Mbo en de stagemarkt, wat is de rol van discriminatie?

AUTEURS E VA KLOOSTER SUZ AN KOÇAK MEHME T DAY

MA ART 2016

Mbo en de stagemarkt, wat is de rol van discriminatie? EEN VERKENNING ONDER ONDERWIJSPROFESSIONALS EN STUDENTEN

Inhoud Samenvatting .................................................................................................................... 3 Inleiding .............................................................................................................................. 5 Korte toelichting vooraf: stage, stagebegeleiding en het mbo ............................ 7 Onderwijsprofessionals over discriminatie op de stagemarkt ............................ 9 1. Vooraf ........................................................................................................................ 9 2. Wat zien de professionals? .................................................................................. 9 3. Factoren van invloed op ervaringen met discriminatie ............................. 12 4. Hoe reageren professionals? ............................................................................ 14 5. Andere factoren .................................................................................................... 16 Studenten over discriminatie op de stagemarkt ................................................... 18 1. Achtergrond studenten ....................................................................................... 18 2. De zoektocht naar een stage ............................................................................ 18 3. Hoe denken studenten over stagekansen? ................................................... 18 4. Ervaringen van studenten .................................................................................. 19 5. Hoe reageren studenten? ................................................................................... 20 Conclusies en duiding .................................................................................................. 22 Referenties ....................................................................................................................... 24

Mbo en de stagemarkt, wat is de rol van discriminatie?

2

Samenvatting De afgelopen jaren is via verschillende onderzoeken vastgesteld

maatschappelijke instellingen en werkgevers met een niet-

dat studenten met een niet-westerse achtergrond meer moeite

westerse achtergrond naar verhouding hoger dan op de reguliere

moeten doen om een stageplaats te vinden dan autochtone

arbeidsmarkt. Over de genoemde leerwerkbedrijven zijn geen

studenten.1

De vraag is in hoeverre dit verband houdt met

signalen van discriminatie opgetekend. Ook vanuit de sectoren

discriminatie. En zo ja, hoe daar in de praktijk van het middel

zorg en welzijn melden respondenten weinig discriminatie-

baar beroepsonderwijs (mbo) op wordt gereageerd. Om meer

ervaringen. Uit andere sectoren komen wel duidelijke signalen

inzicht te krijgen van de rol van discriminatie bij de moeizame

van discriminatie, waarbij kleine en middelgrote bedrijven in

zoektocht van studenten met een niet-westerse achtergrond

de detailhandel (o.a. modebranche), horeca, administratie en

naar een stage, voerde Kennisplatform Integratie & Samenleving

techniek naar verhouding vaker zijn genoemd.

een verkenning uit. Dit volgt op een literatuuronderzoek naar stagediscriminatie dat verscheen in februari 2016 en te vinden

Belangrijke constatering is dat de mate waarin mbo-studenten

is op de website van het kennisplatform.

daadwerkelijk

geconfronteerd

worden

met

discriminatie

bij het zoeken naar stages niet alleen afhankelijk is van de Aan de verkenning leverden in totaal 50 professionals en 75

leerwerkbedrijven, maar minstens evenveel van de intermediaire

studenten uit het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) een

rol van het onderwijs en het zoekgedrag van studenten. Van de

bijdrage. Zij werkten mee aan interviews, focusgroepen of

studenten die meewerkten aan de verkenning gaf 11% aan dat

vulden vragenlijsten in. De meerderheid van de respondenten is

zij tijdens een sollicitatieprocedure waren gediscrimineerd. Een

verbonden aan een Beroepsopleidende Leerweg (BOL) van een

opvallend groter deel (33%) gaf aan het ‘niet te weten’; zij hadden

Regionaal Opleidingscentrum (ROC).

een stage gevonden na bemiddeling door school of hadden in stage gevonden in het eigen (familie) netwerk. Op basis van

Zoeken en begeleiden naar stages

de verkenning zijn er indicaties dat studenten met een nietwesterse achtergrond naar verhouding vaker dan autochtone

Het opdoen van ervaring in de praktijk is een belangrijk

studenten gekoppeld worden naar een stage bij de overheid of

onderdeel van het mbo. Die ervaring doen studenten jaarlijks

naar werkgever met een niet-westerse achtergrond.

op via korte stages (BOL) of via een werkervaringsplaats (BBL2) bij een erkend leerwerkbedrijf. Hoe studenten terechtkomen bij een leerwerkbedrijf verschilt per opleiding en niveau.

Groepen die moeilijker toegang vinden

Over het algemeen geldt dat studenten op de niveaus 1 en 2

Er zijn signalen dat met name twee groepen te maken hebben

ondersteuning (kunnen) krijgen bij het zoeken naar een stage.

met (voor)oordelen van leerwerkbedrijven. Ten eerste zijn dat

Zij worden gewezen op of voorgesteld aan leerwerkbedrijven uit

de stagiaires die een hoofddoek dragen, die voor functies met

het netwerk van de school, als het hen niet zelfstandig lukt een

veel klantcontact bij een deel van de commerciële bedrijven

stage te vinden. Van de studenten op niveau 3 en 4 wordt meer

minder welkom zijn. Als reden wordt gegeven dat het dragen van

zelfredzaamheid verwacht.

een hoofddoek niet aansluit bij de uitstraling dat het bedrijf wil hebben naar klanten.

Leerwerkbedrijven, vooroordelen en discriminatie

Er zijn ook studenten die minder gewenst zijn vanwege de ‘risico-inschatting’ van bedrijven. Het gaat dan om jongeren van

De leerwerkbedrijven zijn geen directe afspiegeling van de

wie verwacht wordt dat zij minder betrouwbare werknemers

arbeidsmarkt. Onder de leerwerkbedrijven die via deze verkenning

zijn, doordat zij zich niet houden aan afspraken of dat men het

in beeld kwamen was het aandeel overheidsinstellingen,

risico op diefstal groot acht. In dit kader zijn jongens met een Marokkaanse achtergrond het meest genoemd. Geïnterviewde onderwijsprofessionals hebben de indruk dat negatieve oordelen

1 Zie literatuuronderzoek ‘Wat is er bekend over discriminatie van mbostudenten bij toegang tot de stagemarkt?’.

over deze groep sterk(er) spelen buiten de grote steden.

2 Beroepsbegeleidende leerweg.


3

Confrontatie met discriminatie wordt gemeden

Belang van netwerk en overdracht

Op basis van deze verkennende studie zijn er sterke aanwijzingen

netwerk de meest kwetsbare positie hebben. Terwijl bijvoorbeeld

dat de stagekansen van mbo-studenten worden beïnvloed door

Turks-Nederlandse studenten vaker een beroep kunnen doen

(voor)oordelen van leerwerkbedrijven, maar minstens zo veel

op het eigen netwerk, is dat minder het geval bij studenten met

door de wijze waarop het onderwijs en studenten zelf anticiperen

een vluchtelingenachtergrond, studenten met een Marokkaanse

op (vermeende) voorkeuren van werkgevers. Een deel van de

achtergrond en meer in het algemeen studenten met een niet-

studenten met een niet-westerse achtergrond mijdt bedrijven

westerse achtergrond op de hogere opleidingsniveaus. Er lijkt

waarover ‘het verhaal gaat’ dat stagiaires uit etnische groepen

een verband te bestaan tussen het hebben van een functioneel

er minder gewenst zijn.

netwerk en de confrontatie met discriminatie.

Datzelfde mijdingsproces lijkt gaande te zijn onder de onderwijs-

Ook zijn er signalen dat studenten minder geconfronteerd

professionals die zich bezighouden met het begeleiden naar of

worden met vooroordelen of discriminatie wanneer scholen

plaatsen van studenten bij leerwerkbedrijven. Wanneer men van

intensieve contacten onderhouden met leerwerkbedrijven

studenten het signaal krijgt dat een bedrijf sollicitatiebrieven van

en er sprake is van een ‘warme overdracht’. Er zijn positieve

niet-westerse studenten opvallend vaak afwijst, wordt daar vaak

voorbeelden genoemd van studenten die geïntroduceerd worden

nauwelijks op gereageerd. ‘Studenten trekken snel de discrimi-

door een mentor, een stagebegeleider, een BPV-coördinator, een

natiekaart’ meent een deel van de geïnterviewde stagebegelei-

stagebureau of een ex-stagiair.

Duidelijk is dat studenten die geen werkgevers hebben in het eigen

ders. (Er zijn ook stagebegeleiders die discriminatie herkennen en daarop reageren, zij doen dat vaker op individuele betrokkenheid dan op basis van beleid van de school).

Reflectie op eigen rol Als deze verkennende studie iets duidelijk heeft gemaakt, is dat

Ten slotte is een vaker genoemde reden om niet te reageren

bij het creëren van een inclusieve stagemarkt, waar gelijke kansen

op signalen van ongelijke behandeling dat de school niet graag

bestaan voor studenten met verschillende achtergronden,

de relatie met leerwerkbedrijven kwijtraakt. Het vinden van

niet alleen gekeken moet worden naar de leerwerkbedrijven.

voldoende stageplaatsen voor mbo-studenten is al moeilijk

Bewustwording in het onderwijs is van groot belang. Niet alleen

genoeg, zeker als het gaat om studenten met persoonlijke/

om discriminatie te kunnen herkennen, maar juist ook om de

gedragsproblemen, zo laten de stagebegeleiders weten. Een

eigen rol in het proces onder de loep te nemen. Werkdruk en

citaat van een stagebegeleider schetst de dagelijkse praktijk

stagetekorten maakt dat de kwaliteit van stagetrajecten nog

van veel geïnterviewde professionals, waarin de focus ligt op het

weinig wordt besproken. Stagebegeleiders die zich druk maken

vinden van een stageplaats voor alle studenten.

om discriminatie, opereren binnen teams nog vaak alleen. Bovendien hebben nog maar weinig opleidingen een duidelijke en integrale visie op discriminatie en hoe daarmee om te gaan.

“Naar een bedrijf dat moeite heeft met hoofddoeken kan ik bijvoorbeeld wel een andere student sturen die moeilijk te plaatsen is, bijvoorbeeld vanwege autisme. Zo zoek ik naar een plaats voor iedereen. Dat is al moeilijk genoeg, ik ben blij dat ik al mijn studenten aan een plaats kan helpen. Ik ga me dan niet bezighouden met of het proces eerlijk is.”

Op dit moment wordt nog vaak de pragmatische insteek gekozen, zoals het koppelen van studenten met een nietwesterse achtergrond aan de overheid of ondernemers met een niet-westerse achtergrond. De vraag is hoe vaak dit gebeurt en wat dit voor invloed heeft op de toekomst van deze jongeren. Op basis van deze verkenning kunnen wij dat niet vaststellen. Maar de vraag is of studenten die alleen praktijkervaring opdoen bij werkgevers uit het eigen netwerk straks evenveel kansen op de arbeidsmarkt hebben. In het belang van de inclusieve arbeidsmarkt lijkt dit een vraag waar we niet meer omheen kunnen.


4

Inleiding Afgelopen jaren hebben verschillende onderzoeken aangetoond

met deze rapportage getracht recht te doen aan de veelheid

dat er op de arbeidsmarkt sprake is van discriminatie. Sollici

aan ervaringen en ideeën die zij optekenden, maar zijn zich

tanten met een niet-westerse achtergrond hebben het gemiddeld

bewust dat een verkennend onderzoek van dit formaat niet

genomen moeilijker om de arbeidsmarkt binnen te komen.

volledig kan zijn. Wel zijn wij ervan overtuigd dat de bijdrage

Er wordt door werkgevers significant minder gereageerd op cv’s

van allen die meewerkten aan deze verkenning en de analyse

waarop een andere dan Nederlandse afkomst staat vermeld, dan

van de onderzoekers, het vraagstuk van gelijke kansen op de

op dezelfde cv’s van autochtone

sollicitanten.3

stagemarkt een stap verder kunnen brengen.

Of jongeren gelijke kansen krijgen tijdens sollicitatieprocedures

Wij willen het College voor de Rechten van de Mens bedanken

is van groot belang voor hun verdere toekomst. Studenten in het

voor zijn nuttige informatie en het geven van commentaar op

middelbaar beroepsonderwijs (mbo) maken al vroeg kennis met

deze rapportage.

het proces van solliciteren en selectie. Vanaf het eerste leerjaar moeten zij zelfstandig, of onder begeleiding van school, op zoek naar stages of leerwerkplaatsen.

Toelichting verkenning In deze rapportage treft u een beschrijving van de ervaringen van

Er is in het verleden nog geen onderzoek gedaan naar feitelijke discriminatie bij werving en selectie op de

stagemarkt.4

studenten en professionals uit het middelbaar beroepsonderwijs

Wel zijn

(mbo) met het vinden van en begeleiden naar stages. In totaal

er onderzoeken beschikbaar die zicht bieden op de ervaringen

121 studenten en professionals spraken met de onderzoekers

van studenten. En op onderdelen van het zoekproces naar een

over de vraag of er sprake is van gelijke kansen op de stagemarkt

stage, zoals op de zoekduur en op het aantal afwijzingen. De

voor jongeren met een niet-westerse achtergrond5 en meer

uitkomsten daarvan zijn begin 2016 door het kennisplatform

specifiek over de vraag of er bij de selectie van stagiairs door

via een literatuuronderzoek samengebracht in de factsheet ‘Wat

leerwerkbedrijven wordt gediscrimineerd op basis van etniciteit.6

is er bekend over discriminatie van mbo’ers bij toegang tot de

Ook werd gesproken over de wijze waarop respondenten

stagemarkt’ (Klooster, Koçak & Day, 2016). Om de resultaten van

reageren op eventuele signalen of ervaringen met discriminatie. 7

het literatuuronderzoek beter te kunnen duiden, is er gelijktijdig een verkenning gestart naar (signalen van) discriminatie bij

De onderzoekers hebben de ervaringen van 75 studenten en

de werving en selectie van mbo-stagiairs. Bij deze verkenning

50 onderwijsprofessionals opgetekend via het houden van

zijn voor het eerst ook onderwijsprofessionals aan het woord

interviews, focusgroepen en een schriftelijke enquête. Tijdens

gelaten over hun ervaringen met de stagemarkt en de rol van

de interviews is gewerkt met semigestructureerde vragenlijsten,

discriminatie. De rapportage die voor u ligt, is het resultaat van

bij de focusgroepen werd gebruik gemaakt van itemlijst en de

deze inspanning.

schriftelijk vragenlijst bestond uit gesloten en open vragen.

De wereld van het mbo is divers in vele opzichten. Naast de

Drie kwart van de respondenten woont in een van de grote

enorme verscheidenheid aan niveaus, opleidingsrichtingen,

steden, de anderen wonen in kleinere gemeenten in provincie

organisatievormen, is ook de studentenpopulatie gekenmerkt door diversiteit in vele betekenissen. De onderzoekers hebben 5 Met jongeren met een niet-westerse achtergrond wordt in deze rapportage bedoeld dat (een van de) ouders is geboren in een niet-westers land. 3 Zo werd in 2014 vastgesteld (Onderzoek Panteia) dat op cv’s waarop een andere dan Nederlandse afkomst staat vermeld significant minder wordt gereageerd door werkgevers, dan op dezelfde cv’s van autochtone sollicitanten. Mede naar aanleiding van deze constatering zijn in het actieplan Arbeidsmarktbeleid van het Ministerie van SZW maatregelen opgenomen om arbeidsmarktdiscriminatie tegen te gaan. 4 Een bekende methode om vast te stellen of er sprake is van feitelijke discriminatie is het uitvoeren van virtuele praktijktest met fictieve cv’s. Deze intensieve onderzoeksmethode is nog niet gebruikt voor de stagemarkt.


6 Onder stagemarktdiscriminatie wordt verstaan ‘het door leerwerkbedrijven op basis van de etnische achtergrond ongelijk behandelen van stagiairs die verder op alle kenmerken hetzelfde zijn’. Voor een uitgebreide definitie en omschrijving van discriminatie zie Bijlage 1. 7 De focus van deze verkenning ligt op het duiden van de zogenaamde ‘preentry’ processen, of wel de processen voorafgaand aan het verkrijgen van een stage. Een deel van de respondenten vroeg aandacht voor de praktijk tijdens de stages en negatieve bejegening op de werkvloer. Gezien het doel van deze verkenning hebben wij deze ervaringen in deze rapportage buiten beschouwing gelaten

5

Utrecht, Brabant en Noord Holland. De meerderheid van de

opleidingen en leerjaren. De groep studenten die de schriftelijke

professionals is werkzaam op een ROC en is verbonden aan een

vragenlijsten invulden was qua opleidingsrichtingen minder

Beroeps Opleidende Leerweg (BOL). Vier van de geïnterviewden

divers samengesteld. Dit komt omdat de vragenlijsten werden

zijn werkzaam op een vakschool.

afgenomen op twee ROC’s in de grote steden, bij admini stratieve richting en zorg en welzijn. De vragenlijsten werden

Van de vijftig professionals zijn er vijftien betrokken bij

tijdens lesuren ingevuld.10 In de klassen die meewerkten aan

de voorbereiding van studenten op de stage en beroeps

de enquête was twee derde vrouw. Dit heeft mogelijk invloed op

praktijkvorming (BPV), onder hen bevinden zich mentoren,

de uitkomsten van de enquête. Uit eerder onderzoek is namelijk

docenten, afdelingshoofden en beleidsmedewerkers. De overige

naar voren gekomen dat manlijke stagiairs meer dan vrouwelijk

professionals houden zich vanuit verschillende functies bezig

stagiairs moeite hebben een stageplaats te vinden.

met het begeleiden van studenten naar en/of tijdens stages, zoals de stagebegeleiders, leerwerkmakelaren8, BPV-docenten of BPV-coördinator. In het belang van de leesbaarheid wordt

Leeswijzer

in deze rapportage de term ‘stagebegeleider’ gebruikt voor

Het volgende hoofdstuk biedt allereerst een korte toelichting op

alle professionals die zich bezig houden met de begeleiding

de organisatie en betekenis van beroepspraktijkvorming in het

naar en tijdens stages en die contact onderhouden met de

mbo. In het hoofdstuk daarna bespreken we de bevindingen van

leerwerkbedrijven.9

onderwijsprofessionals rond discriminatie op de stagemarkt. Vervolgens staan de ervaringen van de studenten met het

De groep professionals is divers samengesteld, qua functies

zoeken en vinden van stages centraal. In het laatste hoofdstuk

en opleidingsrichtingen, om het vraagstuk zodoende vanaf

bespreken we de conclusies en aanbevelingen die geformuleerd

verschillende invalshoeken te kunnen bekijken. De twaalf

zijn op basis van de bevindingen.

studenten die meewerkten aan interviews en focusgroepen brachten

eveneens

ervaringen

mee

vanuit

verschillende

8 In RMC-regio Agglomeratie Amsterdam bestaat sinds 2013 de functie van leerwerkmakelaar. Dit zijn medewerkers van ROC’s die zich met name bezighouden met het voorkomen dat studenten uitvallen doordat zij geen stages vinden, de leerwerkmakelaars ‘matchen’ studenten met bedrijven. Bij sommige locaties wordt de term leerwerkcoach gebruikt bij niveau 1,2 en leerwerkmakelaar bij niveau 3,4. 9 De professionals die zorgdragen voor de voorbereiding en begeleiding van de stage vanuit de scholen worden in de praktijk van veel BBL-opleidingen stagebegeleider genoemd en bij BOL vaker BPV-begeleider.


10 Vragenlijsten konden anoniem worden ingevuld, ter voorkoming van sociaal wenselijke antwoorden

6

Korte toelichting vooraf: stage, stagebegeleiding en het mbo Mbo

in de praktijk. BBL-studenten werken vaak drie of vier dagen

Het middelbare beroepsonderwijs (mbo) is een van de grootste

in de week bij een leerbedrijf en volgen twee of één dag(en) in

onderwijssectoren van Nederland. Bijna 500.000 jongeren

de week onderwijs. Hoeveel uur een student bij een leerbedrijf

volgden in 2014-2015 een mbo-opleiding. De meeste studenten

gaat stagelopen, wat qua begeleiding verwacht mag worden en

volgen een opleiding aan een Regionaal Opleidingscentrum

welke leerdoelen behaald moeten worden, wordt vastgelegd in

(ROC), dat opleidingen in de sectoren Techniek, Zorg & Welzijn

een praktijkovereenkomst. Deze praktijkovereenkomst wordt

en Economie aanbiedt. Studenten kunnen ook een mbo-

getekend door de student, het stagebedrijf en de stagebegeleider.

opleiding volgen aan een Agrarisch Opleidingscentrum (AOC) of een vakschool. Een AOC biedt opleidingen in de sector

Studenten kunnen zelf op zoek gaan naar een stageplaats

Landbouw aan, een vakschool biedt juist opleidingen binnen één

bij een erkend leerbedrijf is. De Samenwerkingsorganisatie

beroepenveld aan, zoals de grafische of scheepvaart opleidingen.

Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) is verantwoordelijk voor de erkenning van bedrijven om leerbedrijf te worden en biedt

Middelbaar beroepsonderwijs kun je op vier niveaus volgen.

bedrijven ondersteuning bij het begeleiden van mbo-studenten.

De entree-opleiding (niveau 1) is bedoeld voor jongeren zonder

Het SBB is ook verantwoordelijk voor het intrekken van

vmbo-diploma en duurt 1 jaar. Na het afronden van een entree-

vergunningen (www.sbb.nl).

opleiding kunnen studenten doorstromen naar niveau 2 of de arbeidsmarkt opgaan. Een opleiding op niveau 2 leidt studenten in één of twee jaar op voor uitvoerend praktisch werk en geeft hen

Stagebegeleiding

een startkwalificatie. Na het behalen van een startkwalificatie

Studenten kunnen naast het zelf opzoek gaan naar een

zijn jongeren onder de 18 jaar niet langer leerplichtig. Niveau

stage ook hulp krijgen vanuit school via een stagebegeleider

3 opleidingen leiden studenten op tot het zelfstandig kunnen

of BPV-coördinator. Deze stagebegeleider (bij BBL ook wel

uitoefenen van een beroep en duren twee tot drie jaar. Een

BPV-begeleider genoemd) heeft zowel met studenten als

opleiding op niveau 4 duurt drie tot vier jaar en biedt studenten

bedrijven contact en vervult zodoende een intermediaire rol.

ook de mogelijkheid om door te stromen naar het HBO. De rol van de stagebegeleider en de manier waarop studenten

Stages en beroepspraktijkvorming

aan een stage komen, verschilt per school, opleiding en niveau. Bij sommige opleidingen is de functie van stagebegeleider een

Binnen het mbo neemt het leren in de praktijk een belangrijke

fulltime functie, terwijl bij andere opleidingen de werkzaamheden

plek in. Een belangrijk onderdeel van een mbo-opleiding is

van een stagebegeleider worden gecombineerd met het

dan ook de beroepspraktijkvorming (BPV), waarin studenten

docentschap. Daarnaast bestaan er grote verschillen in de wijze

kennis maken met de praktijk. Hoeveel uur van de opleiding

waarop stagebegeleiders een student aan een stage helpen.

is afhankelijk van het type leerweg

Sommige stagebegeleiders maken een directe koppeling

binnen het mbo. In de Beroeps Opleidende leerweg (BOL) volgen

(‘match’) tussen een bedrijf en de student (Triple T, 2007). Een

studenten het grootste deel van de tijd onderwijs en lopen zij

student hoeft dan niet zelf op zoek te gaan naar een bedrijf,

gedurende hun opleiding één of meerdere stages binnen een van

maar krijgt van de stagebegeleider te horen waar hij/zij stage

te voren vastgesteld periode. Hoeveel uur een student onderwijs

kan lopen. Andere stagebegeleiders voorzien studenten van een

moet volgen en stage moet lopen, verschilt per niveau. Bij de

bestand met leerbedrijven waar zij kunnen solliciteren. In dat

Beroeps Begeleidende leerweg (BBL) ligt de nadruk op het leren

geval moeten studenten zelf contact opnemen met een bedrijf

wordt besteed aan de

BPV11

en een sollicitatiegesprek regelen.

11 In deze rapportage is in het belang van de leesbaarheid gekozen voor het gebruik van de term ‘stage’.


7

Stage als onderdeel van loopbaanoriëntatie en -ontwikkeling (LOB) Gedurende het mbo werken studenten aan hun loopbaan oriëntatie- en ontwikkeling (LOB). Het doel van de LOB is dat studenten na hun opleiding een weloverwogen keuze kunnen maken over wat zij gaan doen na hun opleiding. Gedurende de LOB krijgen studenten inzicht in hun vaardigheden, kwaliteiten en mogelijkheden en krijgen ze informatie over de arbeidsmarkt. Het volgen van een stage helpt daarbij en vormt een belangrijk deel van de LOB. De student doet ervaring op met werken en krijgt hierdoor nog beter inzicht in wat hij/zij leuk goed kan en welke vaardigheden hij/zij nog kan ontwikkelen. Tevens doet de student ervaring op door te werken en maakt hij/zij kennis met de arbeidsmarkt (www.lob4mbo.nl).


8

Onderwijsprofessionals over discriminatie op de stagemarkt 1. Vooraf Aan dit onderzoek hebben in totaal 50 professionals meegewerkt die vanuit het mbo betrokken zijn bij stages.12 De meerderheid van de professionals is werkzaam op een ROC en is verbonden aan een Beroeps Opleidende Leerweg (BOL).

“Je merkt dat bedrijven moeilijk doen zodra een student kort in Nederland is, dan moet ik opeens een email sturen in plaats van dat ik het telefonisch kan regelen. Dat gebeurt ook bij studenten van nietwesterse komaf die hier geboren zijn. Zij starten vaak met een achterstand.”

Aan alle professionals is de vraag voorgelegd of zij signalen opvangen van discriminatie op de stagemarkt. In paragraaf 2 zijn de antwoorden van de onderwijsprofessionals op deze vraag

Aan de andere zijde van het spectrum zijn professionals die

samengevat. Hoe onderwijsprofessionals reageren op (signalen

‘nooit’ signalen opvangen van discriminatie. Een deel van hen is

van) discriminatie door leerwerkbedrijven staat in paragraaf 3

overtuigd dat de leerwerkbedrijven in hun regio of netwerk gewend

beschreven. Of studenten geconfronteerd (kunnen) worden met

zijn aan een diverse populatie en dat er van vooroordelen of

discriminatie hangt van verschillende factoren af. In paragraaf

discriminatie geen sprake is. Studenten gebruiken discriminatie,

4 staan de factoren beschreven die naar voren komen uit de

volgens een deel van deze professionals, onterecht als excuus

interviews met professionals.

voor een mislukte zoektocht naar een stage. Een BPV-begeleider die werkzaam is in de Zaanstreek verwoordde het als volgt:

2. Wat zien de professionals? PROFESSIONALS HEBBEN GEEN OVEREENKOMSTIG BEELD De vraag of men signalen opvangt van ongelijke behandeling van studenten met een niet-westerse achtergrond heeft een breed scala aan antwoorden gegenereerd, uiteenlopend van professionals die overtuigd zijn dat er ‘helemaal nooit’ sprake is

“Ik hoor wel eens dat ze zeggen dat ze zijn geweigerd door hun naam. Ik vind dat onzin. Ik weerleg dat altijd. Ligt het niet aan je houding? Aan je brief? Aan je presentatie? Ik ken alle leerbedrijven persoonlijk en betwijfel of naam een factor is, het ligt altijd aan andere factoren.”

van discriminatie tot uitspraken dat er ‘frequent’ sprake is van discriminatie op de stagemarkt. Het volgende citaat is afkomstig van een stagebegeleider13 die werkzaam is in het midden van het

Als we de gehele professionele respondentengroep bekijken

land en die aangeeft dat hij regelmatig signaleert dat bedrijven

dan geeft de helft aan wel (eens) signalen te hebben gehad

onderscheid maken naar etnische achtergrond:

van discriminatie. Signalen bereiken de professionals via studenten en leerwerkbedrijven. Of professionals signalen opvangen via studenten wordt mogelijk mede bepaald door de vertrouwensband tussen individuele professionals en studenten. Professionals die zelf aangeven dat er sprake is van

12 In deze rapportage is in het belang van de leesbaarheid gekozen voor het gebruik van de term ‘stagebegeleider’. De professionals die zorgdragen voor de voorbereiding en begeleiding van de stage vanuit de scholen worden in de praktijk van veel BBL-opleidingen stagebegeleider genoemd en bij BOL vaker BPV-begeleider. Zie ook hoofdstuk 1 en noot 4. 13 De BPV-begeleider ondersteunt studenten bij het opstellen van leerdoelen voor de BPV en biedt begeleiding bij het bereiken daarvan. De BPVbegeleider is de contactpersoon voor de praktijk/werkbegeleider van het leerbedrijf als het gaat om de individuele ontwikkeling van een deelnemer. De BPV-begeleider Onderwijs heeft binnen de examinering vaker de taak om de eindbeoordeling BPV uit te voeren: vaststellen of de BPV(onderdelen) voldoende zijn afgesloten.


een vertrouwensband tussen hen en de student geven naar verhouding vaker aan dat studenten hen vertellen over situaties waar zij zich gediscrimineerd voelden.14 Ook is er mogelijk een verband tussen de bereidheid van studenten om discriminatie te melden en de culturele achtergrond van de stagebegeleiders.

14 De omvang van deze verkenning is niet groot genoeg om deze hypothese empirisch te onderbouwen.

9

Op verschillende locaties gaven autochtone stagebegeleiders

HOOFDBEDEKKING, TATOEAGES EN RISICO

aan dat studenten bij hen nooit melding maken van discriminatie,

Tijdens de interviews is ook gevraagd naar de kenmerken van

terwijl collega’s van niet-westerse achtergrond vertelden deze

studenten waarover leerbedrijven (in)direct laten weten dat zij

meldingen wel te krijgen (zie ook hoofdstuk studenten).

minder of niet welkom zijn. Bij de analyse van de antwoorden vallen twee kenmerken op. Allereerst is het al dan niet aansluiten

Daarnaast menen verschillende begeleiders dat studenten met

van de uiterlijke presentatie van de studenten een reden voor

een niet-westerse achtergrond in het algemeen minder snel

afwijzing. Het gaat vooral om studenten met een ‘hoofdbedekking’

hun onvrede uiten over stages. Een stagebegeleider uit Utrecht

en ‘tatoeages’, waarvan meisjes met een hoofddoek het meest

vertelt:

zijn genoemd.17 Het dragen van een hoofddoek zou niet passen bij de uitstraling die een bedrijf wil hebben richting klanten, is de meest genoemde verklaring.

“Bij detailhandel hebben we veel allochtone studenten gehad die bescheidener zijn in hun presentatie naar bedrijven. Als allochtone jongeren zich niet prettig voelen dan gaan ze ontwijken. Ze zeggen het niet rechtstreeks tegen het bedrijf, vaak hoor je pas veel later wat er misging. Ik adviseer dan ‘waarom zeg je het niet gewoon? Autochtone studenten klagen ter plekke bij de baas.”

Ten tweede speelt de inschatting van het ‘risico’ van aanname van een stagiair een rol. Leerwerkbedrijven zien de aanname van een stagiair van wie verwacht wordt dat hij of zij vaak verzuimt of te laat komt als risicovol. Alleenstaande jonge moeders zijn in dit kader verschillende keren genoemd. Risico staat bij leerbedrijven ook wel voor ‘onbetrouwbaar’, zo blijkt uit de interviews met stagebegeleiders. Zij geven aan dat in de detailhandel met name jongens van Marokkaanse komaf de reputatie hebben onbetrouwbaar te zijn. Bedrijven uit deze sector die gevestigd

MEER INDIRECTE SIGNALEN, DAN DIRECT

zijn in grote steden18 geven bij stagebegeleiders aan dat zij

DISCRIMINERENDE VERZOEKEN

slechte ervaringen hebben met jongens uit deze groep, waarbij

Professionals die contact onderhouden met

leerwerkbedrijven15

diefstal en te laat komen het meest zijn genoemd.

geven aan dat een (zeer) klein deel van de leerwerkbedrijven openlijk aangeeft dat bepaalde groepen studenten minder

houding van leerwerkbedrijven.

“De leerwerkbedrijven in mijn netwerk kunnen wel wat hebben. Dit jaar was er een winkel waar ik geen Marokkaanse jongens meer kon plaatsen. Het was een tassenwinkel die drie keer bestolen was door een stagiair met een Marokkaanse achtergrond, die eigenaar was er klaar mee. Die man had het echt ge probeerd, maar die wil niet meer. Ik snap dat ook wel.”

Hoewel leerwerkbedrijven niet vaak openlijk discriminerende

Buiten

verzoeken doen, signaleert de helft van de geïnterviewden

stagebegeleiders regelmatig sprake van vooroordelen die vooral

dat bedrijven “voorzichtiger” reageren op een verzoek van een

gebaseerd zijn op berichtgeving in de media en die los staan

student met een niet-westerse achtergrond. Bedrijven zouden

van daadwerkelijke ervaringen met doelgroepen.19 Eén van

bijvoorbeeld extra garanties vragen van de stagebegeleiders. Ook

de professionals, een docent en stagebegeleider, schat in dat

melden stagebegeleiders nog wel eens indirect discriminerende

ongeveer twee van de drie leerbedrijven in midden-Nederland

boodschappen of opmerkingen te krijgen. Een begeleider van

liever geen Marokkaans-Nederlandse stagiairs aanneemt.

welkom zijn. Op de vraag hoe vaak het op jaarbasis voorkomt dat leerwerkbedrijven ‘discriminerend

verzoeken’16

doen , weet

de meerderheid hoogstens één tot twee voorbeelden per jaar te noemen. Dat betekent niet dan de professionals geen signalen opvangen van discriminatie. Signalen krijgt men via studenten die vaker worden afgewezen bij bepaalde bedrijven of via de

de

grote

steden

is

er

volgens

geïnterviewde

horeca-studenten schetst: ‘een leerbedrijf vraagt me dan quasi grappend of ik niet weer zo een lui hok voor wil dragen. Ik weet dat hij Antillianen bedoelt, maar hij zegt het niet’.

15 Stagebegeleiders, BVP-docenten, BPV-coördinatoren en leerwerkcoach. 16 Met discriminerend verzoek wordt in dit kader gedoeld op het verzoek geen stagiaires aan te melden met een bepaalde huidskleur, etnische of religieuze achtergrond.


17 Het uitsluiten van mensen met een tatoeage kan discriminatie opleveren. De geïnterviewde professionals beoordeelden dit niet als zodanig. Bij deze verkenning ligt de focus op de discriminatie van studenten met een niet-westerse achtergrond, daarom wordt in de tekst niet ingegaan op discriminatie van sollicitanten met ‘tatoeages’. 18 Geïnterviewden komen uit de regio’s Utrecht, Rotterdam en Amsterdam. 19 Van de geïnterviewde professionals heeft 15% ervaring met leerwerkbedrijven buiten de grote steden.

10

“Onlangs had ik toevalligerwijs van een leerbedrijf gehoord dat zij een BPV-plek hadden. Ook wist ik dat een Marokkaans-Nederlandse student die ik hoog had zitten, hij is zeer sociaal vaardig en slim, nog een BPV-plek zocht. De volgende dag meldde hij zich bij het leerbedrijf. Toen gaven zij echter aan geen plek voor hem te hebben. Ik vraag mij af of dit anders was gegaan als hij een andere naam had gehad…Een andere keer had een Marokkaans-Nederlandse jongen gesolliciteerd bij een bedrijf waarvan ik wist dat er ruimte was voor een stagiair. Hij werd afgewezen. Ik heb dat bedrijf toen zelf zijn CV nogmaals opgestuurd, maar dan onder een andere, Nederlandse, naam. Op die cv reageerde het bedrijf meteen positief.”

Uit de interviews valt op te maken dat als het gaat om bezwaar van bedrijven tegen stagiairs met een hoofdbedekking, dit in de regel niets te maken heeft met het functioneren van de studentes. In sommige gevallen gaat het om christelijke instellingen, die graag stagiairs willen met een christelijke achtergrond.20 In andere gevallen wordt het argument gebruikt dat een hoofddoek niet zou aansluiten bij de cliënten of de uitstraling die een bedrijf wil hebben.21 Er zijn voorbeelden genoemd van

DISCRIMINATIE VAN STAGIAIR(E) NIET ALS ZODANIG HERKEND Een deel van de onderwijsprofessionals die in eerste instantie aangeeft dat er geen of nauwelijks sprake is van discriminatie op de stagemarkt komt tijdens verdiepende gesprekken alsnog met voorbeelden van discriminatoire incidenten. Een voorbeeld in dit kader is een gesprek met een mentor die werkzaam is bij de opleiding Dienstverlening, Zorg & Welzijn:

“Ik weet niet of het ligt aan discriminatie… in het algemeen hebben jongens er vaker last van dat ze worden afgewezen. Ik denk dat dit komt door het geringe aanbod in het veld aan leerwerkplekken. Deze jongens passen niet bepaald in het profiel dat gezocht wordt in deze branche. In de praktijk zijn het toch vaak de dames die mensen assisteren met huishoudelijke taken en persoonlijke verzorging. In dat verband lijken stagebedrijven de voorkeur te geven aan de dames. Het valt me wel op dat in het bijzonder de Marokkaans-Nederlandse jongens die er ook nogal stereotypisch uitzien, bijvoorbeeld met een petje en tasje om de nek, daar het meest last van hebben.”22

christelijke onderwijsinstellingen, kinderdagverblijven, winkels en horecagelegenheden die stagiairs met een hoofddoek afwijzen. Een professional die in één van de grote steden ondersteuning

De betreffende onderwijsprofessionals blijken bij navraag niet

biedt bij het zoeken naar stages vertelt:

altijd zeker te zijn van de definitie van discriminatie en wanneer iets wel of niet een discriminerend verzoek betreft. Dit valt het meest op bij de beoordeling van het verzoek om ‘stagiaires

“Het gaat om een heel klein percentage leerbedrijven dat echt specifieke voorkeuren heeft. Dit jaar waren meisjes met een hoofddoek bij twee duurdere horecagelegenheden uit mijn netwerk niet welkom. Dat was ook het geval bij twee kinderdagverblijven waar meer vermogende ouders en ook wel joodse ouders komen.”

zonder hoofddoek’. Dit verzoek wordt door veel professionals niet gezien als een discriminerend verzoek. Uit de interviews maken we op dat de professionals die contacten onderhouden met leerwerkbedrijven veel vaker gevraagd wordt om studentes zonder hoofddoek aan te dragen, dan dat zij discriminatie zeggen te signaleren. Zeker waar het gaat om studenten met een hoofddoek lijkt er sprake te zijn van onderrapportage van stagediscriminatie door professionals (zie verder paragraaf 3).

20 Ook christelijke scholen(bijzonder onderwijs) en instellingen mogen stagiairs met hoofdoek niet per definitie weigeren. Dit mag alleen ter verwezenlijking van hun grondslag. (CGB-advies 2008, Naar een discriminatievrije school ). In dit geval dient er een consequent beleid te worden gevoerd in het licht van de grondslag van de school. 21 Geïnterviewde BPV-begeleiders in de regio Rotterdam noemen dat bedrijven geen studenten met tatoeages willen aannemen. Dit signaal is in de andere regio’s niet genoemd en valt verder buiten de focus van deze verkenning.


22 Dit lijkt gebaseerd op vooroordelen en dat is discriminatie, zelfs al is het vooroordeel waar. Mensen hebben recht op een individuele beoordeling op eigen merites en tekortkomingen (College van de rechten van de mens; CGB, 2008).

11

Ten slotte moet hier opgemerkt worden dat onder de

De intensiteit van de begeleiding verschilt per mbo-locatie,

leerwerkbedrijven in grote steden ook islamitische organisaties

opleidingsrichting en regio van het leveren van informatie over

en scholen bevinden, die het dragen van een hoofddoek juist als

vacatures tot het (telefonisch) koppelen van studenten aan

voorwaarde noemen om in aanmerking te komen voor een stage.23

leerwerkbedrijven en het meegaan naar een sollicitatiegesprek.

Ook zijn er bedrijven, met name in administratie en financiële

Hieronder staan citaten van BPV-begeleiders en leerwerk

sector, die bij stagebegeleiders aangeven dat zij studenten willen

makelaars24, die vertellen over hun intermediaire rol en hoe zij

die een andere taal spreken dan Nederlands, waarbij de Turkse

trachten te voorkomen dat studenten door vooroordelen en

taal het meest is genoemd (zie ook paragraaf 3).

discriminatie geen stageplek kunnen vinden:

KANSEN OP STAGE DOOR MEERDERE FACTOREN BEPAALD Geïnterviewde professionals constateren vrijwel unaniem dat de kansen op de stagemarkt door meerdere factoren worden bepaald. Discriminatie wordt door de minderheid van de respondenten gezien als enige of meest bepalende factor voor stagekansen. Men benadrukt dat zeker op de stagekansen van

“Het gaat bij ons werk allemaal om de juiste matching tussen leerlingen en bedrijven. Er zit zo veel verschil tussen leerlingen als het gaat om niveau en competenties. Als je als school zorgt voor een goede matching, heb je geen bedrijf dat zeurt over afkomst.”

studenten op niveau 1 en 2, ook andere factoren van invloed (kunnen) zijn. Men constateert dat veel werkgevers de voorkeur hebben voor studenten op niveau 4, ook wanneer de functie daar niet om vraagt. Op het niveau van de student zouden de volgende belemmerende factoren spelen: het ontbreken van motivatie, werknemersvaardigheden en netwerk. Ook persoonlijke omstandigheden (o.a. financiële omstandigheden), verkeerde verwachtingen van stages en opleidingen en

“Wij proberen bruggetjes te slaan en zo veel vertrouwen op te bouwen dat een bedrijf eigenlijk geen nee meer kan zeggen. Maar had Mohamed alleen zijn CV gestuurd, zonder dat bruggetje, en er lag ook een brief van een autochtone kandidaat dan was Mohamed zeker niet gekozen.”

mijdingsgedrag (angst voor afwijzing stage) zijn vaker genoemd als belemmerende factoren. In de volgende paragrafen lichten we de factoren toe die van invloed zijn op de mate waarin studenten te maken (kunnen)

“Bij niveau 1 hebben we eigenlijk geen discriminatie bij de toegang tot stages. Bij techniek zit er altijd iemand van ons tussen.”

krijgen met discriminatie. We eindigen de paragraaf met het beschrijven van enkele factoren aan de zijde van jongeren die kansen op een stage verkleinen.

3. Factoren van invloed op ervaringen met discriminatie

“Als studenten zelf moeten solliciteren is het probleem groter, de begeleiding vanuit school helpt. Sommige leerwerkbedrijven willen geen studenten met hoofddoeken of tatoeages.”

TUSSENKOMST VAN DE SCHOOL Op basis van deze verkenning concluderen we dat studenten die

De professionals die werkzaam zijn in grote steden signaleren

zelf moeten zoeken naar een stageplek (en niet beschikken over

dat bedrijven die er voor kiezen om met kwetsbare jongeren

een netwerk waarin zij een stage kunnen vinden) een grotere

te werken dat vaak vanuit ideële motieven doen. Onder de

kans hebben om in aanraking te komen met discriminatie,

leerwerkbedrijven in Amsterdam bevinden zich, vergeleken met

dan studenten die daarbij begeleiding krijgen vanuit school.

de reguliere arbeidsmarkt, meer maatschappelijke ondernemers,

Studenten in de hogere niveaus en leerjaren krijgen over het

overheidsorganisaties en ‘etnische’25 bedrijven. Ook bedrijven

algemeen minder begeleiding dan studenten niveau 1 en 2.

23 Dit lijkt op zogeheten consumer discriminatie: discriminatie die voortkomt uit de werkelijke of veronderstelde afwijzing door relevante anderen, zoals klanten en collega’s (Gras, Bovenkerk, Gorter, Kruiswijk & Ramsoedh, 1996). Het tegemoet komen aan zo’n verzoek beoordeelt het College van de rechten van de mens als discriminatie.


24 In RMC-regio Agglomeratie Amsterdam bestaat sinds 2013 de functie van leerwerkmakelaar. Dit zijn medewerkers van ROC’s die zich met name bezighouden met het voorkomen dat studenten uitvallen doordat zij geen stages vinden. De leerwerkmakelaars ‘matchen’ studenten met bedrijven. 25 In deze context: werkgevers met een niet-westerse achtergrond of bedrijven die zich richten op de klant met een niet-westerse achtergrond.

12

waar sprake is van een diversiteitsbeleid, waaronder uit het

kunnen creëren voor de huidige groep studenten die (wegens

bank- en verzekeringswezen, zijn belangrijke aanbieders van

discriminatie) geen stageplek kunnen vinden.

mbo-stageplaatsen. DIVERSITEIT IN GROTE STEDEN VERKLEINT KANS OP Deze bedrijven kiezen bewust om te werken met studenten met

DISCRIMINATIE

verschillende achtergronden en niveaus en zijn vaak goed in

De omvang van dit onderzoek is te beperkt om harde uitspraken

staat jongeren op individuele capaciteiten te beoordelen, is de

te doen over het verband tussen regio’s en discriminatie. De

ervaring van geïnterviewden. Een mentor die werkzaam is bij een

professionals vermoeden dat studenten die een stage zoeken in

mbo in Amsterdam vertelt:

de grote steden minder met discriminatie te maken krijgen dan als zij in kleinere steden zouden zoeken. Dit zou enerzijds een gevolg zijn van een grotere “gewenning” aan diversiteit bij de bevolking in

“Bedrijven die werken met niveau 2 zijn praktijkmensen, die weten wel onderscheid te maken tussen Mohammed en Mohammed. Die weten welke van de twee zijn naam eer aan doet en welke niet zo te vertrouwen is. Die hebben geen vooroordeel alleen maar vanwege een islamitische naam.”

Zoals eerder genoemd hebben niet alle mbo-locaties een duidelijke structuur voor de begeleiding van studenten naar stages en het reageren op discriminatie. Enkele professionals geven aan dat zij, als het gaat om het begeleiden van studenten met een niet-westerse afkomst, vaak een andere route kiezen dan

steden en anderzijds hebben de niet-westerse bewoners ook een grotere rol als werkgevers in de grote steden. Door de diversiteit in grote steden kunnen studenten de confrontatie met discriminatie ‘omzeilen’, legt een stagebegeleider uit Schiedam uit:

“Ik zie bij mijn niveau 3-leerlingen voor commercieel medewerker heel duidelijk discriminatie mijdend gedrag. Uit angst voor afwijzing proberen ze het gewoon niet meer bij een autochtoon bedrijf. Leerlingen willen een veilig herkenbaar bedrijf. Onze niet-westerse leerlingen gaan vooral naar etnische bedrijven.”

hun collega’s. Zij menen dat de discriminatie geen aandacht heeft bij het team. Een van hen werkt in de regio Midden-Nederland. Deze stagebegeleider gaat mee met alle sollicitatiegesprekken

Een BPV-coördinator werkzaam op een ROC in Amsterdam

en wanneer er signalen zijn van discriminatie, komt er een

vertelt:

gesprek met alle partijen. In de meeste gevallen met een positief resultaat. De handelswijze van de mentor is binnen de eigen organisatie baanbrekend te noemen.

“Als een bedrijf geen Marokkanen wil, geef ik ze soms een garantie. Als er iets gebeurt of misgaat, kunnen zij mij daar persoonlijk verantwoordelijk voor houden. Je moet er een beetje links en rechts omheen manoeuvreren. Vaak is er sprake geweest van één incident, vaak diefstal of niet op tijd komen, waardoor ze bijvoorbeeld Marokkaanse jongens niet meer willen.”

“De etnische diversiteit onder de directies en praktijkopleiders van bedrijven in Zuidoost is letterlijk even divers als die van onze leerlingen. Maar ook een bedrijf als de ING is hier enorm goed ingesteld op het begeleiden van stagiaires. Ik merk op geen enkel moment dat zij onderscheid maken naar etnische afkomst. Ook studenten met een beperking kunnen daar terecht..”

Een BPV-coördinator die werkzaam is op een ROC in het midden van Nederland vertelt:

Twee geïnterviewde mentoren die overtuigd zijn dat studenten met een niet-westerse achtergrond in hun stage- en loopbaan geconfronteerd worden met discriminatie geven aan dat zij hun niet-westerse studenten aanmoedigen om na het voltooien van hun opleiding een eigen bedrijf op te richten. Niet alleen zouden studenten dan zeker zijn van werk, ook zouden zij stageplaatsen


“Hiervoor werkte ik in regio Zwolle, daar willen de bedrijven geen allochtonen. En in kleine dorpen is het vaak lastig. Daar kent iedereen elkaar en willen ze geen mensen die ze niet kennen. In de Randstad speelt het minder is mijn ervaring. De

13

asielzoekers die in de kleine gemeenten wonen hebben het het moeilijkst. Ik adviseer hen om stages en werk te zoeken in grote steden, in Utrecht of Amsterdam maken ze wel een kans. In gemeenten als Veenendaal, Breukelen en De Bilt is het veel moeilijker…”

kleine thuiszorgorganisaties….willen die begeleiding bieden of zoeken ze extra handen?”

Meerdere respondenten geven aan dat zij vanuit hun positie als ‘matchmaker’ te maken krijgen met verschillende eisen van leerbedrijven en dat het lastig is om te beoordelen wanneer de grens wordt overschreden. Concrete voorbeelden zijn bedrijven

4. Hoe reageren professionals?

die eisen stellen ten aanzien van het Nederlandse taalniveau of het spreken van een buitenlandse taal.27

PLAATSING HEEFT PRIORITEIT Voor veel professionals die studenten begeleiden bij/naar stages (verder

stagebegeleiders26)

ETNISCHE MATCH

ligt de focus op het zorgdragen dat

In de grote steden vindt naar schatting 30 tot 40%28 van

alle studenten een plaats krijgen. Zeker in de sectoren waar het

de niet-westerse studenten stage bij een werkgever of

aanbod van stages klein is, lijkt er onder de stagebegeleiders nog

stagebegeleider met niet-westerse achtergrond.29 Geïnterviewde

wel eens sprake te zijn van ‘het door de vingers zien’ van situaties

onderwijsprofessionals geven hier twee redenen voor. Ten

bij leerwerkbedrijven die mogelijk niet voldoen aan de kwaliteit

eerste een pragmatische reden: een deel van de studenten

of (mogelijk) discriminerend werken. Een stagebegeleider uit

met een niet-westerse achtergrond dat moeilijk aan een stage

Utrecht beschrijft dit ‘praktisch handelen’ als volgt:

komt, bijvoorbeeld door het dragen van een hoofddoek, heeft juist makkelijker toegang tot werkgevers, managers en/op praktijkopleiders met een niet-westerse achtergrond.30

“Wanneer een bedrijf niet in zee wil gaan met een Marokkaanse jongen, is dat op het eerste gezicht uiteraard vervelend. Maar je gaat dan verder zoeken totdat je een geschikte plek voor hem kan vinden. En tegelijkertijd heb je ook een andere student die nog geen plaats heeft, en die kun je dan net wel blij maken met die plek. Uiteindelijk streef je ernaar om alle studenten te voorzien van een stageplek.”

Een andere reden die BPV-coördinatoren aandragen is dat een ‘etnische match’ in belang van het welbevinden van studenten zou zijn. Een deel van de niet-westerse studenten is volgens deze professionals bang om gediscrimineerd te worden en vreest zich bij een overwegend autochtoon bedrijf niet op zijn gemak te voelen (zie ook hoofdstuk studenten). Om dit te voorkomen zou een deel van de studenten zelf op voorhand aangeven liever bij een leerbedrijf stage te lopen met veel medewerkers met een niet-westerse achtergrond of bij een werkgever die zelf een niet-

Uit de interviews en focusgroepen komt naar voren dat

westerse achtergrond heeft.

professionals niet altijd zicht hebben op de praktijk in kleinere leerwerkbedrijven. Door werkdruk slagen stagebegeleiders er niet in om alle leerwerkbedrijven regelmatig te bezoeken. Over de vraag of er meer controle moet komen op leerwerkbedrijven zijn geïnterviewden het niet eens, zo blijkt ook uit de citaten van twee stagebegeleiders uit Rotterdam:

“Als je te veel eisen gaat stellen dan hebben we straks helemaal geen stageplaatsen meer. Het is al zo moeilijk.” “Van mij mag de SBB best strenger zijn, vooral de

26 In deze rapportage is in het belang van de leesbaarheid gekozen voor het gebruik van de term ‘stagebegeleider’. In de praktijk bestaan er verschillende functies, die gericht zijn op het begeleiden en/of koppelen van studenten en leerwerkbedrijven. Zie ook hoofdstuk 1.


27 Het stellen van taaleisen en daarvoor iemand uit een bepaalde etnische groep willen aanstellen, is discriminatie op grond van ras. Een werkgever mag wel iemand vragen met kennis van een bepaalde taal (zie de oordelen van het College van de rechten van de mens over dit onderwerp). 28 Deze schatting is gebaseerd op interviews met onderwijsprofessionals in de sector (detail)handel, administratie, secretaresse en bank- en verzekeringswezen. 29 Gezien de omvang van deze verkenning betreft dit nadrukkelijk een schatting, die alleen op basis van breder kwantitatief onderzoek kan worden vastgesteld. 30 Op basis van deze verkenning ontstaat het beeld dat het percentage TurksNederlandse studenten dat stage loopt bij een Turkse werkgever hoger ligt dan een derde.

14

“De student heeft ook baat bij een omgeving waar die zich prettig voelt. Hoe beter het past, hoe succesvoller en hoe groter de kans op een baan.”

“Dat netwerk hebben ze juist wel. Ze kennen altijd wel een neef of een oom met een winkel.”

“Wij hebben in ons netwerk een Indiaas bedrijf, ze verkopen levensmiddelen en willen alleen vrouwelijke stagiaires. Daar zijn we wel in mee gegaan, maar er wordt bij ons verschillend over gedacht. Het zijn wel andere toestanden hoor! Het is een autoritaire baas, die doet tussen de middag een slaapje.”

GEEN PROTOCOL EN VISIE Uit een aantal interviews komt naar voren dat stagebegeleiders

Op de professionals van één onderwijsinstelling na, zeggen alle

bewust studenten wijzen op de bedrijven van eigenaren met

professionals dat er binnen de eigen instelling geen protocol

een zelfde achtergrond onder het motto “bij die bedrijven

bestaat voor het omgaan met (signalen van) discriminatie bij

maak jij een grote kans”. Of deze handelswijze bijdraagt aan de

leerwerkbedrijven. De procedure van de onderwijsinstelling die

participatiekansen en toekomstmogelijkheden van studenten

wel een protocol heeft afgesproken is als volgt: bij signalen van

lijkt nog onbesproken te zijn in het onderwijs.

discriminatie wordt er contact opgenomen met het leerbedrijf en wordt de kwestie tegelijkertijd ook intern binnen de onder-

Dat studenten met een niet-westerse achtergrond stage lopen

wijsinstelling besproken. In het geval dat dit duidelijke signalen

bij een werkgever met dezelfde achtergrond wordt eveneens

van discriminatie blijken te zijn, wordt dit doorgegeven aan het

gestimuleerd door een deel van de leerwerkbedrijven. Uit

SBB32. Twee van de 48 professionals die deelnamen aan deze

de interviews komt naar voren dat het met enige regelmaat

verkenning geven aan dat zij een discriminatoir incident hebben

voorkomt dat bedrijven met eigenaren met een niet-westerse

gemeld bij het SBB.

achtergrond vragen om stagiairs met een bepaalde culturele achtergrond of alleen vrouwelijke stagiaires willen.31 Over de

Wanneer er vragen zijn over de kwaliteit van leerwerkbedrijven of

vraag of dit wenselijk is zijn professionals het niet eens.

(duidelijke) signalen zijn van discriminatie zegt de meerderheid van de stagebegeleiders eerst met studenten en dan met het leerbedrijf te spreken. Vaak blijft het daar ook bij, vertelt een

“Bij een Toko willen ze bijvoorbeeld graag dat de stagiair weet wat zoete aardappelen zijn en wat gember is. Bij een autochtone student is die kans veel minder groot. Ik snap dan wel dat ze die voorkeur hebben.”

“Als allochtone jongeren niet aan een stage geholpen worden, dan heb je echt verstoorde levens. Ik geloof in de juiste matching. Ik wil dat mijn leerlingen zich welkom voelen, in een warm bad komen. Dus vraag ik aan bedrijven of ze nog specifieke wensen hebben.”

Rotterdamse respondent:

“Ik ga eerst met de student praten en dan met het leerbedrijf. Vrijwel altijd zegt het leerbedrijf dat er niets aan de hand is. Meestal kan je het niet bewijzen. Pas één keer heb ik een melding gedaan bij de SBB. Ik heb het ook verder niet gemeld bij mijn coördinator.”

De vraag of professionals eventuele signalen van discriminatie bespreken in de eigen teams is door circa de helft van de respondenten ontkennend beantwoord. Eén geïnterviewde

“Dat komt veel voor in de Zaanstreek. Bijvoorbeeld Turkse bedrijven die Turks sprekende stagiaires willen.”

mentor meldt heel expliciet dat het lastig om het bespreekbaar te maken binnen zijn team. Enerzijds omdat discriminatie lastig te bewijzen is, anderzijds omdat collega’s het idee hebben dat studenten zich ook verschuilen achter discriminatie als zij geen stage kunnen vinden.

31 Dit lijkt op voorkeursbehandeling op grond van ras of geslacht en deze is in beginsel bij wet verboden. De wet maakt een uitzondering voor voorkeursbehandeling als er aan strenge wettelijke voorwaarden wordt voldaan (College van de rechten van de mens).


32 Stichting Samenwerkingsverband Beroepsonderwijs (SBB) is verantwoordelijk voor de erkenning van leerwerkbedrijven.

15

In dezelfde lijn constateren we dat de wijze waarop de

5. Andere factoren

professionals spreken met studenten over (signalen) van

MISMATCH

discriminatie

zijn

Verschillende professionals merken op dat studenten met

professionals die in de klas openlijk betwijfelen of er sprake is

een niet-westerse achtergrond minder vaak dan autochtone

van discriminatie.

studenten om hulp vragen als het hen niet lukt om een

grote

onderlinge

verschillen

kent.

Er

stageplaats te vinden. Ook problemen tijdens een stage zouden zij minder vaak melden dan autochtone studenten.

“Mijn studenten beginnen uit zichzelf nooit over discriminatie. Als ze geen stage kunnen vinden dan pest ik ze wel eens; nu ga je zeker zeggen dat het aan discriminatie ligt?”

Een mentor van dezelfde mbo-instelling benadert het totaal anders. Hij vertelt studenten bij aanvang van het jaar direct dat discriminatie een rol speelt op de arbeidsmarkt en dat de studenten om die reden veel aandacht moeten besteden aan hun presentatie.

“Kom niet met je straatcultuur en ga low profile, kom niet in je spijkerbroek van 400 euro. Bereid je goed voor, lees je in het bedrijf in. En heb reële verwachtingen; iedereen begint onderaan. Je kunt later nooit leidinggeven als je het bedrijf niet van onderen kent (…) En het belangrijkste, ga langs bij het bedrijf, laat je zien. Want ik ga straight en open zijn met je zijn vriend: jij kunt bellen, jij kan mailen maar met alleen een email met jouw achternaam heb je geen kans. Dus ga langs, dan komt het goed. Iedereen vindt een stageplek.”

“Een van onze studenten financiële beroepen met een Turkse achtergrond heeft stage gelopen bij een autocentrum. De bedoeling was bij de administratie. Ik kwam aan het einde van de stageperiode kijken, bleek dat die student acht weken auto’s had staan poetsen! Die student had niet geklaagd. Hij is nu eigenlijk het slachtoffer want hij moet nogmaals op stage en zijn Turkse baas vond dat hij het goed had gedaan ‘anders had deze jongen geen stage gehad’ was zijn redenering.”

Verschillende professionals hebben het idee dat studenten niet klagen uit trots en het niet willen toegeven aan het gevoel van afwijzing.33 Vergelijkbare uitspraken zijn ook gedaan over de teleurstellingen van niet-westerse studenten tijdens het lopen van stages. Ook wordt genoemd dat deze studenten soms geen reële verwachtingen hebben van het werk en er moeite mee hebben om onderaan de arbeidsladder te beginnen. Er zou sprake zijn van een mismatch van verwachtingen tussen die van de werkgever en studenten. De onderstaande citaten komen van professionals die werken op mbo-locaties in Amsterdam en Utrecht.

“Zeker niveau 1 studenten zeggen al snel dat ze gediscrimineerd worden als ze twee keer worden afgewezen. Voor hen is het ook extra lastig, bedrijven willen vaak liever iemand van niveau 4 en studenten van niveau 1 hebben vaak meerdere problemen tegelijkertijd.”

“Van te voren vertellen wij ‘afwassen hoort erbij’, want we weten dat alle stagiairs het gevoel hebben dat zíj de rotklussen moeten doen. Maar verschil is dat autochtone studenten klagen. Allochtone jongeren gaan ontwijken als ze zich niet goed voelen. Bij stages in de detailhandel zien we veel uitval van allochtone jongeren. Dan hoor je later dat ze het werk niet leuk vonden. Maar om dat te zeggen tegen de baas is te veel. Allochtone jongeren zijn minder mondig en zoeken laat.”

33 Deze constatering doen studenten zelf ook, zie hoofdstuk studenten.


16

“Allochtone studenten zien het als een bevestiging dat zij bij de onderklasse behoren, terwijl iedereen onderaan moet beginnen. Dat ligt gevoelig, omdat de geschiedenis van hun ouders een rol speelt. Zij zeggen dan bijvoorbeeld: ‘Ik ga mijn rug niet breken, onze ouders hebben dat al gedaan en nu worden wij ook weer weggezet.”

“We zijn nagegaan wat er aan de hand is met de studenten die helemaal geen stage hebben kunnen vinden. Wat we zien is dat degene die het echt niet lukt vaak onvoldoende ‘stageklaar’ zijn. Die jongens weten zich niet goed te gedragen en zijn onvoldoende voorbereid op een gesprek met de werkgever. Dat probleem ligt ook bij de opleidingen die er onvoldoende aan hebben gedaan.”

“Wij bespreken met onze studenten heel vaak het zogenaamde ‘kutklusje’. Studenten hebben snel het gevoel dat ze worden misbruikt als ze koffie of lunch moeten halen. Wij leggen dan uit dat die taken gewoon bij de functie van secretaresse kunnen horen.”

Door professionals genoemde knelpunten aan de zijde van studenten is dat zij te laat beginnen met het zoeken naar een stage. Voor een deel van de studenten is het krijgen van studiefinanciering een belangrijke drijfveer voor het inschrijven op een opleiding en dit is een andere, veel genoemde oorzaak van slechte discipline en uitval. Financiële problemen en gebrek aan kennis over de kansen die een opleiding biedt op stage en op werk zijn eveneens genoemd als knelpunten door geïnterviewden uit het onderwijs.

“Het heeft nut om onbetaald te werken, vaardigheden op te doen en een netwerk op te bouwen. Maar dat moet je wel weten. Die boodschap krijgen veel van onze jongeren niet mee van thuis. Daar horen ze eerder ‘laat je niet gebruiken’. Als je dan aan een mbo-student moet gaan uitleggen dat onbetaald werken zinvol is, dan ben je al te laat. Dat moet je op basisschoolleeftijd al mee krijgen.”

“Bij ICT2 is het aanbod aan stageplaatsen krap en tegelijkertijd is die studie populair bij niet-westerse jongens. Die willen allemaal apps bouwen. Maar er zijn weinig stageplekken en banen in deze sector, het is eigenlijk een doorstroomstudie, bij jongens leidt dat tot frustratie en gevoel geen kans te krijgen. Er moet meer voorlichting komen over de arbeidsmarktrelevantie van studies.”

STAGEKANSEN LAGER DOOR GEBREKKIGE VOORBEREIDING EN MOTIVATIE Respondenten noemen met grote regelmaat dat het gebrek aan (of gebruik van) soft skills een groot probleem is. De basisbeginselen van contact met werkgevers vormen vaak al een struikelblok. Mbo-studenten (ook autochtone studenten) op niveau 1 en 2 hebben vaak moeite met het voeren van een telefoongesprek of het schrijven van een heldere e-mail. Het veelvuldige gebruik van sociale media en de invloed van

straatcultuur

zijn

vaker

genoemde

oorzaken.

“Veel van deze studenten kiezen voor administratief medewerker of helpende zorg en welzijn. Terwijl daar minder stages en werk beschikbaar zijn in de richtingen. Als automonteur of loodgieter verdien je bovendien meer. De beeldvorming van beroepsgroepen moet wijzigen, en ook met ouders besproken worden, het liefst al op de basisschool.”

Een

leerwerkmakelaar in Amsterdam meent dat het probleem van ontbrekende soft skills deels veroorzaakt wordt doordat scholen

Het volgende is wel het geval. Binnen de mbo-studentenpopulatie

niet voldoende aandacht besteden aan de voorbereiding.

in de grote steden hebben naar verhouding veel studenten een niet-westerse achtergrond. Vaker dan gemiddeld hebben deze studenten ouders met een laag opleidingsniveau en/of een relatief grote afstand tot de arbeidsmarkt, die weinig begeleiding kunnen bieden bij het kiezen van kansrijke opleidingen.


17

Studenten over discriminatie op de stagemarkt 1. Achtergrond studenten Aan dit onderzoek hebben 75 studenten deelgenomen, via

3. Hoe denken studenten over stagekansen?

schriftelijke enquête (63) of face-to-face interviews (12). De

Aan de studenten zijn verschillende stellingen voorgelegd

meerderheid van de studenten volgt een BOL-opleiding. De

die betrekking hebben op het inschatten van de kans op een

studenten verschillen van elkaar qua leerjaar, opleiding, etnische

stage. Daaruit komt naar voren dat studenten redelijk positief

en culturele achtergrond. Driekwart van de studenten volgt een

zijn over de eigen kansen. De ruime meerderheid (71,4%)

opleiding in de richting economie en/of administratieve beroepen

schat in dat het niet moeilijk zal zijn om een stage te vinden,

en is vrouw. In de kaders in dit hoofdstuk staan de antwoorden

waarbij met name de studenten van de opleiding secretarieel en

op de schriftelijke enquête.

administratief medewerker deze stelling nog al eens koppelen aan de inschatting dat zij zichzelf goed kunnen presenteren. Uit

2. De zoektocht naar een stage

de analyse komt naar voren dat de studenten die al een keer stage hebben gelopen positiever zijn over hun eigen kansen, dan

De studenten geven aan op verschillende wijzen op zoek

degenen die dat nog niet hebben gedaan. Stage-ervaring lijkt een

te gaan naar een stageplek. Waar de één meer leunt op de

effect te hebben op het (zelf)vertrouwen van de student op de

stagebegeleider en de onderwijsinstelling, is de ander eerder

stagekansen.34

geneigd het eigen netwerk in te zetten om een gepaste plek te kunnen vinden. Welke route studenten nemen, lijkt onder meer

PEERS VAN INVLOED OP VERTROUWEN IN KANSEN

afhankelijk van de zelfstandigheid van de student, het netwerk

Het beeld dat studenten hebben van de eigen kansen wordt

van de student, de ervaringen die zij horen van leeftijdsgenoten

mede bepaald door wat leeftijdgenoten meemaken. Ervaringen

en de begeleiding die zij vanuit de opleiding krijgen. Dat er grote

met discriminatie worden aan elkaar doorverteld, zo blijkt uit de

verschillen bestaan in de begeleiding die studenten aangeboden

interviews. Van klasgenoten met eveneens een niet-westerse

krijgen, werd al geconstateerd in hoofdstuk 1.

achtergrond heeft de meerderheid van respondenten wel eens verhalen gehoord over discriminatie.

De ruime meerderheid van de geënquêteerde studenten geeft aan tevreden te zijn over de ondersteuning die ze vanuit hun

de enquête hebben ingevuld, gaven 50 studenten aan vooral in

“Een Marokkaans meisje met een hoofddoek moest van haar stageplek haar hoofddoek afdoen. School ging daar in mee: het is een regel van het bedrijf, daar moet je mee dealen. Ook haar vader zei toen dat ze haar hoofddoek misschien maar moest afdoen. De studente zelf ging daar niet in mee. Uiteindelijk heeft ze ergens anders een stageplek gevonden.”

het eigen netwerk op zoek te gaan naar een stageplek. Uit de

Student managementassistent, niveau 4

onderwijsinstelling krijgen bij het zoeken naar een gepaste stageplaats. De scholen zouden de studenten voldoende organisaties aanwijzen waar zij mogelijk kunnen solliciteren. Bovendien beoordelen studenten de informatieverstrekking over de stage voldoende tot goed. Desondanks zoekt een aanzienlijk deel van de studenten een stageplaats in eerste instantie in het eigen netwerk, zo blijkt uit de enquête. Van de 63 studenten die

interviews komt naar voren dat studenten graag solliciteren bij een stagebedrijf dat zij (via via) kennen.

34 Er zijn geen verbanden gevonden tussen opleidingen, geslacht, etniciteit en vertrouwen in stagekansen.


18

De verhalen die de studenten horen gaan vooral over discriminatie

Het door de meerderheid van de studenten gedeelde vermoeden

bij het vinden van een stage. Ook hier zijn er verschillende

dat werkgevers bij de selectie van sollicitanten een voorkeur

gradaties in de verhalen die de studenten ten oren komen.

hebben voor een autochtone kandidaat heeft dan ook weinig

Respondenten dragen concrete voorbeelden aan van situaties

effect op degene die gebruik maken van het eigen netwerk: zij

die indruk op hen hebben gemaakt en geven tevens voorbeelden

geven unaniem aan positief te zijn over de eigen kansen op een

van bedrijven waarvan zij denken vanwege hun achternaam

stage. Het is aannemelijk dat het omgekeerde ook het geval is:

geen kans te maken.

studenten zonder functioneel netwerk, zoeken langer en hebben meer discriminatie ervaringen. Deze verkennende studie biedt niet de mogelijkheid deze hypothese te onderbouwen, hoewel

“Een Marokkaans-Nederlandse vriend solliciteerde eerst met zijn eigen naam en werd afgewezen. Vervolgens stuurde hij exact dezelfde brief en cv naar het leerwerkbedrijf, maar dan met een oerHollandse naam. Na deze tweede sollicitatie kreeg hij een uitnodiging om op gesprek te komen.” Student handel en administratie, niveau 4

er signalen zijn dat deze hypothese ook opgaat voor studenten met een vluchtelingenachtergrond. Deze studenten beschikken meestal niet over grote netwerken en er zijn minder werkgevers zijn met eenzelfde achtergrond.

4. Ervaringen van studenten Aan alle studenten is gevraagd aan te geven of zij zelf moeite hebben gehad met het vinden van een stage.35 De helft van de

STAGEKANS KLEINER BIJ AUTOCHTONE WERKGEVER

geïnterviewde studenten heeft aangegeven dat dit inderdaad

Ten slotte is alle studenten gevraagd aan te geven of zij denken

het geval is geweest. Een aantal steekt de hand ook in eigen

dat werkgevers een voorkeur hebben voor bepaalde groepen.

boezem en zoekt de oorzaak (ook) bij het feit dat hij/zij (te) laat

Om hier een beeld van te krijgen, is de stelling ‘autochtone

is begonnen met het zoeken naar een stageplek.

werkgevers een voorkeur hebben voor autochtone stagiairs’ voorgelegd. In totaal 51% van de respondenten denkt dat

Als respondenten wordt gevraagd naar discriminatie bij het

autochtone werkgevers liever een autochtone stagiair hebben

zoeken naar een stage geeft gemiddeld tien procent aan

dan een stagiair met een niet-westerse achtergrond, waarbij wel

discriminatie te hebben ervaren en ruim dertig procent kiest

verschillen zichtbaar zijn tussen de groepen. De studenten met

voor het antwoord ‘weet het niet’.36 Het antwoord ‘weet het niet’,

een Turkse achtergrond hebben het minste vertrouwen in hun

is naar verhouding vaak gekozen door studenten die binnen het

kansen bij een autochtone werkgever, zo blijkt uit de analyse.

eigen netwerk hebben gesolliciteerd.

67,% van de Turks- Nederlandse, 58,8% Marokkaans- Nederlandse

De

en 40,0% van de Surinaams-Nederlandse studenten denkt dat

afkomst, religie of hoe ik eruit zie’ beantwoordt 11% van

autochtone werkgevers de voorkeur hebben voor autochtone

de studenten met ‘waar’ en 33% met ‘weet het niet’.

stelling

‘ik

ben

ooit

afgewezen

vanwege

mijn

stagiairs. Van de Marokkaans- Nederlandse studenten heeft 16,7% 17% van alle studenten denkt dat werkgevers met een niet-

gekozen voor waar en dit is hoger dan de andere groepen. Van

westerse achtergrond de voorkeur zouden hebben voor een niet-

Marokkaans-Nederlandse respondenten antwoordde 38,9%

westerse stagiair.

niet waar en 44,4% weet ik niet. Van de studenten met een Surinaamse achtergrond antwoordde 60,0% niet waar en 30,0% weet ik niet. Van de respondenten met een Turkse achtergrond

NETWERK VAN INVLOED OP VERTROUWEN IN KANSEN

antwoordde 50% niet waar en 50% weet ik niet.

Studenten die een stage hebben gevonden in het eigen netwerk zijn van alle studenten het meest positief over de eigen stagekansen. Mogelijk speelt niet alleen mee dat het vinden van een stage voor hen makkelijker is dan voor degene zonder netwerk, maar ook dat zij door het beschikken over een netwerk niet of minder geconfronteerd worden met afwijzing en discriminatie.

35 Uit verschillende onderzoeken komt naar voren dat studenten met een nietwesterse achtergrond meer moeite doen om een stageplaats te vinden. Zie literatuuronderzoek ‘Wat is er bekend over discriminatie van mbo-studenten bij toegang tot de stagemarkt op het mbo’. 36 Zie vorige paragraaf.


19

geen plek is voor stagiairs, waarna autochtone klasgenoten wel

“Je merkt het ook aan de manier waarop ze met je spreken. Als ze veel lachen en oogcontact maken, dan heb ik niet het idee dat mijn afkomst er toe doet. Maar als ze gelijk doorverwijzen of nee zeggen, dan twijfel ik daar wel aan. Ik heb bij een winkel gesolliciteerd. Ik had gebeld en had een e-mail gestuurd. Op die e-mail kreeg ik geen reactie. Toen ben ik langs gegaan en toen zeiden ze weer “stuur maar een e-mail”. Andere klasgenoten, autochtonen, kregen wel gewoon een reactie op hun e-mail. Later zag ik ook dat zij inderdaad een paar stagiairs hadden rondlopen. Allemaal autochtonen.”

worden aangenomen. Een ander vaker genoemd voorbeeld is

Student ondernemer detailhandel, niveau 4

Door een stage te zoeken binnen het eigen netwerk hebben studenten over het algemeen minder te maken met de eventuele voorkeuren van werkgevers voor bepaalde groepen. Studenten met een Turkse achtergrond die deelnamen aan deze verkenning lopen stage bij een werkgever met dezelfde achtergrond. Dit lijkt een goede verklaring te zijn waarom geen van de studenten met Turkse achtergrond aangeeft gediscrimineerd te zijn.37 Tijdens interviews is studenten gevraagd aan te gegeven op welke momenten zij discriminatie hebben ervaren. Een voorbeeld dat veel studenten noemen is dat zij te horen krijgen dat er

dat er geen reacties op sollicitatiebrieven (via e-mail verstuurd) worden ontvangen of dat er na een sollicitatiegesprek niets meer van een leerbedrijf wordt vernomen. Hieronder citaten

5. Hoe reageren studenten?

van studenten met respectievelijk een Afghaanse, Poolse en

WEINIG VERTROUWEN IN MELDEN

Marokkaanse achtergrond.

Studenten zijn er over het algemeen van op de hoogte dat ze misstanden bij leerwerkbedrijven kunnen melden bij hun stagebegeleider. Uit de interviews blijkt dat de meeste

“Ik heb meer dan vijftig sollicitatiebrieven gestuurd, ik kreeg maar twaalf keer een antwoord terug. En dat waren allemaal afwijzingen, maar dat is niet het ergste. Ik vind het veel erger om helemaal geen antwoord te krijgen. Mijn autochtone klasgenoten hadden meteen een stage, zelfs in het bedrijf dat mij een brief had gestuurd dat niemand nodig was. Discriminatie doet echt pijn. Een van mijn docenten adviseerde mijn Afghaanse nationaliteit weg te laten op te brief. Daarna kreeg ik wel antwoord.” Student handel, niveau 4

‘Ik ben de enige Poolse in mijn klas. Al mijn autoch tone studiegenoten hebben al een stage gevonden, ik ben de enige die het niet lukt. Ik denk dat er vooroordelen meespelen, mensen denken dat Polen alleen maar veel drinken. Studente apothekers assistent, niveau 2

geïnterviewde studenten het niet melden als zij denken dat er sprake is van discriminatie tijdens solliciteren. Het is opvallend dat de ruime meerderheid van groep geënquêteerde studenten aangeeft dat zij het wel zouden melden bij de onderwijsinstelling als zij zich gediscrimineerd voelen. Het verschil tussen beiden is op basis van deze studie niet te verklaren, mogelijk zijn de studenten tijdens interviews opener geweest over discriminatie. Geïnterviewde studenten gaven aan weinig vertrouwen te hebben in het nut van het melden en vertelden eveneens niet graag over discriminatie te spreken.

“Waarom zou ik dat melden? Wat kunnen zij nog meer voor mij betekenen als ik dat zeg? Ze kunnen mij dan gaan helpen met een vinden van een stage, maar dat doen zij toch al als ik alleen zeg dat ik geen stage kan vinden. Het is niet meer relevant waaraan het ligt.” Student medewerker ICT, niveau 4

Uit de interviews komt tevens naar voren dat studenten zich zorgen maken over de reactie van de school omdat deze mogelijk niet open zou staan voor feedback van de student. Verschillende studenten vrezen dat stagebegeleiders op hen neer zullen kijken als zij discriminatie te sprake zouden brengen. 37 Of dit in het algemeen geldt voor studenten met een Turkse achtergrond kan op basis van deze verkenning niet worden vastgesteld.


20

“Nee, ik ga niet melden, ik wil niet dat ze op mij neer kijken, ik heb ook mijn trots. Het maakt dan ook niet meer uit, ik ga dan gewoon verder. Als ze mij niet willen hebben, wil ik hen ook niet meer.” Student ondernemer detailhandel, niveau 4

Het niet melden van (vermoedens van) discriminatie kan duiden op vermijdend gedrag. Het ‘probleem’ wordt niet zo zeer ontkend, er wordt alleen geen verdere aandacht aan besteedt. Deze reactie komt regelmatig naar voren uit zowel de schriftelijke enquête als de interviews. Hieronder een aantal treffende citaten:

interviews op verschillende mbo-locaties werden afgenomen

“Soms kan ik er wel boos om worden. Afkomst vind ik geen geldige reden om iemand een stage te weigeren. Maar ja, het is nou eenmaal zo, je kan er toch niets aan doen.”

zien we een mogelijk verband tussen het vertrouwen dat er

Student medewerker ICT, niveau 4

Verschillende studenten geven aan minder moeite te hebben om discriminatie te melden bij een stagebegeleider die zelf ook een niet-westerse achtergrond heeft. Aangezien de enquêtes en

bestaat tussen de stagebegeleiders en de meldingsbereidheid van studenten.

stageplaats en voorkomen daarmee een eventuele afwijzing of

“Als het ene bedrijf mij weigert, dan ga ik gewoon door met zoeken. Ook als het naar mijn gevoel discriminatie is. Ik zal er ook niets mee doen. Heb daar ook geen zin in. Uiteindelijk kom ik wel ergens terecht, daar twijfel ik niet over.”

confrontatie met discriminatie. Dat studenten het moeilijk vinden

Student autotechnicus, niveau 2

ACCEPTATIE EN MIJDING Door te solliciteren in de eigen netwerken of bij werkgevers met een vergelijkbare achtergrond vinden studenten makkelijker een

om afgewezen te worden, blijkt op verschillende momenten tijdens de interviews. Verschillende geïnterviewde studenten zijn door hun stagebegeleiders ‘gekoppeld’ aan een werkgever met een dezelfde etnische achtergrond. Dat gebeurde ook een 21-jarige student administratie van Turkse herkomst.

“Ik ben blij met de begeleiding. De stage coördinator gaf mij bijvoorbeeld zonder dat ik er zelf naar vroeg een lijstje met de stagebedrijven in mijn woonplaats. Daarbij gaf hij ook aan welke de Turkse bedrijven zijn die wellicht met mij in zee zouden willen gaan.”

“Op social media lees je veel over dat mensen afgewezen worden vanwege hun afkomst, vooral op de arbeidsmarkt. Dus ik denkt dat het wel veel voorkomt, terwijl je iedereen als gelijke zou moeten zien. Ik wil er eigenlijk ook niet over nadenken, het is pijnlijk.” Student bedrijfsadministrateur, niveau 4

de onderwijsinstelling omdat hij tijdens zijn zoektocht, zonder

“Een klasgenoot van mij heeft het vaak over discriminatie. Na één afwijzing wil ze gelijk niets meer. Studenten zijn ongeduldig, ze kunnen niet tegen een afwijzing. Daar moet iemand ze eigenlijk bij helpen.”

dat hij er zelf om vroeg, van zijn stagecoördinator een lijst heeft

Student bedrijfs-administratief medewerker, niveau 2

Deze student gaf aan tevreden te zijn met de begeleiding vanuit

meegekregen met de erkende leerbedrijven waarvan de eigenaar dezelfde etnische achtergrond deelt als hij. De student voelde zich niet beperkt in zijn keuze voor stageplaatsen, maar juist goed geholpen.


21

Conclusies en duiding Op basis van deze verkennende studie zijn er sterke

Studenten worden vaker geconfronteerd met vooroordelen of

aanwijzingen dat een deel van de leerwerkbedrijven negatieve

discriminatie onder de volgende condities:

oordelen heeft over bepaalde groepen studenten met een niet-westerse achtergrond. De mate waarin mbo-studenten daadwerkelijk geconfronteerd worden discriminatie op de stagemarkt hangt niet alleen af van leerwerkbedrijven, maar minstens evenveel van de intermediaire rol van het onderwijs en het zoekgedrag van studenten. Er lijkt bij een deel van de studenten en stagebegeleiders sprake te zijn van het ‘omzeilen’ van discriminatie.

• Wanneer

studenten zelf (schriftelijk) solliciteren, geen

introductie krijgen via school.

• Bij sectoren waar sprake is van een klein aanbod van stages • Bij sectoren waar de klant of werkvloer niet divers is. • Bij bedrijven en organisaties gebaseerd op een geloofsof

levensovertuiging

(islamitische

scholen,

christelijke

organisaties).

Bedrijven waarvan studenten verwachten minder kans te maken,

Groepen die meer dan gemiddeld te maken hebben met

vanwege etnische achtergrond of bijvoorbeeld het dragen van

ongelijke behandeling zijn:

een hoofddoek, worden gemeden. Bij onderwijsprofessionals die contacten onderhouden met leerwerkbedrijven lijkt een vergelijkbaar proces gaande. Bij een signaal dat een student ongelijk is behandeld door leerwerkbedrijven, wordt eerder een plaatsvervangend bedrijf gezocht dan dat de mogelijke discriminatie wordt aangekaart.

• Studenten die een hoofddoek dragen. • Studenten die werkgevers zien mogelijk als ‘onbetrouwbare

werknemers’ (dit gebeurt naar verhouding het meeste bij jongens met Marokkaanse achtergrond).

• Studentes

die zorgtaken hebben (veelal alleenstaande

moeders).

Samenvattend heeft deze verkenning aangetoond dat studenten minder/weinig geconfronteerd worden met discriminatie onder de volgende condities:

•

MOGELIJKE VERBETERPUNTEN NAAR DE TOEKOMST Deze verkenning heeft veel informatie opgeleverd, maar is te

Wanneer studenten solliciteren bij een leerwerkbedrijf dat

beperkt in omvang om harde uitspraken te kunnen doen over de

bewust kiest voor het werken met kwetsbare jongeren (vaker

omvang van stagediscriminatie en de sectoren en regio’s waar

maatschappelijke organisaties, overheid en bedrijven met

dit meer en minder plaatsvindt. Kwantitatief onderzoek dat zicht

diversiteitsbeleid).

biedt op de omvang van het vraagstuk lijkt een zeer belangrijke

• Wanneer studenten in het eigen netwerk bedrijven hebben met stageplaatsen, in de praktijk zijn dit vaak werkgevers met

stap. Datzelfde geldt voor het aanpakken van leerwerkbedrijven die discrimineren.

een niet-westerse achtergrond.

• Bij organisaties waar een ‘dubbele achtergrond’ van jongeren

In het belang van het creëren van een inclusieve stagemarkt is

•

een pre is vanwege kennis van taal of cultuur.

het echter niet voldoende alleen naar de kant van de leerbedrijven

Wanneer er sprake is van ‘warme overdracht’ van de school

te kijken. Er is ook meer aandacht voor de intermediaire rol van

naar het leerwerkbedrijf; bijvoorbeeld geïntroduceerd door

onderwijs nodig. Stagebegeleiders die zich druk maken om

stagebegeleider, BPV-coördinator of stagebureau.

discriminatie, opereren binnen teams nog vaak alleen. Bovendien

• Wanneer scholen een duidelijke visie en beleid hebben ten

aanzien van reageren op signalen van discriminatie en de

hebben nog maar weinig opleidingen een duidelijke en integrale visie op discriminatie en hoe daarmee om te gaan.

BPV een duidelijke inbedding heeft.

• In grote steden.

Op dit moment wordt nog vaak de pragmatische insteek gekozen, zoals het koppelen van niet-westerse studenten aan de overheid of niet-westerse ondernemers. De vraag is hoe vaak dit gebeurt en wat dit voor invloed heeft op de toekomst van jongeren. In het belang van de inclusieve arbeidsmarkt lijkt dit een vraag waar we niet meer omheen kunnen.


22

De uitkomsten van deze verkenning leiden tot de volgende

In het kader van de loopbaanbegeleiding, doen we de volgende

aanbevelingen voor het onderwijs:

aanbevelingen:

• Bespreekbaar maken van discriminatie in BPV teams. • Verbeteren kennis over en herkennen van discriminatie bij

• Verbeteren

onderwijsprofessionals die studenten voorbereiden op en begeleiden tijdens stages en werkervaringsplaatsen.

• Verbeteren van kennis ten aanzien van mogelijkheden van •

melding discriminatie.

voorbereidingstraject stage > aandacht voor

mismatch verwachtingen studenten/bedrijf.

• Loopbaanbegeleiding

> bevorderen keuze van kansrijke

opleidingen, betrekken ouders bij keuze, bespreken van discriminatie en hoe daar mee in te gaan en aandacht voor mismatch verwachtingen studenten/bedrijf.

Stimuleren van visie op het omgaan met discriminatie.


23

Referenties Commissie Gelijke Behandeling, 2008. Naar een discriminatievrije

Klooster, E., Koçak, S. & Day, M. (2016). Wat is er bekend over

school. Opgeroepen op 19 februari 2016, van http://www.

discriminatie van mbo-studenten bij toegang tot de stagemarkt?

mensenrechten.nl.

Utrecht: Kennisplatform Integratie & Samenleving.


24

Colofon

Financier: ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Auteurs:

Drs. E. Klooster S. Koçak, MSc. M. Day, MSc.

Ontwerp: Design Effects Uitgave:

Kennisplatform Integratie & Samenleving /Verwey-Jonker Instituut Kromme Nieuwegracht 6 3512 HG Utrecht T (030) 230 07 99

De publicatie kan gedownload worden via de website van Kennisplatform Integratie & Samenleving: www.kis.nl. © Verwey-Jonker Instituur, Utrecht 2016. Het auteursrecht van deze publicatie berust bij Verwey-Jonker Instituur. Gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld. The copyright of this publication rests with Verwey-Jonker Instituur. Partial reproduction of the text is allowed, on condition that the source is mentioned.

KENNISPLATFORM INTEGRATIE & SAMENLEVING Kennisplatform Integratie & Samenleving doet onder-

Deze kennisuitwisseling is bedoeld om een fundamen-

zoek, adviseert en biedt praktische tips en instrumenten

tele bijdrage te leveren aan een pluriforme en stabiele

over vraagstukken rond integratie, migratie en diversiteit.

samenleving.

Daarnaast staat het platform open voor vragen, signalen

Blijf op de hoogte van alle projecten, vragen en antwoorden

en meningen en formuleert daar naar beste vermogen een

en andere kennisuitwisseling via www.kis.nl, de nieuwsbrief,

antwoord op.

Twitter en LinkedIn.

Kennisplatform Integratie & Samenleving is een programma van het Verwey-Jonker Instituut en Movisie T 030 230 32 60

E [email protected]

I www.kis.nl

Mbo en de stagemarkt, wat is de rol van discriminatie?

Recommend Documents