van  het  gebied.  De  commissie  ziet  adoptie  van   natuurgebieden  als  een  zakelijke  transactie  tussen  bedrijven  of  instellingen  en  de  terreinbeheerder.   De  bekostiging  van  natuur  is  dus  geen  schenking,  maar  er  staat  een  tegenprestatie  tegenover.   Verschillende  tegenprestaties  zijn  denkbaar,  zoals:   • Maatschappelijk  rendement  en  een  aangename  leefomgeving  voor  het  personeel.  De  natuur  in   de  buurt  van  bedrijven  en  instellingen  is  vaak  een  belangrijke  factor  voor  het  goed  functioneren   van  die  organisaties.  Zij  kunnen  hun  personeel  daarmee  een  aangename  leefomgeving  bieden.   De  kwaliteit  van  leven  is  een  sterk  punt  voor  het  Nederlandse  vestigingsklimaat54.  Daarnaast   biedt  de  aanwezigheid  van  natuur  mogelijkheden  voor  arrangementen  in  de  gezondheidszorg   (zie  ook  biowalking  in  de  Maasduinen).  Dit  maakt  ook  zorginstellingen  en  verzekeraars  voor  de   hand  liggende  partners  voor  Nationale  Parken.     • Maatschappelijke  verantwoord  ondernemen.  Adoptie  van  een  Nationaal  Park  of   rijksnatuurmonument  laat  zien  dat  het  bedrijf  of  de  instelling  op  een  verantwoorde  manier  deel   uitmaakt  van  en  betrokken  is  bij  de  samenleving.     • Hospitality-­‐  en  recreatiearrangementen.  De  terreinbeheerder  kan  de  adopterende  partij   exclusieve  arrangementen  bieden,  zoals  overnachtingsmogelijkheden  in  het  Nationaal  Park,   excursies  of  begeleide  personeelsactiviteiten  in  het  gebied.     • Naamsbekendheid  voor  en  imago  van  de  adopterende  partij.    Door  zijn  naam  te  verbinden  aan   een  Nationaal  Park  kan  een  bedrijf  of  instelling  de  bekendheid  van  de  organisatie  vergroten,   mede  via  uitingen  van  de  terreinbeheerder.  Adoptie  van  een  natuurgebied  kan  bovendien  het   duurzame  of  ‘groene’  imago  van  een  bedrijf  verder  versterken.  Daarbij  moet  er  nadrukkelijk  voor   gewaakt  worden  dat  bedrijven  het  middel  niet  gebruiken  om  hun  activiteiten  te  ‘groenwassen’.   • Ontwikkelruimte.  Gericht  investeren  in  natuurontwikkeling  komt  de  robuustheid  van  de  natuur   in  een  Nationaal  Park  en  de  inliggende  rijksnatuurmonumenten  ten  goede.  Als  de  natuur  in   robuustheid  wint,  zal  het  minder  lastig  worden  om  ruimte  voor  economische  ontwikkeling  te   creëren  in  de  omgeving.  Een  onzekerheid  hierbij  is  echter  dat  bepaalde  bedrijven  weliswaar   kunnen  investeren  in  een  natuurgebied  om  daar  robuustheid  te  creëren,  maar  dat  de   economische  ontwikkelruimte  die  daardoor  ontstaat  niet  specifiek  toegedeeld  kan  worden  aan   de  investerende  bedrijven.     Het  creëren  van  economische  ontwikkelruimte  door  het  creëren  van  robuustere  natuur,  sluit  aan  bij   het  vraagstuk  van  natuurcompensatie.  In  2010  constateerde  het  Nationaal  Groenfonds  dat  de   uitvoering  van  het  natuurcompensatiebeleid  te  wensen  overliet55.  Als  oorzaken  daarvan  werden   onder  meer  genoemd  dat  locaties  voor  natuurcompensatie  moeilijk  te  vinden  zijn  en  dat  een   overzicht  van  compensatielocaties  en  compensatieplichtige  projecten  ontbreekt.  Tegelijkertijd   ontbreken  bij  overheden  de  financiële  middelen  om  hun  groene  ambities  om  te  zetten  in  realiteit.   Het  Groenfonds  constateerde  dat  vraag  naar  en  aanbod  van  compensatienatuur  beter  op  elkaar   zouden  kunnen  aansluiten  door  deze  bijeen  te  brengen  in  zogenaamde  natuurcompensatiebanken.   Ook  bestaande  ideeën  over  het  creëren  van  biodiversiteit  en  robuustere  natuur,  met  het  oogmerk                                                                                                                           54

 EY  (2014),  Barometer  Nederlands  vestigingsklimaat  2014;  Nederland  stabiel  sterk,  The  attractivenss  surveys   van  EY   55  Nationaal  Groenfonds  (2010),  Op  weg  naar  een  betere  natuurcompensatie  

 

51  

 

1790  

om  de  daarmee  ontstane  ruimte  te  verkopen  aan  anderen,  liggen  in  het  verlengde  hiervan.  Dit  wordt   habitatbanking  genoemd.  Een  partij  die  grond  bezit,  kan  investeren  in  de  kwaliteitsverbetering  van   natuur  en  landschap.  Dat  resulteert  in  een  toename  van  de  (waarde  van  de)  biodiversiteit  van  het   terrein.  Voor  deze  toename  van  biodiversiteitswaarde  kan  de  investeerder  biodiversiteitscredits   krijgen.  Deze  credits  kan  men  via  een  bank  verkopen  aan  een  partij  die  de  eigen,  negatieve  invloed   op  de  biodiversiteit  wil  of  moet  compenseren56.  Het  Nationaal  Groenfonds  en  het  Platform   Biodiversiteit,  Ecosystemen  en  Economie  streven  ernaar  om  een  Green  Deal  te  sluiten  waarin  met   participerende  bedrijven  de  introductie  van  habitatbanking  in  Nederland  verder  wordt  uitgewerkt.   De  commissie  ziet  de  resultaten  van  een  eventuele  Green  Deal  met  nieuwsgierigheid  tegemoet.    

1795    

                                                                                                                        56  Nationaal  Groenfonds  (2014),  Mogelijkheden  voor  private  en  maatschappelijke  financiering  voor  natuur    

52  

 

Voorbeeld:  Adoptie  van  natuurgebieden  in  Zeeland   Het  Zeeuws  Landschap  heeft  een  model  voor  adoptie  van  natuurterreinen  ontwikkeld.  Partijen  die  kiezen  voor   terreinadoptie  zijn  geen  algemene  sponsor  van  het  Zeeuws  Landschap,  maar  verbinden  zich  aan  één  specifiek   natuurterrein.  Daartoe  zijn  de  natuurterreinen  die  het  Landschap  in  beheer  heeft  ingedeeld  in  verschillende   categorieën,  te  weten:   1. Gebieden  met  nationale  bekendheid   2. Gebieden  met  provinciale  bekendheid   3. Grote  gebieden  met  regionale  bekendheid   4. Middelgrote  gebieden  met  regionale  bekendheid   5. Kleine  gebieden   De  categorisering  maakt  dat  het  voor  bedrijven  en  instellingen  van  uiteenlopende  grootte  mogelijk  wordt  om   een  natuurterrein  te  adopteren.  Op  dit  moment  zijn  er  in  Zeeland  5  grote  bedrijven  die  een  gebied  adopteren.   Dat  waren  er  in  het  verleden  meer.  Het  Zeeuws  Landschap  sluit  met  de  organisaties  driejarige  contracten  af,   waarin  financiële  afspraken  en  concrete  tegenprestaties  worden  vastgelegd.   Voorbeeld:  Natuurmanagementplan  Moerdijk   Het  Havenschap  Moerdijk  heeft  samen  met  de  gemeente  Moerdijk,  Bedrijvenkring  Industrieterrein  Moerdijk,   provincie  Noord-­‐Brabant  en  Staatsbosbeheer  het  initiatief  genomen  om  de  groei  van  de  bedrijvigheid  op  het   haven-­‐  en  industrieterrein  te  koppelen  aan  investeringen  in  natuur  en  omgevingskwaliteit.  Hiertoe  is  op  dit   moment  een  natuurmanagementplan  in  ontwikkeling.  Uitganspunt  voor  het  natuurmanagementplan  zijn  de   geldende  (natuur)wet-­‐  en  regelgeving  en  de  gewenste  ontwikkelbehoefte  van  het  haven-­‐  en  industriegebied,   zoals  verwoord  in  de  Havenstrategie.  Het  natuurmanagementplan  gaat  vergezeld  van  concrete   uitvoeringsplannen.   Met  de  aanpak  wil  men  de  ontwikkelbehoefte  van  bedrijven  op  het  haven-­‐  en  industrieterrein  mogelijk  maken   en  tegelijkertijd  de  natuurkwaliteiten  versterken  op  het  terrein  en  in  de  rijksnatuurgebieden  in  de  directe   omgeving,  de  Biesbosch  en  het  Hollands  Diep.    De  aanpak  richt  zich  onder  andere  op  het  robuuster  maken  van  de  stikstofgevoelige  habitattypen  in  de   Biesbosch.  Met  onder  andere  een  combinatie  van  inrichtingsmaatregelen,  monitoring  en  realisatie  van  extra   natuurgebieden  wil  men  aan  die  robuustheid  bijdragen.   Een  vraagstuk  waar  de  betrokken  partijen  veel  aandacht  voor  vragen,  is  de  juridische  borging  van  afspraken   die  zij  binnen  het  NMP  maken.  Op  dit  moment  ontbreken  de  zekerheden  dat,  de  bedrijven  die  investeren  in   natuurkwaliteiten,  de  ontstane  ontwikkelruimte  ook  daadwerkelijk  zelf  kunnen  gebruiken.  Dit  kan  een  groot   knelpunt  gaan  vormen  bij  de  uitwerking  van  met  name  de  voorgestelde  uitvoeringsplannen  rond  de  aan  de   Natura  2000  regelgeving  gerelateerde  maatregelen.  Dit  geldt  ook  voor  maatregelen  die  versterkend  zijn  voor   de  natuur  maar  die  niet  één  op  één  passen  binnen  de  kaders  van  vigerend  beleid.  Bijvoorbeeld  voor  het   realiseren  van  natuur  buiten  de  Natura  2000  gebieden.      

 

1800  

Verbinden  van  burgers  als  mede-­‐eigenaar  van  natuurgebieden     De  betrokkenheid  van  individuele  burgers  bij  natuurgebieden  en  de  daaraan  verbonden  motivatie  en   trots  om  zich  in  te  zetten  voor  het  ‘eigen  rijksnatuurmonument’  kan  versterkt  worden  door  burgers   financieel  te  laten  deelnemen  in  de  ontwikkeling  en  het  beheer  van  natuurgebieden.  Dat  kan  op   verschillende  manieren:  door  een  adoptiemodel  zoals  hierboven  voor  bedrijven  en  instellingen  is   toegelicht,  of  door  middel  van  een  obligatierekening    of  natuuraandelen.  Op  deze  laatste  manier  is   bijvoorbeeld  destijds  de  aankoop  van  het  Naardermeer  gefinancierd.        

53  

  1805  

1810  

1815  

1820  

1825  

1830  

1835  

1840  

1845  

1850  

  Adoptie  door  burgers   Van  ‘adoptie’  zijn  diverse  voorbeelden  te  zien  in  Nederland.  Zo  werd  konden  Nederlanders  door   middle  van  een  donatie  een  steen  of  een  stoeltje  adopteren  van  het  Olympisch  Stadion  te   Amsterdam,  om  de  laatste  vijf  miljoen  gulden  bijeen  te  brengen,  die  nodig  waren  voor  reddings-­‐  en   exploitatieplan.  De  naam  van  de  donateurs  werden  op  de  bakstenen  en  stoeltjes  aangebracht.  Ook  in   de  natuurwereld  is  dit  systeem  bekend.  Zo  had  de  Waddenvereniging  van  2009  tot  2012  een  actie   waarin  mensen  een  stukje  Wad  konden  adopteren.  Voor  5  Euro  werden  mensen  virtueel  eigenaar   van  een  zelf  te  bepalen  stukje.  De  opbrengst  kwam  ten  goede  aan  de  inzet  voor  de  Waddenzee.  Het   Wereld  Natuur  Fonds  heeft  een  actie  waarbij  mensen  een  dier  kunnen  adopteren.     In  steeds  meer  gemeenten,  bijvoorbeeld  in  Epe  en  Houten,  is  momenteel  een  beweging  te  zien   waarbij  inwoners  aan  ‘groenadoptie’  in  de  gemeente  kunnen  doen.  Zo  kunnen  zij  bijvoorbeeld  in   overleg  met  de  gemeente  perken  en  plantsoenen  in  hun  buurt  onderhouden  of  sponsoren.       Natuuraandelen   Uitgifte  van  natuuraandelen  heeft  de  volgende  doelen:   • Aantrekken  van  (extra)  private  middelen  voor  investeringen  in  (beheer  en  ontwikkeling  van)   natuurgebieden.   • Versterken  van  de  binding  tussen  de  samenleving  (burgers  en  bedrijven)  en  de  natuur  in  hun   omgeving  en  het  bevorderen  van  zeggenschap,  trots  en  betrokkenheid  bij  particulieren.   • Financieel  en  maatschappelijk  rendement  op  private  investeringen.     Met  een  natuuraandeel  koopt  een  particulier  een  aandeel  in  een  Nationaal  Park  (of  een   natuurmonument).  Aandeelhouders  zijn  mede-­‐eigenaar  van  de  rechtspersoon  die  het  gebied  in   eigendom  heeft.  Zij  zijn  daarmee  medeverantwoordelijk  voor  de  financiering  van  en  het  beheer  van   de  natuur  in  het  hele  gebied.  De  natuuraandelen  zoals  de  commissie  die  voor  zich  ziet  hebben  de   volgende  kenmerken:   • ze  zijn  gebiedsgebonden;     • ze  hebben  een  lange  of  onbepaalde  looptijd;   • de  belegging  kan  worden  aangemerkt  als  groene  belegging.     Een  aandeelhouder  heeft  met  zijn  belegging  zowel  een  financieel  als  een  maatschappelijk  rendement.   Het  maatschappelijke  rendement  betreft  de  bijdrage  die  men  levert  aan  de  kwaliteit  van   (toegankelijke)  natuur.  Het  directe  financiële  rendement  is  vermoedelijk  niet  hoog;  de  waarde  van   het  certificaat  is  gekoppeld  aan  de  grondprijs.  In  tijden  van  lage  rentes  en  inflatie  kan  volgens  ARK   Natuurontwikkeling  (2013)  investeren  in  natuurgrond  aantrekkelijk  zijn,  zeker  als  de  grondprijzen   stijgen.  Het  indirecte  financiële  rendement  bestaat  uit  fiscaal  voordeel  op  groen  beleggen  (vrijstelling   in  Box  3).  Binnen  de  Regeling  Groenprojecten  geldt  een  vrijstelling  van  de   vermogensrendementsheffing  (1,2%)  en  heffingskorting  (0,7%).  Er  zou  bekeken  moeten  worden  of   en  hoe  de  belegging  in  certificaten  kan  worden  aangemerkt  als  groene  belegging.       Naast  het  financiële  en  maatschappelijke  rendement  kunnen  beleggers  andere  voordelen  hebben,   deels  vergelijkbaar  met  de  hierboven  genoemde  tegenprestaties  voor  adopterende  bedrijven   instellingen.  Denk  aan  zaken  als  wandelingen,  concerten  of  deelname  aan  beheeractiviteiten,   exclusief  voor  beleggers  of  voordelen  bij  de  aankoop  van  streekproducten  (bijvoorbeeld   natuurvoedsel,  wildernisvlees).  

 

 

54  

  Voorbeeld:  Natuurcertificaten  in  Maalschap  Wolfhaag     Het  gebied  Maalschap  Wolfhaag  is  in  bezit  van  Stichting  Ark.  Ark  heeft  een  overeenkomst  met  de  provincie   Limburg  om  de  natuurontwikkeling  in  het  gebied  ter  hand  te  nemen.  De  kern  van  het  gebied  ligt  rond  het   gehucht  Wolfhaag.  Daaromheen  koopt  Ark  grond  aan,  zodat  er  een  aaneengesloten  gebied  ontstaat.  Wanneer   de  gronden  zijn  ingericht  draagt  Ark  het  gebied  over  aan  een  terreinbeheerder.  In  het  Maalschap  Wolfhaag   gaat  het  om  wildernisnatuur  die  begraasd  wordt  en  die  voor  iedereen  toegankelijk  is.     Mede-­‐eigenaarschap   Ark  wil  in  het  Maalschap  Wolfhaag  mensen  verbinden  met  de  natuur  door  hen  mede-­‐eigenaar  te  maken.   Daartoe  worden  natuurcertificaten  uitgegeven  aan  particulieren.  Een  certificaat  is  een  aandeel,  men  wordt   dus  mede-­‐eigenaar,  maar  het  geeft  niet  het  recht  om  mee  te  beslissen  in  een  aandeelhoudersvergadering.  Om   dit  mogelijk  te  maken  wordt  een  NSW-­‐bv  (Natuurschoonwet-­‐bv)  opgericht.  Een  Stichting   Administratiekantoor  geeft  de  certificaten  van  aandeel  uit  en  is  beheervoerder.  Het  voornemen  is  om  de   certificaathouders  te  verenigen  en  een  zetel  te  geven  in  het  stichtingsbestuur.  Daarmee  wordt  het  volgende   geborgd:   • certificaathouders  kunnen  niet  hun  eigen  gebiedje  claimen;   • het  gebied  valt  onder  één  beheer;   • de  aandelen  kunnen  niet  ‘gekaapt’  worden  door  een  groot-­‐aandeelhouder.     Door  er  een  transparante  NSW-­‐bv  van  te  maken  kunnen  grotere  particuliere  investeerders  fiscaal  voordeel   behalen.  De  belegging  valt  dan  namelijk  niet  onder  de  1,2%  vermogensbelasting.  Ook  valt  het  buiten  het  erf-­‐   en  schenkingsrecht.  De  bedoeling  is  ook  dat  lokale  mensen  kunnen  instappen.  Daarom  is  gekozen  voor  een   waarde  van  1000  euro.  Zij  moeten  hun  aandelen  ook  weer  kunnen  verkopen  als  ze  willen.       Er  zijn  op  dit  moment  13  (opties  op)  certificaten  uitgegeven.  De  bewoners  in  het  gebied  zelf  lijken  vooralsnog   terughoudend  tegenover  het  mede-­‐eigenaarschap.  Daar  worden  meerdere  redenen  voor  genoemd:   ontbreken  van  direct  stemrecht  in  de  NSW-­‐bv;   beperkt  aanwezige  vermogen  bij  burgers  en  bedrijven  in  het  gebied;   ontbreken  van  het  gevoel  van  urgentie  van  investeren  in  natuur.  De  lokale  bevolking  hebben  niet  het  gevoel   heeft  dat  het  gebied  bedreigd  wordt,  omdat  het  immers  al  in  handen  is  van  een  natuurorganisatie.  He  gebied   wordt  nu  ook  al  ontwikkeld  en  beschermd  met  steun  van  de  overheid.     Gebiedsfonds  Wolfhaag   De  opbrengsten  die  Ark  zal  ontvangen  uit  de  overdracht  van  het  terrein  aan  de  NSW-­‐bv,  worden  in  een  op  te   richten  gebiedsfonds  Wolfhaag  gestort.  Het  gebiedsfonds  opereert  los  van  de  bv  en  heeft  als  doelstelling  om   in  de  omgeving  van  het  natuurgebied  te  investeren  zodat  natuur  en  landschap  kan  groeien.  Het  is  niet   bedoeld  om  gelden  voor  regulier  beheer  aan  te  vullen.  Voorlopig  wordt  het  gebiedsfonds  alleen  gevoed  uit  de   opbrengst  van  de  certificaten.  Het  fonds  zal  ook  aangewend  worden  om  grond  aan  te  kopen,  waarvoor   nieuwe  certificaten  kunnen  worden  uitgegeven.    

 

4.5 Gebiedsfondsen   1855  

1860  

 

De  commissie  verwacht  dat  het  oprichten  van  gebiedsfondsen  voor  Nationale  Parken  kan  bijdragen   aan  de  transparantie  van  de  financiering  van  die  gebieden.  In  gebiedsfondsen  zoals  de  commissie  die   voor  zich  ziet  kunnen  publieke  en  private  middelen  bijeen  worden  gebracht  op  een  gecombineerde   rekening.  Zowel  publieke  als  private  partijen  brengen  geld  in  voor  regulier  beheer  van  natuur,  voor   investeringen  in  natuurontwikkeling  en  voor  ontwikkeling  van  toegankelijkheid  van  die  natuur  en   daaraan  gerelateerde  (al  dan  niet  commerciële)  functies  in  de  natuurkern(en)  of  het  omliggende   gebied.  Een  gebiedsfonds  kan  bijdragen  aan  de  zichtbaarheid  en  herkenbaarheid  van  een  gebied  en   de  trots  op  dat  gebied  versterken.  De  commissie  acht  de  provincie  vanuit  haar  verantwoordelijkheid   voor  het  uitvoeren  van  het  natuurbeleid  de  aangewezen  partij  om  de  regie  te  voeren  in  

 

55  

 

1865  

1870  

1875  

1880  

1885  

1890  

1895  

rijksnatuurmonumenten  en  het  initiatief  te  nemen  om  met  de  partijen  in  het  gebied  gebiedsfondsen   in  te  stellen.   Streek-­‐  en  gebiedsfondsen  zijn  al  succesvol   Op  verschillende  plaatsen  in  Nederland  zijn  inmiddels  landschapsfondsen,  streekfondsen  en   gebiedsfondsen  opgericht.  Voorbeelden  daarvan  zijn  de  streekfondsen  Utrechtse  Heuvelrug,  Het   Groene  Woud  en  het  Veluwefonds.  Vanuit  dergelijke  streekfondsen  worden  duurzame  ontwikkeling,   ook  op  het  gebied  van  natuur,  landschap  en  cultuurhistorie,  in  het  betreffende  gebied  financieel   ondersteund.  Vaak  is  te  zien  dat  het  gebiedsfonds  uitgroeit  tot  dé  koepel  voor  een  gebied,  waarbij   publieke  en  private  activiteiten  worden  ondergebracht  en  dat  er  in  slaagt  burgers  en  ondernemers  te   binden  aan  het  natuurgebied.  Volgens  LEI  Wageningen  UR  (2011)  zijn  succesfactoren  voor   fondsvorming57:   • De  bekendheid  van  het  gebied  in  de  omgeving.  Een  goede  communicatiestrategie  kan  daarbij   helpen,  net  zoals  het  koppelen  van  de  naam  van  het  gebied  aan  producten  die  in  de  regio   verkocht  worden.     • Betrokkenheid  creëren  door  continu  activiteiten  te  organiseren.  De  activiteiten  moeten   aansluiten  bij  de  interesse  van  burgers  en  bedrijven;  maak  de  streek  voor  hen  aantrekkelijk   Verschillende  fondsvormen   Gebiedsfondsen  kunnen  verschillende  vormen  hebben58.  De  volgende  soorten  fondsen  kunnen   worden  onderscheiden:   • Doelfonds.  In  een  doelfonds  zoals  bijvoorbeeld  het  Waddenfonds  wordt  eenmalig  of  periodiek   geld  gestort  om  te  besteden  aan  een  vooraf  vastgesteld  doel.  De  middelen  worden  uitgekeerd   als  donatie/subsidie  en  er  wordt  geen  direct  rendement  gehaald.  Na  de  afgesproken  looptijd  en   het  behalen  van  de  doelen  is  het  fonds  leeg.     • Revolverend  fonds.  Het  Restauratiefonds  is  een  voorbeeld  van  een  revolverend  fonds.  Het  wendt   het  beschikbare  kapitaal  aan  voor  de  uitgifte  van  leningen.  De  leningen  kunnen  zich  richten  op   projecten  met  een  financieel  rendement.  Of,  leningen  worden  afgelost  vanuit  andere  inkomsten   van  de  lenende  partij.     • Vermogensfonds.  Een  vermogensfonds  beheert  een  vermogen  en  uit  de  opbrengst  op  dat   vermogen  worden  goede  doelen  en  projecten  gesteund  met  een  financiële  bijdrage.  Het   fondsvermogen  wordt  dus  elders  belegd  en  het  rendement  wordt  aangewend  om  projecten  of   regulier  beheer  mee  te  financieren.     • Ontwikkelingsfonds.  Een  ontwikkelingsfonds  richt  zich  op  de  ontwikkeling  van  bepaalde   gebieden,  door  risicodragende  activiteiten  met  de  kans  op  een  hoog  rendement  mogelijk  te   maken.    

                                                                                                                        57

 LEI  (2011),  Lessen  voor  succesvol  investeren  in  landschap,  LEI-­‐publicatie  11-­‐119      www.streekfonds.nl,  geraadpleegd:  februari  2015  

58

 

56  

  Voorbeeld:  Het  Waddenfonds   Het  Waddenfonds  is  een  fonds  van  waaruit  subsidies  worden  verstrekt  voor  investeringen  in  het   Waddengebied.  Het  gaat  daarbij  om  extra  investeringen  die  plaatsvinden  naast  de  reguliere  opgave  die   partijen  in  het  gebied  hebben.  De  subsidies  beogen  een  duurzame  bescherming  en  ontwikkeling  van  de   Waddenzee  als  natuurgebied  en  het  behoud  van  het  open  landschap.  Parallel  daaraan  is  50%  van  het  fonds   59 60 bedoeld  om  duurzame  economische  ontwikkeling  te  stimuleren   .       De  hoofddoelen  van  het  Waddenfonds  zijn  als  volgt  geformuleerd:   Het  vergroten  en  versterken  van  de  natuur-­‐  en  landschapswaarden  van  het  Waddengebied;       Het  verminderen  of  wegnemen  van  externe  bedreigingen  van  de  natuurlijke  rijkdom  van  de  Waddenzee;       Een  duurzame  economische  ontwikkeling  in  het  Waddengebied  dan  wel  gericht  zijn  op  een  substantiële   transitie  naar  een  duurzame  energiehuishouding  in  het  Waddengebied  en  de  direct  aangrenzende  gebieden;       Het  ontwikkelen  van  een  duurzame  kennishuishouding  ten  aanzien  van  het  Waddengebied.         Het  Waddenfonds  is  ondergebracht  in  een  gemeenschappelijke  regeling  van  de  drie  betrokken  provincies.  De   middelen  zijn  ondergebracht  bij  het  Ministerie  van  Financiën.     Besteding  van  middelen   Het  Waddenfonds  heeft  de  hoofddoelstellingen  vertaald  naar  vier  thema’s  waarbinnen  projecten  kunnen   inschrijven  voor  subsidie.  Het  gaat  om  de  volgende  thema’s:   • natuur  en  water;   • werelderfgoed,  toerisme,  recreatie  en  cultuurhistorie;   • duurzame  ontwikkeling  havens  en  energietransitie   • landbouw  en  visserij.     Naast  deze  vier  thema’s  is  er  een  budget  voor  lokale  innovaties  om  kleinschalige  sociaal-­‐economische   initiatieven  te  stimuleren.  Ook  wordt  vanuit  het  Waddenfonds  subsidie  verstrekt  om  de  organisatiekosten  van   de  Waddenacademie  te  financieren.  Tot  voor  kort  werden  subsidies  verstrekt  aan  projecten  in  volgorde  van   inschrijving.  Inmiddels  wordt  gestreefd  naar  een  meer  kwalitatieve  sturing  op  basis  van  de  bovengenoemde   thema’s.  Voorafgaand  aan  de  aanbesteding  van  projecten  wordt  vastgesteld  op  welke  elementen  binnen  die   thema’s  het  Waddenfonds  het  accent  wenst  te  leggen.  Daarbij  tracht  men  prikkels  in  te  bouwen  om  projecten   te  stimuleren  die  de  verschillende  doelen  van  het  Waddenfonds  met  elkaar  weten  te  verbinden.     Inkomsten  van  het  fonds   In  2005  stelde  het  toenmalige  kabinet  een  bedrag  van  800  miljoen  euro  beschikbaar  voor  investeringen  in  het   Waddengebied.  Een  bedrag  122,4  miljoen  euro  daarvan  is  besteed  aan  de  nadeelcompensatie  kokkelvisserij.   In  2007  trad  de  Wet  op  het  Waddenfonds  in  werking,  met  een  budget  van  677,6  miljoen  euro  over  de  periode   2007  tot  en  met  2026.  Gedurende  deze  periode  wordt  het  Waddenfonds  jaarlijks  gevoed  vanuit  het   vastgestelde  budget.  Ook  bij  stopzetten  van  de  gaswinning  blijven  de  afspraken  over  het  budget  van  het  fonds   overeind.       Ervaringen  met  het  Waddenfonds   De  ervaring  leert  dat  voor  sommige  spelers  in  het  gebied,  de  hoogte  van  de  subsidies  onvoldoende  interessant   is  om  er  gebruik  van  te  maken.  Een  voorbeeld  daarvan  zijn  innovaties  op  het  gebied  van  duurzame   energieopwekking.  Over  het  algemeen  zijn  het  vooral  kleinere  projecten  die  gebruik  maken  van  het   Waddenfonds.   Initiatieven  met  aantoonbare  verdiencapaciteit  doen  veelal  geen  beroep  op  het  Waddenfonds.  Vaak  pas   wanneer  projectvoorstellen  hoge  risico’s  kennen  –  en  banken  dientengevolge  terughoudend  zijn  –  komt  het   Waddenfonds  in  beeld  bij  initiatiefnemers.   Het  Waddenfonds  is  ondergebracht  in  een  gemeenschappelijke  regeling.  Deze  vorm  is  niet  geschikt  als  daar   partijen  bij  betrokken  zouden  moeten  worden  die  buiten  het  Huis  van  Thorbecke  vallen  (zoals  private  partijen,   of  zbo’s  als  Staatsbosbeheer).      

                                                                                                                        59

 Ministerie  van  Infrastructuur  en  Milieu,  Provinsje  Fryslan,  Provincie  Groningen  en  Provincie  Noord-­‐Holland   (2011),  Bestuursakkoord  Decentralisatie  Waddenfonds,  Harlingen   60  Waddenfonds  (2013),  Jaarverslag  2013:  publieksversie  

 

57  

 

1900  

1905  

1910  

1915  

1920  

1925  

1930  

    Gebiedsfondsen  voor  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)   De  commissie  meent  dat  gebiedsfondsen  voor  Nationale  Parken  ondergebracht  zouden  moeten   worden  bij  een  passende  fondsbeheerder,  die  toeziet  op  een  gerichte  besteding  van  de  middelen   binnen  de  gestelde  kaders  en  doelen  van  het  Nationale  Park.  Omdat  het  om  een  bundeling  van   privaat  en  publiek  geld  gaat,  kan  daartoe  bijvoorbeeld  een  stichting  in  het  leven  geroepen  worden.   Ook  een  coöperatie  zonder  winstoogmerk  is  een  mogelijke  vorm,  die  de  deelnemende  partijen  meer   mogelijkheden  biedt  om  hun  eigen  identiteit  te  bewaren  binnen  het  gebied.       Zoals  aangegeven  brengen  publieke  en  private  partijen  geld  bijeen  op  een  gezamenlijke  rekening.  De   hoogte  van  de  bijdrage  van  de  rijksoverheid  is  afhankelijk  van  de  in  het  gebied  vertegenwoordigde   nationale  belangen  en  daaraan  gekoppelde  subsidiebedragen.  Vanuit  een  gebiedsfonds  kunnen   investeringen  in  de  ontwikkeling  en  het  beheer  van  rijksnatuurmonumenten  en  in  de  omliggende   zone  binnen  het  Nationaal  Park  worden  bekostigd  door  middel  van  subsidies  of  leningen.  De  vulling   van  gebiedsfondsen  kan  (onder  andere)  plaatsvinden  met:     • (de  huidige)  subsidies;   • gelden  uit  adoptie  van  natuurgebieden;   • incidentele  sponsorgelden;   • aandelenuitgifte  (zie  hierna);   • streekrekeningen61;   • verdienvermogen  van  het  natuurgebied;   • bijdragen  en  belastinggelden  uit  de  gemene  gronden.     Overigens  is  de  commissie  van  mening  dat  de  instelling  van  gebiedsfondsen  de  werking  van  op  dit   moment  goed  functionerende  fondsen  met  eenzelfde  oogmerk,  niet  dient  te  doorkruisen.     De  instelling  van  gebiedsfondsen,  die  (deels)  gevoed  worden  met  andere  dan  publieke  gelden,  doet   niets  af  aan  de  financiële  verantwoordelijkheid  van  Rijk  en  provincies  voor  natuur.  Dat  wat  een   overheidstaak  is,  dient  niet  gefinancierd  te  worden  uit  de  extra  gelden  die  via  fondsvorming   gegenereerd  worden.  De  overheid  is  verantwoordelijk  voor  de  gestelde  publieke  belangen  en  een   grotere  betrokkenheid  van  particulieren  mag  nooit  een  excuus  zijn  voor  de  overheid  om  zich  terug  te   trekken.  Door  gebiedsfondsen  net  als  het  Restauratiefonds  buiten  de  begroting  om  te  laten  lopen   zijn  zij  minder  gevoelig  voor  (snel)  wisselende  opvattingen  op  politiek  niveau.    

4.6 Fiscale  arrangementen  voor  particulieren   1935  

1940  

  De  kosten  van  inrichting  en  beheer  van  natuur  zijn  aanzienlijk  en  schrikken  veel  particulieren  af.  De   commissie  verwacht  dat  drempels  voor  individuele  burgers  om  zich  in  te  zetten  voor  het  realiseren   en  beheren  van  natuur,  kunnen  worden  weggenomen  als  fiscale  arrangementen  voor  particuliere   inzet  voor  natuur  worden  gecreëerd.  Enkele  mogelijkheden  zijn:   • De  bestaande  regelingen  uit  de  Natuurschoonwet  1928   • Een  persoonsgebonden  aftrek  voor  natuurbeheer  en  –inrichting   • Verlaging  van  het  btw-­‐tarief  voor  natuurbeheer  en  –inrichting                                                                                                                             61

 Een  Streekrekening  (ondergebracht  bij  de  Rabobank)  is  een  spaarrekening  voor  bedrijven  en  instellingen  met   een  marktconforme  rente  voor  de  spaarder.    Daarnaast  biedt  de  bank  een  aanvullende  rente,  die  ten  goede   komt  aan  een  specifiek  streekfonds.  

 

58  

 

1945  

1950  

1955  

1960  

1965  

1970  

1975  

1980  

1985  

Verruim  de  mogelijkheden  voor  economische  activiteiten  op  NSW-­‐landgoederen   De  Natuurschoonwet  1928  (NSW)  biedt  eigenaren  en  erfpachters  van  landgoederen  al  fiscale   voordelen.  Een  landgoed  volgens  de  Natuurschoonwet  1928  is  “een  in  Nederland  gelegen,  geheel  of   gedeeltelijk  met  natuurterreinen,  bossen  of  andere  houtopstanden  bezette  onroerende  zaak  -­‐   daaronder  begrepen  die  waarop  een  buitenplaats  of  andere,  bij  het  karakter  van  het  landgoed   passende,  opstallen  voorkomen  -­‐  voor  zover  het  blijven  voortbestaan  van  die  onroerende  zaak  in  zijn   karakteristieke  verschijningsvorm  voor  het  behoud  van  het  natuurschoon  wenselijk  is”  (art,  1,  lid  1   onder  a,  NSW).       Rangschikking  van  een  landgoed  onder  de  Natuurschoonwet  1928  betekent  dat  de  eigenaar  wordt   vrijgesteld  van  verschillende  belastingen,  te  weten:   • De  grond  die  tot  een  landgoed  behoort  is  vrijgesteld  van  onroerende-­‐zaakbelasting  (OZB)   • De  grond  die  tot  een  landgoed  behoort  is  vrijgesteld  van  box  3  van  de  inkomstenbelasting   (inkomsten  uit  sparen  en  beleggen)   • Een  woning  die  tot  een  landgoed  behoort  wordt  lager  gewaardeerd  voor  OZB  en  box  1  van  de   inkomstenbelasting  (inkomsten  uit  werk  en  woning)   • Bij  de  verkoop  van  een  landgoed  hoeft  geen  overdrachtsbelasting  betaald  te  worden.   • Bij  vererving  of  schenking  van  een  landgoed  hoeft  minder  erfenisbelasting  c.q.  schenkbelasting   betaald  te  worden.  De  waarde  van  een  opengesteld  landgoed  wordt  voor  de  bepaling  van  deze   rechten  op  nul  gesteld.   • Een  stichting  of  BV  die  eigenaar  is  van  een  landgoed  hoeft  onder  voorwaarden62  minder  of  geen   vennootschapsbelasting  te  betalen       Om  een  landgoed  te  rangschikken  onder  de  Natuurschoonwet  1928  dient  het  aan  de  volgende   voorwaarden  te  voldoen  (Rangschikkingsbesluit  Natuurschoonwet  1928,  2007):   • de  oppervlakte  van  de  onroerende  zaak  bedraagt  ten  minste  5  hectare;   • terreinen  en  wateren  behorende  tot  de  onroerende  zaak  vormen  een  aaneengesloten  gebied;   • de  oppervlakte  van  de  onroerende  zaak  is  voor  ten  minste  30  percent  bezet  met  houtopstanden   of  natuurterreinen  en   • het  soort  gebruik  dat  van  de  onroerende  zaak  wordt  gemaakt,  maakt  geen  inbreuk  op  het   natuurschoon.     Om  aanspraak  te  maken  op  fiscale  regelingen  stelt  de  wet  eisen  aan  de  openstelling  van  het   landgoed.  Verder  dient  het  landgoed  tenminste  25  jaar  in  stand  gehouden  te  worden.       De  voorwaarden  worden  getoetst  door  de  Rijksdienst  voor  Ondernemend  Nederland.  Om  bij   landgoederen  aanvullende  middelen  voor  beheer  te  genereren,  is  het  noodzakelijk  dat  er  voldoende   mogelijkheden  voor  de  eigenaren  bestaan  om  commerciële  activiteiten  te  ontwikkelen.  Dit  wordt  op   dit  moment  vaak  in  de  weg  gestaan  door  de  geldende  voorwaarden.  De  commissie  adviseert  daarom   om  het  ontwikkelen  van  economische  activiteiten,  die  inpasbaar  zijn  in  het  natuurschoon,   ruimhartiger  toe  te  staan.     Een  collectief  van  eigenaren  van  kleinere  percelen  en  andere  betrokkenen,  zoals  bijvoorbeeld  in  de   Maasduinen,  kan  een  zogenaamde  samenwerkingsrangschikking  aanvragen.  Het  gaat  dan  om                                                                                                                           62

 Voorwaarden:  1)  De  bezittingen  van  de  rechtspersoon  bestaan  hoofdzakelijk  uit  gerangschikte  landgoederen;   2)  De  werkzaamheden  van  de  rechts  persoon  bestaan  voornamelijk  uit  het  in  stand  houden  van  die   landgoederen;  3)  De  overige  werkzaamheden  van  de  rechtspersoon  mogen  niet  worden  gezien  als  het  drijven   van  een  onderneming.      

 

59  

  aaneengrenzende  percelen  met  een  gezamenlijke  omvang  van  tenminste  vijf  hectare  en  een   aantoonbare  historische  band.  De  deelnemers  maken  aanspraak  op  de  genoemde  fiscale  voordelen.     1990  

1995  

2000  

2005  

2010  

2015  

2020  

2025  

Invoering  Persoonsgebonden  aftrek  inkomstenbelasting   Voor  Rijksmonumenten  geldt  nu  een  persoonsgebonden  aftrek  op  grond  van  artikel  6.31  Wet   inkomstenbelasting  2001.  In  aansluiting  daarop  zouden  de  inrichtings-­‐  en  beheerkosten  voor  natuur   fiscaal  opgevoerd  kunnen  worden  als  persoonlijke  kosten.  Dit  is  eerder  ook  voorgesteld  met  de   Verklaring  van  Linschoten  (2009)  en  door  het  kabinet  in  overweging  genomen  (Bleker,  2011).       Een  persoonsgebonden  aftrek  is  alleen  aan  de  orde  voor  zover  het  bij  de  betreffende  natuurgrond   niet  om  ondernemingsvermogen  gaat.  En,  voor  zover  de  inrichtings-­‐  en  beheerskosten  niet  gedekt   worden  door  subsidies  (Luisman  en  Smit,  2009).  Een  persoonsgebonden  aftrek  zal  alleen  effectief  zijn   wanneer  particulieren  een  belastbaar  inkomen  hebben.  De  effectiviteit  neemt  toe  naarmate  zij   daarmee  in  een  hogere  belastingschijf  zitten.     Met  de  Verklaring  van  Linschoten  werd  een  eenvoudige  systematiek  voorgesteld  voor  de   persoonsgebonden  aftrek,  die  naadloos  aansluit  op  de  systematiek  voor  de  monumentenzorg.  De   commissie  adviseert  om  deze  systematiek  door  te  voeren  in  de  belastingwetgeving.  Daarbij  tekent  de   commissie  aan  dat  de  op  handen  zijnde  wijzigingen  in  het  belastingstelsel  (Ministerie  van  Financiën,   2014)  onder  andere  beogen  om  het  aantal  aftrekposten  te  beperken.  Bij  het  ontwerpen  van  een   nieuw  belastingstelsel  zal  dan  ook  een  aandachtspunt  moeten  zijn  dat  inrichten  en  beheren  van   natuur  fiscaal  aantrekkelijk  blijft,  zodat  de  stimulans  blijft  bestaan  voor  particulieren  om  zich  in  te   zetten  voor  natuur.       Bij  de  voorgestelde  persoonsgebonden  aftrek  voor  natuur  komen  de  volgende  uitgaven,  die  verband   houden  met  beheer  en  ontwikkeling  van  natuur,  in  aanmerking  voor  aftrek:   -­‐ de  feitelijke  beheers-­‐  en  inrichtingskosten  van  een  natuurterrein   -­‐ advieskosten  voor  planvorming   -­‐ procedurekosten  ruimtelijke  ordening  voor  natuurontwikkeling  en  vergunningen   -­‐ financieringskosten  (rente  van  schulden,  kosten  van  geldleningen)  die  zijn  aangegaan  ter   verwerving  en/of  instandhouding  van  de  natuurgrond     -­‐ de  waardedaling  van  de  grond  bij  omzetting  van  landbouwgrond  in  natuur   -­‐ vaste  eigenaarslasten     Eventuele  opbrengsten  van  de  natuurgrond  (hout,  jachtrechten,  verkoop  vlees)  worden  in  mindering   gebracht  op  de  aftrekbare  kosten,  evenals  de  ontvangen  subsidies  voor  natuurbeheer  en  -­‐realisatie.     Schematisch  ziet  de  opbouw  van  de  persoonsgebonden  aftrek  er  als  volgt  uit  (Luisman  en  Smit,   2009):    

 

60  

 

 

 

2030  

2035  

2040  

Verlaging  btw-­‐tarief  voor  natuurbeheer   Over  elk  geleverd  goed  of  elke  geleverde  dienst  wordt  omzetbelasting  (btw)  geheven.  Het  normale   tarief  bedraagt  21%.  De  btw  maakt  geen  deel  uit  van  de  geleverde  prestatie,  maar  wordt  door  de   afnemer  van  het  goed  of  de  dienst  wel  ervaren  als  kostprijsverhogend.  In  het  natuurbeheer,  dat  zeer   arbeidsintensief  is,  is  de  btw  een  substantiële  kostenpost.  Bij  een  gelijkblijvend  budget  voor   natuurbeheer  zal  het  toepassen  van  een  verlaagd  btw-­‐tarief  leiden  tot  een  hogere  uitvoeringsgraad   in  het  natuurbeheer  (Bakker,  2010).     Echter,  op  welke  diensten  wel  of  niet  een  verlaagd  btw-­‐tarief  mag  gelden,  is  geregeld  in  de  EU   Richtlijnen  2006/112/EG  en    2009/47/EG.  Deze  richtlijnen  geven  nauwkeurig  aan  voor  welke   categorieën  van  diensten  een  verlaagd  btw-­‐tarief  toegestaan  is.  Natuurbeheer  en  –inrichting  valt   daar  niet  onder.  De  commissie  adviseert  het  Kabinet  daarom  om  te  onderzoeken  of  aanpassing  van   de  betreffende  EU-­‐richtlijnen  op  dit  punt  mogelijk  is.      

   

 

 

61  

 

5 De  verdeling  van  verantwoordelijkheden     2045  

5.1 De  verantwoordelijkheid  van  het  Rijk    

2050  

2055  

De  Europese  belangen  van  natuur  en  biodiversiteit  zijn  per  definitie  een  verantwoordelijkheid  van   het  Rijk.  De  lidstaten  hebben  namelijk  de  verantwoordelijkheid  op  zich  genomen  voor  het  aanwijzen   en  in  stand  houden  van  Natura  2000-­‐gebieden  (en  andere  internationaal  aangegane  verplichtingen).   Kortom,  het  Rijk  staat  garant  voor  duurzaam  behoud  van  Natura  2000-­‐gebieden  en  legt  daar   verantwoording  over  af  bij  de  Europese  Commissie.  Ook  voor  de  andere  natuurgebieden  van   nationaal  belang,  de  rijksnatuurmonumenten  (de  Beschermde  Natuurmonumenten  en  die   onderdelen  van  de  oude  Nationale  Parken  die  niet  als  Natura  2000-­‐gebied  zijn  aangewezen),  heeft   de  rijksoverheid  zich  verantwoordelijk  gesteld  in  bijvoorbeeld  de  Natuurbeschermingswet  1998.  Hoe   aan  de  uitvoering  van  die  verantwoordelijkheid  wordt  vormgegeven  is  ook  aan  het  Rijk  om  te   bepalen:  die  kan  aan  provincies  worden  overgelaten,  zoals  nu  is  afgesproken,  of  andere  partijen.     Rijksverantwoordelijkheid  bij  monumenten   Aanwijzing  van  rijksmonumenten  en  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezichten  geschiedt  door  de  Minister  van   Onderwijs,  Cultuur  en  Wetenschap  (OCW)  (art.  3,  lid  1  Monumentenwet  1988).  Het  beheer  van   rijksmonumenten  wordt  overgelaten  aan  de  eigenaren  daarvan.  Als  er  aanpassingen  aan  een  monument   plaatsvinden  of  gesloopt  wordt,  is  er  een  Omgevingsvergunning  noodzakelijk  (artikel  2.1,  lid  1,  onder  f,  Wabo).   De  Rijksdienst  voor  het  Cultureel  Erfgoed  brengt  over  een  vergunningaanvraag  namens  de  minister  van  OCW   advies  uit  aan  het  bevoegd  gezag  (meestal  burgemeester  en  wethouders  van  een  gemeente).  Toezicht  en   handhaving  is  ook  een  verantwoordelijkheid  van  het  bevoegd  gezag.  Het  zonder  of  in  afwijking  van  een   omgevingsvergunning  uitvoeren  van    vergunningplichtige  veranderingen  aan  een  rijksmonument  is  een   63 economisch  delict  en  is  strafbaar  volgens  de  Wet  op  de  economische  delicten .  

2060  

2065  

2070  

2075  

  De  nationale  belangen  die  geadresseerd  worden  in  rijksnatuurmonumenten  vraagt  om  een   vergelijkbare  verantwoordelijkheid  van  het  Rijk  als  bij  rijksmonumenten.  Los  van  hoe  de  uitvoering   wordt  georganiseerd,  bestaat  die  verantwoordelijkheid  volgens  de  commissie  uit  de  volgende   elementen:   • Aanwijzen  van  rijksnatuurmonumenten.  De  commissie  laat  in  het  midden  welk  ministerie  de   bevoegdheid  krijgt;  voorop  staat  dat  bij  de  aanwijzing  een  integrale  benadering  wordt  gevolgd.   Andere  partijen,  zoals  provincies,  gemeenten  of  maatschappelijke  partijen  kunnen  Nationale   Parken  voordragen  bij  het  Rijk.  De  aanwijzing  tot  rijksnatuurmonument  zal  moeten  doorwerken   in  ruimtelijke  plannen  van  het  Rijk  zelf  en  van  decentrale  overheden  (bestemmingsplannen,   inpassingsplannen  en  projectbesluiten  uit  de  Wet  ruimtelijke  ordening).   • Aanwijzen  op  hoofdlijnen  van  Nationale  Parken,  waarin  de  aangewezen  rijksnatuurmonumenten   zijn  ingebed.  De  aanwijzing  op  hoofdlijnen  zal  definitief  begrensd  moeten  worden  door  de   betrokken  provincies  en  gemeenten.     • Een  zorgplicht  voor  het  behalen  van  de  gestelde  natuurdoelen  in  de  Nationale  Parken  en  meer   specifiek  in  de  rijksnatuurmonumenten.  Zoals  hierboven  aangegeven  adviseert  de  commissie  om   voor  rijksnatuurmonumenten  het  principe  te  hanteren  dat  in  het  geval  van  eventuele  botsende   belangen  (natuur  versus  andere  ontwikkelingen),  de  natuurdoelen  boven  andere   ontwikkelingsdoelen  gaan.  Die  zorgplicht  houdt  ook  in  dat  het  Rijk  voldoende  middelen  inbrengt   in  de  gebiedsfondsen  om  de  doelen  in  de  natuurgebieden  van  nationaal  belang  te  verwezenlijken.   Een  grotere  betrokkenheid  van  maatschappelijke  partijen  mag  geen  reden  vormen  voor  een   geringere  overheidsinspanning.                                                                                                                           63

 Infomil  (2010),  Factsheet  Wabo  en  rijksmonumenten  

 

62  

  2080  

•

2085   •

2090  

•

2095  

 

Kaderstelling  die  de  basis  vormt  voor  beheerplannen:   o Wat  moet  er  behouden  worden?   o Wat  moet  er  nog  gerealiseerd  worden?   o Waar  moet  het  beheer  zich  op  richten?   o Welke  sancties  zijn  er  mogelijk?   o Welke  ruimte  bestaat  er  voor  de  combinatie  van  natuur  met  andere  (gebruiks)functies?   Leveren  van  een  hanteerbaar  instrumentarium:   o Wetgeving  (bijv.  Omgevingswet,  nieuwe  Natuurwet).   o Consistent  beleid.   o Middelen  (budget,  fiscaliteit).   Toezicht:   o Monitoring  van  doelbereiking  in  de  rijksnatuurmonumenten.  Dat  betekent  dat  er  naast   de  rechtmatigheid,  ook  zicht  is  op  de  doelmatigheid  van  de  manier  waarop  rijksmiddelen   worden  besteed.   o Maken  van  afspraken  met  en  monitoring  van  uitvoering  door  decentrale  overheden.  

5.2 De  verantwoordelijkheid  van  provincies  

2100  

2105  

2110  

2115  

Na  de  decentralisatie  zijn  de  provincies  verantwoordelijk  voor  het  natuurbeleid64.  Vanuit  deze  positie   acht  de  commissie  de  provincies  de  aangewezen  partij  om  te  waarborgen  dat  er  een  gebiedsgerichte   benadering  wordt  gevolgd.  De  provincie  is  de  aangewezen  partij  om  in  de  Nationale  Parken   uiteenlopende  publieke  en  private  partners  met  elkaar  te  verbinden.  In  samenspraak  met  de   inliggende  gemeenten  stellen  de  provincies  de  definitieve  begrenzing  van  de  Nationale  Parken  vast,   waarbij  recht  wordt  gedaan  aan  de  doelen  van  de  natuurkernen  (rijksnatuurmonumenten)  en  de   mogelijkheden  voor  het  ontwikkelen  van  meerdere  functies  in  omliggende  gronden.  Het  is  ook  de   verantwoordelijkheid  van  de  provincies  om  voor  de  Nationale  Parken  een  ontwikkelingsgerichte   aanpak  te  formuleren,  zoals  in  paragraaf  3.2  beschreven.  De  provincies  moeten  ook  het  voortouw   nemen  om  ervoor  te  zorgen  dat  voor  de  Nationale  Parken  gebiedsfondsen  (zie  paragraaf  4.5)  worden   ingesteld.       Naast  deze  regierol  zijn  de  provincies  verantwoordelijk  voor  het  aanwijzen  van  provinciale   natuurmonumenten.  Provincies  stellen  daar  zelf  aanwijzingscriteria  voor  op.  Met  het  aanwijzen  van   provinciale  natuurmonumenten  kunnen  provincies  invulling  geven  aan  de  realisatie  en  verbinding   van  het  Natuurnetwerk  Nederland.  Zij  kunnen  dit  instrument  ook  gebruiken  voor  de  zorg  voor   bijzondere  landschappen.  De  commissie  meent  dat  de  provincies  ook  natuurgebieden  moeten   kunnen  voordragen  als  rijksnatuurmonument.  De  aanwijzingsbevoegdheid  ligt  echter  bij  het  Rijk.   Zoals  overeengekomen  tussen  Rijk  en  provincies  ontwikkelen  de  provincies  beheerplannen,  zowel   voor  Nationale  als  provinciale  natuurmonumenten.      

5.3 De  verantwoordelijkheid  van  gemeenten   2120  

2125  

 

De  verantwoordelijkheid  van  gemeenten  zoals  de  commissie  die  ziet,  is  nieuw  in  het  natuurbeleid.  In   het  huidige  natuurbeleid  heeft  de  gemeente  nauwelijks  een  rol,  behalve  de  zorg  voor  groen  en   parken  in  de  bebouwde  kom  en  de  stadsrand.  Het  natuurbeleid  ligt  buiten  de  invloedssfeer  van  de   gemeente,  terwijl  de  commissie  signalen  heeft  ontvangen  dat  juist  in  deze  tijd  een  groot   enthousiasme  bestaat  om  zorg  voor  de  natuur  mee  te  nemen  in  gemeentelijk  beleid.                                                                                                                               64

 Zoals  hierboven  betoogd  laat  dit  de  rijksverantwoordelijkheid  voor  internationaal  aangegane  verplichtingen   ongemoeid.  

 

63  

 

2130  

2135  

2140  

2145  

Net  als  bij  de  monumentenzorg  kunnen  gemeenten  belangrijk  zijn  om  (het  belang  van)  de  natuur   dicht  bij  mensen  te  brengen  en  omgekeerd.  De  gemeente  is  de  partij  bij  uitstek  die  het  belang  van  en   de  trots  op  een  Nationaal  Park  binnen  de  gemeentegrenzen  kan  uitdragen.  De  commissie  meent  dan   ook  dat  op  gemeentelijk  niveau  positieve  krachten  voor  natuur  gemobiliseerd  moeten  worden.   Aantrekkelijke  en  goed  toegankelijke  natuur  op  gemeentelijke  schaal  kan  ook  een  drager  van   economie  en  welzijn  zijn.  Denk  bijvoorbeeld  aan  de  rol  die  natuur  kan  spelen  voor  de  langdurige  zorg   en  ouderenzorg  die  met  de  begin  2015  uitgevoerde  decentralisaties  een  verantwoordelijkheid  van  de   gemeenten  zijn.  Met  hun  bevoegdheden  uit  de  toekomstige  Omgevingswet  kunnen  gemeenten   actief  sturing  geven  aan  het  inpassen  van  sociaal-­‐economische  ontwikkelingen  in  Nationale  Parken.     Op  dit  moment  wordt  zichtbaar  dat  ten  gevolge  van  bezuinigingen,  de  zorg  voor  kleinere  groene   gebieden  onder  druk  komt  te  staan.  Het  gaat  dan  om  gebieden  die  niet  tot  het  Natuurnetwerk   Nederland  behoren  en  destijds  o.a.  ten  gevolge  van  ruilverkaveling  in  eigendom  zijn  gekomen  van   grote  terreinbeheerders  als  Staatsbosbeheer.  De  betekenis  van  deze  gebieden  is  voor  lokale   gemeenschappen  vaak  groter  dan  voor  de  biodiversiteit  en  de  ecologische  verbindingen  op  nationale   schaal.  Door  gemeenten  de  bevoegdheid  te  geven  om  op  basis  van  lokale  belangen  gemeentelijke   natuurmonumenten  aan  te  wijzen,  krijgen  zij  een  extra  instrument  in  handen  om  het  lokale   enthousiasme  voor  de  natuur  om  de  hoek  te  stimuleren.      

5.4 Overzicht  van  verantwoordelijkheden     In  onderstaande  tabel  zijn  de  bovengenoemde  verantwoordelijkheden  van  de  verschillende   bestuurlijke  niveaus  samengevat.         Nationale  Parken  (NP)  

Rijksnatuurmonumenten  

Rijk   • Aanwijzen  op   hoofdlijnen   • Kaders  stellen  voor  het   NP-­‐stelsel        

• • •

•

Provinciale   natuurmonumenten  

 

Aanwijzen   Kaderstelling   Leveren  financieel  en   juridisch   instrumentarium   Zorgplicht  voor  en   toezicht  op   doelbereiking  

Verantwoordelijkheden   Provincie   • Definitieve  begrenzing   NP   • Aansturing  en   gebiedsregie  in  NP   • Ontwikkelingsgerichte   aanpak  NP  formuleren   • Instellen   gebiedsfondsen   • Voordragen   rijksnatuurmonument en     • Beheerplannen  

• • •

•

Gemeentelijke   natuurmonumenten    

 

Aanwijzen   Kaderstelling   Leveren  financieel  en   juridisch   instrumentarium   Zorgplicht  voor  en   toezicht  op   doelbereiking    

Gemeente   • Definitieve  begrenzing  NP   • Sturen   gebiedsontwikkelingen  

•

 

• • • •

 

Voordragen   rijksnatuurmonumenten      

Aanwijzen   Kaderstelling   Leveren  financieel  en   juridisch  instrumentarium   Zorgplicht  voor  en   toezicht  op  doelbereiking  

64  

  2150  

     

 

 

65  

 

REFERENTIES     2155  

•

• 2160   •

2165  

• • • •

2170  

• • • •

2175  

2180  

2185  

•

• • • • • • •

2190  

• • •

2195  

• • •

2200  

• •

 

Algemene  Rekenkamer  (2014),  Beschermingsgebieden  EHS,  Natura  2000  en  overige   natuurgebieden,  Internetbijlage  bij  rapport  ‘Compensatie  van  schade  aan  natuurgebieden’,  Den   Haag.   Algemene  Rekenkamer   (2015),    http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Dossiers/E/Ecologische_Hoofdstructuur/Om_ho eveel_geld_gaat_het.   Atelier  Rijksbouwmeester  (2008),  Ruimte  met  karakter,  Sturen  op  de  kwaliteit  van  het   cultuurlandschap   Bij12  (2014),  Subsidiestelsel  Natuur  en  Landschapsbeheer  2015   Biosphärenreservat  Bliesgau  (2015)  www.biosphaere-­‐bliesgau.eu/index.php/de/rahmenkonzept,   geraadpleegd  d.d.  15  januri  2015.   Commissie  Verhoeven  (1975),  Nota  Nationale  Parken   EY  (2014),  Barometer  Nederlands  vestigingsklimaat  2014;  Nederland  stabiel  sterk,  The   attractivenss  surveys  van  EY,       Infomil  (2010),  Factsheet  Wabo  en  rijksmonumenten   IPO  (2014),  Notitie  ‘Beheer  en  eigendom  van  natuur’.   J.  Jansen,  N.  Pieterse  en  L.  Van  den  Broek  (2007),  Nationale  Landschappen:  Beleidsdilemma’s  in   de  praktijk,  NAi  Uitgevers   J.A.M.  Janssen,  J.H.J.  Schaminée  (2009),  Europese  Natuur  in  Nederland:  Zee  en  kust,  Natura  2000-­‐ gebieden   J.A.M.  Janssen,  J.H.J.  Schaminée  (2011),  Passende  beoordeling  Natura  2000-­‐gebieden   Brunssummerheide  en  Geleenbeekdal.  Second  opinion  over  de  mogelijke  effecten  van  de   geplande  Buitenring  Parkstad  Limburg.  Alterra-­‐rapport  2120,  Alterra  Wageningen  UR,   Wageningen.   LEI  (2011),  Lessen  voor  succesvol  investeren  in  landschap,  LEI-­‐publicatie  11-­‐119     Marga  Coesèl  ,  Joop  Schaminée,  Lodewijk  van  Duuren  (2007),  De  Natuur  als  Bondgenoot   Ministerie  van  Economische  Zaken  (2014),  Natuurlijk  verder,  Rijksnatuurvisie  2014,  Den  Haag   Ministerie  van  Infrastructuur  en  Milieu,  Provinsje  Fryslan,  Provincie  Groningen  en  Provincie   Noord-­‐Holland  (2011),  Bestuursakkoord  Decentralisatie  Waddenfonds,  Harlingen   Ministerie  van  Volkshuisvesting,  Ruimtelijke  Ordening  en  Milieubeheer  (2002),  Stadsvernieuwing   gemeten:  KWR  2000  maakt  de  balans  op   Monumentenwet  1988,  Memorie  van  Toelichting   Nationaal  Groenfonds  (2005),  Investeren  in  natuur  2006  –  2008:  financieel  perspectief  voor  een   resultaatgericht  natuurbeleid,  Hoevelaken.   Nationaal  Groenfonds  (2014),  Mogelijkheden  voor  private  en  maatschappelijke  financiering  voor   natuur   Nationaal  Restauratiefonds  (2010),  Investeren  in  monumenten   Nationale  Naturlandschaften  (2015)   www.nationale-­‐naturlandschaften.de,  geraadpleegd   d.d.  13  januari  2015.   Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2010),  Wegen  naar  een  nieuw  natuurbeleid   Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2011),  Natura  2000  in  Nederland:  juridische  ruimte,   natuurdoelen  en  beheerplanprocessen   Planbureau  voor  de  Leefomgeving  (2013),  QuickScan  Hoofdlijnennotitie  ‘Ontwikkeling  en  beheer   van  natuur  in  Nederland’:  Globale  toetsing  van  effectiviteit  en  doelmatigheid   Prof.  Mr.  Pieter  van  Vollenhoven  (2009),  Modernisering  Monumentenzorg,  Brief  aan  de  minister   van  OCW,  19  mei  2009   Provincie  Noord-­‐Brabant  (2012),  Brabant:  uitnodigend  groen  –  Integrale  provinciale  natuur-­‐  en   landschapsvisie  2012-­‐2022.  

66  

 

 

Raad  voor  de  leefomgeving  en  infrastructuur  (2013),  Onbeperkt  Houdbaar:  naar  een  robusst   natuurbeleid   Ravesteyn,  N.,  W.  Hornis,  F.  Verwest  en  H.  Thorborg  (2005),  Het  gras  bij  de  buren:  de  rol  van   planning  bij  de  bescherming  van  groene  gebieden  in  Denemarken  en  Engeland,  NAi  Uitgevers,   Rotterdam   Rijksdienst  voor  Cultureel  Erfgoed  (2012),  Beschermde  Stads-­‐  en  Dorpsgezichten;  Gids  Wetten  en   Regelingen   Rijksdienst  voor  Ondernemend  Nederland  (2014),  Rangschikking  als  landgoed;  fiscale  faciliteiten,   publicatienummer  RVO-­‐1634_2-­‐14/BF15896)   Samenwerkingsverband  Nationale  Parken  (2014),  Het  stelsel  van  Nationale  Parken,  geraadpleegd   d.d.  8  januari  2014:  http://www.nationaalpark.nl/documents/nationale-­‐parken.xml?lang=nl   Schaminée,  J.,  J.  Janssen,  M.  van  der  Heijde  (red.)  (2013),  Natuur  in  de  uitverkoop?:   Beschouwingen  over  ecologie  en  economie   Secretariaat  adviescommissie  VVBI  (2012),  Samenloop  natuurbescherming,  infrastructuur,   gebiedsontwikkeling  en  agrarische  sector,  notitie  d.d.  13  maart  2012   Staatssecretaris  van  Economische  Zaken  (2013),  Brief  aan  de  Tweede  Kamer  betreffende   Natuurpact  d.d.  18  september  2013   Staatssecretaris  van  Financiën  (2014),  Keuzes  voor  een  beter  belastingstelsel,  brief  aan  de   voorzitter  van  de  Tweede  Kamer  der  Staten  Generaal  d.d.  16  september  2014,  AFP/2014/780,   Den  Haag.   Van  der  Steen,  M.,  J.  Scherpenisse,  M.  Hajer,  O.J.  van  Gerwen  en  S.  Kruitwagen  (2014),  Leren   door  doen:  Overheidsparticipatie  in  een  energieke  samenleving,  Planbureau  voor  de   Leefomgeving;  NSOB,     Van  der  Zande,  A.  (2004),  Tussen  onland  en  verwonderland,  over  de  passie  voor  Natuur  en   Landschap.    Zevende  Victor  Westhoff  lezing,  Radboud  Universiteit  Nijmegen   Waddenfonds  (2013),  Jaarverslag  2013:  publieksversie   Website  Algemene  Rekenkamer  (2015),  Om  hoeveel  geld  gaat  het?,  geraadpleegd  d.d.  6  januari   2015:   sww.rekenkamer.nl/Publicaties/Dossiers/E/Ecologische_Hoofdstructuur/Om_hoeveel_geld_gaat _het   Website  Compendium  voor  de  Leefomgeving  (2014),  Milieucondities  in  water  en  natuurgebieden,   1990  -­‐  2010,  geraadpleegd  d.d.  8  januari  2014:     http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl1522-­‐Milieudruk-­‐op-­‐ natuur.html?i=3-­‐16   Website  Compendium  voor  de  Leefomgeving  (2014),  Ontwikkelingen  in  Rijksbufferzones  2000  –   2010,  geraadpleegd  d.d.  9  januari  2014:     http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl2010-­‐Ontwikkelingen-­‐in-­‐ rijksbufferzones.html?i=40-­‐200    

 

67  

• 2205  

•

• 2210  

• •

2215  

• • •

2220  

•

• 2225   •

2230  

• •

• 2235   • 2240  

 

BIJLAGE  I  Beschrijving  van  categorieën  voor  natuur  en  landschap     2245  

Onderstaande  tabel  geeft  een  overzicht  van  de  verschillende  soorten  beschermde  gebieden  voor   natuur-­‐  en  landschapsbescherming  in  Nederland.  In  deze  bijlage  worden  de  verschillende  gebieden   nader  toegelicht.       Tabel  1  Overzicht  van  categorieën  natuur  en  landschap    

Natuur   Natuurnetwerk  Nederland  (voorheen  Ecologische   Hoofdstructuur):   • Doel:   o Behoud  en  herstel  biodiversiteit   o Aaneengesloten  netwerk   natuurgebieden   • Grondslag:  beleidsmatig  (Natuurpact  2013)     Vogel-­‐  en  Habitatrichtlijngebieden  (Natura2000):   • Doel:   o Soortenbescherming   o Bescherming  habitattypen   • Grondslag:  Flora-­‐  en  Faunawet,   Natuurbeschermingswet  1998,  EU-­‐Richtlijnen     Beschermde  Natuurmonumenten  (vervalt  indien   aangewezen  als    Natura2000):   • Doel:   o Natuurwetenschappelijke  betekenis   o Natuurschoon   • Grondslag:  Natuurbeschermingswet  1998     Nationale  Parken  (onderdeel  EHS  en  Natura2000):   • Doel:   o Bescherming  en  ontwikkeling  van   natuur  en  landschap   o Natuurgerichte  educatie   o Educatie  en  voorlichting   o Onderzoek   • Grondslag:  beleidsmatig,  instelling  door  minister   van  LNV  (thans  EZ)     Landgoederen  ex  Natuurschoonwet   • Doel:   o Voorkomen  versnippering  landgoederen   o Voorkomen  aantasting  natuurschoon   • Grondslag:  Natuurschoonwet  1928  

2250  

2255  

(Cultuur)landschap   Beschermd  landschapsgezicht  (nog  nooit  toegepast)   • Doel:   o Bescherming  cultuurhistorische   kwaliteiten   • Grondslag:  Natuurbeschermingswet  1928     Cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten  van   nationaal  belang   • Doel:   o Instandhouding  van  uitzonderlijke   universele  waarden   o Instandhouding  landschappelijke  en   cultuurhistorische  kwaliteiten   • Grondslag:  Beleidsmatig;  Structuurvisie   Infrastructuur  en  Ruimte     Rijksbufferzones  (vervallen):   • Doel:   o Bescherming  tegen  stedelijke  druk   o Recreatie  en  groen   • Grondslag:  beleidsmatig;  Nota  Ruimte     Belvederegebieden  (vervallen)   • Doel:   o Meer  prioriteit  voor  cultuurhistorische   waarde   • Grondslag:  beleidsmatig;  Nota  Belvedere     Nationale  Landschappen  (vervallen):   • Doel:   o Behouden,  beschermen  en  versterken   landschappelijke  kwaliteiten   • Grondslag:  beleidsmatig;  Nota  Ruimte        

  Natura  2000  (of  Vogel-­‐  en  Habitatrichtlijngebieden)   Sommige  soorten,  ecosystemen  en  landschappen  komen  buiten  onze  landsgrenzen  niet  of  weinig   voor.  Als  ze  uit  Nederland  verdwijnen,  dan  verdwijn  ze  ook  voor  een  belangrijk  gedeelte  uit   Noordwest-­‐Europa.  Om  soorten  en  ecosystemen  in  Europa  te  beschermen  werd  in  1979    de   Europese  Vogelrichtlijn  van  kracht  en  in  1992  de  Europese  Habitatrichtlijn.  Samen  leggen  zij  de   bescherming  van  soorten  en  habitats  in  de  Europese  Unie  vast.  Beide  richtlijnen  samen  beogen  een   Europees  netwerk  van  beschermde  gebieden  te  creëren,  aangeduid  als  Natura  2000.  Het  beoogde  

 

68  

 

2260  

2265  

2270  

2275  

2280  

2285  

2290  

2295  

2300  

2305  

netwerk  omvat  gebieden  waar  habitats  van  Europees  belang  en/of  soorten  van  Europees  belang   worden  aangetroffen  [Janssen  &  Schaminée,  2009].     De  Nederlandse  Natuurbeschermingswet  1967  maakte  het  onder  andere  mogelijk  om  gebieden  aan   te  wijzen  als  Beschermde-­‐  en  Staatsnatuurmonumenten  en  ze  zo  te  beschermen.  Ook  werd  door  de   Natuurbeschermingswet  1967  een  aantal  soorten  planten  en  dieren  beschermd,  die  niet  werden   beschermd  door  wetten  die  al  eerder  tot  stand  waren  gekomen  (o.a.  Vogelwet,  Wet  bedreigde   uitheemse  dier-­‐  en  plantensoorten).  De  Natuurbeschermingswet  1967  voldeed  echter  niet  aan  de   verplichtingen  die  in  de  EU-­‐richtlijnen  en  andere  internationale  verdragen  worden  gesteld  aan  de   bescherming  van  gebieden  en  soorten.  Daarom  is  in  1998  een  nieuwe  natuurbeschermingswet  tot   stand  gekomen,  die  zich  alleen  richt  op  gebiedsbescherming:  de  Natuurbeschermingswet  1998  (Nbw   1998).  De  verplichtingen  voor  soortenbescherming  zijn  overgenomen  in  de  Flora-­‐  en  Faunawet  1998.     Nederland  heeft  in  2003  141  gebieden  bij  de  Europese  Commissie  aangemeld,  die  beschermd   moeten  worden  onder  de  Habitatrichtlijn.  Samen  met  de  al  eerder  aangewezen   Volgelrichtlijngebieden  vormen  ze  het  Nederlandse  deel  van  het  Natura  2000-­‐netwerk.  Later  werden   nog  enkele  gebieden  aangewezen  en  verruimd.  De  Natura  2000-­‐gebieden  zijn  door  de  Rijksoverheid   geselecteerd  op  basis  van  door  de  EU  opgestelde  referentielijsten  van  habitattypen  en  soorten.   Wanneer  een  habitattype  of  soort  van  de  lijst  voorkomt  in  een  gebied,  dan  is  de  lidstaat  verplicht  het   betreffende  gebied  aan  te  melden.  Uiteindelijk  zijn  de  Natura  2000-­‐gebieden  vastgesteld  in  seminars   bij  de  EU.  Daarna  werd  de  definitieve  begrenzing  van  de  gebieden  op  nationaal  niveau  vastgesteld  en   tenslotte  zijn  ze  vastgelegd  d.m.v.  aanwijzingsbesluiten.  De  aanwijzingsbesluiten  omvatten  de   instandhoudingsdoelen  voor  de  afzonderlijke  gebieden.  Daarmee  heeft  de  Rijksoverheid  de   verantwoordelijkheid  op  zich  genomen  om  deze  belangrijke  natuur  en  landschappen  te  beschermen.   De  bescherming  in  de  Natura  2000-­‐gebieden  richt  zich  op  de  gunstige  staat  van  instandhouding  van   soorten  en  habitattypen.  Deze  gunstige  staat  van  instandhouding  is  voor  habitattypen  en  soorten   gedefinieerd  in  termen  van  verspreiding,  omvang  (oppervlakte  of  populatiegrootte),  kwaliteit  van  het   leefgebied  en  toekomstperspectief  [Janssen  &  Schaminée,  2009].  Het  Rijk  rapporteert  periodiek  aan   de  Europese  Commissie  over  de  staat  van  instandhouding  van  de  soorten  en  habitattypen  in  de   Natura  2000-­‐gebieden.     Nederland  heeft  nu  165  Natura  2000-­‐gebieden.  Een  probleem  dat  zich  voordoet  is  dat  veel     habitattypen  en  soorten  waarvoor  het  rijk  zich  (ook  internationaal)  verantwoordelijk  heeft  gesteld  in   een  ongunstige  staat  van  instandhouding  verkeren  [PBL,  2011].  De  belangrijkste  oorzaken  daarvan   zijn  vermesting,  verzuring,  verdroging,  de  slechte  waterkwaliteit  en  het  gebrek  aan  ruimtelijke   samenhang  voor  het  behoud  van  intacte  ecosystemen  met  de  bijbehorende  inheemse  planten  en   dieren  [Compendium  voor  de  Leefomgeving,  2014].  Het  rijk  is  verplicht  om  een  gunstige  stand  te   bereiken  (er  geldt  echter  geen  termijn).     Beschermde  Natuurmonumenten   De  Natuurbeschermingswet  1967  kende  zowel  Staats-­‐  en  Beschermde  Natuurmonumenten.  In  de   Natuurbeschermingswet  1998  is  dat  onderscheid  losgelaten  en  bestaan  er  alleen  nog  Beschermde   Natuurmonumenten.  Bij  Beschermde  Natuurmonumenten  gaat  het  vooral  om  bijzondere   ecosystemen  (terreintypen)  en  andere  terreingebonden  zaken  zoals  geologische  of  landschappelijke   aspecten.  De  Beschermde  Natuurmonumenten  kunnen  worden  aangewezen  door  het  Rijk  (thans   door  de  minister  van  EZ).  Beschermde  Natuurmonumenten  die  overlappen  met  de  (later)   aangewezen  Natura  2000-­‐gebieden  zijn  komen  te  vervallen.  Dat  gold  voor  een  groot  deel  van  de   Beschermde  Natuurmonumenten.  Toch  resteren  er  nog  63  Beschermde  Natuurmonumenten  die  niet   zijn  aangewezen  als  Natura  2000-­‐gebied.  Deze  hebben  wel  wettelijke  bescherming  volgens  de  Nbw.       Nationale  Parken   Nederland  heeft  20  Nationale  Parken,  die  sinds  de  jaren  tachtig  zijn  aangewezen  door  de  toenmalige   minister  van  LNV.  “Een  nationaal  park  is  een  aaneengesloten  gebied  van  ten-­‐  minste  1.000  ha,    

69  

 

2310  

2315  

2320  

2325  

2330  

2335  

2340  

2345  

2350  

2355  

bestaande  uit  natuurterreinen,  wateren  en/of  bossen,  met  een  bijzondere  natuurlijke  en   landschappelijke  gesteldheid  en  een  bijzonder  planten-­‐  en  dierenleven.  (..)Een  nationaal  park  wordt   aangewezen  of  erkend  door  de  Rijksoverheid  en  onder  toezicht  van  de  overheid  als  geheel  beheerd,   volgens  richtlijnen  die  door  de  Rijksoverheid  zijn  vastgesteld.  Doel  van  het  beheer  is  de   instandhouding  en/of  ontwikkeling  van  de  aanwezige  natuurwetenschappelijke,  landschappelijke  en   cultuurhistorische  hoedanigheden,  waar-­‐  bij  binnen  deze  doelstelling  mogelijkheden  worden   geschapen  voor  het  kennis  nemen  en  genieten  van  de  schoonheid  en  de  waarde  van  het  gebied”   [Verhoeven,  1975].  Gezamenlijk  beslaan  de  parken  ruim  120.000  hectare  [SNP,  2014].  De   hoofdfunctie  van  een  nationaal  park  is  natuurbehoud,  maar  in  een  nationaal  park  is  recreatief   medegebruik  mogelijk,  zolang  dit  geen  schade  berokkent  aan  natuur  en  landschap.  De  Nationale   Parken  zijn  volledig  onderdeel  van  de  Ecologische  Hoofdstructuur  (thans  Natuurnetwerk  Nederland)   en  overlappen  grotendeels  met  de  aangewezen  Natura  2000-­‐gebieden.   Ecologische  Hoofdstructuur  (thans  Natuurnetwerk  Nederland)   Het  doel  van  de  Ecologische  Hoofdstructuur  (EHS)  was  vergroten  en  ontsnipperen  van  de  natuur  in   Nederland.  De  EHS  zou  dus  een  verbindingsstuk  moeten  zijn.  De  EHS  als  netwerk  is  noodzakelijk  om   aan  de  verplichtingen  voor  een  gunstige  staat  van  instandhouding  in  de  Natura  2000-­‐gebieden  te   kunnen  voldoen.     Medio  2013  maakten  het  Rijk  en  de  provincies  afspraken  over  een  zogenaamd  Natuurpact.  Daarin   werden  de  hoofdlijnen  voor  een  nieuw  natuurbeleid  uitgezet.  Daarin  wordt  niet  langer  gesproken   over  de  EHS,  maar  over  het  Natuurnetwerk  Nederland.  Met  het  Natuurpact  is  de  Rijksrol  nu  beperkt   tot  het  opstellen  kaders  en  ambities.  De  provincies  zijn  verantwoordelijk  voor  het  beheer  en  de   ontwikkeling  van  het  Natuurnetwerk  Nederland.  Uitvoering  geven  aan  de  netwerkgedachte  is  nu  dus   een  provinciale  taak.  Het  Rijk  is  alleen  juridisch  verantwoordelijk  voor  het  nakomen  van  Europese   verplichtingen.       Landgoederen   De  Natuurschoonwet  1928  (NSW)  is  bedoeld  om  landgoederen  in  de  bestaande  toestand  in  stand  te   houden.  Een  NSW-­‐landgoed  is  tenminste  5  ha  groot  en  bestaat  voor  tenminste  30%  uit   houtopstanden  of  natuurterreinen.  Aanwijzing  als  landgoederen  kan  plaatsvinden  na  een  verzoek   van  de  eigenaar,  vruchtgebruiker  of  erfpachter.  De  ministers  van  EZ  en  Financiën  beslissen   gezamenlijk  op  een  verzoek.  De  NSW  is  een  belastingwet  die  eigenaren,  vruchtgebruikers  en   erfpachters  onder  voorwaarden  belastingvoordelen  biedt.  NSW-­‐landgoederen  liggen  verspreid  over   heel  Nederland  met  een  grote  concentratie  in  het  gebied  tussen  Utrecht,  Arnhem,  Enschede  en   Zwolle.     Rijksbufferzones  (vervallen)   Rijksbufferzones  waren  door  de  Rijksoverheid  aangewezen  gebieden  die  verstedelijkte  gebieden   onderling  scheidden.  Met  de  aanwijzing  van  Rijksbufferzones  werd  de  groene  ruimte  binnen   stedelijke  netwerken  gevrijwaard  van  grootschalige  bebouwing.  Rijksbufferzones  hadden  tot  doel  om   voldoende  groene  ontspanningsmogelijkheden  te  bieden  omwille  van  de  leefbaarheid,  van  het   welzijn  en  de  gezondheid  van  bewoners  en  van  de  concurrentiepositie  van  Nederland.     Het  Rijksbufferzonebeleid  vindt  zijn  oorsprong  in  de  jaren  vijftig  van  de  vorige  eeuw.  Destijds  stuurde   het  Rijk  op  streek-­‐  en  bestemmingsplannen  en  kocht  gronden  aan  voor  recreatie,  natuur  en  blijvende   landbouw.  Uit  onderzoek  is  gebleken  dat  de  Rijksbufferzones  aantoonbaar  minder  zijn  verstedelijkt   dan  het  gebied  daarbuiten.  In  de  Nota  Ruimte  werden  nog  11  Rijksbufferzones  aangewezen.  Deze   zijn  met  de  herziening  van  het  rijksbeleid  voor  landschapsbescherming  onder  Rutte-­‐I  komen  te   vervallen.  De  bescherming  van  de  voormalige  Rijksbufferzones  is  nu  gedeeltelijk  geregeld  met  de   bescherming  van  Cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten  van  nationaal  belang  in  de   Structuurvisie  Infrastructuur  en  Ruimte  (zie  hieronder).     Nationale  Landschappen  (vervallen)    

70  

  2360  

2365  

2370  

2375  

2380  

2385  

2390  

2395  

2400  

2405  

Het  beleid  voor  de  rijksbufferzones  overlapte  deels  met  de  Nationale  Landschappen.  Nationale   Landschappen  zijn  gebieden  waarbinnen  zich  een  unieke  combinatie  van  agrarisch  gebied,  natuur  en   cultuurhistorie  bevinden.  Het  beleid  richtte  zich  op  het  behouden,  beschermen  en  versterken  van   deze  landschappelijke  kwaliteiten.  In  de  Nota  Ruimte  (2004)  werden  20  Nationale  Landschappen   aangewezen.  Nationale  Landschappen  verschillen  van  Nationale  Parken  omdat  ze  ook  plaats  geven   aan  wonen,  landbouw  en  bedrijvigheid;  naast  natuurlijke  en  culturele  elementen  spelen  ook  de   gebruikswaarde  en  belevingswaarde  een  grote  rol.  Met  de  genoemde  herzieining  van  het  rijksbeleid   voor  landschapsbescherming  onder  Rutte-­‐I  is  het  rijksbeleid  voor  Nationale  Landschappen  komen  te   vervallen.  Net  als  bij  de  Rijksbufferzones  is  de  bescherming  van  de  voormalige  Rijksbufferzones  deels   geregeld  met  de  bescherming  van  Cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten  van  nationaal  belang   in  de  Structuurvisie  Infrastructuur  en  Ruimte  (zie  hieronder).   De  samenwerkingsverbanden  van  bij  het  Nationale  Landschappen-­‐beleid  betrokken  partners   (provincies,  gemeenten,  waterschappen,  maatschappelijke  partners)  zijn  in  veel  gevallen  blijven   bestaan.  Zij  noemen  zich  ook  nog  “Nationale  Landschappen.”     UNESCO  Werelderfgoed   Het  Werelderfgoedverdrag  bestaat  sinds  1972  (door  Nederland  geratificeerd  in  1992)  en  is  bedoeld   om  cultureel  en  natuurlijk  erfgoed  dat  van  unieke  en  universele  waarde  is  voor  de  mensheid,  beter   te  kunnen  bewaren  voor  toekomstige  generaties.  UNESCO  combineert  in  zijn  beschermingsregime   natuur  en  cultuur.  Zo  is  de  Waddenzee  een  natuurlijke  werelderfgoed  site  en  de  grachtengordel  in   Amsterdam  een  culturele  site.  In  de  Structuurvisie  Infrastructuur  en  Ruimte  (SVIR)  zijn  de  sites  op  de   werelderfgoedlijst  van  UNESCO  benoemd  tot  “cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten  van   nationaal  belang.”       Cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten  van  nationaal  belang   In  de  Structuurvisie  Infrastructuur  &  Ruimte  (SVIR)  zijn  “cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten   van  nationaal  belang”  benoemd.  Het  beleid  van  de  SVIR  richt  zich  op  de  instandhouding  van   uitzonderlijke  universele  waarden  en  van  landschappelijke  en  cultuurhistorische  kwaliteiten.  De   manier  waarop  bescherming  van  deze  kwaliteiten  is  geregeld  ligt  vast  in  uiteenlopende   beleidsdocumenten  en  regelgeving,  afhankelijk  van  het  onderwerp.  Het  Rijk  zet  daarbij  voorazl  in  op   bestuurlijke  afspraken  met  gemeenten.   De  cultuurhistorische  en  natuurlijke  kwaliteiten  van  nationaal  belang  betreffen  negen  gebieden  en   monumenten  buiten  steden  en  dorpen  die  op  de  Werelderfgoedlijst  van  UNESCO  zijn  geplaatst,  acht   wederopbouwgebieden,  80  landschappen  die  beschermd  zijn  door  de  Monumentenwet  en  het  vrije   uitzicht  vanaf  de  Noordzeekust.     Beschermd  Landschapsgezicht   De  Nbw  1988  biedt  provincies  de  mogelijkheid  om  een  ‘beschermd  landschapsgezicht’  aan  te  wijzen.   Een  beschermd  landschap  is  een  “samenstel  van  onbebouwde  terreinen  of  van  bebouwde  en   onbebouwde  terreinen  dat  vanwege  zijn  structuren,  patronen  of  elementen  dan  wel  anderszins   vanwege  zijn  uiterlijke  verschijningsvorm,  historisch-­‐landschappelijk  van  algemeen  belang  is.”  Het   instrument  heeft  een  vergelijkbare  werking  als  het  beschermde  stads-­‐  en  dorpsgezicht  uit  de   Monumentenwet  1988.  De  bescherming  richt  zich  dus  vooral  op  de  cultuurhistorische  kwaliteiten   van  een  gebied.  Het  verschilt  daarmee  van  Nationale  Parken  omdat  daar  vooral  de  bescherming  van   natuur  aan  de  orde  is.     De  bevoegdheid  om  beschermde  landschapsgezichten  aan  te  wijzen  is  nog  nooit  gebruikt  door   provincies.  Zij  zien  de  meerwaarde  van  dit  instrument  niet  ten  opzichte  van  de  Wet  ruimtelijke   ordening  [Atelier  Rijksbouwmeester].    en  komt  naar  verwachting  te  vervallen  in  de  wetsherziening   van  2014.  

 

71  

 

2410  

BIJLAGE  II  Totstandkoming  advies      

 

 

72  

 

BIJLAGE  III  Drie  pilotgebieden     2415  

2420  

2425  

Inleiding     De  commissie  heeft  in  drie  pilotgebieden  haar  bevindingen  getoetst.  Met  de  stakeholders  in  de   betreffende  gebieden  zijn  de  denkrichtingen  uit  de  discussienotitie  verbonden  met  de  dagelijkse   praktijk  en  ideeën  die  daar  leven.  De  denkrichtingen  zijn  nog  niet  daadwerkelijk  uitgevoerd,  maar  er   is  aandacht  besteed  aan  de  volgende  aspecten:   • nader  verkennen  van  de  denkrichtingen  en  identificeren  van  mogelijke  obstakels  in  de   praktijk;   • inventariseren  van  reeds  in  gang  gezette  ontwikkelingen  door  stakeholders  in  de  gebieden,   die  aansluiten  bij  de  onderzoeksvragen  en  ideeën  van  de  commissie;   • verkrijgen  van  de  toezegging  van  de  stakeholders  om  uitgewerkte  denkrichtingen   daadwerkelijk  in  praktijk  te  beproeven.    

De  Biesbosch  

2430  

2435  

2440  

2445  

2450  

Kenmerken   De  Biesbosch  is  een  Nationaal  Park  dat  voor  het  grootste  deel  ook  is  aangemeld  als  Natura-­‐2000   gebied.  Staatsbosbeheer  is  er  de  grootste  grondeigenaar  en  beheerder  (6.500  ha).  De  rest  van  het   oppervlak  (ongeveer  2.500  ha)  is  in  eigendom  of  beheer  van  het  Parkschap  Biesbosch65.  De   commissie  heeft  Nationaal  Park  De  Biesbosch  als  pilotgebied  gekozen  omdat  het  om  een   rijksnatuurmonument  gaat  dat  de  provinciegrens  overschrijdt.  Daarnaast  bevinden  zich  in  en  bij  het   gebied  enkele  grote  private  spelers,  die  mogelijk  aan  de  natuur  verbonden  kunnen  worden.  Denk   daarbij  aan  het  Havenschap  Moerdijk,  dat  het  haven-­‐  en  industrie  aan  de  zuidkant  van  De  Biesbosch   beheert,  en  waterbedrijf  Evides  dat  enkele  waterbekkens  in  het  hart  van  het  gebied  exploiteert.     Financiën   Beheer  en  ontwikkeling  van  De  Biesbosch  worden  gefinancierd  uit  de  budgetten  van   Staatsbosbeheer  en  het  Parkschap  De  Biesbosch.  Het  budget  van  Staatsbosbeheer  is  opgebouwd  uit   beheersubsidies  (SNL-­‐subsidies66),  pachtgelden  en  inkomsten  uit  activiteiten  met  verdienvermogen   (zoals  houtopbrengsten).  Het  budget  van  het  Parkschap  is  opgebouwd  uit  beheersubsidies,  bijdragen   van  de  provincies  Noord-­‐Brabant  en  Zuid-­‐Holland  en  van  de  gemeenten  Dordrecht,  Drimmelen,   Sliedrecht  en  Werkendam.  Daarnaast  ontvangt  het  Parkschap  sponsorbijdragen  van  bedrijven,   meestal  gekoppeld  aan  specifieke  projecten.       Conclusie   Hoewel  Staatsbosbeheer  en  het  Parkschap  steeds  meer  samen  werken  op  het  gebied  van   natuurbeheer,  benaderen  zij  het  gebied  vaak  nog  verschillend.  Vanuit  hun  (vroegere)  rollen  hebben   zij  uiteenlopende  visies  op  beleefbaarheid  en  toegankelijkheid  van  natuur.  Naar  aanleiding  van  de   discussienotitie  blijken  Staatsbosbeheer  en  het  Parkschap  bereid  te  zijn  om  te  onderzoeken  op  welke                                                                                                                           65

 Parkschap  Biesbosch  is  een  Gemeenschappelijke  Regeling  van  vier  Biesboschgemeenten  (Dordrecht,   Sliedrecht,  Werkendam  en  Drimmelen)  en  twee  provincies  (Zuid-­‐Holland  en  Noord-­‐Brabant).  In  het  Parkschap   Biesbosch  is  een  aantal  voormalige  recreatieschappen  en  het  Overlegorgaan  Nationaal  Park  samengevoegd.     66  Provincies  subsidiëren  het  beheer  van  natuurgebieden  via  de  zogenaamde  subsidiestelsel  Natuur  en   Landschapsbeheer  (SNL).  Het  SNL  is  een  landelijke  subsidiesystematiek  waarmee  terreinbeherende   organisaties,  particuliere  grondeigenaren  en  agrariërs  die  landbouwgrond  beheren  een  vergoeding  kunnen   krijgen  voor  het  beheer  en  de  inrichting  van  (agrarische)  natuurgebieden  en  landschappen.  De  provincies   hebben  hun  subsidiestelsels  weliswaar  afgestemd  met  elkaar,  maar  de  voorwaarden  zijn  niet  overal  gelijk.  

 

73  

 

2455  

2460  

wijze  men  kan  toegroeien  naar  één  coördinerend  orgaan  voor  een  geïntegreerde   gebiedsontwikkeling.  Daarbij  moet  er  gewerkt  worden  aan  een  intensievere  verbondenheid  van   private  partijen  aan  De  Biesbosch.  Het  coördinerend  orgaan  wordt  bij  voorkeur  gekoppeld  aan  een   onafhankelijk  gebiedsfonds.  Zo’n  fonds  biedt  de  mogelijkheid  om  geldstromen  inzichtelijk  te  maken   en  te  houden.  Ook  maakt  het  het  aantrekkelijk(er)  voor  het  grotere  bedrijfsleven  (en  voor  andere   donateurs)  om  zich  aan  het  gebied  te  committeren.  Zij  hebben  gemakkelijker  inzicht  in  wat  er  met   hun  geld  gebeurt.  De  commissie  heeft  geconcludeerd  dat  de  initiatiefnemer  voor  een  onafhankelijk   gebiedsfonds  en  voor  een  coördinerend  orgaan  voor  de  Biesbosch  ‘boven  de  partijen’  zou  moeten   staan.    

De  Maasduinen  

2465  

2470  

2475  

2480  

2485  

2490  

2495  

Kenmerken   Naam  gebied:  Nationaal  Park  De  Maasduinen.   Oppervlakte:  4.212  ha  (Nationaal  Park  De  Maasduinen,  2009).   Status  in  het  natuurbeleid:  Natura  2000-­‐gebied;  Nationaal  Park.     Het  grondeigendom  in  het  Nationaal  Park  De  Maasduinen  is  verdeeld  over  een  groot  aantal   eigenaren  en/of  beheerders.  Stichting  Het  Limburgs  Landschap  is  de  grootste  eigenaar/beheerder,   gevolgd  door  de  gemeente  Bergen67  en  Staatsbosbeheer.  Ongeveer  een  kwart  van  het  oppervlakte   van  het  natuurgebied  is  bezit  van  vele  kleine  particuliere  eigenaren.  Hun  grondbezit  loopt  uiteen  van   enkele  honderden  vierkante  meters  tot  enkele  tientallen  hectaren.     Keuze  als  pilotgebied   De  commissie  heeft  Nationaal  Park  De  Maasduinen  als  pilotgebied  geselecteerd  vanwege  de  grote   vertegenwoordiging  van  kleine(re)  particuliere  eigenaren.  Vanuit  de  overweging  dat  het  versterken   van  eigenaarschap  en  particuliere  betrokkenheid  een  grote  bijdrage  kan  leveren  aan  efficiënte   besteding  van  middelen  voor  natuur,  is  de  commissie  het  gesprek  aangegaan  met  de  partijen  in  het   gebied.  Naar  aanleiding  van  de  ideeën  in  de  discussienotitie  blijken  de  kleine(re)  particulieren  in  De   Maasduinen  zeer  bereid  te  zijn  om  zich  te  verenigen  en  zich  gezamenlijk  in  te  zetten  voor  het   natuurgebied.     Investeringen  in  de  natuur   De  investeringen  in  het  Nationale  park  worden  afgestemd  via  het  Overlegorgaan  Nationaal  Park  De   Maasduinen.  Daarin  hebben  het  Limburgs  Landschap,  Staatsbosbeheer,  de  gemeente  Bergen  en  de   particulieren  een  afgevaardigde.  Daarnaast  neemt  het  IVN  (Instituut  voor  natuureducatie  en   duurzaamheid)  deel  aan  het  Overlegorgaan.  Tot  op  heden  maakt  het  Overlegorgaan  een  “meerjaren   bestedingenplan”  (‘Kwaliteitsimpuls’)  op  basis  waarvan  de  Provincie  Limburg  stimuleringssubsidies   verleent  voor  de  inrichting  van  het  natuurgebied,  kwaliteitsverbetering,  natuureducatie,   vermaatschappelijking  van  natuur,  recreatie  &  toerisme,  promotie,  marketing  &  voorlichting,   onderzoek  en  projectmanagement.  De  stimuleringssubsidies  omvatten  ook  gelden  voor   natuurbeheer,  aanvullend  ten  opzichte  van  SNL-­‐subsidiëring.  Deze  stimuleringssubsidies  worden   door  de  provincie  uitbetaald  aan  een  betaalstichting  (‘Stichting  Overlegorganen  Nationale  Parken’   (SOONP)).  De  voorzitter  van  De  Maasduinen  vormt  –samen  met  de  voorzitters  van  de  twee  andere   Limburgse  nationale  parken  (Meinweg  en  Groote  Peel)  het  bestuur  van  SOONP.    SOONP  stelt   ‘doorbeschikkingen’  op  voor  de  afzonderlijke  subsidieontvangers.  De  subsidieontvangers  leggen   ieder  afzonderlijk  financiële  verantwoording  af  richting  SOONP.       Het  Limburgs  Landschap  en  Staatsbosbeheer  sluiten  daarnaast  met  de  provincie  partnercontracten   af  voor  het  beheer  van  hun  natuurgebieden  in  de  gehele  provincie.  Daarin  worden  de  SNL-­‐gelden                                                                                                                           67

 Het  natuurbeheer  voor  de  gemeente  Bergen  wordt  uitgevoerd  door  Stichting  De  Marke.    

 

74  

 

2500  

2505  

2510  

2515  

2520  

2525  

2530  

2535  

2540  

2545  

voor  reguliere  inrichting  en  beheer  door  deze  organisaties  gebundeld  met  nog  enkele  andere   geldstromen.    Het  Limburgs  Landschap  en  Staatsbosbeheer  ontvangen  daarmee  een  lump-­‐sum   subsidie,  waar  de  SNL-­‐subsidies  voor  De  Maasduinen  onderdeel  van  vormen.     Verder  verleent  de  provincie  nog  exploitatiesubsidies  aan  –  voor  zover  actief  in  De  Maasduinen  –  het   Limburgs  Landschap  en  het  IVN.  Het  is  niet  duidelijk  in  hoeverre  deze  provinciebrede   exploitatiesubsidies  eveneens  ten  goede  komen  aan  De  Maasduinen.     Uit  de  gesprekken  met  de  partijen  in  het  gebied  blijkt  dat  op  de  particuliere  gronden  in  de   Maasduinen  over  het  algemeen  de  natuurdoelen  (Natura  2000)  niet  worden  bereikt.  Het  particuliere   eigendom  is  versnipperd  en  particuliere  partijen  kennen  elkaar  niet  of  nauwelijks.  Daardoor  kan  de   afgevaardigde  in  het  Overlegorgaan  niet  daadwerkelijk  een  vertegenwoordigende  rol  hebben   richting  de  particulieren.  Daarbij  komt  dat  particuliere  eigenaren  de  weg  naar  financiële   ondersteuning  (subsidies)  nauwelijks  weten    te  vinden  en  het  is  de  vraag  of  zij  op  de  hoogte  zijn  van   de  natuurdoelen  voor  het  gebied.   Voorbeeld:  ontbrekende  schakels  in  heideverbindingszones   In  de  afgelopen  jaren  heeft  de  provincie  via  de  grote  terreinbeherende  organisaties  (Limburgs   Landschap,  Stichting  De  Marke  en  Staatsbosbeheer)  flink  geïnvesteerd  in  ontwikkeling  van  de   ontbrekende  schakels  in  deze  heideverbindingszones.  De  afgelopen  15  jaar  is  inmiddels  ruim  20   kilometer  verbindingszone  gerealiseerd.  Individuele  particulieren  werden  echter  niet  betrokken  bij   het  verwezenlijken  van  de  verbindingen,  met  als  gevolg  dat  hun  terreinen  buiten  de  aanpak  bleven.   De  heideverbindingszones  functioneren  daardoor  niet  zoals  bedoeld.  Op  terreinen  van   Staatsbosbeheer  gerealiseerde  heideverbindingszones  (in  het  noorden  van  De  Maasduinen),  zijn   geïsoleerd  gebleven  van  die  in  het  zuidelijk  deel  van  het  natuurgebied.   Ambitie:  verenigde  particuliere  eigenaren   De  afgevaardigde  van  de  particulieren  in  het  Overlegorgaan  Nationaal  Park  De  Maasduinen  is  naar   aanleiding  van  de  discussienotitie  van  de  commissie  gestart  met  het  opzetten  van  een  vereniging  van   particuliere  eigenaren  in  het  gebied.  Door  een  vereniging  te  vormen  willen  de  particulieren  in  De   Maasduinen  in  staat  zijn  om  gezamenlijk  grote(re)  projecten  op  te  pakken  in  het  natuurgebied  en   een  stem  te  hebben  in  het  krachtenspel  tussen  grote  institutionele  beheerders  en  overheden.  Zij  zien   mogelijkheden  om  op  hun  grond  gezamenlijk  verdienvermogen  en  maatschappelijk  rendement  te   ontwikkelen.  Naast  het  herstel  van  bovengenoemde  heideverbindingszones,  gaat  het  op  dit  moment   onder  andere  om  de  volgende  ideeën:   • ontwikkeling  van  Landgoed  kasteelruïne  Bleijenbeek.  Door  dat  landgoed  te  verbinden  met  het   natuurgebied  De  Maasduinen,  wordt  de  cultuurhistorie  en  natuur  in  de  omgeving  opnieuw  met   elkaar  verbonden.  De  kasteelruïne  wordt  toegankelijk  gemaakt  voor  publiek  en  een  aantal   boerderijen  op  het  landgoed  krijgt  een  herbestemming  gericht  op  beleefbaarheid  van  natuur  en   cultuur(historie).   • Verbinding  van  natuur  en  gezondheid  door  middel  van  ‘Biowalking’.  Het  project  ‘Biowalking’   maakt  deel  uit  van  een  groter  project  van  de  Huisartsengroep  Bergen,  dat  zich  richt  op  positieve   gezondheid  in  plaats  van  op  ziekte.  Zorgverzekeraar  Achmea  heeft  dit  project  genomineerd  voor   de  Achmea  eerstelijns  innovatieprijs.   Voorwaarden  voor  succes   Het  initiatief  van  de  particuliere  eigenaren  in  De  Maasduinen  laat  zien  dat  er  kansen  liggen  voor  de   natuur  als  eigenaren  samenwerken.  Daarbij  is  steun  van  het  provinciale  bestuur  onontbeerlijk.   Gedeputeerde  Van  der  Broeck  van  de  provincie  Limburg  heeft  die  steun  uitgesproken.  In  het  laatste   meerjaren  bestedingenplan  is  daar  opvolging  aan  gegeven  door  een  kleine  subsidie  toe  te  kennen   om  de  oprichting  van  de  vereniging  van  eigenaren  daadwerkelijk  van  de  grond  te  laten  komen.    

 

75  

 

2550  

2555  

Ook  is  gebleken  dat,  om  particuliere  eigenaren  ertoe  te  bewegen  deel  te  nemen  aan  een   vereniging/collectief,  er  naast  een  voordeel  voor  de  natuur  ook  een  voordeel  voor  henzelf  in  moet   zitten.  Een  mogelijk  voordeel  is  dat  zij,  door  zich  te  verenigen  gemakkelijker  aanspraak  kunnen   maken  op  beschikbare  provinciale  subsidies  en  SNL-­‐subsidies.  Nu  vraagt  slechts  een  enkele   particulier  SNL-­‐subsidie  aan,  via  de  Bosgroep  Zuid-­‐Nederland.  Hierdoor  blijven  kansen  voor   investeringen  in  natuur  onbenut.  Omdat  de  provinciale  subsidies  door  de  provincie  Limburg  op  basis   van  cofinanciering  van  de  aanvragende  partij  wordt  uitgekeerd,  kunnen  daarmee  ook  extra   particuliere  middelen  vrijgespeeld  worden.  Daarbij  kan  het  gaan  om  geld,  maar  ook  om  de  inzet  van   menskracht  door  de  particuliere  grondeigenaren  zelf  en/of  door  mensen  uit  hun  netwerk.  Met  dit   laatste  krijgt  ook  de  natuurbeleving  van  mensen  een  extra  impuls.    

Noordoostelijke  Veluwe   2560  

2565  

2570  

2575  

2580  

2585  

2590  

  Algemeen   Het  pilotgebied  noordoostelijke  Veluwe  omvat  grofweg  dat  deel  van  de  Veluwe  dat  zich  uitstrekt  van   het  Kroondomein  aan  de  zuidzijde  tot  de  gemeente  Hattem  aan  de  noordzijde.    In  overleg  met  de   provincie  Gelderland  heeft  de  commissie  besloten  slechts  een  deel  van  de  Veluwe  te  selecteren  als   pilotgebied,  dit  vanwege  de  grote  omvang  van  de  gehele  Veluwe.  Het  geselecteerde  gebied  is  in   eigendom/beheer  van  uiteenlopende  partijen:  particuliere  landgoederen  (Flip  Hul,  Molecaten,   Tongeren,  Welna),  gemeenten  (Epe,  Heerde,  Hattem),  het  Geldersch  Landschap  en  Kasteelen,   Staatsbosbeheer,  het  Kroondomein  en  de  Bosgroep  Midden  Nederland.  De  commissie  heeft  de   noordoostelijke  Veluwe  geselecteerd  als  pilotgebied  om  te  toetsen  we  of  met  een  verbeterde   samenwerking  tussen  landgoedeigenaren  en  grote  beheerorganisaties  meerwaarde  bereikt  kan   worden  voor  de  natuur.  De  aandacht  gaat  daarbij  uit  naar  verbeterde  efficiëntie  in  beheer  en   ontwikkeling  en  nieuwe  mogelijkheden  voor  het  creëren  van  verdienvermogen.     Financiën   Voor  regulier  natuurbeheer  in  het  gebied  keert  de  provincie  beheersubisidies  (SNL)  uit  aan  de   beheerders.  Voor  een  aantal  grote  beheerders  (Staatsbosbeheer,  Geldersch  Landschap  en  Kasteelen)   loopt  de  subsidie  via  partnercontracten  die  het  natuurbeheer  in  de  gehele  provincie  betreffen.  Het   Kroondomein  ontvangt  de  beheersubsidie  rechtstreeks  van  het  Rijk.  Daarnaast  wordt  het  beheer  en   de  ontwikkeling  van  natuur  in  het  gebied  gefinancierd  uit  opbrengsten  uit  uiteenlopende   verdienmodellen  en  ondernemerschap  van  de  landgoederen.  Denk  daarbij  aan  toerisme-­‐  en   recreatieactiviteiten,  houtvesterij  en  biologische  landbouw.     Conclusie   Op  initiatief  van  de  commissie68  zijn  de  verschillende  partijen  in  het  gebied  met  elkaar  in  gesprek   gegaan  over  mogelijke  toekomstige  samenwerking  en  de  meerwaarde  die  dat  kan  bieden.  In  de   gesprekken  kwam  naar  voren  dat  bescherming,  beheer  en  de  toekomst  van  de  natuur  verbonden   moet  zijn  aan  maatschappelijke  drijfveren  en  het  creëren  van  economische  en  maatschappelijke   waarde.  De  rol  van  de  overheid  is  daarvan  één  van  faciliteren  en  duidelijke  randvoorwaarden  stellen.   Samenwerking  tussen  de  partijen  in  het  gebied  zal  alleen  dan  succesvol  zijn  als  er  een  duidelijk   gezamenlijk  doel  is,  als  er  volledig  vertrouwen  is  (ook  van  de  overheid)  en  als  er  aantoonbaar   voordeel  is  te  behalen  voor  de  individuele  partijen.  De  partijen  in  het  gebied  hebben  aangegeven  dat   zij  bereid  zijn  om  hun  gesprek  te  vervolgen  en  ideeën  in  de  praktijk  te  toetsen,  mits  er  een   terugvalmogelijkheid  is  naar  de  bestaande  praktijk.                                                                                                                             68

 De  commissie  heeft  hierbij  nauw  samengewerkt  met  burgemeester  Van  der  Hoeve  van  de  gemeente  Epe.  

 

76  

 

BIJLAGE  IV  Tentatieve  lijst  van  Nationale  Parken  (nieuwe  stijl)   2595  

2600  

  In  het  hieronder  opgenomen  overzicht  is  aangegeven  welke  Natura  2000-­‐gebieden,  Beschermde   Natuurmonumenten  en  Nationale  Parken  omvat  worden  door  de  commissie  aangeduide  potentiële   Nationale  Parken  (nieuwe  stijl).       Nationaal  Park  nieuwe  stijl   1.  Waddengebied  

2.  Hollandse  Duinen  

3.  Zeeuwse  Delta  

 

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   Natura  2000  (genummerd  conform  de  nummering  die  de   rijksoverheid  aanhoudt):   1. Waddenzee   2. Duinen  en  Lage  Land  Texel   3. Duinen  Vlieland   4. Duinen  Terschelling   5. Duinen  Ameland   6. Duinen  Schiermonnikoog   7. Noordzeekustzone   8. Lauwersmeer   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Oeverlanden  Schildmeer   • Polder  Ceres   • Oude  dijk  van  Waal  en  Burg   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Schiermonnikoog   • Duinen  van  Texel   • Lauwersmeer   Natura  2000:   84. Duinen  Den  Helder  –  Callantsoog   85. Zwanenwater&Pettemerduinen   86. Schoorlse  Duinen   87. Noordhollands  duinreservaat   88. Kennemerland-­‐Zuid   96. Coepelduynen   97. Meijendel  &  Berkheide   98. Westduinpark  &  Wapedal   99. Solleveld  &  Kapittelduinen   162. Abtskolk  &  De  Putten   Beschermde  Natuurmonumenten:   -­‐   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Zuid-­‐Kennemerland   Natura  2000:   100. Voornes  Duin   101. Duinen  Goeree&Kwade  Hoek   109. Haringvliet   113. Voordelta   114. Krammer  Volkerak   115. Grevelingen   116. Kop  van  Schouwen   117. Manteling  van  Walcheren   118. Oosterschelde   119. Veerse  Meer   120. Zoommeer   121. Yerseke  en  Kapelse  Moer   122. Westerschelde&Saeftinghe  

77  

  Nationaal  Park  nieuwe  stijl  

4.  Laag  Holland  

5.  Vechtplassen  en  Botshol  

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   123. Zwin&Kievitpolder   124. Groote  Gat   125. Canisvliet   126. Vogelkreek   127. Markiezaat   128. Brabantse  Wal   163. Vlakte  van  de  Raan   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Groote  Gat   • Kop  van  Schouwen   • Kop  van  Schouwen  I   • Kop  van  Schouwen  II   • Kruisdijk   • Oude  Dee/Breede  Gooi   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Oosterschelde   • Grenspark  De  Zoom-­‐Kalmthoutse  Heide   Natura  2000:   89. Eilandspolder   90. Wormer-­‐  en  Jisperveld  &  Kalverpolder   91. Polder  Westzaan   92. Ilperveld,  Varkensland,  Oostzanerveld  &  Twiske   93. Polder  Zeevang     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Ham  &  Crommenije   • Waterland  Aeën  en  Drieën   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐   Natura  2000:   83. Botshol   94. Naardermeer   95. Oostelijke  Vechtplassen   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Bussumer-­‐  en  Westerheide   • Franse  Kampheide   • Gooise  Noordflank   • Groeve  Oostermeent   • Heide  achter  Sportpark   • Heidebloem   • Hilversums  Wasmeer   • Hoorneboegse  Heide   • Limitische  Heide   • Moerasterreinen  langs  de  Bijleveld   • Nieuw  Bussumerheide/Vliegheide   • Oeverlanden  Gein  c.a.   • Oeverlanden  Winkel   • Oosteinderpoel   • Oude  Meer   • Postiljonheide   • Tafelberg-­‐/Blaricummerheide   • Tafelberg-­‐/Blaricummerheide  II   • Zuiderheide/Laarder  Wasmeer   Nationale  Parken  (oude  stijl):  

 

78  

  Nationaal  Park  nieuwe  stijl   6.  IJsselmeer    

7.  Veluwe    

8.  IJssel  

9.  Rijn  en  Waal  

10.  Lage  midden  Friesland  

 

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   -­‐   Natura  2000:   56.  Arkemheen     72.  IJsselmeer   73.  Markermeer  &  IJmeer     74.  Zwarte  meer     75.  Ketelmeer  &  Vossemeer     76.  Veluwerandmeren     77.  Eemmeer  &  Gooimeer  Zuidoever     78.  Oostvaardersplassen     79.  Lepelaarsplassen   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Toppad  Urk   • Staartweg  Urk   Nationale  Parken  (oude  stijl):   PM   Natura  2000:   57.  Veluwe   58.  Landgoederen  Brummen   65.  Binnenveld   80.  Groot  Zandbrink   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Buitenplaats  Vosbergen   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • De  Hoge  Veluwe   • Veluwezoom   Natura  2000:   36.  Uiterwaarden  Zwarte  water  &  Vecht   38.  Uiterwaarden  IJssel  /  Rijntakken   Beschermde  Natuurmonumenten:   -­‐   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐   Natura  2000:   66.  Uiterwaarden  Nederrijn     67.  Geldersche  Poort     68.  Uiterwaarden  Waal     70.  Zuider  Lingedijk  &  Diefdijk-­‐Zuid     71.  Loevesteijn,  Pompveld  &  Kornsche  boezem     81.  Kolland  en  Overlangbroek     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Bronnenbos  Refter   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐   Natura  2000:   9.  Groote  wielen     10.  Oudegaasterbrekken,  Fluessen  en  omgeving     11.  Witte  en  Zwarte  Brekken     12.  Sneekermeergebied     13.  Alde  Feanen     14.  de  Deelen  (   Beschermde  Natuurmonumenten:   -­‐   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Alde  Feanen  

79  

  Nationaal  Park  nieuwe  stijl   11.  Drentse  Zandgronden  

12.  Wieden  en  Weerribben  

13.  Twenthe  

 

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   Natura  2000:   15.  Van  Oords  Mersken     16.  Wijnjeterperschar     17.  Bakkeveense  duinen     19.  Leekstermeergebied     20.  Zuidlaardermeergebied     21.  Lieftingsbroek     22.  Norgerholt     23.  Fochteloërveen     24.  Witterveld     25.  Drentsche  Aa-­‐gebied     26.  Drouwenerzand     27.  Drents-­‐Friese  Wold  &  Leggelderveld  (   28.  Elperstroomgebied     29.  Havelte  Oost     30.  Dwingelderveld     31.  Mantingerbos     32.  Mantingerzand     33.  Bargerveen     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Delleburen   • Elzenbroek   • Overcingel   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Drents  Friese  Wold   • Drentsche  AA   • Dwingelderveld   Natura  2000:   18.  Rottige  Meenthe  &  Brandemeer   34.  Weerribben     35.  Wieden     37.  Olde  maten  &  Veerslootslanden     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Antjeskolk   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Weerribben-­‐Wieden   Natura  2000:   39.  Vecht-­‐  en  Beneden  Reggegebied   40.  Engbertsdijksvenen   45.  Springendal  &  Dal  van  de  Mosbeek   46.  Bergvennen  &  Brecklenkampse  veld   47.  Achter  de  Voort,  Agelerbroek  &  Voltherbroek   48.  Lemselermaten   49.  Dinkelland   50.  Landgoederen  Oldenzaal   51.  Lonnekermeer   52.  Boddenbroek   53.  Buurserzand  &  Haaksbergerveen   54.  Witte  Veen   55.  Aamsveen   60.  Stelkampsveld   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Heideterreinen  Twickel   • Weldam   Nationale  Parken  (oude  stijl):  

80  

  Nationaal  Park  nieuwe  stijl   14.  Salland  

15.  Winterswijk  

16.  Maasduinen  

17.  De  Peel  

18.  Midden  Brabant  

 

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   -­‐   Natura  2000:   41.  Boetelerveld   42.  Sallandse  Heuvelrug   43.  Wierdense  veld     44.  Borkeld     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Oostermaet   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Sallandse  Heuvelrug   Natura  2000:   61.  Korenburgerveen   62.  Willinks  Weust   63.  Bekkendelle     64.  Wooldse  veen   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Wildenborch   • Wildenborch/Bosket   • De  Zumpe   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐   Natura  2000:   69.  De  Bruuk     141.  Oeffelter  meent     142.  Sint  Jansberg     143.  Zeldersche  Driessen   144.  Boschhuizerbergen   145.  Maasduinen     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Terreinen  Boswachterij  Groesbeek   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • De  Maasduinen   Natura  2000:   136.  Leenderbos,  Grote  heide  &  De  Plateaux   137.  Strabrechtse  heide  en  Beuven   138.  Weerter-­‐  en  Budelerbergen  &  Ringselven     139.  Deurnse  Peel  &  Mariapeel     140.  Groote  Peel     146.  Sarsven  &  De  Banen   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Rouwkuilen   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • De  Groote  Peel   Natura  2000:   129. Ulvenhoutse  bos   130. Langstraat   131. Loonse  en  Drunense  duinen  &  Leemkuilen     132. Vlijmens  Ven,  Moerputten  &  Bossche  Broek   133. Kampina  &  Oisterwijkse  vennen     134. 134.  Regte  heide  &  Riels  laag   135. Kempenland  west   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Dommelbeemden   • Eendennest  

81  

  Nationaal  Park  nieuwe  stijl  

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   • Hildsven   • Kavelen   • Kooibosje  Terheijden   • Zwartven   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • De  Loonse  en  Drunense  Duinen  

19.  Heuvelland  

Natura  2000:   152.  Grensmaas   153.  Bunder-­‐  en  Elsloërbos     154.  Geleenbeekdal     155.  Brunsummerheide   156.  Bemelerberg  &  Schiepersberg     157.  Geuldal     158.  Kunderberg     159.  Sint  Pietersberg  &  Jekerdal     160.  Savelsbos   161.  Noorbeemden  &  Hoogbos     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Grasbroek   • Hoge  Fronten   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐  

20.  Midden  Limburg  

Natura  2000:   147.  Leudal     148.  Swalmdal     149.  Meinweg     150.  Roerdal     151.  Abdij  Lilbosch  &  voormalig  klooster  Mariahoop     Beschermde  Natuurmonumenten:   -­‐   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • De  Meinweg  

21.  Biesbosch  

Natura  2000:   108.  Oude  Maas   110.  Oude  land  van  Strijen   111.  Hollands  diep     112.  Biesbosch   Beschermde  Natuurmonumenten:   -­‐   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • De  Biesbosch   Natura  2000:   82.  Uiterwaarden  Lek   102.  De  Wilck     103.  Nieuwkoopse  plassen  &  De  Haeck     104.  Broekvelden,  Vettenbroek  &  Polder  Stein   105.  Zouweboezem     106.  Boezems  Kinderdijk     107.  Donkse  laagte     Beschermde  Natuurmonumenten:   • Geerpolder  Plas   • Huys  ten  Donck  

22.  Groene  Hart  

 

82  

  Nationaal  Park  nieuwe  stijl  

23.  De  Noordzee  

24.  Utrechtse  Heuvelrug  

Omvat  de  volgende  rijksnatuurmonumenten   • Kamerikse  Nessen   • Niemandshoek   • Oeverlanden  Braassemermeer   • Oeverlanden  Giessen   • Smoutjesvlietlanden   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐   Natura  2000:   164. Doggersbank     165. Friese  front   166.Klaverbank   Beschermde  Natuurmonumenten:   -­‐   Nationale  Parken  (oude  stijl):   -­‐   Natura  2000:   -­‐   Beschermde  Natuurmonumenten:   • Meeuwenkampje   • Raaphof   • Schoolsteegjesbos   Nationale  Parken  (oude  stijl):   • Utrechtse  Heuvelrug  

       

 

83