J.A. MOL.
Menno Simons als pastoor
Bij h et zoe ke n naar studi e m a te riaal over de jonge Menno moest ik steeds d e nke n aa n d e verzuchting waarmee d e h eer Van Buijte n e n , oud-rijksarchivaris van Friesla nd, m e begroette toen ik als student h e m vroeg welke archieven geraadpleegd konde n worden voor mijn m idde lee uwse Friese onderwerp. 'Weet u wel waar u aa n begint?' , vroeg hij ; 'De bronnenarmoede is voor d e Friese gesch ie d e nis va n vóó r 15 -0 zo groot, d a t h e t onderzoeken ervan geen kunde is maa r een kunst, die vergeleken ka n worden met die van een slager die leverworst moet maken zonder leve r. ' Daar lijkt h e t inde rdaad so ms o p , zeke r ook in h e t geval van Menno Simons. Wa nt over d ie man is ontmoedigend weinig te vinde n , in h e t bijzonder ten aa nzie n van de periode vóór zijn Uytgan g uit h et pausdom . Daar is Menno zelf mede schu ldi g aan, aangezien hij in zijn geschrifte n , d ie grotendeels ee n apologetisch karakter h ebben , uite rst karig is m e t m eded e lin ge n over zichzelf e n zijn leven . H e t is dat hij terloops nog h eeft m eeged eeld da t hij in 1524 op 28jarige leeftijd tot p ri ester werd gewijd , a nders zouden we nie t ee ns gewe ten h e bben d a t we h em in 1996 moesten herd en ke n. Maar h et moet gezegd worden dat h e t vooral ook aa n extern e bronne n mankeert. Van vVonseradeel, de st.reek waarin Menno opg roe id e e n vervolgens een twaalftal jaren als zie le h e rder actief was, zijn voor d e eerste he lft van d e 16de eeuw bij zond e r we inig archiefbronnen ove rge leve rd. In en ke le gevallen kan dit problee m met een re trospectieve werkwijze nog wel eens o mze ild worden, maar bij Menno lukt d a t niet. Hij e n zijn verwanten zijn imm e rs ond e l-gro nds gegaan en daardoor admin istrati e f in het ni ets opgelost. VVe moge n we l aa nn e m e n d a t a ll e familiebezittingen , voorzover di e e r waren , geconfisqu eerd zijn , waardoor ook voo r h e t vervolg d e sporen van Simons' nako m e lingen zijn uitgewist. Dat betekent dat mijn verhaal ni e ts anders kan bi e d e n dan een omu-e kke nde beweging. Ik wi l d aa l-voor ee n uitga ngs punt zoeken in Menno 's diskwalificatie va n d e ka tholi e ke geestelijkheid, waartoe hij ook ze lf h eeft be hoord . Steeds komt het weer terug in zijn geschrifte n : ' he t zijn hoog moe dige gezelle n , dronken lappen die hun tijd verdoen met spe le n e n rokken jagen ; die één of twee jaar Latijn , retho rica of rechte n gestudeerd h ebbe n e n van d e Antichrist geschore n e n bezwo re n zijn. Ze kunn en d oo r hun vaste inko mste n ui t rijke be n efi cies ee n ove rvloed ig, lui en lekker leventj e le ide n , e n worden bovend ien door a lle mensen geëerd . Waarbij ze dankzij hun uite rlijk van tonsuUl-, g rote ka ppe n e n lange tabberds d e m e nsen voo rtdure nd misle id e n e n hun m e t geprevel e n valse re inhe id
22
J.A.
MOL
een rad voor ogen draai e n. " Menno m ocht graag sch e lden , was daar ook zeer bedreven in en h eeft e r zijn aanzien o nder zijn volgelinge n m ee versterkt, di e zich e rover verkneuke lde n h oe hij zijn tegenstanders 'fIjn d e mond kon stoppen'. Nu is kritiek op d e clerus a l zo o ud als de Kerk zelf. De meeste van deze toevoegingen treffen we, o m ons m aa r even tot opiniel e ide rs uit de Nede rlande n te beperken , al aan bij J acob van Maerlant, Geert Groote en E rasm us va n Rotterdam. H et zijn gemeenplaatse n , die overigen s in een iets andere verp akking ook wel voor 17de-eeuwse predikanten gevo nde n wo rde n . Toch m ag die vaststelling o ns ni e t meteen tot d e conclusie voere n dat Menno deze woorden niet serie us bedoeld zou h e bbe n . Dat is nu een keer h et probleem met zulke topiek; o mdat de boodschap a l vaak gebrac ht is, hoeft ze in de ogen van de boodschapper nog niet o nwaa r te zijn . La te n we er daarom voo ra lsnog van u itgaa n dat Menno zij n vuurpijlen op de clerus niet alleen om h et uite rlijk effect afsch oot. Voo r een m an met een ideaal va n een gemeente zo nde r vle k of rimpel lijkt m e de noodzake lijke overeenste mmin g tussen leven en leer van gem eente le d e n én voorgangers zo esse ntieel dat daa r als vanzelf scherpe aan valle n uit voo rt m oesten kom en op a lle geestelijke n die niet volgens h et woord Gods een leve n vol zorg, a rmoede , arbeid en vervolging le idden. Ongewijfeld heeft zij n latere leven ond e r het kruis die kritie k e norm versterkt. De vraag is nu in h oeverre die kritiek, m et n ame die op h et rijke onbekommerde leve n - ik laa t die m et betrekking tot het sexuee l gedrag va n de clerus maar achterwege omdat dat een aparte behandeling zo u verge n - , gebaseerd kan zijn o p ervaringe n uit de tijd dat hij vicaris e n pastoor was. Anders gezegd : heeft zij n kritiek, hoe triviaal ze oo k m ag klinken, niet teve ns ee n m eer sp ecifi e ke ac htergrond? Om d aa r ee n a ntwoo rd o p te geve n wi l ik de inko m e nssitua ti e van de Friese seculiere geestelijken omstreeks 1530 nader bekijken. De nadruk zal daarbij valle n - maar dan ve rgelijkende rwijs - op Pingjum e n Witmarsum met hun naaste omgeving. Ik wi l dat doen aan de hand va n de informatieve , m aar nog nauwelijks systematisch b estud eerde Be n e fI c iaalboe ke n va n 1543, waarin p er dorp een opgave is gedaan van d e vas te inkomsten voo r h et onderhoud van de kerk, de zie lzo rgende clerus, e n d e a ndere geestelijke n die sine cu re door h et leve n g inge n. 2 Deze registers zijn gelukkig voor bijna ge h eel Friesland bewaard gebleven , ook voor Wonseradeel. H oewel de notities niet voor elk dorp en elk fo nds met dezelfde precisie zijn o pgete ke nd , late n ze zic h m et en ige rese rve toch wel 'auswe n en " ook voor de situa tie zoals ze ca. tien j aar vóór de samenstelling moet h e bbe n gegolden .
1 Zie o .a. Vos, Menno Simons, 15-19; en Goertz, 'Antiklerikal e Argumentalion " 160 vlg. 2 Benefi.ciaalboeken van Friesland (hi erna aange h aald als BB) J. van Leeuwe n ed . (2 dIn , Leeuward e n , 1850) .
MEI NO SIMONS ALS PASTOOR
23
De simpe le fe iten zijn bekend: Tussen 1 e n 30j a nuari 1496, mogel ijk oo k n og ee rde r, in h e t najaar va n 1495 is Menno Simons ge boren in Witmarsum , zoals zijn naa m a l zegt, al s zoon van een zekere Simon. 3 Volge n s zijn e igen m ededelin g had h ij ee n broe r, Pe ter ge n aamd , die bij h e t be leg va n Olde kl ooster om h e t leven is ge ko m e n 4 Die broer Pe te r zal wel h e t uitzicht h e bbe n gehad om zij n vader in he t boe re nbe drijf op te volgen, zodat voor Me nn o een geestelijke carri è re uitgestippe ld ko n word e n . Dat bleef ondanks Luth e rs optreden nog ee n aa ntre kke lijk pe rspectief in d e j a ren twintig van d e zestiende ee uw. De ee rs te a nticlericale gelu iden h ore n we in Friesla nd immers e ige nlijk pas tegen 1530." Op 26 m aa rt 1524 is Menno d a n in U trecht tot priester gewijd. Omda t zo'n wijdin g d oorgaa ns niet werd ve rl ee nd a ls d e kandidaa t nie t ove r een titulus, zeg m aa r ee n aanste lling in een ke rke lijk a mbt kon beschikke n , ne m e n we aa n dat hij daarna m e tee n aa n h et werk kon a ls vicaris van Pingjum , h e t dorp va n zijn vad er. Di e tite l va n vica ris ka n aa nl e idin g geve n tot misve rstande n . In H o lla nd e n Utrec h t werd daarmee m eestal ee n pri es ter zo nde r zielzo rg aa ngeduid , di e weke lij ks ee n aa ntalmemorie misse n opdroeg voo r één of m ee r overl ed e ne n , in o pdracht van ee n individu, een famili e of ee n broederschap .6 In Friesland echte r was vica ris echte r d e benaming voor ee n zie lzorger: n amelijk d e assiste nt va n d e pastoo r, we lke we vand aag d e dag de ka pe laa n zouden noeme n .ï De tite l, le tte rlijk va n plaatsve rvange r, d e kt hi e r we rke lij k d e functi e. In d e Oudfri ese e n Ned e rla ndstalige bronnen wo rdt m eestal d e term jonge rprieste r ge h antee rd. Beg rijpe lijk, o mda t d e geestelijke in kwestie vaa k jonger was da n d e pastoo r. Die laatste be naming geeft m e tee n ook aan dat - anders dan in veel o mrin ge nde gebi e d e n - d e pastoor in Friesland vrijwel a ltijd residee rde. De veelge hoorde klac ht van a bse nteïsm e - en d e d aarmee in verba nd staande - cumulatie va n be n eficies d oo r h oge geestelijken, is op h e t Fri esla nd va n die dage n ni e t van toe passing.8 Dat ge ldt ook voo r Pingjum , wa nt Me nn o maakt e r m e lding va n dat e r hie r een pastoo r was die meer van d e Bijbe l wist d a n hij . Grote vraag is hoe Menno aan zijn vica risplaats gekomen is e n waar hij zijn o p-
3
Voo r de basisgegevens, zie: Vos, M enno 5i1110ns, 1, 166 vlg ., 1ïl , 184; verg. Krahn , Dutch Ana-
baptism, 16.
4 Het be u'eft Peter Sim ons va n T irns: Vos, J\llenno 5imons, 12. 5 Wo ltj e r, Hervonningstijd, ï9-81 ; Mol , Friese huizeIl , 209: op 28 september 1530 sc h rijven d e me t de comma nd erij van Nes (bij Akk ru m ) ve rbonden priesterbroed ers/ pastoors van de Duitse Orde te Nes hun superie ur in Utrecht d at d e wereld de geestelijken e n klooste rs m in acht' .. ende de vermgheringhe meer inder tyt wasset dan vennindert'. No le t en Boe re n , Kerkelijke instellingen, 336, 341.
6 7
Over d e secu lie re geestelijkheid in Friesland in d e zestiende ee uw, zie: Th e issen , eentmalgezag, 282-285; e n Woll:i e r, H ervo17ningslijd, 57-67; verg. Van Ape ldoorn , Kerkelijke goederen 11 , 149. 8 Wo ltj er, Herv017lzingstijd, 63 .
24
J.A. MOL
le iding h eeft genoten. Wat heeft hU in d e zo be la ngrU ke vormende j a re n tot zU n 28ste ged aan ? Menno heeft in e lk geval geen unive rsiteit bezocht. Tot voor kort hadde n we het idee d a t we inig Fri ese geesteI Uke n in deze tijd ee n academisch e ople iding h e bbe n gevolgd. De ke rkhistoricus Post had becUfe rd dat slechts ee n vijfde van h e n zover is gekomen. 9 U it recent onde rzoek van Samm e ZUlstra is echte r geble ken dat dit c Ufer veel te laag is, omdat ni e t iedere stude nt ook een tite l wist te be h a le n. lo Zowat 45 % van de Friese geesteIUken blUkt een unive rsitaire studie te h e bben gevolgd , overigens ni et in d e ee rste plaats in d e th eologie. De m eeste n hebbe n zich toegelegd op d e be ide rechte n , wat metee n aangeeft dat ze in hun functi e ook ve rwac htte n m e t alge m ene bes tuursproble m e n te make n te krU ge n . Me nn o was e r echter niet bUo Kond e n zijn ouders het niet beta le n , of ''las hU tevreden m e t d e studie mogelijkh ed e n dichte r bij huis? Ik ve rmoed het ee l-ste. ZUn vad e r zal geen rUke e ige n erfd e zUn geweest, want a nde rs was Menno wel in Pingjum ge bore n in plaats van in Witmarsum, waarh ee n zijn vad er ke nnelUk was ve rhui sd. Eigen e rfde n blijven imm e rs altijd zitte n waar ze hun goed e ren h e b.be n . Vos e n an d ere n h e bbe n d e su ggestie gedaa n d a t Menno zUn o ple id in g kreeg bU de Pre monstrate n ze r ka nunnike n (oo k wel No rbe rtijn e n of With ere n gen oemd ) va n h et klooster Vi nea Do mini ali as h et Zand, ten weste n va n Pingjum . 11 Dat is nie t onmoge lUk, maar toch nie t zo waarschU nlUk. Voorzove r ik daa r beric hte n over h e b gevo nde n , gave n kloosters in d eze tUd alleen o n derwijs aan d ege n e n die wensten in te treden. Wel moge n we e rva n ui tgaan dat Me nn o een goed e re la tie m e t d e Za ndste r Witheren h eeft ge had. Hun klooste r, dat als proosd U ee n d é pe ndance vo rmde van d e g rote abdij Marië ndal te Lidlum , kreeg wegens overstrom in gsgevaa r in 1509 d efiniti ef toestemming van h et H of van Friesla nd van d e oorspronke lUke vestigi ngsplaats te n weste n van Pingjum te verhuizen naar een leegstaand gasthuiscomplex binn e n Bolswa rd. 12 Er zo uden toen , zo wete n we, tien kanunnike n naar Bo lsward ve rtrokke n zUn m e t ac hte rlating van twee broed e rs voo r h e t werk op de kl oosterhoeve é n voor d e zielzorg. Dat is een aanwUzin g dat d e pastoo r van Pingjum in d eze tUd n og steeds ee n With eer was. In 1399 wordt geme ld d a t d e ke rk van Pingjum door kanunnike n van dit kl ooster
9 Post, Kerkelijke verhoudingen, 53-54. 10 ZUlsl1
MENNO SIMONS ALS PASTOOR
25
bed ie nd plac h t te wo rde n , e n e r is geen re d en o m aan te ne m en d a t d aa rin n ad ie n ve ra nde rin g is geko m e n . ' 3 Dat be teke nt ove ,-ige ns niet d a t d e vicarie va n ouds ook in h ande n van d e Withere n is geweest. Intege ndeel, in vrijwel alle plaatse n waar h e t pas toraa t d oo r een kloos te r we rd ve rzo rgd , was d e j o nge rpri este r ee n we re ldgeeste lijke, geko ze n doo r d e gem eente, in ove rl eg m et d e pastoo r. 14 Als zoo n van een voo rmalige paroclliaan zal Me nn o een stree pj e voor he bben ge h a d toen e r zich ee n vacature voo r een j o nge rp riester voordeed in Pingj um . De la te r Do pe rse le idsm a n geeft in nogal nega tieve bewoordin ge n weer h oe m e n o p zo' n ste k te recht ko n ko m en : ' De ee n heeft ee n zoo n , d e a nder een broed er, d e d e rde een n eef, d e vie rde h eeft een partij bi er of wijn o n tva n ge n , d e vijfd e geld e n gave n . En a ls zij wel geaccordeerd zijn , d an wordt hij geroepe n m e t h ee rlijke begroeting, m e t deze be roepsbrieven e n gro te bi eljole n .'i 5 Me n zo u h et ook an d e rs ku nne n be n ad e re n , m aa r zeker is d a t relaties, n etwerke n e n tegenprestaties een bela n g rij ke ro l speelden bij h e t I·vi nn e n va n d e gunst d e r keuze h e re n . Als hij d a n ni e t in o ple iding bij d e Norbe rtijn e n is geweest, lig t h e t h e t m eest voor d e han d o m te ve ro nde rstell e n d at hij zijn o ple iding o p d e stadsschool va n Bolsward h eeft ge n o te n. O o k d e in 1518 ove rle d e n geleerde dr. J o h a nn es Sextinus, vrien d va n E rasmus, lijkt d aar zijn basisvorming te h e bbe n o pged aa n ; dus zo slech t ka n d at niet geweest zijn.16 Ve rvolge ns ka n le nn o d a n in d e leer zijn gegaan bij zijn e ige n pastoor, h ee r Aesgo die tusse n 1509 e n 1520 voor Witma rsu m gea ttes tee rd is 17 , ofbij een a nde re kundige zie le h erd e r in de o mgeving . ln di t ve rban d wil ik er a lvast o p wijze n d a t Menno nie t d e e ni ge aspira nt-pri ester va n zijn ge neratie ui t W itmarsum was. De ad e llijke Watze van Aelua, zoo n van d e m ac htige g,-ie tman va n Wo nse ra d eel Epe va n Aelua , en broer va n d e la te re g rietm an Tjaard, die overi gens be ide n oo k in Witm arsu m woo nde n , o p Aelua sta te , zo u d ezelfde roeping volge n. IS Hij was wellich t ee nj aa rj o nge r, want hij schreef zich in 1513 in aa n de un ive rsiteit va n Le uve n , e n sloo t zijn studi e af m e t een m agiste rstite l. ' 9 'vVe mogen toch wel aa nn e m e n d a t d eze Watze e n Me nn o e lkaar gekend h e bben. De ironie va n d e geschi ed en is wi l dat Wa tze in 1536 to t o pvolger van Men no we rd benoemd; h ij tre ed t a ltha ns in 1536 o p als pastoo r va n Witm a rsu m. 2o 13 Verwijs, Oorlogen Albrecht van Beieren, 53 l. 14 Mol , 'joha nn ite rs fan Snits', 134. 15 Fre ri chs , 'Me nn o 's ve rblij f, 39. 16 Meesters,' Pe u-i- e n Pa ul ipre bind e' , 44-45. 17 Provincia le Bi bli o th eek Lee uwarde n , Hs. 1466 s.v. WiU11arsum. Met dank aan drs. 0 .0 j. Roe melin g te H urdegaryp , di e mU o p d eze bro n atte n t maa kte . 18 Noomen e n Ve rhoeve n , 'Aelua' , 149. 19 Zie h et ove rzicht va n Friese slUdellle n in de database bU de studi e va n ZU lstra, H et geleerde Friesland.
20
Mr. Wa tze van Ae lu a wo rdt verm e ld als pastoor va n Witmarsum op 9 maa rt 1536: RUkar-
26
J A. M OL
Al kreeg Me nno d a n gee n uni ve rsitaire studie ka nsen , hij moe t toch een veelbe love nde jongem a n zijn geweest e n zich o nde r begele iding to t ee n be trouwbare pri este rka ndidaat h e bbe n o ntwikke ld. Ande rs zou hij n ooit h e t vicariaat van Pingjum h e bbe n ve rkrege n . Sj o uke Voois tra wil o ns d oen gel ove n d a t dit qua inko m e n een doorsn ee-be n e fi cie zou zijn geweest. 2 1 Da t is echte r ni e t juist. H e t beh oorde to t d e m eest aa ntre kke lijke startposities van h ee l Fri esla nd . Da t h e eft o nd e r m ee r d e make n m e t d e o ude rd o m . H e t zou te ve r voe re n hi e r di ep in te gaan o p d e ontwikke ling va n vicarieën ; in zijn a lgem ee nh e id gaat h e t om afspli ts inge n van pas toorsbe n e fi c ies, m eest uit d e 14d e e n 15d e ee uw, waarbij h e t basisinko m e n , in d e vo rm van la ndre nte n , ve rder we rd aa ngevu ld m e t sch e nkin ge n ui t h e t ke rkefo nds of van een aantal rijke paroc hia ne n .22 In h e t algem ee n geldt d aarbij : h oe o ude r d e vicarie, d es te rijke r h aar verm ogen sfo nds. Welnu , d e vi cari e van Pingj um was ee n o ude inste lling, getuige d e oudste ke rke nlijslj es van Weste rgo di e e r al m e lding van make n voo r d e 13d e eeuw. 23 Da t vinde n we wee rspiegeld in he t vermoge n va n 52,5 po nde m a te n (ruim 20 h a.) la ndbezit, dat los va n d e acc ide ntalia - waa rove r ve rde rop m ee r - in 1543 een basisinkome n gara ndeerde va n 70 caroligu lden pe r j aa r.24 Nege n van d e ti e n j o nge rpri este rs e n vier va n d e vijf Friese pas toors zo ude n o p zo ' n inko m e n j aloers zijn geweest.25 En d aa r h oorde ook nog h et ge bruik van ee n e igen amb tswo ning bij . In d e li te ra tuur wo rdt wel d e indruk gewekt d at Me nno als vicaris bij de pas toor inwoonde. Maar ook d at is een misvatting. Hij h eeft o n getwijfe ld talloze m a le n d e p as torie bezoch t o m e r te conversere n , te ete n , te drinke n e n wie wee t, ook te dobbe le n , m aa r hij h ad d e beschikking over een e ige n wo ning m e t bijbe h o rende boerderij , h e t vica rishuis, dat ook m e t zoveel woord e n in d e Ben e fi ciaalregiste rs wordt ge n oe md. 26 Wa t nu te n aanzie n va n d e rijkdo m voor d e vicari e van Pingjum ka n worde n geconcludeerd, is in n o g ste rke re mate van toe p assin g o p h e t pas to raa t van Wi tm a rsum . Dat was bij zo nde r goed gedoteerd . De Be n efi ciaalboe ke n make n m e ldin g va n een oppe rv lakte va n 30,5 ponde maa t (12 ha .) welke d e pas toor voor e ige n re ke ning ko n uitba te n , e n ruim 63 pm (ruim 23 h a.) ve rpac h t la nd, a ll es o p
ch ief in Friesland , Leeuward en , Arch ief van h et H of van Flieslan d, YY 2, p . 222. Met dank aan d rs. O .Dj. Roe me ling. 21 Voolstra, 'Verlich ting, be kering e n beroeping' , 21. 22 Hoe zo' n jonger leen l OL stand kwam , is goed o p te m ake n uit de stich tingsoor konde met be tre kking tot d e vicari e van Ko rnj um ui t 1482 : Oudf,iese oorkonden IV, nr. 60. 23 Mull e r, l ndeeling bisdom Utrecht, 338. Voor de date ring, zie: Va n Buijte ne n , ' De kan aat Bolsward ', 87. 24 BB J, 304-305. 25 Verg. Mol, Friese huizen, 180-18 1; en Mol, J o hanni te rs ', 141-145. 26 BB 1,302.
ME:-INO S IMO:--lS ALS PAST OO R
27
d e best re nde re nde zavelgro nde n va n de streek.2ï Eén e n a nde r leve rde , los va n d e inko m ste n uit offe rs, m e m o rie die nsten e n a nde re accide n talia, een j aa rlijks basisbe drag o p va n 125 caro ligulde n . De ste de lijke pasto ra te n buite n besch o uwin g ge la te n , ku nne n we dit be nefi cie tot d e top drie van Friesla nd re ke ne n. Allee n de pas to riegoe dere n van Minn ertsga leverde n volge n s mijn be re ke ninge n jaarlijks m eer Op.28 Di e rijkdo m is op ve rschille nde o n twi kke linge n e n omstandig h e d e n terug te voere n . Al lereerst is e r h et geografisch-la ndbo uwkundi ge asp ect. Binne n h e t te rpe nge bi ed , waa r h e t economisch zwaa rte punt va n Friesla nd lag, golden de zavelige hoge kwelde rrugge n aan d e west- e n n oord zijde als d e vruchtbaarste ge bi ed e n . Dat is in fe ite n og steeds zo. To t o p d e d ag van vandaag word t ro ndo m Pingju m , Aru m e n Witm a rsum a kke rbo uw bedreve n: d eze streek staat be ken d a ls d e klein e Bouwh oe k. En b inne n d e d o rpe n o p d eze rugge n be hoorde n d e beste la nde n vrijwe l a ltij d aa n d e plaatse lijke e lite e n d e ke rk. 29 Da t dit to t re usach tige ve rschille n ko n le id e n , blijkt als we n aas t d e o pbre ngs t va n een ponde m aa t ke rke la nd in Witma rsum in 1543 (28 stui ve rs) di e va n h e t nie t eens zo ve r af ligge nde Wo nserad ee lster knipkle ido rpj e De d g um n oem e n , te we te n 14 stuivers, o m m aa r te zwijge n va n a rm oedi ge d o rpe n in h et zo mpi ge laagveen ge bi e d a ls bij voo rbee ld O lde ouwe r, waa r d e po nde m aa t pas to ri e la nd tegelijke rtijd 8 stuivers d eed .30 Ee n tweed e facto r is d e o uderd om. De Witma rsume r Sint Maartenskerk ka n to t d e o udere godshuize n van Friesla nd wo rde n ge re ke nd , wa t o nde r m eer blijkt uit he t patrocinium. De Friese ke rke n ui t d e ee rste stichtingsfase zijn na m e lijk alle gewij d aa n ee n h e ilige die in ve rbinding ge brac ht ka n wo rde n m e t een Rijksabdij of ee n a nde r Fra nkisch e inste lling va n waaruit d e ke rste ning georganiseerd e n o nde rste und werd. 31 Zoals Bo nifa tius naar Fulda ve rwijst, vVillibro rd n aa r Echte rnach en Vi tus n aa r We rde n , zo is Sin t Maa rte n te rela te re n aa n he t bissch o ppe lijke mi ssio n e rin gscentrum in U trecht. Witm a rsum is ee n e ige n ke rk va n d e Utre ch tse bissch o p geweest, precies zoals d e ke rke n van Bo lswa rd, Fra ne ke r, Do kku m , Snee k, Ko llum e n nog h eel veel m eer. 32 Zij we rd sam e n m e t d e eve n een s o ude, na b u rige ke rke n va n Arum , Kimswerd e n Pingjum ve rm oed e lijk reed s in d e 11 d e eeuw overgedrage n aa n d e Be n edictijnse Sint Paulusabdij te Utrec ht, di e ze sind sd ie n in ee n a part d e ke n aa t bestuurde .33 Met die o ude rd o m nu corre-
27 BB I, 3 10-311. Zi e mo r d e lo ka lisa ti e d e binnenkort te ve rsch ijn e n Prekadastrale alias f an Wûnseradiel. 28 Ve rg. BB 1, 316-318. 29 Noo me n , 'Co nsolidatie', 98-10 l. 30 13131 , 285 (Oed gum ); II , 19-20 (O lcleo uwe r) . 3 1 Noom e n , Koningsland en heiligenland (te versch ij nen ) . 32 Zie de imoe nrarisa ti e van Ve rh oeve n , ' Ke rkpatrocin ia ' o 33 Mu ll e r, f ndeeling bisdom Ut recht, 574.
28
J.A.
M OL
spon d eert d e g rootte. Bij d e afsplitsing van jonge re pa rochi es we rd d e moed e rke rk imme rs zoveel m ogelijk o ntzie n . Witmarsum hoorde m e t zijn 55 bo erderije n tot d e grootste parochies van Weste rgo . H e t pastoraa t van zo ' n parochi e was d e rha lve in m a te rieel o pzicht zee r begere n swaardig . Maa r wie besliste daarove r? H e t pa tron aa tsrec h t we rd in principe uitgeoefe nd d oo r d e Be n edictijn e n van d e Sint Pa ulus-a bdij. Maar in d e praktijk wa re n d eze ni e t ge ïnte ressee rd in d e p e rson e n aa n wie d e zie lzorg in Wi tm a rsum e n d e n a burige d o rpe n we rd toeve rtrouwd ; als er m aar voor hun aa nste lli ng we rd be taald. Voo r d e ke uze va n d e pastoor lie ten ze d aa ro m d e plaa tse lijke aanzi e nlijke n , di e vrijwe l a ltijd ook als ke rkvo ogd e n o p trad e n , d e voordracht d oe n. In vVitm arsum moge n we aa nn e m e n da t d e plaatse lijke h oofd e lingsfamili e Aelua, die we overige ns to t d e to plaag va n Friesla nd kunn e n re ke ne n , ove r d e doorslaggevende ste m beschikte .34 Da t lig t te m eer voo r d e h and o mda t ui t d e b ezitsreconstrtlctie is ge ble ke n d a t d e wo onstee van d eze famili e pal n aas t d e ke rk lag e n h aa r goed e re n zod a nig bij d e pasto rie- e n vicariegoe d e re n aa nslo te n d a t h e t lijkt alsof we va n oo rspro ng m e t een re usachtig ge h eel te m a ke n h e bbe n: ee n g roo t complex da t d e ke rn van h e t huidige d o rp o m va tte. H e t voert te ve r om hi e r te bediscu ssië re n h oe oud di e Aelua-mac h tsp ositi e precies was e n h oe m e n zich d e oors pro nke lijke sam e n ha n g m e t d e m a terië le infl-as truc tuur va n d e p a ro chie ke rk m oe t d e n ke n . Maa r voo r h e t begin va n d e 16d e eeuw staa t zo nde r m eer vas t d a t d e Ae lua 's h e t in d e ke rk voo r het zegge n h adde n. Da t blee k al uit d e be n oe min g van éé n va n h en , mr. vVa tze , to t o pvolge r va n Me nno in 1536. Te ru gblikke nd o p he rde rsch a p in di en st va n d e Anti christ m e ldt Me nno dat hij a ls ee n prins va n Babe l leefd e . it zijn woorde n ka n zelfs afgele id wo rde n d a t hij populair was bij zijn sch aapj es . ' De we re ld h ad mij lief , schrijft hij ; 'o p gastm a le n e n in syn agoge n was d e beste pl aats voor mij ; mijn woord tri o m fe e rde in a ll e zake n .'3; On getwijfe ld was hij ook toe n reed s ee n va kkundi g re d e naa r, predi ke r e n d e bater. Maar of hij allee n o p g ro nd daa rva n m e t succes n aa r d e pastoo rsplaa ts van zijn ge boorte d o rp h eeft kunn e n din ge n , is d e vraag. Conditio sine qua non d aa rtoe was een goe d e re la tie m et d e familie Aelua. Die was, zoals d e m eeste ad elsgeslach te n , goed ka th o li e k, of li eve r zij zou h et wo rde n. Le t wel, m e t ka th o lie k ka n ni e t he t o rth o d o xe kath o licism e be d oeld wo rd e n dat we uit d e tijd va n d e contra-re fo rm a tie ke nne n . Zoals in d e lite ra tuu r a l
34 Oo k in a nde re o ud e pa roch ies waa r he l patron aalsrech L oo rsp ro n ke lij k in h a nd e n ,,'as va n d e b issc ho p of va n klooste rin ste ll inge n , oe fe n de n p laa tselij ke h oofd e lin ge nfami lies "ee l invloed uit op d e gang "a n za ke n in de ke r k e n " 'iste n zij e r vaak ge noeg ve rwa n te n als pastoo r benoe md le krij ge n . Be halve voo r v\'irm a rsum (Ae lua) zij n zu lke rel a ti es ged oc um e n tee rd voo r Heeg (H arinxm a), J o rwe rd (Fo ns) : No o m e n e n Ve rh oeve n, 'Aelua ' 159-160; e n SLi e ns (Ae bi nga) : NOOln e n e n Verh oel'en , 'Ae bin ga ', J44. 35 Uyt Babel gevloden, 3ï ; Vos, M.enno Simons, 1 ï-l 9.
MEN:\10 SI~I ONS ALS PASTOOR
29
is benadrukt, h ee ft grietman Epe van Ae lua, zijn pastoor e n vicaris, toe n di e in 1527 o p h e t bezit va n ve rbo d e n Luth e rse boeke n we rde n be tra pt, via d e procureur-ge n e raal late n aanpa kke n. 36 Maar op d e evan gelisch e pre diking zal hij geen aa nm erkinge n h e bben ge h ad . Bijbels pre ke n in e rasm iaa nse geest was in d ie j aren o nde r d e geleerde cl e rus in Friesla nd n ie t o ngewoon ,ja ze lfs in d e m o d e : d e uit ee n ad e ll ijke fa mi li e afko m stige pastoor va n Ar u m , Bocke Donia, ondertekent zij n stukke n in d eze tijd als evangelista. 3 ï Pas na d e re boe lj e va n O ld e klooste r g ing men zich daar tegen kere n , ge tu ige d e opm e rkin ge n di e o p de La nddag va n 1535 we rd e n gem aa kt ove r d e gewo n e pastoors e n vicarisse n: zij zo ude n ' la nge kwa lijk e n tege n h e l Woord Go ds ge predikt h e bbe n e n goed e sch a m e le harte n ve rl e id , waa rdoor ze m e d e verantwoordel ij k zoude n zij n geweest voor h e t optrede n van de Do pe rs.' 1enno zal dus ni et d e e n ige zijn geweest m e t re kke lijke opvattinge n . Als hij zijn in 1526 ontsta ne twijfe l aa n h e l dogm a va n d e transsubstantiatie e n kritisch e ove rweging va n a nde re geloofswaarheden , niet a l aan d e voll e ope nbaa rll e id prijs gaf, hoeft hij geen a rgwaa n bij d e lokale he re n te h ebbe n o pgewe kt. Intege ndee l, hij kan zic h m e t ee n bijbe lse be n ad ering e xtra po pula ir h e bben gem aa kt. Di e indruk wekt hij ook wel in zijn spaa rzam e o pme rkinge n . Bijbels pre ke n h ie ld we l in dat aan d e voo rbed e voor d e d od e n minde r waa rde we rd ge h echt. Ee n o ndel-zoek naa r de pie uze beste d in ge n in de testam e nte n die voo r F,-ieslan d bewaard gebleve n zijn , h eeft uitgewezen d at juist in d eze j are n testa teurs, ook als ze tot on ve rdac h t katholie ke fami li es behoorden , veel minder interesse h adde n in reekse n m e morie misse n , waa r m ee hun zie l op ko rte o f la nge term ijn uit h et vagevuur ge re d zo u kunn en worden. 39 Zoa ls d e reeds vaak gecitee rde Auck Pe te rsd ochte r h e t in haar testamen t uit 1534 formul ee rt a ls ze zegt dat ze gee n ac hterd ad e n wil he bbe n be ha lve d e begrafe nisplechtigheid e n haa r maandsto nd, di e dan zo ee nvo ud ig moe te n zijn als die va n d e a lle ra rmste in d e stad: want ' ik be n e r va n verzekerd dat d e a ll erk le inste druppel bloed van Christus ge noeg is voo r mijn zie le h e il q O Dat had echte r be lan grijke fin a ncië le conseque nties voo r d e cle rus. Tot dusve r heb ik h e t bij h e t bespreke n "a n inko m ste n a ll een gehad over vas te opbre ngs ten uit la ndbezit. Maar ,,'e moete n o ns goed realiseren dat geeste lijke n een g root ne-
36 De ' Opm e rkin ge n ' van De H oop Sc h effer, 109- 11 2, zijn door \"rijwe l ie de reen op d il pum nage\"O lgd (verg. Voo lslra , 'Verl ic htin g , be kering en beroeping ', 24) . Ze kl o ppen echler n ie l. in lO\'erre Tjaard va n Ayh-a (Ae lua) aa ngewezen word t a ls ' inquisiteur' . Tjaard werd eerSllOl g ri e lman van , ,\ 'on e l-ad ee l benoemd na d e dood van Epe in 1535: Noomen e n Ve rhoeve n , 'Ae lua' , 149. 37 \ 'rie nd e lijke m e d ed e lin g "a n d rs. P.N , Noom e n . 38 Documen/a AnabafJlislica Neerlandica I, 45. 39 ~ I o l , ' f riezen e n h e l hierna m aa ls', 199, 208 . 40 Friese 7èslaml'nten, nr. 13 7, p . 275; ,'e rg. Wo ltj e r, Hervonningstijd, 90.
J.A. MOL
30
ve ninkome n kond e n hale n uit de accidentalia, wat in h et Middelnederlands zo aa rdi g het onwis h eet. 4 1 Voorzover we ze kunnen reconstrueren waren daarin substantieel de vas te offerandes o p d e qua tertemperdage n (d e zogenaamde vier tiden) e n d e vier belangrijkste Christe lijke fe este n. H e t m eeste werd tot ca. 15301540 echte r gehaald uit d e bijdrage n in contanten of in natura di e werden geleverd voor de meer of minde r plechtige dode nmissen di e voo r overleden parochianen moesten worden opgedragen . Elke p aroc hi e ke nde h aar eigen regels ten aa nzie n van wat de gemiddelde paroc hiaa n , naa r stand e n draagkracht, als minimum moest laten uitvoere n en beste llen. Men spreekt in de bronne n altijd va n achterdaden. Die zij n niet altijd geëxpliciteerd o mdat ze n aar zed e e n p lege waren. Voor h e t dorp Koudum in Frieslands Zuidwesthoek h e bben we daar echter wel informatie over. 42 aast de plechtige mis op de uitvaart, d e zevende d ag, d e maa ndstond e n de j aarstond in d e eerste maand m oest d aar voo r ied e re vo lwassen dode elke dag een stille mis worden ge h ouden, e n d aarna alle weken drie maal tot het jaar rond was; e lke mis te beta le n m e t een roggebrood e n een g root stuk boter. De he rdenking in de volgende jare n stond ge heel vrij maar van vermogende parochianen werd verwac ht dat ze te nminste ee n eeuwig me m o ri e bestelden waarvan d e betaling in brood of boter of in conta nte n werd vastgelegd op hun zate . Men ka n zich voo rste lle n , welk een drukte d eze dodencultus aa n d e plaatselijke clerus gaf (die bij plechtige missen in zijn geh eel aa ntrad ). Elke priester was bij wijze va n spre ke n h aast a lle d agen wel m e t een zielemis beste ld, als hij al ni e t de h oog- of vroegmis o p een va n d e h o nderd zon- e n feestdagen moest verzorge n ; m eer dan éé n mis m ocht ee n prieste r p er d ag ook ni et o pdragen (vandaar dat d e clerus zo ta lrijk moest zijn). Verder wordt uit dit voo rbeeld wel duide lijk welk een bijdrage n d eze vo rm va n h e ilsve rzeke rin g va n d e paroc hianen vroeg. Daarbij moet overige n s wel bed ac ht worden dat d e armenzorg m e d e uit d eze inko msten werd gefinanc ie rd. Afgezie n daarvan , in Ko udum en in ta l van and ere plaatsen wordt in 1543 ge m e ld d at h e t de gemeente zwaar valt zo vaak te offeren. 43 Vandaar d at in h et Be n eficiaa lboek het voors te l wordt gedaan de eige n e rfden deze achterdaden te laten afkopen met h e t forse bedrag va n 4 caroligulde n. Voor tal van d o rpen nu wordt in het Be n eficiaalboek va n 1543 verontrust gem e ld d at e r geen ni e uwe m emori es worden gevesti gd e n d at ee n deel van d e o ude eeuwige m e m o ries al sinds acht to t ti e n jaar ni et m eer wo rde n be taald; of
41
Zi e bUv. de gegeve n s voor de pastorie en de vicarie van DronrUp: BB [,332-333. Verg . Mol,
Friese huizen, 180-1 8 1 (be treft d e inkomsten van de Duitse Orde-pastoors ) . 42 BB [ , 448-459. 43 [n DronrUp wo rdt voor d e vica rie gemeld dat de acc identa lia ' .. . nu b inn en cone nj ae re n verminde rt zyn by daLSe plaegen ' : BB [, 333. Zo ook in Longerho uw waar somm igen hun ee uwige memories a l sin ds acht of tie n jaa r ni et m ee r betal e n: BB [,293.
M ENNO S IMO:--JS ALS PAST OOR
31
te nminste d a t m e n al lan ge tUd bU zo nde r laks is m e t be ta lin ge n : ' h e twe lk God mag betere n .'4.j Voo r d e geestelUkh e id van d e a rme parochies was dat ee n ramp. H e t is ni et voo r ni e ts dat juist d e pastoo rs e n vicarisse n uit d e d o rpe n in h e t Lage Midden e n he t Zand- e n Veenge bi ed , m et een vas t inko m e n va n minde r da n tw in( tig caroli gulde n , h e t uitvoerigst ove r d e ze o ntwikke linge n zUn - zoals ook zU o ns ~ tro uwe ns h e t vaakst ove r d e inhoud va n d e accide ntalia info rm e re n. Ik neem aan ./ dat veel va n d eze geesteIUke n nu juist nie t d e e rasmiaa nse of luth e raa nse twUfe l aan he t gre n snut van ree kse n d od e nmissen o p hun kudde ove rgedrage n h ebbe n . Dat zo u hu n ma te rië le basis nog sm a ller ge m aakt h e bbe n da n di e a l was. ZU konden gee n leve n le ide n als prinse n van Ba be l. De zie lzo rge rs in de volkrUke e n draagkrac htige p a rochies m e rkte n natuurlUk ook wel ie ts va n h e t o pdroge n van d eze inko m ste nbron. Maa rjuist zU ko nde n dat ma kke lUke r o pvan ge n , o mda t hun basisinko m e n uit landbezit d oor d e gele idelUke pr Usstij gin ge n in d eze tUd steeds h ogel- we rd. Er is al vaak o p geweze n , o .a . doo r Me llink da t d e j aren 1527-1530 a ls crisisjare n be ke nd zUn va nwege misoogste n e n he t stokke n van d e graa naanvoe r in d e Oostzee d oor o orl ogsom sta ndighed e n ; wa t m et name voor d e pa upe rs e n h a ndwerke rs in loondi e nst e n o rm e moeilUkh ed e n zou h e bbe n ve roo rzaa kt e n h e n gevoelig kunn e n he bbe n gem aakt voor revolu tio na ire e n chilias tische pre diking. 45 In h oeve rre d e Fri ese a rme n e n landa rbe iders d aar d e invloe d van h e bbe n o nde rvo nde n , staa t nog n ad e r te bezie n . De keerzijde van d e prU sstijg inge n was echte r wel dat d e la ndbezitte rs, m e t name in d e vru chtba re ge bie d e n , hun inko mste n uit grond la ngzaam m aar ze ke r zage n stUge n .46 Da t geldt dus ook voo r d e pastoors e n vi carissen m e t hun agrarische verm oge nsfo ndse n .4ï Waa r hun la nd in 1520 nie t m eer d a n 12 to t 14 stui ve r per po ndem aa t o pbracht, ko nde n ze twintig j aa r late r gemidde ld 28 stuive r incassere n . In d e minde r vruch tba re ge bie d e n stegen d e prUze n ook we l m aa r lang niet zoveel, m e t als gevolg dat d e ve rschille n g rote r we rde n . NatuurlUk wa re n d e p rUze n va n d e eerste levensbe h oefte n in d e tusse nligge nde tijd wel m eegestegen, maar pe r saldo zage n d e rUke re zie lzo rge rs hun u-akte m e nt toc h groeie n , te rwijl die va n hun a rme colle ga 's ac hte rbl eve n.
44 Zo klaagt bUvoorbeeid de pastoor in Wergea (ld aarde rad eel): ' Item , hoewel Keyse rlycke Maj esteyts p lacate scerpeli cken ma ndeen, da t men d ie ge boed en Goedts en de kustuymen d er Heyliger kercke ho lde , n ochtans de gemee ne man meeste paert ganslyc ke n afftrecken kerckpacht, offer, tyd e n , jaerwa nde n , ac h terdad en e nde a nd ere acced en-ta li a als vano udts is gewoen lyck ge weest; twe lke myn Ge nadige Heer o m Goids will e moege n in bete ringe stell e n ' : BB 1, 122; verg. Eagu m: BB I, 11 8. 45 Me llink, Wederdoflers, 1-19. 46 Zie h ierove r: Mol, Friese huizen, 193- 196. 47 Mo l, j o ha n niters', 144-145.
32
J A M OL
Ko rto m , als Me nn o h e t in zijn geschrif te n heeft over h e t lu xe leventj e d a t d e geestelijke n in dien st va n d e Antichrist le id e n , d aa rbij refe re re nd aa n zijn e ige n bestaa n a ls d o mme predike r in d ej are n to t 1536, d a n kunn e n we d a t ve rb inde n aa n d e sp ec ifie ke situa ti e in ee n va n d e rijkste agra risch e ge bi e d e n di e Fri esla nd toe n ke nde , in d e g rootste e n m eest draagkrac htige agra risch e parochi es van di e tijd . De zie lzo rge rs daa r moe te n m a te ri eel in d e rdaad een be u'e kk e lij k zo rgeloos bestaa n h e bbe n ge le id in d e j a re n d e rti g e n vee rtig. Dat gaat nie t o p voo r he t gros da t in kle in e re pa rochies o p d e kle i of in d e g ro te m aa r arm e d o rpe n in h e t u itges tre kte za nd- e n vee nge b ied va n Fri esla nd we rkzaam was. Ik h e b de indru k d at veel va n zijn voorm a lige we lgesteld e collega 's min o f m eer o no rth odox predikte n in d eze lfde tijd d at Me nn o d e bijbel had o ntde kt. Wa t hij h e n , en late r ook d e voo rga nge rs va n a ndere p ro tes ta n tse ri chtin ge n di e o nder zo rge loze r om sta ndi g h e d e n o p e reerde n , ve rwij t, kom t in zij n geschrifte n pregnant naa r vore n , nam e lijk d at zij in re la tieve luxe een eva nge lisc he vo rm van kri tie k ui toefe n e n zo nd e l- d aa r voo r hun e ige n leve n con sequen ti es aa n te ve rbinde n . Voo r o n s o ntl ee n t hij be te ke nis aa n h e t fe it da t hij d a t laats te nujui st wel gedaa n h eeft.
Bronnen en literatuur
H .A.M. Andela, Van Pingju11ler H alsband 1287 naar H uylckenstein 1979 (Bolsward, 19 79) . LJ va n Ape ldoorn , De kerkelijke goederen in Friesland (2 d in ; Leeuward e n , 19 15) . . Bac kmund , Monasticon Praemonstmtense II (Stra u b ing, 1952) . Beneficiaalboeken van Friesland, ]. va n Leeuwe n e d . (2 din ; Lee uward e n , 1850). Docu11lenta Anabaptistica Neerlandica I: Friesland en Groningen (1530-1550), Kerkhistorische Bijdrage n 6, A. F. Me llink e d . (Le id e n , 1975) G.E. Fre ri ch s, ' Me nno 's verb lij f in d e eerste j a re n na zijn uitga ng' , Doopsgezinde Bijdmgen 1905,39. Friese testamenten tot 1550, G . Ve rh oeven e n J .A. Mol e d. (Lee uwarde n , 1994). H.J Goertz, 'De r fre mde Me nn o Simo ns. Antikle rika.l e Argum e n ta ti o n im We rk e ines me lchio ri tische n Täufe rs', in: l.B. H o rst, TheDutch dissenters. A critical companion to their histol)Jand ideas. Ke rkh isto risch e Bijd ragen 13 (Le iden , 1986) 160-1 76. C. Kra hn , Dutch AnabajJtism: Origin, Spread, L ife and Thought (1450-1600) (De n H aag, 1968) . G.L. Meeste rs, ' De Pe u'i- e n Pa ulip rebinde te Boa lsert - I t H ettem a-H e re m a li e n ', Genealogysk j ierboek 1990, 36-62. A. F. Me lli nk, De wederdopers in de Noordelijke Nederlanden (Gron inge n / Dj a karta, 1953) . J.A. Mol, De FTiese huizen van de Duitse Orde. Nes, Steenkerk en Schoten en hun plaats in het middeleeuwse Friese kloosterlandschatJ (Lee uwarden, 199 1) .
ME:--1NO SIMO:--1S ALS PASTOOR
33
JA. Mo l, ' Friezen e n h et hi e rn amaals. Zieleheilsbeschikkingen ten gunste va n kerken , kloosters en arme n in testamenten uit Friesla nd tot 1580', in : idem (red.) , Zorgen voor zekerheid. Studies over Friese testamenten in de vijftiende en zestiende eeuw (Lee uwarde n , 1994) 175-214. JA. Mol, 'De j ohannite rs fan Snits: nam m e n , ko m ö f e n ka rriè res' , in: R.A. EbeI ing, K.F. Gi ldemach e r e n J A. Mol (red. ), Friezen. In bondel studzj es oer persoansn ammen, Fryske Na mme n 10 (Leeuwa rde n , 1996) 117-1 54. JA. 101, 'Speelkinderen e n papenkroost. Testamentaire besch ikkingen ten gunste va n bastaarden' , in :J A. Mol (red.), Zorgen voor zekerheid. Studies over Friese testamen ten in de v ijftiende en zestiende eeuw (Lee uwarde n , 1994) 259-288. S. Mull e r Hzn ., De indeeling van het bisdom Utrecht, dIn. 1 en 2 va n : J G.C. j oosting e n S. Mull e r Hzn. , Bronnen voor de geschiedenis der kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht in de middeleeuwen Cs-Gravenhage , 1915). vVo Nolet en P.C. Boeren , Kerkelijke instellingen in de middeleeuwen (Amsterdam , 1951) . P.N. Noo m e n , 'Consolida tie va n fami lie bezit e n status in laa t-midde lee uws Friesla nd ', in:JA. Mol (red.) , Zorgen vooTZekerheid. Studies over Friese testamenten in de v ijftiende en zestiende eeuw (Lee uwa rde n , 1994) 73-1 74. P.N. oome n , Koningsland en heiligenland. Geografische aspecten van middeleeuws Friesland (dissertati e in voorbereiding). P.N . Noo m en en G. Verhoeven , ' De ge nealogie van d e Fri ese ade l volge ns pcke van Burmania (Ae bing ha van H\jum , Aebingha van Blij a) ' , Genealogyskjierboek 1994, 141-163. P.N . Noome n e n G. Verhoeven, ' De genealogie van d e Fri ese adel volge ns Upc ke va n Burm a nia (Aelua van Witmarsum , Aelua van Bornwerd ) ' , Genealogysk j ierboek 1995 , 141-176. Oudfriese oorkonden IV, O . Vries ed . Cs-Gravenhage , 1977). R.R. Post, Kerkelijke verhoudingen in Nederland vóór de Refonnatie (Utrech t/ An t:werpe n,l954). JS . Theisse n , Centraal gezag en Friese Vlijheid (Friesland onder Km·el V) (Groningen , 1907) . G. Ve rhoeve n , ' De m iddeleeuwse kerkpatrocin ia van Fri esla nd ', Fryske Nammen 8 (1989) 75-108. E. Ve rwijs, De oorlogen van hertog Albrecht van Beieren met de Friezen ( tI"ech t, 1869). S. Vooistra, 'Men n o Simo ns' verlichting, bekering e n beroe ping ', in: U)lt Babel gev loden, in j eruzalem ghetogen, W. Bergsma e n S. Vooistra ed . (Amsterdam , 1986) 17-35. K. Vos , M enno Simons, 1496-1562. zijn leven en werken en zijne -reformatoris che denkbeelden (Leiden , 1914). S. Z\j lstra, H et geleerde Friesland: een mythe? Universiteit en maatschappij in Friesland en Stad en Lande ca. 1380-1650 (Leeuwa rde n , 1996).
