Promotor: prof. dr. C. Janssen Co-promotor: prof. dr. S. Zemni Commissaris: prof. dr. J. Van Steenbergen
Academiejaar 2006-2007 Vakgroep Talen en Culturen van het Nabije Oosten en Noord-Afrika
2
MARXISME EN ISLAM
Islamisme tussen traditie en revolutie
Promotor: prof. dr. C. Janssen Co-promotor: prof. dr. S. Zemni Commissaris: prof. dr. J. Van Steenbergen
Academiejaar 2006-2007 Vakgroep Talen en Culturen van het Nabije Oosten en Noord-Afrika 3
"Dear Sir, I have come to disturb the comfortable. Did you imagine I was opium or heroine, to make everyone easy?"
4
ﺷﻜﺮا
Een scriptie schrijven is altijd een klein beetje sterven... maar het is ook een bron van grote arbeidsvreugde. Bij deze wil ik allen bedanken die mij gesteund en geholpen hebben om dit project tot een goed einde te brengen. Allereerst loof ik mijn promotor, prof. dr. Caroline Janssen, die mij in de wondere wereld van de Arabische taal en literatuur geïnitieerd heeft en die mij de vrijheid geschonken heeft om een thesisonderwerp naar mijn hart te kiezen. Verder richt ik een woord van dank aan prof. dr. Sami Zemni, wiens heldere lessen mij inzicht in het actuele islamisme geschonken hebben en die mij met kritieken, commentaren en literatuurtips heeft bijgestaan. Mijn ouders dank ik voor hun niet-aflatende morele en financiële ondersteuning van mijn studieproject en het vertrouwen dat zij al die jaren in mij gesteld hebben. Geen woorden zijn groot genoeg om mijn appreciatie voor mijn vriendin Tine uit te drukken, die mij elke dag opnieuw met haar liefde, verstand, temperament en culinaire kunsten terzijde staat. Dankjewel. Een mens is een sociaal dier; zonder mijn vrienden zou ik slechts de helft van de persoon zijn die ik ben. Bijgevolg bedankt: Wim, Dieter, Lorenzo, Morgan, Jeroen, Ann-Kathleen, Eveline, Tho, Issam, Maarten, en nog vele anderen, voor de interessante discussies, de filosofische en muzikale bespiegelingen, de gezelligheid en het vertier. Dieter, Lorenzo en mijn moeder verdienen nog een extra vermelding omwille van hun onvermoeibare naleesinspanningen en constructieve suggesties.
Bedankt 5
Inhoudsopgave PROLOOG
10
§1. Ouverture
11
De Schaduw van God
11
Islam en islamisme
12
Islam en emancipatie
15
Epistemologische bespiegelingen
16
§2. Probleemstelling
18
Keuze en relevantie van het onderzoeksobject
18
Methodologie
20
Structuur
22
Tekortkomingen
23
CONTEXT
24
Hoofdstuk I Grondslagen van het moderne Iran
25
Premodern Iran
25
Confrontatie met het Westen
27
De Constitutionele Revolutie
30
Het Interbellum
31
De Tweede Wereldoorlog
33
Hoofdstuk II
35
Vormende jaren
35
Het Centrum
36
De olienationaliseringsbeweging
37
De Beweging van de God Vererende Socialisten
38
Student aan de universiteit
40
De consolidatie van de Iraanse autocratie
41
Onderhuidse tegenstellingen
43
Hoofdstuk III Aanloop naar een nieuwe revolutie
45
Frankrijk
45
Het tweede Nationaal Front
46
Hergroepering van de linkerzijde
47
6
De klerikale oppositie
48
Terug in Iran
49
Docent aan de universiteit
51
De „usayniyya >Irãæd
52
Confrontatie met het establishment
54
Revisionisme en levenseinde
55
Hoofdstuk IV De Iraanse Revolutie van 1978-1979
58
Voorspel
58
De clerus en haar bondgenoten
59
Verloop van de revolutie
61
De strijd om de macht
63
De ondergang van de linkerzijde
65
Nabeschouwingen
68
TEKST
70
Hoofdstuk V Ideologische antecedenten
71
De 'middenschool' van de islam
71
Westerse inspiratiebronnen
72
Soefisme en gnosticisme
74
Jalal >Æl-e >A…mad
75
Hoofdstuk VI Islamologie
78
'Islamologie'
78
Een islamitische antropologie
78
Een islamitische geschiedopvatting
79
Een islamitische sociologie
81
Voorbij het sektarisme
83
Auto-revisionisme?
84
Hoofdstuk VII De rol van de intellectueel
87
De r÷ãanfekræn
87
Van 'verlichte ziel' naar revolutionaire martelaar
89
De sociale functie van de intellectueel
90
Organische en traditionele intellectuelen in Iran
91
Voluntarisme en voorhoededenken
93
De r÷ãanfekræn in context
95
7
Hoofdstuk VIII Ãarñ
98
Kritiek op moderne rolpatronen
98
Kritiek op traditionele rolpatronen
100
De metafoor van Fæƒima
102
®omaynñ, Moƒahharñ en Ãarñ
103
Islam en patriarchaat
104
Seksuele bevrijding vs. seksuele vrijheid
107
Een halfslachtig alternatief
110
Hoofdstuk IX Religie en revolutie
112
Opium of pepmiddel?
112
De historische utopie
113
De altruïstische revolutionair
115
Een islamitische bevrijdingstheologie?
116
Politieke spiritualiteit... of niet?
118
Hoofdstuk X De aard van de Iraanse Revolutie
123
Inleiding tot de problematiek
123
De theorie van de 'permanente revolutie'
124
Nieuwe kritieken op de stadiatheorie
126
Een dubbele revolutie
128
Het revolutionaire overgangsregime
130
De aard van de Iraanse Revolutie
132
De aard van de Islamitische Republiek Iran
135
De ironie van de Iraanse Revolutie
138
Hoofdstuk XI Ãarñ
140
Ãarñ
140
Ãarñ
142
Een utopisch socialist?
145
Ãarñ
148
EPILOOG
151
§1.
152
Islamitische bevrijdingstheoloog of autoritair denker?
152
Eclecticus of charlatan?
155
De actuele relevantie van Ãarñ
157
8
§2. Religie, ideologie en semiotiek
160
De politieke elasticiteit van religie
160
Religie
161
Ideologie
162
Een model
165
Een toepassing
166
Slot
168
BIBLIOGRAFIE
169
INDEX
180
BIJLAGEN
183
§1. Vertalingen
184
Teksten
184
Werkinstrumenten
185
al-Fakñkñ
186
Yýsuf
198
„asan „anafñ
204
Munñr Ãafñq
210
§2. Casus: Hæãim >Æõæjarñ
225
9
Proloog 10
§1. Ouverture "Neue Kämpfe. - Nachdem Buddha todt war, zeigte man noch Jahrhunderte lang seinen Schatten in einer Höhle, - einen ungeheuren schauerlichen Schatten. Gott ist todt: aber so wie die Art der Menschen ist, wird es vielleicht noch Jahrtausende lang Höhlen geben, in denen man seinen Schatten zeigt. - Und wir - wir müssen auch noch seinen Schatten besiegen!" Friedrich Nietzsche, Die fröhliche Wissenschaft, 1882
De Schaduw van God God is dood, maar de mens kampt nog steeds met zijn Schaduw, schreef Nietzsche een lange eeuw geleden. Aan het begin van de 21ste eeuw lijkt Gods Schaduw groter dan ooit, getuige de opmars van religie als ijkpunt van individuele identiteit en politiek discours in zowel de Westerse als de niet-Westerse wereld: christelijk fundamentalisme in het hart van de Westerse wereldorde, islamisme in Noord-Afrika en Azië, hindutva in India, enzovoort. Misschien is God helemaal niet gestorven, maar slechts even ingedut, en vormen de voorbije eeuwen van secularisering een aberratie in de menselijke geschiedenis. Of is de contemporaine religieuze heropleving weldegelijk een schaduw, een vervorming van religie? Spreekt de religieuze retoriek niet vanuit nogal wereldse gastlichamen, zoals de markt, waar religie een symbolische waar is, die door individuele agenten wordt gekocht en verkocht in de context van een veralgemeende wareneconomie, of zoals de politieke ruimte, waar religie voortdurend tot een modern vehikel van aardse, politieke belangen wordt herbouwd? Levend in een tijdperk waarin alle 'grote verhalen' zijn doodverklaard, ben ik gefascineerd door de vitaliteit van religie en de islam in het bijzonder. Tijdens mijn vorige studie aan de Universiteit Gent heb ik mezelf verdiept in het marxisme als historische beweging en wereldbeschouwing. Doorheen het intellectueel parcours dat ik sindsdien heb afgelegd, heb ik mij de ideologische categorieën, discussies, theorieën en historiografieën van de socialistische en communistische bewegingen eigen gemaakt. Hoewel ik heel tevreden was over de diepgang en de kwaliteit van de opleiding Geschiedenis en de vakgroep Nieuwste Tijden, besefte ik dat ik niet over voldoende theoretische instrumenten beschikte om bepaalde contemporaine fenomenen, zoals de opkomst van het islamisme, bevredigend te interpreteren. De geschiedenissen van niet-Westerse samenlevingen vormden een blinde vlek
11
op mijn curriculum. De keuze voor een bijkomende opleiding Arabistiek en Islamkunde werd ingegeven vanuit een interesse voor en nieuwsgierigheid naar die islamitische 'Andere', die we in de media en in het politieke discours bijna dagelijks ontmoeten, maar eigenlijk nauwelijks kennen. Vanuit mijn belangstelling voor socialistische bewegingen vroeg ik mij bovendien af, of een islamitische identiteit en ideologie een obstakel of juist een springplank voor politieke, sociale en economische emancipatie vormen.
Islam en islamisme Als we toch met de Schaduw van God moeten leven, kunnen we er dan niet het beste van proberen maken? Wat is de emancipatorische elasticiteit van de islam? Met andere woorden; in hoeverre kan de islam een symbolisch vehikel worden van protestbewegingen die moderne en traditionele ongelijke machtsrelaties contesteren? Deze vraagstelling loopt als een rode draad doorheen mijn verhandeling. Het is een gedurfde vraag, zowel voor mezelf, een overtuigde, atheïstische humanist, als voor de Westerse samenleving, die islam meestal gelijkstelt aan archaïsme, fundamentalisme en terrorisme. Ik benader de islam met de vooronderstelling dat de betekenis van de islam niet vast staat, maar vlottend is. De Syrische intellectueel †ædiq >al-
van