Marktverkenning Italië - Duurzame Energie

10044003 Marktverkenning Italië - Duurzame Energie

Deze marktverkenning is uitgevoerd door Tema S.A.S., in opdracht van de EVD en in samenwerking met de Nederlandse ambassade te Rome.

EVD December 2009

Nadere informatie: EVD Marktadviseur: Tara Wagemaker Telefoon: (070) 778 89 42 | E-mail: [email protected]

December 2009 Ministerie van Economische Zaken, EVD De EVD verleent deze informatie gratis. De inhoud moet gratis beschikbaar blijven voor onze doelgroep, het Nederlandse bedrijfsleven. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Ondanks alle zorg die aan deze uitgave is besteed, kan het ministerie van Economische Zaken/EVD voor eventuele onjuistheden niet aansprakelijk gesteld worden.

Inhoudsopgave Lijst van tabellen, grafieken en figuren................................................................................................. 6 1 Samenvatting ............................................................................................................................. 7 2 Inleiding ...................................................................................................................................... 9 2.1 Leeswijzer ........................................................................................................................ 9 2.2 Methodologie.................................................................................................................. 10 3 Duurzame energie in Italië ....................................................................................................... 11 3.1 Algemene marktgegevens en politiek-strategische context .......................................... 11 3.1.1 Politiek-strategische context...................................................................... 11 3.1.2 Algemene marktgegevens......................................................................... 12 3.2 Stimuleringsregelingen op het gebied van duurzame energie ...................................... 17 3.2.1 Certificati verdi........................................................................................... 17 3.2.2 Tariffa omnicomprensiva ........................................................................... 18 3.2.3 Scambio sul posto ..................................................................................... 19 3.2.4 Conto energia ............................................................................................ 19 3.2.5 Ritiro dedicato............................................................................................ 21 3.2.6 Fiscale aftrek ............................................................................................. 21 3.2.7 CIP-6 regeling............................................................................................ 21 3.2.8 Regionale ondersteuningsprogramma's.................................................... 22 3.3 Energielabel, energiecertificering en R&D..................................................................... 24 3.3.1 Energielabel voor gebouwen..................................................................... 24 3.3.2 Certificering van herkomst van energie..................................................... 24 3.3.3 De organisatie van de R&D....................................................................... 24 3.4 Zakendoen in Italië......................................................................................................... 24 3.4.1 Arbeidswetgeving ...................................................................................... 25 3.4.2 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO)................................... 25 3.4.3 Betalingsvoorwaarden ............................................................................... 25 3.4.4 Vergunningen ............................................................................................ 26 3.4.5 Ondersteuning voor Nederlandse bedrijven.............................................. 27 4 Marktschetsen voor deelmarkten ............................................................................................. 29 4.1 PV zonne-energie .......................................................................................................... 30 4.1.1 Huidige status............................................................................................ 30 4.1.2 Belemmeringen ......................................................................................... 34 4.1.3 Kansen ...................................................................................................... 36 4.1.4 Samenvatting............................................................................................. 38 4.2 Geconcentreerde zonne-energie ................................................................................... 38 4.2.1 Huidige status............................................................................................ 38 4.2.2 Belemmeringen ......................................................................................... 39 4.2.3 Kansen ...................................................................................................... 39 4.2.4 Samenvatting............................................................................................. 40 4.3 Thermische zonne-energie ............................................................................................ 40 4.3.1 Huidige status............................................................................................ 41 4.3.2 Belemmeringen ......................................................................................... 42 4.3.3 Kansen ...................................................................................................... 43 4.3.4 Samenvatting............................................................................................. 44 4.4 Windenergie ................................................................................................................... 45 4.4.1 Huidige status............................................................................................ 45 4.4.2 Belemmeringen ......................................................................................... 49 4.4.3 Kansen ...................................................................................................... 49 4.4.4 Samenvatting............................................................................................. 51 4.5 Waterkracht.................................................................................................................... 51 4.5.1 Huidige status............................................................................................ 51 4.5.2 Belemmeringen ......................................................................................... 55 4.5.3 Kansen ...................................................................................................... 55 4.5.4 Samenvatting............................................................................................. 56 4.6 Geothermische energieopwekking................................................................................. 57

5

4.6.1 Huidige status............................................................................................ 57 4.6.2 Belemmeringen ......................................................................................... 59 4.6.3 Kansen ...................................................................................................... 60 4.6.4 Samenvatting............................................................................................. 61 4.7 Biomassa ....................................................................................................................... 61 4.7.1 Huidige status............................................................................................ 61 4.7.2 Belemmeringen ......................................................................................... 67 4.7.3 Kansen ...................................................................................................... 67 4.7.4 Samenvatting............................................................................................. 69 Conclusies ................................................................................................................................ 70

Bijlagen ............................................................................................................................................... 72 Bijlage 1 – Lijst van relevante publieke instellingen, verenigingen en NGO's ............... 73 Bijlage 2 – Lijst van Italiaanse en Nederlandse bedrijven actief in Italië ....................... 77 Bijlage 3 – Lijst van overige referenties ......................................................................... 80

Lijst van tabellen, grafieken en figuren

Tabel 1: Relatieve belang van duurzame energie ten opzichte van de totale productie en de doelstellingen voor 2020 ............................................................................................................ 13 Tabel 2: Marktprijzen elektriciteit op enkele Europese elektriciteitsbeurzen...................................... 15 Tabel 3: Vermenigvuldigingsfactoren groencertificaten ..................................................................... 18 Tabel 4: Bedragen Tariffa Omnicomprensiva 2009 ........................................................................... 19 Tabel 5: Subsidiebedragen Conto Energia 2009 in euro per kWh..................................................... 20 Tabel 6: Minimumprijzen voor waterkracht- en overige installaties ................................................... 21 Tabel 7: Regionale ondersteuningsprogramma's duurzame energie ................................................ 22 Tabel 8: Totaaloverzicht stimuleringsregelingen ................................................................................ 23 Tabel 9: Resultaten Conto Energia per 31 augustus 2009 naar regio en omvang installatie ............ 30 Tabel 10: Italiaanse spelers op het terrein van zonnecellen en -modules ......................................... 33 Tabel 11: Italiaanse producenten, distributeurs en installateurs van zonnecollectoren..................... 42 Tabel 12: Aantallen installaties en vermogen in 2007 en 2008.......................................................... 47 Tabel 13: Italiaanse spelers op het gebied van windenergie ............................................................. 48 Tabel 14: Installaties, vermogen en productie van waterkracht per regio in 2008............................. 52 Tabel 15: Aantallen waterkrachtinstallaties en vermogen in 2007 en 2008....................................... 54 Tabel 16: Italiaanse spelers op het gebied van waterkracht .............................................................. 54 Tabel 17: Gebruik van aardwarmte naar doelgroep........................................................................... 58 Tabel 18: Herkomst en omvang van de verschillende biomassa-grondstoffen ................................. 62 Tabel 19: Aantal en vermogen van biomassa-installaties naar soort................................................. 62 Tabel 20: Productie per regio en soort biomassa .............................................................................. 64 Tabel 21: Grote Italiaanse spelers op het gebied van biomassa ....................................................... 66

Grafiek 1: Aandeel productie duurzame energie in de totale productie in % ..................................... 14 Grafiek 2: Aandeel productie duurzame energie in de totale productie per regio in %...................... 14 Grafiek 3: Aandeel duurzame elektriciteitsproductie in de consumptie en EU-doelstelling in 2010 .. 15 Grafiek 4: Maandelijks prijsverloop elektriciteitsbeurs 2005-2008 ..................................................... 16 Grafiek 5: Groei van de elektriciteitsproductie uit biomassa per subsector ....................................... 65 Grafiek 6: Ontwikkeling van het aantal biomassa-installaties en hun vermogen ............................... 66

Figuur 1: Potentieel voor zonne-energie uitgedrukt in kWh/kWp....................................................... 31 Figuur 2: Percentage geïnstalleerd vermogen per regio ten opzichte van het landelijk totaal .......... 32 Figuur 3: Gemiddelde jaarlijkse windsnelheid op 75 m in m/s ........................................................... 45 Figuur 4: Geinstalleerd vermogen per regio in % van het nationaal vermogen, eind 2008 ............... 46 Figuur 5: Elektriciteitsproductie uit waterkracht in 2008 naar regio (% van nationaal vermogen) ..... 53 Figuur 6: Temperatuur tot 3000m onder het aardoppervlak .............................................................. 57 Figuur 7: Productie biomassa naar regio in % van de nationale productie........................................ 63

1

Samenvatting

Deze marktstudie dient om (potentiële) Nederlanse spelers te informeren en interesseren voor de Italiaanse markt voor duurzame energie en om hun kansen op succes te vergroten. In deze marktstudie komen de volgende deelmarkten aan bod: PV zonne-energie, geconcentreerde zonne-energie, thermische zonne-energie, windenergie, waterkracht, geothermische energie en biomassa. Allereerst wordt een algemeen beeld geschetst van de strategische positie van Italie in het energiepolitieke speelveld, de grote afhankelijkheid van Italië van invoer van energie uit omringende landen, de achterstand op andere landen in Europa wat duurzame energie betreft, en de inhaalslag die volop aan de gang is. Er wordt aandacht besteed aan de stimuleringsregelingen op nationaal niveau en regionaal niveau en aan de manier waarop de Italiaanse overheid deze inhaalslag probeert te begeleiden. Verder worden aanwijzingen gegeven voor het zakendoen in Italië en welke ondersteuning voor Nederlandse bedrijven mogelijk is. In het tweede deel van deze studie wordt voor elke deelmarkt in een 'marktschets' gedetailleerd ingegaan op de huidige situatie, belemmeringen en kansen. Vele concrete punten waar ondernemers tegenaan kunnen lopen komen hierbij aan bod. In deze samenvatting worden deze deelmarkten slechts op hoofdlijnen gekenschetst. Op het gebied van zonne-energie is de markt voor zonnecollectoren het oudst met een jaarlijkse omzet in Italië van 400 miljoen euro. De zonnepanelen die stroom opwekken hebben pas zeer recent, door de invoering van de subsidieregeling conto energia, een groeiende markt laten zien en heeft een omzet van 1,1 miljard euro in 2008 bereikt. Beide toepassingen hebben in Europees perspectief een grote achterstand in Italië. Dat biedt kansen, maar roept ook vragen op. De richting die door Italië gekozen is op het gebied van geconcentreerde zonne-energie is interessant. Ook op het gebied van windenergie, goed voor zo’n 2 miljard euro per jaar in Italië, zijn de subidiemogelijkheden goed. De bureaucratische procedures om installaties te realiseren kunnen echter jarenlang duren. De doelstellingen van de Italiaanse overheid vragen om forse additionele capaciteit tot 2020 en de productiecapaciteit van Italiaanse spelers om aan deze doelstellingen te voldoen is onvoldoende. Waterkracht is de meest toegepaste technologie wat duurzame-energieopwekking betreft in Italië. Het land is de derde producent in Europa. De markt is dan ook nagenoeg verzadigd, ook al zijn er nog mogelijkheden voor kleinschalige waterkracht. Ook geothermische energieopwekking heeft een lange geschiedenis in Italië. In 2020 moet de capaciteit in dit land zijn verdubbeld en dat kost naar schatting 200 miljoen euro per jaar. Enerzijds kan dat door uitbreiding van de traditionele, grootschalige centrales. Anderzijds is het mogelijk de technologie van warmtepompen op zakelijke en residentiële schaal toe te passen. Op dit laatste punt is nog sprake van veel onontgonnen gebied. Biomassa is een complexe sector, met een veelvoud aan technologieën. De meeste mogelijkheden bieden de opwekking van elektriciteit door biogas en door afvalverbranding. Veel projecten worden vanuit de landbouwsector gefinancierd en in 2008 is in Italië minimaal voor 800 miljoen euro aan nieuwe installaties neergezet.

Per deelmarkt worden de belangrijkste statistieken over omzetten, groei, de belangrijkste spelers, import en export, als ook prijsniveau's gegeven. Ook wordt aandacht besteed aan mogelijke belemmeringen als bouwnormen, producteisen en procedures. Tenslotte komen elementen als stimuleringsregelingen, marketingkanalen en samenwerkingsmogelijkheden aan bod. Er wordt getracht niet alleen feiten te presenteren, maar deze te relateren aan de context van de Italiaanse economische en geografische/klimatologische mogelijkheden en beperkingen. Op alle eerder besproken deelmarkten behalve windenergie is de geografische verdeling van de investeringen niet in overeenstemming met het klimatologisch potentieel en wordt aan deze discrepantie nader aandacht besteed. Ook al zijn de marktvooruitzichten 'zonnig', en leiden alle wegen naar Rome, de weg is niet zonder hindernissen. Deze obstakels op een efficiënte manier te overwinnen is het vak van de ondernemer. Deze studie kan hem of haar helpen beslagen ten ijs te komen.

2

Inleiding

Duurzame energie is, ook in Italië, de laatste jaren een economische sector van betekenis geworden. Een aantal bronnen van duurzame energie leunt nagenoeg niet meer noodzakerlijkerwijs op publieke investeringen en subsidies, maar heeft, mede dankzij de stijgende olieprijs, en vooral in regio's met veel zonuren, het bedrijfseconomische break-even point gepasseerd. In Italië is sprake van een achterstand in investeringen in duurzame energie, maar die achterstand wordt nu snel ingelopen, met als gevolg hoge groeipercentages in deze sector. Er is dus sprake van een groeimarkt, die kansen biedt voor Nederlandse spelers om aan een deel van de stijgende vraag te voldoen. Een gebrek aan transparantie, kenmerkend voor jonge markten, maar in Italië ook op meer volwassen markten een bekend fenomeen, maakt dat het prijsniveau van gerealiseerde installaties relatief hoog ligt, zodat Nederlandse bedrijven goede kansen hebben om tegen concurrerende prijzen te werken. Anderzijds maakt dit gebrek aan transparantie het moeilijker om zichtbaar te zijn als leverancier of ontwikkelaar. Ook in kwalitatief opzicht hebben spelers met jarenlange ervaring mogelijk meer te bieden dan de installateur op de hoek die 'zonnepanelen erbij doet'. Naast het feit dat de economische dynamiek reeds voldoende aanleiding biedt de Italiaanse markt te benaderen, zijn er diverse stimuleringsregelen van kracht, zoals de conto energia, certificati verdi, fiscale stimuli en diverse bijdragen a fonds perdu, en is er verruimende (in het geval van duurzaam bouwen) en beperkende regelgeving in de bouwsector van toepassing. De stimuleringsregelingen introduceren, naast een economische stimulans, ook een niet te verwaarlozen verlokking tot transparantie (vereiste documentatie, facturering, wit geld). Beleid kan zich in Italië snel wijzigen en daarom is een actueel overzicht van belang, maar gezien de strategische afhankelijkheid van energiestromen vanuit het buitenland, de stijgende energiebehoefte en internationale afspraken over milieudoelstellingen, is er grote druk om de duurzame energie als prioriteit te blijven beschouwen. Deze marktstudie dient om (potentiële) Nederlanse spelers te informeren en interesseren voor de Italiaanse markt voor duurzame energie en om hun kansen op succes te vergroten. Daarom wordt in deze marktstudie niet alleen een overzicht gegeven van statistieken en stimuleringsregelingen, maar wordt ook getracht een antwoord te geven op vele concrete vragen waar deze bedrijven tegenaan lopen.

2.1

Leeswijzer

Omdat elke deelmarkt op het terrein van duurzame energie zijn eigen karakteristieken heeft, is ervoor gekozen deze zoveel mogelijk apart te behandelen. Voor elke deelmarkt wordt in hoofdstuk 4 in de zogenoemde ‘marktschetsen’ in detail ingegaan op de huidige situatie, belemmeringen voor buitenlandse spelers, en kansen. Niettemin is een deel van de informatie, zoals die over de algemene politiek-strategische context van de sector in Italië, stimuleringsregelingen en ondersteuning voor Nederlandse bedrijven, algemeen geldig en om deze informatie niet voor elke deelmarkt te herhalen is deze gebundeld in hoofdstuk 3. Een bedrijf dat geïnteresseerd is in bijvoorbeeld windenergie, kan eventueel direct de relevante marktschets in hoofdstuk 4 bestuderen. Vervolgens kan in hoofdstuk 3 aanvullende informatie worden gevonden. De inhoudsopgave spreekt voor zich. Aan het eind van het rapport worden enkele algemene conclusies getrokken en zijn nuttige bijlagen opgenomen zoals een lijst van referenties, contactgegevens van (semi-)publieke instellingen, Italiaanse en Nederlanse bedrijven en websites.

2.2

Methodologie

Een belangrijk deel van de studie is uitgevoerd middels desk-research, aangevuld door interviews met contacten bij relevante organisaties zoals ministeries, regionale overheden, GRTN, TERNA, GME, en AEEG. Er is mede gebruik gemaakt van informatie, verzameld tijdens de recente edities van Solar Expo in Verona als ook Energethica in Genova. Cijfers uit verschillende bronnen (systeembeheerder, leveringsbedrijven, studiecentra, consultancy, overheid) stemmen niet altijd overeen, zeker als het projecties betreft. Waar deze cijfers elkaar niet meer dan 10% ontlopen wordt aan deze verschillen geen aandacht besteed om de leesbaarheid van de studie te vergroten. Er wordt prioriteit gegeven aan cijfers van officiële instanties (Italiaans bureau voor statistiek ISTAT, netbeheerder). Waar nodig en relevant wordt wel op deze verschillen ingegaan. Waar mogelijk zijn statistieken gebruikt die de stand van zaken aan eind van 2008 weergeven. Wat betreft de overheidsregulering is deze studie geactualiseerd tot augustus 2009.

3

Duurzame energie in Italië

In hoofdstuk 3 wordt een algemeen beeld geschetst van de stand van zaken en ontwikkelingen op het gebied van duurzame energie in Italië. Tevens wordt algemene informatie gepresenteerd die de specifieke deelmarkten overstijgt. Deze informatie moet een beeld geven van de krachten die de productie van duurzame energie stimuleren, zowel vanuit de markt zelf als de richting die het overheidsbeleid geeft aan die markt. Zo wordt een overzicht gegeven van het overheidsbeleid, de manier waarop de regulering in Italië vorm krijgt op nationaal, regionaal en lokaal niveau, de arbeidswetgeving, betalingsvoorwaarden, het verschijnsel Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, het Energielabel (certificazione energetica), de beschikbare ondersteuning voor Nederlandse bedrijven die de Italiaanse markt willen betreden, en algemene risico's die daarmee gepaard gaan.

3.1 3.1.1

Algemene marktgegevens en politiek-strategische context Politiek-strategische context

Een aantal factoren van energiepolitieke aard beïnvloedt de kansen op het gebied van duurzame energie in Italië. Allereerst is sprake van een grote afhankelijkheid van buitenlandse energievoorraden (85%). Bovendien is het land netto importeur van elektriciteit (12%). Het beleid is lange tijd gericht geweest op het bouwen van gasgestookte centrales die relatief dure elektriciteit leveren, wat weer een rem vormt op de economische ontwikkeling. Veel politieke aandacht is daarom momenteel gericht op het terugbrengen van de strategische afhankelijkheid van het buitenland en het drukken van de energiekosten. De belangrijkste oplossingsrichtingen die de Italiaanse regering ter beschikking heeft zijn: de heropende discussie over kernenergie, samenwerking met andere landen in de mediterrane regio, het ontwikkelen van de eigen reserves, en het doorgaan met investeren in duurzame energie. In juli 2009 is een wet aangenomen die het mogelijk moet maken om kernenergie opnieuw te introduceren in Italië om tot meer energiediversificatie te komen en de energie-afhankelijkheid van het buitenland te verminderen. De wet biedt de mogelijkheid om te onderzoeken bij welke potentiële locaties de ontwikkeling van kerncentrales en opslagfaciliteiten haalbaar is. Ook al is er opnieuw wettelijke ruimte voor kernenergie in Italië gecreëerd en wordt er op dit moment onderzocht naar potentiële locaties, dan zullen deze pas op zijn vroegst in 2020 energie leveren. Verschillende consortia (EDF-ENEL, Ansaldo-Westinghouse) bieden zich aan, maar de publieke weerstand groeit en 15 van de 20 regionale overheden hebben zich tegen het plan gekeerd. Gezien de (te verwachten) politieke en procedurele obstakels is het de vraag of het schema voor de bouw van de centrales haalbaar is. Verwacht wordt dat op korte termijn kernenergie geen soelaas biedt omdat na een jarenlang moratorium nagenoeg de complete infrastructuur ontbreekt. Niet alleen zijn er geen bruikbare centrales, ook de capaciteit voor transport, de verwerking van nucleair afval, mankracht, opleidingen en onderzoek is nagenoeg afwezig of gericht op projecten in het buitenland en daarmee niet beschikbaar in eigen land. Samenwerking in de mediterrane regio heeft vooral invloed op de veiligstelling van de energievoorziening. De strategische positie van Italië in het Middelandse zeegebied biedt toegang tot olie- en gasvoorraden, pijpleidingen en transport over water. Daarnaast neemt het aantal interconnecties met elektriciteitsnetwerken overzee toe. Er is een verbinding tussen Sicilië en Tunesië gepland die bijvoorbeeld de mogelijkheid biedt de Afrikaanse woestijnen te benutten voor energie-opwekking, en verbindingen met Albanië en Slovenië, die het Italiaanse elektriciteits-transportnetwerk beter laten aansluiten op het Europese 'vasteland’, meer ringvormig en redundant maken en het daarmee fors kunnen ontlasten.

De importbehoefte van Italië hoeft dan immers niet meer door een paar toevoerlijnen in het noorden, met beperkte capaciteit, te worden bevredigd, maar kan ook door de nieuwe lijnen in Zuid-Italië worden gevoed. Ook het aantal storingen zou hierdoor moeten afnemen. De gas- en oliereserves onder de Italiaanse bodem worden slechts in beperkte mate benut en hebben een bewezen omvang van ongeveer 1,5 de jaarlijkse nationale consumptie zowel van gas als van olie. Tot op heden is er geen beleid ontwikkeld om deze reserves te benutten. De beperkte te verwachten effecten van de hierboven besproken oplossingsrichtingen om de energie-afhankelijkheid van Italië te verminderen versterken de roep om investeringen in duurzame energie. In de Europese Unie zijn, met de goedkeuring van het klimaat- en energiepakket, bindende afspraken gemaakt om uiterlijk in 2020 de uitstoot van broeikasgas (CO2) met 20% ten opzichte van 1990 te reduceren, de productie van duurzame energie met 20% te laten toenemen en de energie-efficiëntie met 20% te verhogen. Deze algemene Europese doelstellingen zijn in per lidstaat verschillende percentages vertaald. Voor Italië geldt een reductie van CO2 met 13% en een toename van het aandeel van duurzame energie in de totale energieconsumptie (brandstof, warmte en elektriciteit) met 17% in 2020. Voor de elektriciteitsproductie betekent dit, dat de duurzame energieproductie in 2010 22% en in 2020 33% moet bedragen. Voor Italië zijn er weliswaar verschillende scenario's mogelijk, maar een toename van de productiecapaciteit van duurzame energie met rond de 50 Terawattuur (TWh) tussen 2008 en 2020 is realistisch. In de huidige projecties haalt Italië, zoals de meeste Europese landen, de verschillende Europese doelstellingen niet. De meest recente schattingen gaan uit van 17,6% ten opzichte van 22% in 2010. Er staan twee wegen open om daarin verandering te brengen: het importeren van duurzame energie of het investeren in de productiecapaciteit van duurzame energie. Een derde optie – energiebesparing – kan ook het aandeel van duurzame energie in de totale energieconsumptie vergroten, maar dit speelt nauwelijks een rol in de discussie op dit moment. Met deze ambities zijn ook grote investeringen gemoeid. Volgens de Fondazione Sviluppo Sostenibile bedragen de noodzakelijke investeringen 60 – 90 miljard euro tot 2020 en levert dit 250.000 netto banen op. Instituut IEFE van de Universiteit Bocconi gaat zelfs uit van 100 miljard euro en 250.000 banen. Financiële beperkingen zullen bij de realisatie van dergelijke investeringen nog een rol gaan spelen, maar er kan worden geconcludeerd dat de hoge elektriciteitsprijzen, de te grote externe afhankelijkheid en de lage performance in Europees perspectief zorgen voor een belangrijke impuls tot de vergroting van het belang van duurzame energie in Italië. 3.1.2

Algemene marktgegevens

Aan de hand van enkele kerngegevens wordt de omvang, groei en potentie van de duurzame energiemarkt gekarakteriseerd: • • • • •

een toename in de productie van duurzame energie vooral fotovoltaïsche (PV) zonne-energie en windenergie geen systematische toename in relatie tot de (stijgende) totale energieconsumptie verdeeldheid in regionaal opzicht hoge elektriciteitsprijs (grid-parity snel bereikt)

De nationale elektriciteitsconsumptie in 2008 was 319 TWh. Dit is exclusief netverliezen ten bedrage van 20,5 TWh. In de nationale behoefte van 339,5 TWh wordt voorzien door eigen productie van 295,5 TWh en import van 40 TWh. De electriciteitsonsumptie is als volgt verdeeld: de industriële of secundaire sector consumeert 151,3 TWh, de commerciële dienstensector

(tertiaire sector) 93,6 TWh, de primaire of agrarische sector 5,7 TWh en de huishoudens 68,4 TWh. De eigen productie van duurzame energie is 56,9 TWh (exclusief import van duurzame energie ter waarde van 26,7 TWh). De volgende tabel geeft het relatieve belang van de verschillende duurzame energiebronnen in de nationale productie aan (in hoofdstuk 4 volgen meer gedetailleerde gegevens) Tabel 1: Relatieve belang van duurzame energie ten opzichte van de totale productie en de doelstellingen voor 2020 Energiebron

Productie 2008

Percentage t.o.v. totale energiebehoefte

Toename t.o.v. 2007 (genormaliseerd EU 2009)

Doelstelling 2020 (regering)

Waterkracht

41,1 TWh

12,1%

+ 0,9%

43,2 TWh

Biomassa

5,5 TWh

1,6%

+ 9,7%

14,5 TWh

Geothermisch

5,2 TWh

1,5%

– 0,9%

9,7 TWh

Wind

4,9 TWh

1,4%

+ 29,2%

22,6 TWh

Zon

0,2 TWh

0,1%

+ 394,9%

13,2 TWh

Totaal

56,9 TWh

16,7%

+ 4,0%

104 TWh

Bron: GSE, 2009; Position Paper Governo Italiano Zonne-energie en windenergie zijn duidelijk de belangrijkste groeimarkten. Waterkracht is de grootste leverancier van duurzame energie, maar groeit niet substantieel en toont jaarlijks forse schommelingen. Daarom worden in de derde kolom de genormaliseerde cijfers gebruikt die deze schommelingen afvlakken voor wind en water. Het grote aandeel van waterkracht in het totaal van de duurzame energieproductie maakt ook dat de totale toename 'slechts' 4% bedraagt in 2008. Als we kijken naar de verhouding tussen de duurzame elektriciteitsproductie en de totale elektriciteitsproductie, moet een belangrijke kanttekening worden gemaakt. Hoewel sprake is van een absolute groei, is er geen sprake van groei ten opzichte van de totale productie. In 1997 was deze verhouding 18,4%, in 2008 18,2% (deze cijfers betreffen de nationale productie exclusief import). Er is dus nog geen versnelling zichtbaar in de productie van duurzame energie, terwijl de EU-doelstelling onverbiddelijk ligt op 22% in 2010 en 33% in 2020. NB: de EU- doelstelling is niet gerelateerd aan productie maar aan consumptie. Dat betekent dat wordt gerekend inclusief import en energieverbruik door waterpompen.

Grafiek 1: Aandeel productie duurzame energie in de totale productie in %

Bron: GSE, 2009 Een tweede belangrijke kanttekening bij de algemene statistieken is dat er grote regionale verschillen op het gebied van de productie van duurzame energie zijn. De regio Valle d'Aosta en Trentino Alto-Adige zijn ruimschoots zelfvoorzienend. De volgende figuur laat dat duidelijk zien. Grafiek 2: Aandeel productie duurzame energie in de totale productie per regio in %

Bron: GSE, 2009

doelstelling: 22% in 2010

De rode lijn geeft de EU-doelstelling voor 2010 aan van 22% duurzame energie. Daarmee is ook aangegeven in welke regio’s de vraag naar investeringen het nijpendst wordt en waar mogelijk meer publieke incentives zijn te verwachten. Anderzijds is in de gemiddeld beter presterende noordelijke regio’s de beschikbaarheid van private middelen groter. Opvallend is de achterstand van de rijke noordelijke regio’s Veneto en Emilia-Romagna.

Weliswaar zijn meer middelen en organisatiekracht beschikbaar om duurzame energieproductie te realiseren, maar anderzijds is de energieconsumptie dermate hoog dat de relatieve bijdrage van duurzame energie aan de totale consumptie gering blijft. In hoofdstuk vier wordt per duurzame energiebron opnieuw naar de regionale verschillen gekeken. In internationaal vergelijkend opzicht neemt Italië een middenpositie in. In vergelijking tot Griekenland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk is het land verder met duurzame energie. In vergelijking tot Nederland, Ierland, Denemarken en Finland presteert Italië slechter. Duitsland heeft de doelstelling voor 2010 al bereikt. Het beeld voor Italië wordt overigens vertekend door het grote aandeel (nauwelijks uitbreidbare capaciteit) van waterkracht in de huidige productie. Grafiek 3: Aandeel duurzame elektriciteitsproductie in de consumptie en EU-doelstelling in 2010

Bron: GSE, 2009 Een belangrijk referentiepunt voor het bepalen van het bedrijfseconomisch nut van investeringen in duurzame energie en de relatieve concurrentiekracht van duurzame energiebronnen is het prijsniveau van elektriciteit op de Italiaanse markt. Dit prijsniveau ligt in Europees opzicht relatief hoog voor de industriële markt en relatief laag voor de consumentenmarkt (zonder rekening te houden met belastingen). Tabel 2: Marktprijzen elektriciteit op enkele Europese elektriciteitsbeurzen Elektriciteitsbeurs

Land/regio

Gemiddelde prijs

GME

Italië

87 euro/MWh

APX

Nederland

70 euro/MWh

EEX

Duitsland

65 euro/MWh

OMEL

Spanje

64 euro/MWh

Nordpool

Scandinavië

49 euro/MWh

Bron: websites van GME, APX, EEX, OMEL en Nordpool Waar het prijsniveau op de elektriciteitsbeurs Nordpool (Scandinavië) rond de 49 euro per megawattuur (MWh) lag in 2008, was dat voor OMEL (Spanje) en EEX (Duitsland) rond de 65 euro, op de APX (Nederland) 70 euro maar voor de GME (Gestore del Mercato Elettrico, Italië) 87 euro per MWh.

De liquiditeit van de Italiaanse elektriciteitsbeurs is 69%. Dat is relatief hoog en betekent dat ruim tweederde van de verhandelde elektriciteit over de beursvloer loopt. In 2008 waren er 151 handelspartijen actief. Het hoge gemiddelde prijsniveau gecombineerd met de hoge liquiditeit betekent dat de afzetmogelijkheden voor producenten goed zijn. In de onderstaande grafiek zijn de seizoensinvloeden op de elektriciteitsprijs duidelijk zichtbaar, en ook het relatief hoge prijsniveau in 2008. Grafiek 4: Maandelijks prijsverloop elektriciteitsbeurs 2005-2008

Bron: GME, 2009 Ook de elektriciteitsprijzen voor eindgebruikers liggen hoger dan in Nederland. Volgens actuele cijfers van de Europese Commissie liggen de prijzen in Italië op 20 eurocent per kilowatt (kW) (Nederland 16) voor de industrie, en op 30 eurocent per kW (Nederland 28) voor huishoudens. Deze cijfers zijn inclusief alle belastingen. Qua productiekosten lopen de kosten van de verschillende energiebronnen uiteen. Een studie van de Universiteit van Padova (2007) geeft de productiekosten voor het Italiaanse territorium weer. Waterkracht met een klein hoogteverschil is het goedkoopst en loopt van 11,6 tot 12,5 cent per kilowattuur (kWh), afhankeljk van de omvang van de installatie. Daarna komt windenergie op middenspanning met 12,7 cent per kWh en op hoogspanning met 16,6 cent per kWh. Energie uit afval ligt op 13,4 cent per kWh. Biogas en biomassa varieert van 14,1 tot 23,4 cent per kWh, afhankelijk van verschillende systemen. Miniwaterkracht ligt op 20,6 cent per kWh en zonne-energie kost 40-50 cent per kWh. Deze cijfers, zoals in het algemeen geldt bij de berekening van productiekosten, moeten met enige reserve worden bekeken. Er liggen immers veronderstellingen aan ten grondslag over de levensduur van de installaties en over het wel of niet berekenen van de kosten voor de afbraak van de centrales aan het einde van de levensduur. Wel geven de cijfers een beeld van de relatieve kosten van de verschillende technologieën.

Een beperkende (geografische) factor voor de realisatie van duurzame energieproductie is de staat van het elektriciteitstransportnet. Het Italiaanse elektriciteitsnetwerk is langgerekt en wordt doorsneden door de bergruggen van de Appenijnen. Daardoor is het niet overal geschikt om centrales van (middel)grote capaciteit aan te koppelen. Er wordt regelmatig gewezen op capaciteitsproblemen voor elektriciteitstransport bij decentrale opwekking. Deze beperkende factor moet per project worden bekeken, en geldt vooral voor grotere installaties, bijvoorbeeld windmolenparken. Op geschikte bergruggen is vaak geen verbinding met het net nabij, en op andere plaatsen kan het aanbod niet worden verwerkt. Netbeheerder TERNA werkt aan de uitbreiding van het net, met het oog op een verhoogd percentage van duurzame energieopwekking. Tot slot worden op deze plaats twee grote nationale spelers, ENEL en ENI, kort geïntroduceerd. In hoofdstuk 4 wordt per deelmarkt aangegeven wat hun relatieve belang is. ENEL is het grootste elektriciteitsbedrijf in Italië en het tweede nutsbedrijf (utility) in Europa. ENEL is voor 31% in handen van de Italiaanse overheid. In het kader van de energieliberalisering is in 2001/2002 voor 15.000 MW aan productiecapaciteit verkocht. Daarop volgend heeft ENEL zich uitgebreid in Oost-Europa, Spanje en Latijns-Amerika en is uitgegroeid tot een bedrijf met 61 miljard euro omzet (2008) en bijna 70.000 werknemers. Enel Green Power is sinds september 2008 de dochteronderneming van ENEL die zich toelegt op de productie en het management van duurzame energie. Enel Green Power is sterk groeiend, had in 2008 een omzet van 1,8 miljard euro en draagt voor 64% bij aan de winst van de moederonderneming. Het bedrijf heeft 500 productie-eenheden op het gebied van duurzame energie en is met 4.500 MW aan capaciteit wereldwijd een internationale speler. ENI is een geïntegreerde multinationale onderneming op het gebied van olie- en gas, is voor ruim 30% in handen van de Italiaanse overheid. Het is de grootste Italiaanse onderneming. In 2008 heeft ENI voor 108 miljard euro omzet gegenereerd. Het bedrijf is actief in 70 landen en heeft meer dan 76.000 werknemers. Op het gebied van duurzame energie beperkt ENI zich tot R&D op het gebied van biobrandstoffen, zonne-energie en waterstof met een budget van 350 miljoen euro voor 2007-2011.

3.2

Stimuleringsregelingen op het gebied van duurzame energie

Onder duurzame energie wordt volgens de Italiaanse wetgeving verstaan: alle niet-fossiele energiebronnen: windenergie, zonne-energie, geothermische energie, energie uit getijde- en golfbeweging, waterkracht, biomassa, afvalgas en gas uit zuivering en biogas (decreto legislativo n. 387/03). Stimuleringsregelingen worden door de uitvoerder van elektriciteitsdiensten GSE (Gestore dei Servizi Elettrici) uitgevoerd. Deze regelingen worden achtereenvolgens beschreven. 3.2.1

Certificati verdi

De certificati verdi, groencertificaten, zijn een al wat langer bestaand instrument in het Italiaanse milieubeleid. In het milieubeleid zijn drie instrumenten beschikbaar: witte, groene en zwarte certificaten. Zwarte certificaten hebben betrekking op de reductie van emissies, witte certificaten op de reductie van energieconsumptie (zuinigere apparaten, spaarlampen). Groencertifcaten stimuleren duurzame energieproductie. Deze certificaten worden toegekend aan producenten van duurzame energie en kunnen worden verhandeld op de elektriciteitsbeurs (GME) of onderhands. Alle producenten en importeurs van elektriciteit zijn verplicht een jaarlijks toenemend minimumpercentage (2009: 5,3%) elektriciteit afkomstig van duurzame energiebronnen

te leveren aan het net. Indien zij hiertoe niet in staat zijn kunnen zij aan deze verplichting voldoen door groencertificaten te kopen. Anderzijds, indien zij ruimschoots aan hun verplichting voldoen kunnen zij het overschot aan groencertificaten verkopen op de beurs (of onderhands aan derden). Het systeem is vergelijkbaar met de CO2 emissiehandel. Het systeem van groencertificaten heeft dus zowel een element van verplichtingen in zich, als een element van stimulering, want de groencertificaten zijn geld waard. Nieuwe installaties die elektriciteit gebaseerd op duurzame energiebronnen leveren (legge Finanziaria 2008) krijgen voor een periode van 15 jaar groencertificaten toegekend gelijk aan de productie (vanaf 2008 in MWh) vermenigvuldigd met een coëfficient (zie onderstaande tabel), die verschilt per energiebron. Tabel 3: Vermenigvuldigingsfactoren groencertificaten Energiebron

Coëfficient

Windenergie > 200 kW

1,00

Windenergie offshore

1,10

Geothermische energie

0,90

Golf- en getijde energie

1,80

Waterkracht

1,00

Biomassa

1,10

Biomassa en biogas uit landen bosbouw

1,80

Biomassa en biogas in cogeneratie voor landbouw

1,80

Overig afvalgas en biogas

0,80

Bron: website GSE Er geldt een minimum gemiddelde jaarlijkse capaciteit van 1 megawatt (MW). Voor kleinere installaties wordt verwezen naar de regeling 'tariffa omnicomprensiva'. Om hiervoor in aanmerking te komen moet een 'qualifica IAFR' (Impianti Alimentati da Fonti Rinnovabili) worden aangevraagd bij de GSE. Het kan gaan om nieuwe centrales, maar ook om geheel of gedeeltelijk verbouwde installaties, geheractiveerde installaties of hybride installaties. De aanvraagprocedure kent een tiental documenten/formulieren. Certificati verdi gelden niet voor zonne-energie, met enkele uitzonderingen voor bestaande installaties en geconcentreerde zonne-energie. De markt is zeer liquide en transparant, want ook de onderhandse handel moet worden aangemeld. De marktprijs van deze certificaten in 2008 was gemiddeld 91 euro per MWh, met 700.000 verhandelde stukken. Er wordt overigens ook nog een ander type CV uitgegeven voor elektriciteitsopwekking door middel van brandstofcellen of waterstof en voor stadsverwarming, maar deze vallen niet onder de definitie van duurzame energie van de Italiaanse overheid. 3.2.2

Tariffa omnicomprensiva

De tariffa omnicomprensiva (het 'all-in tarief') is een vergoeding die zowel de subsidie als de opbrengst van de verkoop van energie bestrijkt. De producent krijgt dus in één transactie een prijs voor de geleverde elektriciteit. Dit tarief kan worden toegepast, op verzoek van de eigenaar van de installatie, voor installaties in werking getreden na 31 december 2007, met een gemiddelde jaarlijkse nominale capaciteit niet groter dan 1 MW en capaciteit niet groter dan 0,2

MW voor windinstallaties, voor geproduceerde en aan het net geleverde elektriciteit. Het all-in tarief geldt niet voor PV zonne-installaties en is een alternatief voor de Certificati Verdi. Om hiervoor in aanmerking te komen moet een 'qualifica IAFR' (Impianti Alimentati da Fonti Rinnovabili) worden aangevraagd bij de GSE. Het kan gaan om nieuwe centrales, maar ook om geheel of gedeeltelijk verbouwde installaties, geheractiveerde installaties of hybride installaties. De aanvraagprocedure kent een tiental documenten/formulieren. Evenals bij de groencertificaten geldt de regeling voor een periode van 15 jaar. De gehanteerde tarieven (2009) worden in onderstaande tabel weergegeven: Tabel 4: Bedragen Tariffa Omnicomprensiva 2009 Energiebron

Tarief

Windenergie < 200 kW

30 €cent/kWh

Geothermische energie

20 €cent/kWh

Golf- en getijde energie

34 €cent/kWh

Waterkracht

22 €cent/kWh

Biomassa

22 €cent/kWh

Biomassa en biogas uit landen bosbouw

30 €cent/kWh

Overig afvalgas en biogas

18 €cent/kWh

Bron: website GSE Het tarief kan driejaarlijks gewijzigd worden door het Ministerie van Economische Ontwikkeling. Er mag door de producent eenmaal gedurende de subsidieperiode gewisseld worden tussen het systeem van Certificati Verdi en de tariffa omnicomprensiva. 3.2.3

Scambio sul posto

Scambio sul posto stelt een producent/eigenaar van de installatie in staat elektriciteit aan het net te leveren die hij zelf niet gebruikt, en op een ander moment weer (voor eigen gebruik) van het net af te nemen. Deze modaliteit geldt voor installaties gevoed door duurzame energiebronnen tot 20 kW jaarlijks gemiddeld nominaal, voor installaties gevoed door duurzame energiebronnen tot 200 kW indien ze in werking getreden zijn na 31 december 2007, en voor installaties van het type hoog rendement co-generatie tot 200 kW. Verrekening vindt plaats door de GSE op basis van geldende marktprijzen. Voor de afrekening wordt gekeken naar het verschil tussen de hoeveelheid afgenomen en geleverde energie en de systeem- en transportkosten. Dit betekent dat er niet tweemaal voor transportkosten wordt betaald. Een eventueel positief saldo (meer geleverd dan onttrokken aan het net) vormt een krediet dat in de drie volgende jaren beschikbaar is. De registratie is bijna volledig geautomatiseerd via het portaal van de GSE. 3.2.4

Conto energia

De Conto energia is een programma specifiek voor zonnestroom en in aangepaste vorm voor geconcentreerde zonne-energie. Het geeft de eigenaar van de installatie gedurende 20 jaar maandelijks een vergoeding voor de geproduceerde elektriciteit. Voorwaarde is dat de installatie gekoppeld is aan het net en dat deze een nominaal vermogen heeft van meer dan 1 kilowatt piek (kWp).

Er gelden verschillende regels voor huishoudens en rechtspersonen. Huishoudens zijn verplicht de conto energia tegelijkertijd met de scambio sul posto toe te passen. De vergoeding (nuovo Conto Energia, na 2007) geldt voor de totale productie, ongeacht de eigen consumptie. Rechtspersonen (ook privépersonen met een BTW-nummer), kunnen ervoor kiezen conto energia niet met scambio sul posto te combineren, de energie te leveren aan het net en een andersoortige vergoeding voor de totale productie op te strijken. Er moet dan gefactureerd worden. De aanvraagprocedure is gecompliceerd. Er is weliswaar geen toestemming vooraf nodig om een installatie te realiseren, maar om in aanmerking te komen voor de vergoeding moet een fors pakket van documenten en formulieren worden opgestuurd. Er zijn verschillende handleidingen voor delen van de procedure beschikbaar in de Italiaanse taal, maar het aantal pagina's loopt in de honderden. Zo moet een D.I.A. (Denuncia Inizio Attività) aan de lokale overheid worden gestuurd. Een D.I.A. is een aanmelding van het project, met tekeningen, gecertificeerd door een architect of geometra. Deze laatste is een bouwkundig geschoolde, die berekeningen voor constructies kan maken. Verder moet door middel van een pakket documenten de lokale netbeheerder worden geactiveerd om het systeem aan te sluiten op het net, met een nieuwe meter. En dan is er de aanvraag bij de GSE zelf die alles nog eens dunnetjes overdoet met een tiental vereiste formulieren/documenten. Tabel 5: Subsidiebedragen Conto Energia 2009 in euro per kWh Niet geïntegreerd

Deels geïntegreerd

Geïntegreerd

1-3 kWp

0,392

0,431

0,480

3-20 kWp

0,372

0,412

0,451

>20 kWp

0,353

0,392

0,431

Bron: website GSE Zoals blijkt uit de tabel hangt de hoogte van de bedragen af van de omvang van het systeem en van de wijze waarop de panelen zijn geplaatst. Niet geïntegreerd wil zeggen dat panelen onder een andere hoek dan het dak, of op een aparte structuur op de grond of andere oppervlakken zijn geplaatst. Deels geïntegreerd wil zeggen (in de meeste gevallen) evenwijdig met het dak, maar zonder de dakbedekking te vervangen, terwijl volledig geïntegreerde panelen de dakbedekking vervangen. Overheidsinstanties krijgen automatisch het geïntegreerde tarief, ongeacht hoe de panelen zijn geplaatst. In een aantal gevallen is een verhoging met 5% mogelijk van deze subsidiebedragen, bijvoorbeeld bij het tegelijkertijd toepassen van materialen die de energieprestaties van het gebouw verbeteren (bestaande of nieuwbouw) of indien de installatie eigendom is van een school of medische instelling. De subsidiebedragen zijn niet onderhavig aan BTW. Het programma heeft vooralsnog een financiële limiet van 500 Mwp jaarlijks tot 2015. Bij het bereiken van de limiet wordt de aanvraag doorgeschoven naar het volgend jaar. Conto Energia is niet cumuleerbaar met andere stimuleringsprogramma's behalve scambio sul posto. De regeling is zeer succesvol en in 2008 is er voor ruim 112 miljoen euro aan subsidies toegekend. Per 1 januari 2010 worden bovenstaande subsidiebedragen met 2% verlaagd. Daarna kunnen zij gewijzigd worden bij Ministerieel Decreet.

3.2.5

Ritiro dedicato

Ritiro dedicato is niet zozeer een subsidieregeling als een service die het gemakkelijker maakt energie aan het net te leveren. Deze service is mogelijk voor installaties: die een nominaal vermogen hebben lager dan 10 megavoltampère (MVA) en gevoed worden door duurzame energiebronnen, waaronder ook de daartoe herleidbare productie van hybride centrales kan worden gerekend; die, ongeacht het vermogen, elektriciteit produceren uit windenergie, zonne-energie, geothermische energie, golf- en getijdebewegingen en waterkracht (strikt gebaseerd op stromend water); met een nominaal vermogen lager dan 10 MVA, gevoed door niet-duurzame energiebronnen, waaronder ook het deel van de productie van hybride centrales dat niet herleidbaar is tot duurzame energiebronnen; met een vermogen groter of gelijk aan 10 MVA, gevoed door duurzame energiebronnen andere dan hierboven genoemde, indien de producent een 'autoproduttore' is, dus zelf minimaal 70% van de opgewekte elektriciteit consumeert. Minimumprijzen voor 2008 voor installaties die duurzame elektriciteit produceren tot 1 MW, exclusief waterkracht, en alleen voor waterkracht zijn: Tabel 6: Minimumprijzen voor waterkracht- en overige installaties Duurzaam ex waterkracht

€/MWh

Waterkracht

€/MWh

Tot 500.000 kWh/jr

98,0

250.000-500.000 kWh/jr

104,0

500.000-1.000.000 kWh/jr

82,6

500.000-1.000.000 kWh/jr

84,0

1.000.000-2.000.000 kWh/jr

72,2

1.000.000-2.000.000 kWh/jr

78,0

Bron: Website GSE NB: prijzen zijn per regio, per uur en per maand verschillend. Zo was het piektarief in Brindisi in juli 2009 €61,73, terwijl dat in Sardinië €144,27 was. Het daltarief is grofweg de helft van het piektarief. De GSE neemt voor centrales die gebruikmaken van ritiro dedicato, de aanmelding van het programma bij de systeembeheerder voor haar rekening. 3.2.6

Fiscale aftrek

Er is een fiscale aftrek voor burgers en bedrijven van 55% mogelijk van de uitgaven voor herstructurering van gebouwen bij de installatie van thermische zonnepanelen, verwarming op biomassa, of andere verbeteringen in de energie-efficiëntie van gebouwen zoals isolatie en kozijnen. Vooralsnog is de regeling tot 2010 gegarandeerd. Deze aftrek is niet cumuleerbaar met andere, eerder besproken, regelingen. 3.2.7

CIP-6 regeling

CIP-6 is een programma voor bestaande elektriciteitscentrales, niet alleen gebaseerd op duurzame energie, maar ook op cogeneratie, afvalverwerking, en andere vormen van energieopwekking die deels gebaseerd zijn op energiebesparende processen zoals het hergebruik van warmte. Er worden geen nieuwe centrales meer toegelaten, maar het programma weegt zwaar op de beschikbare middelen voor zonne-energie, omdat zij uit dezelfde middelen worden gefinancierd. De vergoeding voor het afstaan van elektriciteit is gebaseerd op de formule kostprijs plus incentive. GSE neemt voor CIP-6 centrales de aanmelding van het programma bij de systeembeheerder voor haar rekening.

3.2.8

Regionale ondersteuningsprogramma's

Elke Italiaanse regio heeft een PEAR, een Piano Energetico Ambientale Regioniale, een document dat het energie- en milieubeleid van de regio omvat. Het PEAR van de regio Puglia bijvoorbeeld telt bijvoorbeeld 470 pagina's. Het document uit 2007 geeft doelstellingen en instrumenten aan tot 2015, gebaseerd op een uitgebreide analyse van de huidige situatie en mogelijkheden. Dergelijke documenten moeten, zeker bij grotere investeringen, worden meegenomen bij de projectontwikkeling. In het algemeen heeft de regio, wat energie betreft, een rol als reguleerder op het terrein van: de beperking van de uitstoot van broeikasgas (Kyoto-verdrag 1997) het formuleren van doelstellingen voor regionaal energiebeleid de ontwikkeling en benutting van regionale energiebronnen en duurzame energie het afgeven van vergunningen voor waterkrachtcentrales de energiecertificering van gebouwen het bewaken van de milieuveiligheid het bewaken van de voorzieningszekerheid van energie het bepalen van de locaties van stadsverwarming In het kader van de taken en bevoegdheden van de regio's volgen hier, summier, enkele voorbeelden van actuele stimuleringsregelingen op regionaal niveau waarbij veelal geput wordt uit gelden van de Europese Structuurfondsen voor 2007-2013. Het totaal beschikbare bedrag voor Italië in de energiesector is 1,5 miljard euro. Daarvan is 96% beschikbaar voor duurzaamheid. Het onderstaande overzicht is zeker niet uitputtend. Ook als gelden reeds besteed zijn, kan een tweede ronde in 2010-2011 plaatsvinden. Tabel 7: Regionale ondersteuningsprogramma's duurzame energie Regio

Bedrag in miljoenen euro's

Activiteit

Piemonte

140

Voor ondernemingen die gebruik gaan maken van duurzame energie of duurzame energie produceren, en gebouwen in de publieke sector

Lombardia

15 + 4,3

Respectievelijk voor onderzoek en voor PV systemen op daken van scholen, 30% a fonds perdu

Liguria

26

Voor bedrijven en publieke instellingen, 50% van de kosten tot maximaal 200.000 euro

Friuli-Venezia

8

Voor geothermische energie

Toscana

29,2 + 23,

Voor bedrijven, lokale overheden en lokale gezondheidsinstellingen. De meerkosten ten opzichte van traditionele technologie worden vergoed.

EmiliaRomagna

90

Voor een groot deel al besteed, gericht op energiebesparing, conversie van bestaande systemen en co-generatie

Marche

11

Verschillende vormen grotendeels uitgeput.

Lazio

75

Voor duurzame energie, energiebesparing en waterstof

Umbria

6

Voor duurzame energie en milieu, 15 tot 60% van de investering wordt vergoed.

van

duurzame

energie,

Abruzzo

Geen lopende projecten

Puglia

6,

PV zonnesystemen, afgesloten

Campania

33,8

Tot 50% van de investering in duurzame energie.

Sardegna

31

Diverse PV projecten voor burgers en bedrijven, 20% cofinanciering, en 2 miljoen euro voor andere duurzame energie behalve wind.

Reggio Calabria

5,7

PV systemen en biomassa. De regio heeft 3000 daken voor gezinnen van 3 kW 100% vergoed

Sicilia

50

Financiering tot maximaal 80% van grote installaties. Ook 9000 zonnedaken bijna volledig vergoed aan burgers.

Basilicata

6,6

Voor installaties op het gebied van duurzame energie in de landbouwsector

Molise

25

Diverse programma's op het gebied van duurzame energie

Bron: media, websites regionale overheden Ook op subregionaal niveau zijn er gelden beschikbaar. Bijvoorbeeld enkele provincies in Piemonte geven 500 euro per kW voor kleinschalige PV systemen (tot december 2009). De provincie Mantova geeft een bijdrage tot 30% en 5.000 euro voor thermische zonne-energie in de landbouwsector. Een samenvattend overzicht van de stimuleringsregelingen, met uitzondering van CIP-6, regionale programma’s en fiscale aftrekmogelijkheden vanwege hun bijzondere positie, volgt hieronder: Tabel 8: Totaaloverzicht stimuleringsregelingen

3.3 3.3.1

Energielabel, energiecertificering en R&D Energielabel voor gebouwen

De energiecertificering dient om de energieprestaties van gebouwen te documenteren. Hoewel een en ander in wetgeving is vastgelegd, is per 1 augustus 2008 de verplichting afgeschaft om bij aan- en verkoop van onroerend goed het energiecertificaat aan de koopakte toe te voegen. Deze wetswijziging is in strijd met Europese regelgeving waardoor er momenteel een infractieprocedure tegen Italië vanuit de Europese Commissie loopt en er moet worden afgewacht wanneer de energiecertificering weer verplicht wordt. De uitwerking van de regulering kan per regio verschillen. 3.3.2

Certificering van herkomst van energie

De GSE geeft naast de zogenoemde Certificati Verdi bovendien twee andere typen certificaten uit, namelijk certificaten die de herkomst van duurzame energie aantonen. Het gaat hier om de Garanzia di Origine (GO) e de Renewable Energy Certificate System (RECS) certificaten. De GO certificeren dat energie daadwerkelijk uit duurzame energiebronnen komt, de RECS zijn certificaten van minimaal 1 MW gebaseerd op hetzelfde principe, maar voor een vrijwillige en internationale markt bedoeld. 3.3.3

De organisatie van de R&D

De R&D uitgaven in Italië bedragen bijna de helft van die in Nederland. Nederland besteedt 1,7% van het Bruto Nationaal Product (BNP) aan onderzoek en ontwikkeling, terwijl Italië op 1,1% zit (Eurostat, 2006). In Italië is de verdeling tussen private en publieke uitgaven bijna gelijk, terwijl in Nederland de private uitgaven rond de 90% bedragen. Toch zijn veel Italiaanse bedrijven in staat innoverende technologie te ontwikkelen. Met inzet van eigen middelen, òf dank zij projectsteun uit het VIIe Kaderprogramma van de Europese Unie. Op het gebied van duurzame energie is het nationaal instituut voor nieuwe technologie, energie en milieu, ENEA leidend. ENEA investeert onder meer in proefcentrales voor geconcentreerde zonne-energie en werkt aan nieuwe technologieën voor PV zonne-energie, biomassa en thermische zonneenergie. Het heeft de beschikking over een budget van 370 miljoen euro en er werken 3.000 onderzoekers. Een grote private speler, zoals ENI met onderzoeksinstituut Donegani voor niet-conventionele energie, is met 150 medewerkers actief. Voor samenwerking met Italiaanse bedrijven en onderzoeksinstellingen op het gebied van R&D biedt het VIIe kaderprogramma uitstekende mogelijkheden.

3.4

Zakendoen in Italië

Voor informatie over de typisch Italiaanse zakencultuur wordt verwezen naar bronnen zoals de website van de Nederlandse ambassade (www.olanda.it) onder het kopje Economie en Handel, en de landenpagina van de website van de EVD (www.evd.nl). Wel zullen hier kort een aantal mogelijke obstakels genoemd worden. Zo moet rekening worden gehouden met de noodzaak te investeren in het opbouwen van relaties, lange doorlooptijden, moeizaam concretiseren en vastleggen van afspraken, en overheidsbureaucratie. Ook zijn veel, grotere, spelers familiebedrijven, wat een mix van generositeit, eigenzinnigheid, flexibiliteit en hiërarchie met zich meebrengt. Voor Nederlandse spelers die het geduld hebben zich aan deze cultuur aan te passen en zich de Italiaanse taal eigen te maken kunnen onze openheid, kennis van zaken en pragmatisme een toegevoegde waarde bieden.

Op de thema's arbeidswetgeving, Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, betalingsvoorwaarden en vergunningen wordt hieronder nog nader ingegaan. 3.4.1

Arbeidswetgeving

Positief aan het arbeidsklimaat in Italië is dat arbeid relatief goedkoop is ten opzichte van Nederland, er door de hogere werkloosheid (7,4% tegen 3,2% in Nederland, mei 2009) een groter arbeidspotentieel is, en dat er, met name in het MKB, geen cultuur is van ziekmelden. De ziekteverzuimcijfers lagen enkele jaren geleden op de helft van het Nederlandse niveau, maar recente cijfers ontbreken. Sociale voorzieningen liggen daarentegen op een lager niveau dan in Nederland. Contractueel worden gemiddeld ook minder ziekdagen tegen lagere percentages vergoed (CEPR, 2009). Er moet rekening worden gehouden met de hoge frequentie van stakingen, hoewel dit vooral de werknemers van grote ondernemingen betreft. Bovendien is er strenge regelgeving op het gebied van de arbeidsveiligheid met implicaties voor de wijze waarop projecten worden uitgevoerd. Uitzonderingen gelden alleen voor eenmansbedrijven. In de bouwsector is het verplicht een speciale persoon voor de veiligheid aan te stellen en een veiligheidsplan te hebben voor elk project. 3.4.2

Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO)

Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) of Corporate Responsibility is nog niet echt een wijdverbreid thema in Italië. Door veel Italiaanse bedrijven wordt hier geen aandacht aan besteed of wordt MVO als kostenpost beschouwd, met uitzondering van beursgenoteerde bedrijven. Het kan voor Nederlandse bedrijven een plus zijn te laten zien dat hieraan expliciet aandacht wordt geschonken, maar de meer basale elementen van het productaanbod (kwaliteit, prijs, betrouwbaarheid) zullen de overhand hebben in de waardering daarvan. Verder hebben ongeveer 13.000 ondernemingen in Italië een ISO certificering voor milieumanagement. In Italië houdt UNI zich, samen met CEI (voor elektrotechniek) bezig met de ISOen CEN-normering. Deze normering is, evenals die op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen in het algemeen, niet verplicht. 3.4.3

Betalingsvoorwaarden

Betalingsvoorwaarden tussen bedrijven worden contractueel vastgelegd. De contractueel vastgelegde betalingstermijn loop soms op tot 90 dagen na het einde van de maand waarop de factuur betrekking heeft, en deze wordt dan nog eens met een maand overschreden. Met als resultaat dat de betaling twee tot vier maanden na ontvangst van de factuur plaatsvindt. Bij projecten waar sprake is van publieke financiering moet rekening worden gehouden dat overheden een nog slechter betalingsgedrag vertonen (de gemiddelde betalingstermijn kan oplopen tot 150 of 180 dagen). De kredietwaardigheid van Italiaanse bedrijven en instanties is beter. Volgens de European Payment Index van Intrum Justitia ligt het aantal niet-betaalde facturen op het Europees gemiddelde van 2,5% (2009). Tussen bedrijven en particulieren wordt de betaling veelal in tranches verdeeld (een percentage voor aanvang van de opdracht, een percentage bij installatie, en een percentage bij eindoplevering). Hier geldt dat het gebruikelijk is het eindbedrag pas te voldoen nadat het werk aan alle eisen voldoet. In de contracteringsfase moet overigens ook rekening gehouden worden met het feit dat het in Italië gebruikelijk is korting te vragen en te geven.

3.4.4

Vergunningen

Hier moet een onderscheid worden gemaakt tussen algemene regels op het gebied van de internationale handel, en specifieke regels die van toepassing zijn op bijvoorbeeld biomassa en zonnepanelen. De specifieke regels komen aan bod in het volgende hoofdstuk. Wat de algemene regels betreft gaan we in op import-/exportregulering en op milieuvergunningen. Voor de handel met Italië gelden geen bijzondere regels in vergelijking tot andere landen die deel uitmaken van de Europese Unie. Zo is exporteren naar Italië relatief eenvoudig. Het belangrijkste vereiste document is de factuur, waarop een BTW-nummer moet staan. Een bedrijf dat wil opereren in Italië moet of zelf over een Italiaans BTW-nummer (Partita IVA) beschikken, of zakendoen met een Italiaanse partner. Naast de vereiste factuur gelden de gebruikelijke regels voor transport- en douanedocumenten. Hierover is alle nuttige informatie reeds overzichtelijk gepresenteerd op de websites van de Nederlanse Kamer van Koophandel (www.kvk.nl) en de EVD (www.evd.nl). Nederlandse bedrijven kunnen zonder juridische of procedurele belemmeringen bieden op Italiaanse aanbestedingen. Alleen voor Italiaanse ondernemingen is een zogeheten SOACertificaat vereist. Voor grotere installaties, die een per regio en per energiebron verschillende vermogenslimiet overschrijden, is soms een V.I.A. vereist, een Valutazione di Impatto Ambientale, een milieueffectrapportage. Daaraan voorafgaand is een screening vereist aan de hand waarvan besloten wordt of een V.I.A. noodzakelijk is. De voorafgaande screening vereist documentatie over: − de coherentie met vigerende planning en regelgeving − de omvang van het project (typologie, omvang, ruimtelijke inkadering) − doelstellingen van het project − gebruik van natuurlijke hulpbronnen − toelevering − beschikking over middelen − waterbehoefte − gevolgen voor waterbeheersing en coherentie met planningsinstrumenten − afvalproductie en –verwijdering − milieu-impact en -verstoring − conflicten met andere activiteiten − kwalitatieve en kwantitatieve inschatting van de vervuiling. − verkeersproductie en infrastructurele capaciteit − risico van ongevallen − impact op natuurlijk en historisch erfgoed − fotomontage In de uiteindelijke aanvraag moet de volgende informatie zijn opgenomen: − projectvoorstel van de installatie en verbonden werken (verkeer, energie-infrastructuur, bouwzone) en de plaatsing van de installaties op geeigende schaal − aangeven van alternatieve oplossingen met motivering van de uiteindelijke keuze − studie van het potentieel van de locatie en de productiviteit van de installaties. − bewijs van certificatie van de installaties door geabiliteerde instanties en het gebruik van de best beschikbare technologie − documenatie van de netwerkbeheerder over de wijze van aansluiting − geologisch verslag en stabiliteit van de fundamenten en analyse van graafwerkzaamheden en erosieverschijnselen − analyse van geluidimpact gecertificeerd door geabiliteerd technicus

−

− − − − −

definitie van de impact op de bio-natuurlijke elementen van de locatie, ook in termen van interferentie met ecologische functies van fauna in het gebied of nabijgelegen gebieden (nesting, jachtdomein roofvogels) en verandering van vegetatie door werkzaamheden en installatie definitie van de zichtimpact van de installatie onderkenning van de belangrijkste historische, architectonische, archeologische en naturalistische consequenties beschrijving van de verandering van panorama's beschrijving van maatregelen om de visuele impact te beperken fotomontage

Het grote probleem van de Italiaanse bureaucratie is vaak niet zozeer de inhoud van de regels, maar de hoeveelheid en de moeite die het kost om eraan te voldoen en om de documentatie te verkrijgen die bewijst dat men eraan voldoet. 3.4.5

Ondersteuning voor Nederlandse bedrijven

De EVD, de Nederlandse ambassade in Rome en het Nederlandse consulaat-generaal in Milaan zijn de eerst aangewezen ondersteunende instanties. Verder bieden de Italiaanse Kamer van Koophandel in Nederland, het Italiaans Instituut voor Buitenlandse handel ICE en de Nederlandse Kamer van Koophandel diensten aan op het gebied van internationale handel in het algemeen en met Italië in het bijzonder. Op de respectievelijke websites zijn diverse zeer nuttige informatiebronnen en databases toegankelijk die al veel vragen kunnen wegnemen, maar ook is het mogelijk direct contact te zoeken en zich persoonlijk te laten adviseren. De afdeling economie en handel van de ambassade in Rome en de handelsafdeling van het consulaat-generaal te Milaan (www.olanda.it) helpen Nederlandse ondernemingen - kosteloos bij hun activiteiten op de Italiaanse markt. De afdeling economie en handel van de ambassade in Rome richt zich vooral op het ondersteunen van Nederlandse bedrijven bij export- en investeringsactiviteiten in Midden- en Zuid-Italië, in contacten met de Italiaanse overheid en in overheidsgerelateerde sectoren. Voorts wordt door de landbouwattaché specifieke ondersteuning geboden op het gebied van landbouw, natuur en visserij, vlees en voedingsmiddelen en technisch-wetenschappelijke informatie. Bij de handelsafdeling Milaan staat de ondersteuning van Nederlandse bedrijven in Noord-Italië centraal. De belangrijkste taken zijn: • • • • • • •

het leggen van en het bemiddelen bij contacten met bedrijven, financiële instellingen en overheidsinstanties het verschaffen van adressen van potentiële klanten, agenten en andere zakelijke partners het verschaffen van marktinformatie, zonodig over specifieke sectoren of via marktrapporten het ondersteunen bij promotionele activiteiten zoals zakelijke missies en/of beursdeelnames het verschaffen van informatie over de economische, fiscale, juridische, sociale en culturele aspecten van het zakendoen in Italië het verschaffen van informatie over trends en ontwikkelingen in technischwetenschappelijk onderzoek het verschaffen van informatie over financiële, economische en sociale ontwikkelingen in Italië

De EVD in Den Haag (www.evd.nl) biedt ook ondersteuning aan Nederlandse bedrijven bij de exportplannen naar Italië in de vorm van informatie, voorlichting, marktscans en promotionele activiteiten. De EVD organiseert regelmatig handelsmissies en heeft verschillende

subsidieregelingen die ondernemers ondersteunen bij bijvoorbeeld het opstellen van een exportplan, haalbaarheidsstudies, marktscans, enzovoorts. Zie hiervoor ook de EVD landenpagina Italië. De Italiaanse Kamer van Koophandel in Nederland (www.italianchamber.nl) helpt niet alleen Italiaanse bedrijven, maar is ook actief op het gebied van matchmaking tussen Italiaanse en Nederlandse bedrijven. Ook kunnen bedrijven worden opgenomen in een database waardoor ze in hun sector meer zichtbaarheid krijgen. De Nederlandse Kamer van Koophandel (www.kvk.nl), afdeling internationale handel, heeft de beschikking over adresbestanden zowel van potentiële afnemers, als advies- en bemiddelingsbureau’s en kan helpen bij vragen over import- en exportdocumenten. ICE, het Italiaanse instituut voor buitenlandse handel, heeft als doel de handelsmogelijkheden met Italië te bevorderen en heeft onder andere beschikking over een kantoor in Amsterdam. De engelstalige website is te vinden op www.italtrade.com, met onder andere een database met meer dan 40.000 Italiaanse ondernemingen. Verder is het de moeite waard de website van Enterprise Europe Network (www.enterpriseeuropenetwork.nl) te bekijken, waar een profielendatabank is opgenomen, ook van Italiaanse bedrijven in de energiesector die internationale partners zoeken. Een voorbeeld van zo'n een profiel is: REQUEST from Italy (NL-Ref: INT-TR-14677) An Italian company is looking for engineering partners who would be interested in developing a technology related to domestic space heating based up on MicroCHP devices, geothermal heat pump and hybrid solution comprising condensing boiler and using natural gas as primary energy. Ook de website www.doingbusiness.org is informatief en geeft redelijk gedetailleerd aan wat er wel en niet vereist is bij het starten van een bedrijf, het in dienst nemen van werknemers, enzovoorts. Invitalia, de Italiaanse overheidsinstantie voor het aantrekken van buitenlandse bedrijven en investeerders geeft op haar website (www.invitaly.it) informatie in het Engels over gelijksoortige onderwerpen, ook fiscaal, en heeft adviseurs beschikbaar om ondernemers ter zijde te staan. Specifiek op het gebied van duurzame energie kan het zeer vestandig zijn de grote internationale vakbeurzen te bezoeken, waaronder Solar Expo in Verona.

4

Marktschetsen voor deelmarkten

In hoofdstuk 4 wordt per deelmarkt een marktschets opgesteld aan de hand van de volgende parameters: Huidige status

De waardeketen van producent naar consument Vraag en aanbod kwantitatief (met onderscheid naar de toepassingen: industrieel, kleinzakelijk, publiek, consument) Vraag en aanbod kwalitatief (product, garanties, projectduur, onderhoud, financiering) Import: kwantitatief (import versus eigen productie) en kwalitatief (land van herkomst, productgroep, leveranciers) Groei en ontwikkeling Spelers (producenten, installateurs, intermediairs zoals architecten en de geometra) Prijsniveaus

Belemmeringen

Bouwnormen, milieunormen Importregulering Producteisen Procedures Zakencultuur (transparantie, marktverhoudingen)

Kansen

Stimuleringsregelingen Analyse van prijs/kwaliteitverhoudingen Marketingkanalen (beurzen/media) Samenwerking met Italiaanse partners/intermediairs Geografisch perspectief Acquisitie door middel van aanbestedingen (appalti)

4.1

PV zonne-energie

4.1.1

Huidige status

Waardeketen De waardeketen in de sector fotovoltaïsche (PV) zonne-energie wordt meestal onderverdeeld in vier schakels. De productie van silicium en wafer, die nagenoeg niet in handen is van Italiaanse spelers, maar ongeveer 600 miljoen euro waard is. Vervolgens de productie en levering van modules (350 miljoen euro) en de productie en levering van componenten en materiaal (200 miljoen euro). En tenslotte de installatie en projectontwikkeling voor 100 miljoen euro. Hieraan kun worden toegevoegd de productie en verhandeling van elektriciteit (100 miljoen euro) en de sector 'Financiering' die op alle voorgaande schakels inwerkt. Het feit dat de investering in zonne-energie een redelijk voorspelbaar vast rendement oplevert maakt haar interessant voor pensioenfondsen en banken. Vraag en aanbod kwantitatief Als wordt gekeken naar vraag en aanbod in kwantitatief opzicht moet een onderscheid worden gemaakt naar de omvang van de installatie. De markt in 2008 wordt door een vereniging van Italiaanse bedrijven in de zonne-energie, GIFI, als volgt onderverdeeld:. • • •

de residentiële markt (< 20 kWp) met een omzet van 420 miljoen euro per jaar de zakelijke markt (20-200 kWp) met een omzet van 330 miljoen euro per jaar de industriële markt (>200 kWp) met een omzet van 340 miljoen euro per jaar

De totale markt in 2008 bedraagt 1,1 miljard euro. De gebruikte technologie is nagenoeg volledig die van monokristallijn silicium (41%) en polykristallijn silicium (52%). In de volgende tabel wordt het aantal en capaciteit van installaties in 2008 opgesplitst naar regio en omvang van de installatie. Tabel 9: Resultaten Conto Energia per 31 augustus 2009 naar regio en omvang installatie

bron: GSE 2009 De cijfers in deze tabel geven aan dat op Puglia na de acht belangrijkste regio’s op het gebied

van de productie van zonnestroom noordelijke regio’s zijn. Verder blijkt dat de omvang van de installaties niet evenredig is verdeeld over de regio's, maar dat met name in Puglia, Trentino, Calabria, Umbria en Marche relatief meer grote installaties zijn gerealiseerd. Deze cijfers lopen achter bij het werkelijk geïnstalleerde en beschikbare vermogen. Het verschil is dat deze tabel de goedgekeurde aanvragen voor de subsidieregeling conto energia weergeeft. De installaties die nog in de procedure zitten (6 maanden) of die gebruik maken van een andere regeling vallen hier helaas buiten. Het overzicht biedt echter gedetailleerde gegevens over de regionale spreiding en de marktsegmentatie per regio. Zo valt op dat op Puglia na, de noordelijke regio's koploper zijn wat de totale productiecapaciteit betreft. Als alleen gekeken wordt naar de kleinere installaties (3 kWp), wordt dat beeld nog versterkt. In zuidelijke regio's worden de meeste kW's gerealiseerd met grote installaties. Een verklaring hiervoor is dat in het rijkere noorden veel particulieren zelf de stap nemen om een installatie te plaatsen, terwijl in het armere zuiden het minder de particulieren zijn, maar meer de grote spelers, die in het zuiden gemakkelijker een goede locatie vinden, zowel qua beschikbare ruimte als qua zonuren. Het contrast tussen het technisch/klimatologisch potentieel voor PV zonne-energie, en het daadwerkelijk gerealiseerde vermogen blijkt ook uit de volgende twee kaarten. Op enkele uitzonderingen na wordt het meeste vermogen in het (rijkere) noorden gerealiseerd. Figuur 1: Potentieel voor zonne-energie uitgedrukt in kWh/kWp

Bron: GSE, 2009

Figuur 2: Percentage geïnstalleerd vermogen per regio ten opzichte van het landelijk totaal

Bron: GSE, 2009 Vraag en aanbod kwalitatief De markt voor particulieren is gericht op het bieden van een compleet product, inclusief installatie, garantie en het verzorgen van de papieren rompslomp. In sommige gevallen wordt ook financiering aangeboden. In de praktijk komt toch een deel van de bureaucratische lasten op de schouders van de particulier, maar in eerste instantie komen deze voor rekening van de installateur, ook gezien de technische complexiteit van de verschillende aanvragen. De business-to-business markt is meer open voor niche-spelers en producenten van afzonderlijke componenten en systemen. Import en export De toename van het aantal installaties wordt gereflecteerd in statistieken over de handel in 'lichtgevoelige halfgeleiders inclusief fotocellen'. In 2008 importeerde Italië wereldwijd voor 73 miljoen euro, in de eerste helft van 2009 voor 122 miljoen euro. De export bedroeg respectievelijk 10 en 20 miljoen euro. De import uit Nederland is gestegen van 1 miljoen euro in 2008 tot 6 miljoen euro de eerste helft van 2009. De export vanuit Italië naar Nederland bedraagt minder dan 100.000 euro. Data zijn afkomstig van ISTAT en niet definitief voor 2009. Groei De groei van de markt in 2008 met bijna 400% ten opzichte van 2007 is fors. Maar niet alleen de huidige groei, ook de projecties zijn uitstekend. In verschillende strategische studies zoals die van Fondazione Sviluppo Sostenibile, die iets verder gaat dan het zogeheten position paper van de Italiaanse overheid, wordt het geïnstalleerde vermogen in 2020 meer dan vertwintigvoudigd ten opzichte van de stand in 2008.

Naast de lange termijn, wordt ook op de korte termijn een forse groei verwacht. De GSE verwacht voor 2009 op 900 MW uit te komen, en voor 2010 op 1200-1300 MW. In 2008 was het geïnstalleerd vermogen nog minder dan 400 MW. Als deze projecties uitkomen, kunnen voor 2009 70.000 nieuwe installaties worden verwacht, en nog eens zoveel voor 2010, met een omzet van meer dan 1 miljard euro per jaar. Ter vergelijking: in Nederland is volgens het CBS in 2008 voor 4,5 MW geïnstalleerd. Spelers De Italiaanse markt is zeer gefragmenteerd met meer dan 600 ondernemingen. In het segment met de hoogste toegevoegde waarde, de bewerking van silicium, is de Italiaanse industrie nagenoeg afwezig, met een marktaandeel van 1,5%. In de productie van fotocellen en modules hebben Italiaanse ondernemingen een marktaandeel van 38% (ter waarde van 95 miljoen euro), wordt 40% geïmporteerd en wordt 22% geleverd door internationale ondernemingen met lokale dochterondernemingen voor productie en commercialisatie. Het segment van installatie en distributie telt meer dan 200 ondernemingen die 75% van de markt bedienen. Belangrijke spelers die in dit overzicht ontbreken zijn voor de huishoudelijke en zakelijke markt de 'geometra' en architecten, en voor de industriële markt de architecten en projectbureaus. Zij maken voor de statistieken geen deel uit van de sector, maar zijn als een spin in het web betrokken bij deze projecten en hebben ook invloed op de keuze van toeleveranciers. Het gaat dan, zeker bij geometra, om eenmansbedrijven. Belangrijke Italiaanse spelers op het terrein van zonnecellen en -modules zijn (internetadressen zijn opgenomen in bijlage 2 aan het eind van het rapport): Tabel 10: Italiaanse spelers op het terrein van zonnecellen en -modules Bedrijf

Activiteit

Omzet 2008 zonne-energie in miljoenen euro’s

Solarday

Producent PV panelen

70

Helios Technology

Producent fotocellen en modules

35

X-Group


29

Sorgenia solar

Productie modules, projectontwikkeling, productie elektriciteit

2400*

Solsonica

Producent cellen en modules

19

Renergies Italia

Producent modules

9

Omniasolar

Producent cellen

2

Moncada (vanaf 2010 ook in PV)

Producent dunne film en centrales

35*

Marcegaglia Energy

Producent modules, projectontwikkeling, centrales

50*

Brandoni Solare (vanaf 2009)


n.b.

*Geen specificatie cijfers zonne-energie beschikbaar De productiecapaciteit van deze spelers varieert tussen de 10 en de 60 MW per bedrijf. De grote Italiaanse internationale spelers ENI (PV division) en ENEL Green Power hebben elk niet

meer dan 3 MW in productie, en werken aan een matige vergroting van de productiecapaciteit. Buitenlandse spelers hebben het grootste marktaandeel. Daarvan heeft Solon als enige een vestiging in Italië met 150 MW productiecapaciteit. Q.cells en Sharp werken via Italiaanse agenten en distributeurs. De Italiaanse inverterproducenten zoals Power One, Siac, Elettronica Santerno en Riello UPS zijn niet direct van belang voor deze marktstudie, omdat de inverters die in Italië zijn toegestaan specifiek moeten zijn gemaakt voor de Italiaanse markt en dus deze deelmarkt daarmee moeilijker toegankelijk is voor buitenlandse spelers. Prijsniveaus De aanschafprijs voor de eindgebruiker van modules varieert van een gemiddelde van 6.000 €/kW tot onder de 3.000 €/kW. Ook zijn er kits voor zelfbouw (bijvoorbeeld van www.futureenergy.it) voor 4.500 per KW, inclusief inverter en aansluitmateriaal. Een compleet systeem voor particulieren van 3 kW ligt op 18.000-20.000 euro inclusief BTW (20%). Grote projecten kosten tussen de 3.600 en 5.000 euro per kW, zo blijkt uit bedragen die gemoeid zijn met de recentste projecten. Zo is er het project Trullo in Puglia (200 miljoen euro voor 42 MW), een centrale van Ecoware van 6 MW voor 25 miljoen euro, een centrale door IESS bij Noto op Sicilië van 40 MW voor 200 miljoen euro. Kinexia gaat een centrale van 10,6 MW in Lazio bouwen voor 45 miljoen euro. Api Nova Energia gaat in Marche 10,2 MW voor 50 miljoen euro neerzetten, Alerion 14 MW voor 50 miljoen euro. Vergeleken met Topaz Farm in California, waar 550 MW geboden wordt voor 650 miljoen euro liggen de prijzen in Italië ruim vier keer zo hoog. Een voorbeeld van een middelgroot project, mede gebruik makend van de thin film technologie, opgeleverd door Ecostream in Buronzo, heeft 2 miljoen euro gekost voor 480 kWp. De dalende aanschafkosten van zonnecellen en de relatief hoge elektriciteitsprijs maken dat het punt waarop elektriciteit uit zonne-energie zonder subsidies evenveel kost als normale elektriciteit (en bedrijfseconomisch rendabel wordt), steeds dichterbij komt. Over het moment waarop de zogenaamde 'grid-parity' wordt bereikt lopen de analyses enigszins uiteen van 2010 (EPIA) tot 2014 (Greentech Media); McKinsey neemt een tussenpositie in met 2012. In ieder geval zal Italië het eerste land in Europa zijn waar dat gebeurt. 4.1.2

Belemmeringen

Bouwnormen en milieunormen Bouwnormen en milieunormen die in acht moeten worden genomen verschillen niet wezenlijk van die in andere landen in Europa. Het is van belang bij projecten die de plaatsing van PV zonnepanelen betreffen, steeds de lokale (gemeentelijke) regels te checken, want de regelgeving is niet uniform. In veel gemeenten is het niet toegestaan de plaatsingshoek van de panelen te optimaliseren, maar moet de daklijn worden gevolgd. Ook is Italië rijk aan monumenten en historische plaatsen waar speciale regels voor gelden. Verder gelden in het algemeen – maar om in aanmerking te komen voor subsidie worden deze eisen strenger gecontroleerd – eisen op het gebied van professionele capaciteit. Zo moeten zonnepanelen door erkende installateurs worden geïnstalleerd en dit betekent op zijn minst een qualificatie op vier niveaus: • het bedrijf moet zijn ingeschreven bij een beroepsvereniging van elektrotechnisch installateurs (per regio verschillend) • de installateur die het werk uitvoert moet zijn gekwalificeerd door opleiding en ervaring (kan zich ook laten bijstaan door een derde indien zelf niet gekwalificeerd) • degene die het project ontwerpt moet zijn gekwalificeerd • het materiaal dat wordt gebruikt moet aan de nationale eisen voldoen (UNI en CEI)

Producteisen Componenten van de installatie moeten aan verschillende normen voldoen. Zo moeten de PV modules voldoen aan IEC-norm 61215, PV dunne film modules aan EN 61646, en moeten zij bij voorkeur zijn gecertificeerd voor gebruik in klasse 2 (met dubbele isolatie). Het conversiesysteem moet voldoen aan de Italiaanse norm CEI 11-20 en voldoen aan specifieke vereisten gesteld door de lokale netbeheerder. Voor ENEL is dit technische specificatie DK5940, voor AEM een andere. Het is niet mogelijk een een inverter (gruppo di conversione) voor de Nederlandse markt te gebruiken in Italië, ook al heeft deze het CE merk. Keurmerken moeten zijn geaccrediteerd conform UNI IEC 17025, ofwel door instanties aangesloten bij EA ofwel een samenwerkingsovereenkomst hebben met EA of ILAC. Procedures Procedures vormen een onmiskenbaar struikelblok, niet alleen voor minder ervaren buitenlandse spelers, maar ook voor Italianen zelf. Een deel van de installaties komt niet in aanmerking voor subsidie door het niet juist volgen van de procedure. Minimum doorlooptijden van het procedurele traject zijn 6-9 maanden voor kleine installaties, tot 12-24 maanden voor industriële. In het geval van kleine installaties hoeft niet vooraf toestemming worden gevraagd voor de plaatsing van de panelen, maar de verschillende procedures die nodig zijn om de fysieke aansluiting te realiseren en toegang te krijgen tot de stimuleringsregelingen zijn gecompliceerd. Het is dan ook gangbaar dat de installateur het grootste deel van deze rompslomp voor zijn rekening neemt, want het is bijna onmogelijk voor de consument om te begrijpen wat hij moet doen en waar hij moet beginnen. Voor een Nederlandse speler is de taal een barrière: alle handleidingen en de GSE website zijn in het Italiaans. De ENEL handleiding voor aansluiting van een installatie op het net bedraagt meer dan 200 pagina's. De GSE handleiding voor het gebruik van haar website, waarop de gebruiker een deel van zijn dossier invoert en beheert, is 19 pagina's maar geeft geen inhoudelijke informatie. Verder ontbreekt een duidelijke tekst waar vragen over conto energia en scambio sul posto worden beantwoord. Om een indruk te geven van de complexiteit kunnen er drie stappen worden onderscheiden: • de aanmelding bij de gemeente/regio: DIA, met project door architect inclusief zegeltje, handtekeningen, bijlagen • de aansluiting door elektriciteitsbedrijf: 20-tal documenten, in te dienen op verschillende momenten (essentieel) en lange wachttijden • de subsidie-aanvraag bij de GSE: via de website, tientallen formulieren, invullen, uitprinten, opsturen met bijlagen en lange wachttijden De eerste stap, de procedure voor de lokale/regionale overheden, is vereenvoudigd voor duurzame energie. Voor installaties onder de 20 kW en geheel of gedeeltelijk geïntegreerde installaties, met andere woorden de niet-industriële installaties, is in de meeste gevallen een D.I.A. voldoende, oftewel het deponeren van een projectvoorstel door een daartoe bevoegd persoon (architect of geometra), met tekening, bij de gemeente. Als daarop niet binnen een maand wordt gereageerd mag worden doorgegaan. In bepaalde gevallen moet ook de Inspectie voor cultuureel en archictectonisch erfgoed worden geïnformeerd. Voor grotere installaties moet toestemming worden verkregen van regio of provincie, een procedure van – officieel – maximaal 180 dagen, maar dit zijn geen kalenderdagen. Voor de overzichtelijkheid gaat het om een all-in vergunning voor constructie en exploitatie van de installatie. Maar de vereiste documentatie bevat een bouwvergunning, een milieueffectrapportage, het oordeel van een welstandscommissie, het oordeel van de parkbeheerder indien van toepassing, een verklaring van geen bezwaar van militaire autoriteiten, een hydrogeologische ontheffing en andere vergunningen.

Er is overigens een uitzondering. In Puglia is de procedure voor centrales onder 1 MW vereenvoudigd en is de milieu-effectrapportage niet nodig. De tweede en derde stap, de aansluiting op het net en het aanvragen van de subsidie, is voor kleine projecten al redelijk ingewikkeld, met tientallen documenten en verschillende communicatiemomenten. Voor grote projecten moet daar bovenop toestemming aan de netbeheerder worden gevraagd, moet een UTF vergunning aanwezig zijn (vergunning officina elettrica), eventueel een IAFR worden aangevraagd (reeds toegelicht in hoofdstuk drie onder Certificati Verdi), en moet een specifieke aanvraag worden gedaan voor de typologie van afdracht aan het net bij de GSE. Voor een grote centrale wordt gesproken van een totaal van rond de 70 documenten, in geen verhouding tot wat in andere landen mogelijk en gebruikelijk is. Technisch moet de aansluiting ook in fasen. 1. 2. 3. 4.

Installatie van de panelen Aansluiting door ENEL (weken of maanden later) Aansluiting door installateur (kan op dezelfde dag als fase 2). Keuring (kan vaak door installateur)

Voor Nederlanse spelers staan twee wegen open: lokale aanwezigheid of samenwerken met Italiaanse installateurs en projectmanagers. Lokale aanwezigheid stelt een speler in staat verschillende projecten tegelijkertijd te managen en de noodzakelijke technische interventies en documenten op de juiste tijdstippen te produceren, en om doorlopend vragen te kunnen beantwoorden van cliënten. Samenwerking met Italiaanse installateurs betekent het verlies van een deel van de waardeketen en het zich nagenoeg beperken tot architectuur en/of het leveren van panelen. Zakencultuur De zakencultuur wordt bepaald door een hoge mate van fragmentatie (veel spelers) en door onduidelijkheid wie nu allemaal nodig zijn bij een project. Een geometra en/of architect is nodig, een installateur, een leverancier van een inverter, een projectmanager voor het papierwerk. Italiaanse partijen werken graag samen met bevriende bedrijven en laten niet snel anderen toe. Voor grote projecten, eventueel beklonken in handelsmissies, kan dit uiteraard anders liggen, maar daar neemt de complexiteit weer toe. Er moet grond of andere oppervlakte worden gevonden, er moeten deals met lokale overheden (gemeente, provincie, comunità montana, regio) worden gesloten en eventuele concurrenten moeten te vriend of op afstand worden gehouden. 4.1.3

Kansen

Stimuleringsregelingen De stimuleringsregelingen die op PV zonne-installaties van toepassing zijn, zijn beschreven in hoofdstuk 3. Het betreft: conto energia, scambio sul posto en ritiro dedicato. Er geldt bovendien een gereduceerd BTW-tarief van 10%. Prijs-kwaliteitsverhoudingen De prijs-kwaliteitsverhoudingen zijn dusdanig dat Nederlandse spelers een concurrentievoordeel kunnen halen. Het feit dat de markt in Italië gefragmenteerd is en niet transparant, betekent dat consumenten geen inzicht hebben in prijzen en ook moeite hebben leveranciers te vinden. Dit is uiteraard een tweesnijdend zwaard. Enerzijds kan een Nederlandse speler goed op prijs concurreren, maar anderzijds is het moeilijk om zichtbaarheid te verkrijgen. De beperkte zichtbaarheid van de verschillende spelers hangt samen met het feit dat er nauwelijks tot geen reclame wordt gemaakt. Ondanks de hoge prijsniveaus weerhoudt dit de

enorme groei niet. Niet alleen de eerder besproken subsidieregelingen, maar ook het hoge aantal zonuren dragen daaraan bij. Voor een installatie in Noord-Italië kan het 10 jaar duren voor de installatie zichzelf heeft terugverdiend, in het zuiden tot 8 jaar, in beide gevallen ruimschoots binnen de levensduur van de zonnepanelen. Marketingkanalen Om de Italiaanse klant te bereiken kunnen verschillende marketingkanalen worden gebruikt. •

•

•

•

Het belangrijkste is mond-op-mond reclame. We gaven al aan dat er weinig reclame wordt gemaakt en dat hangt samen met de wijze waarop in het algemeen aankoopbeslissingen worden genomen. Een Italiaan, of het nu de privésfeer of de zakelijke sfeer betreft, zal meestal het advies van vrienden, families en collega's volgen (als die tevreden zijn over hun installatie) en stort zich zelden in een avontuur met een onderneming waar niemand iets over te zeggen heeft. Voor grote installaties is het beoordelingsproces evenwichtiger, maar positieve referenties blijven essentieel. Verder is de aanwezigheid (met of zonder stand) op beurzen een goede manier om zich te presenteren en een beeld te krijgen van wat de concurrentie biedt. De jaarlijkse beurs Solar Expo in Verona (5-7 mei 2010) is de grootste met meer dan 1.000 exposanten op 81.000 m2 waarvan de helft internationaal. Het aantal bezoekers in 2009 was 63.800. Beurzen in de regio kunnen helpen meer zichtbaarheid te genereren in een regionale deelmarkt. Zo wordt in Genua Energethica georganiseerd, en in Rome PV Rome Mediterranean, in Bolzano KLIMAENERGY, in Milaan Enersolar+. Of men kan ervoor kiezen beter op te vallen op gespecialiseerde beurzen rond thema's technologie, architectuur en bouw, zoals SAIE in Bologna. Adverteren kan helpen om naamsbekendheid te verkrijgen. Voor de professionele markt zijn vakbladen, zoals PV Fotovoltaico of PV Technology een mogelijkheid om nieuwsgierigheid van potentiële klanten of partners te wekken. Voor de particuliere markt wordt adverteren een kostbare aangelegenheid. Bovendien blijft gelden wat eerder werd vermeld: mondelinge referenties zijn essentieel. Een mogelijkheid om in een beperkt gebied zichtbaarheid te verkrijgen is sponsoring in natura. Dit kan veel goodwill kweken en – afhankelijk van de gekozen vorm – tegelijkertijd zorgen voor een demonstratieproject dat gratis publiciteit genereert.

Samenwerking met Italiaanse partners Samenwerking met Italiaanse partners en fusies/overnames bieden de mogelijkheid om snel toegang te krijgen tot een klantenbestand en/of de noodzakelijke formele eisen om te kunnen opereren op Italiaans grondgebied, zoals vergunningen. Voor het kunnen acquireren van kleine en grote projecten is het opbouwen van een zakenrelatie met architectenbureaus en geometra bijna onontbeerlijk omdat zij vaak aan het begin van het traject staan en de gelegenheid hebben aan de klant enkele contacten voor vervolgstappen te presenteren. Via verschillende websites van bijvoorbeeld Enterprise Europe Network, of de website van de Nederlandse Kamer van Koophandel en de EVD kunnen Italiaanse partners worden gevonden. Het feit dat de Italiaanse markt vele malen groter is dan de Nederlandse, maakt dat de ‘massa’ van Nederlandse spelers mogelijk niet toereikend is om een rol van betekenis op nationale schaal te spelen. Wel kan in samenwerking met Italiaanse partners de aandacht worden gericht op de toepassing van innovatieve technologie, ontwikkeld in Nederlandse en/of interrnationale R&D netwerken, in een welwillende markt. Zoals besproken in paragraaf 3.4.5., is er wel degelijk concerete vraag vanuit Italië naar (Nederlandse) technologie. Geografisch Vanuit geografisch perspectief zijn niet alle regio's even kansrijk. Noordelijke regio's lopen veelal voorop, en staan in cultureel opzicht (samenwerken, organisatie & management) dichter bij de onze. Zuidelijke regio's hebben soms meer specifieke middelen (Europese en nationale subsidies) om achterstanden in te lopen. Voor grotere projecten geldt ook dat het aantal

zonuren in het zuiden groter is en dus de investering rendabeler maakt. Voor kleinere installaties is die vaak geen argument, want we vinden deze juist ook veelal in noordelijke regio's. Bovendien belooft de conto energia elke investering ruimschoots binnen de levensduur van de installatie te compenseren. Acquisitie door middel van aanbestedingen Acquisitie door middel van aanbestedingen is wat publieke investeringen betreft relatief doorzichtig doordat deze verplicht worden gepubliceerd. Informatie over private investeringen is minder toegankelijk. De toegang tot actuele publieke aanbestedingen is op de Europese Website van Tenders Electronic Daily mogelijk, en tegen betaling op een aantal Italiaanse websites waarnaar verwijzingen zijn opgenomen in de adressenlijst aan het eind van dit document. Zie in aanvulling hierop ook de website van het Ministerie van Milieu: www.minambiente.it/index.php?id_sezione=2223. 4.1.4

Samenvatting

Marktschets Huidige status

PV zonne-energie • • • • •

Marktomvang 1,1 miljard euro in 2008 Er zijn meer zonuren in Zuid-Italië Installaties worden vooral gerealiseerd in (rijkere) noordelijke regio’s Groei: vertwintigvoudiging van de capaciteit voorzien tussen 2008 en 2020 Projecten kosten tussen de 3.000 en 6.000 €/kW

Belemmeringen

• • •

Plaatselijke regels moeten worden gecheckt Er zijn deels nationale producteisen De procedure voor het verkrijgen van toegang tot de subsidieregeling is langdurig en complex

Kansen

•

De subsidieregelingen geven een goede impuls aan de markt Het is eenvoudig om op prijs/kwaliteit te concurreren

•

4.2

Geconcentreerde zonne-energie

Geconcentreerde zonne-energie is de verzamelnaam voor verschillende technologieën die met elkaar gemeen hebben dat zonnestralen niet direct in elektriciteit worden omgezet, maar deze door middel van spiegels worden geconcentreerd op een klein oppervlak. Daar ontstaat een hoge temperatuur waarmee stoom wordt gemaakt, die door middel van turbines elektriciteit opwekt. Omdat bij geconcentreerde zonne-energie (solare a concentrazione of solare termodinamico) feitelijk nog geen werkende centrales in Italië bestaan, zal in deze paragraaf op meer strategisch niveau op de mogelijkheden van deze technogie in Italië worden ingegaan. 4.2.1

Huidige status

De aandacht in Italië is momenteel gericht op een nieuwe technologie, die door het Italiaanse nationaal onderzoeksinstituut voor energie en milieu (ENEA) is ontwikkeld, met name door nobelprijswinnaar Carlo Rubbia. Er is onder andere gewerkt aan de verbetering van het Parabolic Trough systeem. Door gebruik te maken van speciale vloeibare zouten in het systeem, is men in staat warmte (tot 550 graden) te accumuleren en te gebruiken wanneer het nodig is voor elektriciteitsopwekking. Deze flexibiliteit is een groot voordeel ten opzichte van bestaande centrales, want de installatie kan daardoor ook 's nachts zonnestroom leveren. Er

zijn door deze innovatieve Italiaanse technologie tevens substantiële besparingen gerealiseerd in het volume en de kosten van het accumulatiesysteem. Prijsniveau Het prijsniveau is, ook al betreft het een nog niet volwassen techologie, interessant. Een proefcentrale 'Archimede' van 5 MW bij Priolo op Sicilië zal in 2010 in gebruik worden genomen en kost 8.000 € per kW. Doel is met toekomstige centrales uit te komen op productiekosten van 70 €/MWh. Siemens is voor 28% deelnemer geworden in dit project. Ondertussen heeft ook de regio Lazio getekend voor een dergelijke centrale van 25-30 MW voor 150 miljoen euro en in de zomer van 2009 vinden de haalbaarheidsstudies hiervoor plaats. De technologie van ENEA wordt daarnaast ook experimenteel toegepast in combinatie met een biomassa en een ontziltingsinstallatie. Het Italiaanse systeem heeft grote belangstelling in Libië, Egypte, China en India. Spelers Spelers die zijn betrokken bij het project Archimede zijn, naast ENEA en Siemens, ENEL Ansaldo, SNIA, SIFA, Powerwall, Arca Compositi, Faini, Donati Group, Nuova Protex, Glassiena, Almeco, ITIV, Steroglass, Polo, Duplomatic Oleodinamica, Angelantoni, SHAP en Robur. Het Italiaanse bedrijf Turbec voert op de markt van geconcentreerde zonne-energie grote internatonale projecten uit, onder andere in Israël. Belemmeringen 4.2.2 Belemmeringen Bouwnormen en milieunormen Bouwnormen en milieunormen kunnen een beperkende invloed hebben op investeringen in geconcentreerde zonne-energie. De vloeistoffen die worden gebruikt om de zonnewarmte op te vangen en te transporteren zijn vaak giftig. In het Italiaanse ontwerp is dit probleem ondervangen doordat gesmolten zouten worden gebruikt met eigenschappen niet anders dan stoffen die in de landbouw worden gebruikt. Voor het overige moet rekening worden gehouden met de esthetische impact van het project en de geluidhinder van de turbines. Bij hybride centrales is de situatie uiteraard complexer. Voor wat betreft de verschillende procedures moet ervan worden uitgegaan dat deze dezelfde zijn als beschreven in de vorige paragraaf waar de markt voor PV panelen is behandeld, ook al heeft de wetgever nog nauwelijks rekening gehouden met deze technologie. 4.2.3

Kansen

Stimuleringsregelingen Sinds april 2008 is de toegang tot (een variant van) de regeling conto energia uitgebreid voor installaties gebaseerd op geconcentreerde zonne-energie. Het moet gaan om installaties die na 11 juli 2008 in werking zijn getreden. Ook hybride centrales zijn mogelijk, maar alleen de productie die herleidbaar is tot de zonne-energie wordt beloond. Het minimum oppervlak is 2.500 m2, het maximum oppervlak dat in aanmerking komt is 1.5000.000 m2. Verder moet de installatie zijn voorzien van een systeem dat de opslag van warmte mogelijk maakt voor 1,5 kWh per elke vierkante meter zonne-oppervlak en mogen de vloeistoffen niet giftig zijn, behalve als de installatie in een industriële zone is gesitueerd. Het systeem moet gekoppeld zijn aan het net. De regeling wordt uitgevoerd door GSE. De subsidietarieven zijn beschikbaar voor 25 jaar en de hoogte ervan hangt af van de mate waarin de productie herleidbaar is tot zonne-energie. Dat wil zeggen: 0,28 €/kWh voor 85% zonne-energie, 0,25€/kWh bij 50%-85%, en 0,22€/kWh als de hoeveelheid zonne-energie minder dan 50% bedraagt. De regeling is duidelijk geschreven op het type installatie van

Archimede. Geografisch perspectief Het aantal zonuren is uiteraard bepalend voor het rendement van de centrales. Daarmee behoren de zuidelijke regio's, maar ook andere landen in het Middelandse Zeegebied en de woestijnen in Noord-Afrika tot de meest interessante lokaties. Hier kan, mede door de inspanningen van Italiaanse handelsmissies, een groeiende markt worden verwacht, tenminste voor de Italiaanse technologie. Het kan interessant zijn vooral de markt van toelevering van onderdelen/componenten nader te onderzoeken. Acquisitie Acquisitie zal minder via aanbestedingsprocedures lopen, omdat projecten eerder actief worden aangeboden dan uitbesteed door (semi-)publieke instellingen. Het zoeken van samenwerking met bedrijven die al in projecten zijn betrokken en met onderzoeksinstituut ENEA kan een manier zijn om een ingang te vinden tot een specifieke deelmarkt. In zijn algemeenheid is men in Italië, zowel wat de openstaande subsidiemogelijheden betreft, als de technologische focus, vooral gericht op de eerder beschreven Italiaanse vinding van Carlo Rubbia. 4.2.4

Samenvatting

Marktschets Huidige status

Geconcentreerde zonne-energie

•

Geen feitelijk werkzame centrales in Italië Interessante Italiaanse technologie gebaseerd op vloeibare zouten in de warmtewisselaar met de mogelijkheid warmte te accumuleren Prijsniveau rond 5.000 €/kW

Belemmeringen

•

Nog niet uitgekristalliseerd wettelijk kader

Kansen

•

Stimuleringsregeling uitgebreid om deze technologie in te passen Kansen liggen op het gebied van toelevering en techologische samenwerking

• •

•

4.3

Thermische zonne-energie

4.3.1

Huidige status

Waardeketen De waardeketen in de markt van zonnecollectoren bestaat uit de productie en toelevering van componenten, de verkoop en distributie van de collectoren en de installatie. De markt voor de productie van zonnecollectoren heeft een omvang van 200 miljoen euro, de markt voor installatie is bijna even groot met 160 miljoen euro. Vraag en aanbod kwantitatief Italië is al sinds de jaren '70 gebruiker van zonnecollectoren. Het grootste deel van de markt, 90%, bevindt in de residentiële sector, met installaties van minder dan 30 m2 voor de sanitaire warmwatervoorziening. De markt is echter verre van volgroeid. Italië heeft slechts 9% van de Europese markt en heeft zich in de periode 2007-2008 verdubbeld tot 421.000 m2 jaarlijks nieuw geïnstalleerd oppervlak. De totale capaciteit bedraagt ongeveer 1 Gigawattuur (GWh) met een oppervlakte van 1,5 miljoen m2. Italië is hiermee samen met Spanje de sterkste groeimarkt van Europa. De omzet van de sector wordt geschat op 400 miljoen euro (2008). De markt is als volgt gesegmenteerd. Zonnecollectoren met natuurlijke circulatie: 33%, collectoren met geforceerde circulatie: 51%, vacuum collectoren: 14%, en zonnecollectoren zonder glas: 2% (data Assolterm, 2006). Van de Italiaanse bedrijven is 74% gespecialiseerd en 26% thermotechnisch generalist. Vraag en aanbod kwalitatief De meeste zonnecollectoren voor de private markt worden met 5 jaar garantie geleverd, om in lijn te zijn met de eisen voor de fiscale aftrek. Vooralsnog wordt het grootste deel van de installaties met in Europa geproduceerde systemen geplaatst. Import en export In de nationale behoefte wordt grotendeels voorzien door import: 77%. Slechts een kwart, 23% is afkomstig van nationale producenten. Volgens een studie van het CNES (2007) wordt ondanks de grote afhankelijkheid van het buitenland, een deel van de productie, 16%, geëxporteerd. De sterk toenemende vraag vanaf 2006 heeft geleid tot een toenemende import uit Duitsland en Oostenrijk, maar ook tot investeringen in eigen productiecapaciteit. De handel met Nederland is te verwaarlozen, de import door Italië bedraagt volgens ISTAT rond de 80.000 euro de eerste zes maanden van 2009, en de export naar Nederland bijna 90.000 euro. De handel met Duitsland, lijstaanvoerder, loopt op tot 5 miljoen euro op jaarbasis. De handel met China tot bedraagt 1 miljoen euro (projectie 2009). Groei en ontwikkeling De brancheverenigingen Assolterm en ESTIF melden dat in 2008 de markt met 28% is gegroeid, oftewel met 421.000 m2. Ook uit het aantal aanvragen in het kader van de fiscale aftrek blijkt een stijging met 20.000 aanvragen in 2007. Een studie van Coiante wijst op de beschikbaarheid van 2600 km2 dakoppervlak. Ook al is een deel daarvan niet goed gesitueerd, dan nog is er een enorm potentieel voor zonnecollectoren. De hoeveelheid collectoren met 27 m2 per 1000 inwoners ligt nog op de helft van het Europees gemiddelde en dat is zeker gezien het potentieel aan zonuren een grote achterstand. Spelers In totaal zijn er volgens een studie van CNES (2007) een 60-tal spelers op de Italiaanse markt actief. Het gaat dan zowel om Italiaanse producenten als om leveranciers van buitenlandse systemen. De markt is in handen van enkele grote en middelgrote spelers die traditioneel al op de markt van verwarming en sanitair zaten, en van kleinere nieuwe spelers, die zich hebben

gespecialiseerd in thermische zonnepanelen.De belangrijkste traditioniele Italiaanse producenten, distributeurs en installateurs zijn hieronder weergegeven. Tabel 11: Italiaanse producenten, distributeurs en installateurs van zonnecollectoren Bedrijf

Activiteit

Omzet 2007 collectoren in miljoenen euro’s

Merloni Termosanitari / Ariston

Producent verwarmings- en warmwater oplossingen

1178

Riello

Producent zonnecollectoren, warmtepompen, biomassa-ovens

549

Ferroli

Producent verwarming en verbrandingsovens

635

Immergas

Producent zonnepanelen, boilers en geisers

240

Centro Gamma Termosanitaria

Distributeur bouw en sanitair

349

Cambielli

Distributeur sanitair

330

Europa2000Prontogros


208

Idroteam


191

Manzardo


168

Tot de groep nieuwe distributeurs, met omzetten van tussen de 3 miljoen en de 40 miljoen euro op jaarbasis, behoren Enerpoint, Paradigma, Accomandita, Enerco, Solar Energy Italia, Idrosistemi, Ecoenergy, Suntec en Universal. Tenslotte is er de groep installateurs, waarvan de grootste Solar Systems is, met een omzet van 17 miljoen euro en 40.000 uitgevoerde installaties. Prijsniveaus De kosten van een kleine installatie, bedragen tussen de 1.500 en 2.500 euro. Een systeem van 2m2 inclusief installatie en BTW kost rond de 1.600 euro; zonder installatiekosten 1.000 euro. Met de fiscale aftrek wordt dat bedrag gehalveerd, waardoor de installatie in 4 jaar is terugverdiend. Gegeven een levensduur van 15 tot 20 jaar, betekent dat een gratis warmwatervoorziening voor 11-16 jaar. Voor medium-size installaties (160 m2) komt de investering uit op 330 euro per m2 aan collectoren, en de totale investering op 720 euro per m2. 4.3.2

Belemmeringen

Bouwnormen, milieunormen, eisen en procedures De sinds 2006 bestaande wettelijke verplichting om bij nieuwbouwprojecten tenminste 50% van de energiebehoefte te dekken uit duurzame energiebronnen is nog steeds niet in uitvoeringsbesluiten geactiveerd. De motivatie hiervoor is mogelijk de bescherming van de eigen industrie tegen massale import uit landen als China, door de industrie meer tijd te geven mee te groeien met de stijgende vraag. Om in aanmerking te komen voor de aftrek, gelden aanvullende eisen: zonneboilers en panelen moeten minstens 5 jaar garantie hebben, en de panelen moeten zijn gecertificeerd volgens UNI EN 12975 of 12976. Het indienen van een DIA (Denuncia Inizio Attività, een melding van het

begin van werkzaamheden, meestal door architect of geometra opgesteld), is in een aantal regio's niet langer noodzakelijk. Dat betekent een sterke vereenvoudiging en kostenbesparing ten opzichte van PV zonne-energie. Een DIA kost al gauw honderden euro's. Zakencultuur De zakencultuur is vergeleken met PV zonnesystemen transparanter en competitiever. De particulier is beter in staat prijzen te vergelijken, de (toegevoegde) waarde van de installateur in te schatten en zelf te onderhandelen over de prijs. Ook voor kleine projecten geldt dat het hebben of opbouwen van een vertrouwensrelatie met de installateur/leverancier essentieel is. Bij complexere systemen, waarbij ook de verwarming wordt geïntegreerd, neemt de transparantie weer af. Bij de bouw van grootschalige productie-sites is het beïnvloeden van een grote groep belanghebbenden noodzakelijk. 4.3.3

Kansen

Stimuleringsregelingen Voor de installatie van zonnepanelen voor warmwatervoorziening is zoals eerder beschreven een fiscale aftrek van 55% van de inkomstenbelasting mogelijk. Zowel voor huishoudelijk als voor industrieel gebruik. Het plafond is op 60.000 euro gesteld, te verdelen over 3-10 jaar naar keuze. De integratie in bestaande daken, zonder de inclinatie te veranderen en zonder de vorm van de gebouwen te veranderen en blijvend binnen het bestaande dakoppervlak kunnen worden beschouwd als normaal onderhoud. Verder is de BTW gereduceerd tot 10%. Er zijn daarnaast zeer vele regionale, provinciale en gemeentelijke stimuleringsprogramma's, voor grote en kleine installaties. Deze programma's zijn vaak kortlopend en geven een bijdrage in de aanschafkosten van de installatie aan de hand van criteria, bijvoorbeeld bij het vervangen van asbest. Ook heeft het nationale Ministerie van Milieu regelmatig regelingen voor het energiezuiniger maken van overheidsgebouwen. Kwaliteit De kwaliteit van de Italiaanse systemen is over het algemeen in lijn met die in andere Europese landen. Waar bij grotere projecten geen standaardproducten kunnen worden gebruikt, vervalt die regel. Er moet in dat geval op worden gelet welke kwaliteit eventuele concurrenten aanbieden. Marketingkanalen De volgende marketingkanalen zijn van belang: •

•

• •

Evenals bij PV zonne-energie geldt dat, voor projecten in de residentiële sector, mondop-mond reclame de belangrijkste ingang is tot nieuwe klanten. Ook voor grotere installaties zijn goede referenties essentieel. Verder is er de jaarlijkse beurs Solar Expo in Verona (5-7 mei 2010) met meer dan 1000 exposanten op 81.000 m2 waarvan de helft internationaal. Het aantal bezoekers in 2009 was 63.800. Maar ook beurzen in de regio kunnen helpen meer zichtbaarheid te genereren in een regionale deelmarkt. Zo wordt in Genua Energethica georganiseerd, en in Rome CSP Expo Solar Tech, in Bolzano KLIMAENERGY. Of men kan ervoor kiezen beter op te vallen op gespecialiseerde beurzen rond thema’s technologie, architectuur en bouw, zoals SAIE in Bologna. Bijvoorbeeld in Palermo wordt eind 2009 de 3e internationale conferentie gehouden over zonnekoeling. Vakbladen, zoals Casa Energia, kunnen een middel zijn om de naamsbekendheid te vergroten. Koppelverkoop, bijvoorbeeld tussen zonnecollectoren en warmwaterboilers, waarbij één van de twee een Italiaanse partner is kan helpen een ingang in de markt te vinden.

Samenwerking met Italiaanse partners/intermediairs. De sector zelf geeft aan dat 90-95% van de markt voor kleingebruikers is. Het lage aantal nieuwe installaties in 2008 (7 m2 per 1000 inwoners) in vergelijking met bijvoorbeeld Duitsland (26 m2 per 1000 inwoners), geeft aan dat het marktpotentieel groot is. Het grootste deel van de woningvoorraad in is particuliere handen, dus niet, zoals in Nederland met een forse aanwezigheid van woningbouwverenigingen. Ook waar sprake is van groepsverwarming (15% van de gevallen) is de warmwatervoorziening voor sanitair water toch individueel. Het theoretisch potentieel is dus enorm. Dank zij de fiscale stimulering is er redelijk goed zicht op het aantal 'verbouwingen'. Er zijn bij de fiscus in 2008 meer dan 400.000 verbouwingen aangemeld. Volgens een telling in 2001 zijn er in Italië ruim 21 miljoen woningen. En volgens een rapport van ANCE, de branchevereniging voor de bouw, is daarvan de helft nog nooit verbouwd. Om aansluiting te vinden bij al deze individuele verbouwingen moet dus samenwerking worden gezocht met groothandels of grotere installateurs. Voor middelgrote systemen liggen zwembaden, hotels, sportcomplexen en campings voor de hand. De markt voor nieuwe zwembaden kan worden geschat op 18.000 per jaar (2007). Er zijn verder zo'n 35.000 hotels in Italië, en 80.000 sportgelegenheden. Er kunnen via de normale aanbestedingsprocedures regelmatig aanbestedingen worden gevonden voor publieke projecten met een omvang tussen de 100.000 en de 200.000 euro. Tevens is er R&D gaande over de mogelijkheden van zonnekoeling dus er zou aansluiting kunnen worden gezocht in Europees gefinancierde projecten. Verder is het benaderen van bouwondernemingen die duurzaam bouwen hoog in het vaandel hebben staan een optie. Geografisch perspectief Het geografisch perspectief is van beperkte invloed op de Italiaanse markt. Thermische zonneenergie is overal in Italië rendabel, ook al zijn er in het zuiden meer zonuren. In noordelijke regio's zal de particuliere vraag groter zijn vanwege het hogere besteedbaar inkomen. Acquisitie Acquisitie door middel van aanbestedingen (appalti) is een goede manier om aan opdrachten te komen, omdat bieders min of meer gelijke kansen hebben, ook al wordt de omschrijving van het project soms toegeschreven naar een voorkeursaanbieder. De toegang tot actuele aanbestedingen is op de Europese Website van Tenders Electronic Daily mogelijk, en tegen betaling op een aantal Italiaanse websites waarnaar verwijzingen zijn opgenomen in de adressenlijst aan het eind van dit document. Zie voor enkele projecten voor overheidsgebouwen de website van het Ministerie van Milieu: www.minambiente.it/index.php?id_sezione=2223. 4.3.4

Samenvatting

Thermische zonne-energie Huidige status

• • • • •

Jaarlijkse markt van 360 miljoen euro Italië is samen met Spanje de sterkste groeimarkt in Europa In 2008 is de markt met 28% gegroeid 77% van de installaties wordt geïmporteerd Prijsniveau ligt, ongeacht de omvang van het systeem, op 720 euro per m2

Belemmeringen

•

Er zijn geen bijzondere belemmeringen voor deze deelmarkt

Kansen

• •

Een fiscale aftrek van 55% De technologie is zeer rendabel in Italië door het hoge

•

4.4

Windenergie

4.4.1

Huidige status

aantal zonuren Er komen 18.000 zwembaden per jaar bij

Waardeketen De waardeketen op de markt voor windenergie bestaat uit de productie van componenten, de integratie van componenten, de ontwikkeling van productiesites, en de exploitatie en beheerfase. In de eerste segmenten van de waardeketen zijn van oorsprong Italiaanse bedrijven nagenoeg afwezig. Vestas Italia is de Italiaanse vestiging van de Deense wereldmarktleider en is de grootste speler op de turbinemarkt in Italië. Wat betreft exploitatie en beheer zijn er zowel Italiaanse als buitenlandse spelers. Bekende Europese spelers als EDF, ERG en EON zijn actief op Italiaans grondgebied. Het marktsegment van de projectontwikkeling bedraagt in 2008 zo'n 2 miljard euro, die van de exploitatie 1 miljard euro. Vraag en aanbod kwantitatief Als gekeken wordt naar vraag en aanbod kwantitatief, moet worden geconstateerd dat Italië in 2008 de zesde positie mondiaal heeft ingenomen, met 3.500 MW capaciteit. In 2008 alleen al is er ruim 800 MW bijgekomen en de doelstellingen van de Italiaanse regering zijn ambitieus. In 2020 moet er 12.000 MW zijn neergezet, dus 12 jaar lang min of meer 1.000 MW per jaar. De gemiddelde windsnelheden, vergeleken met Noord-Europese landen en Spanje/Frankrijk, zijn relatief laag. De hoogste windsnelheden, in het zuiden van Sardinië en de Isole Eoliche bereiken 8 meter per seconde (rood gekleurd op de kaart). De rest van de kust van Sardinië en Puglia hebben een gemiddelde windsnelheid van 7 m/s (roze). Figuur 3: Gemiddelde jaarlijkse windsnelheid op 75 m in m/s

Bron: GSE, 2009 / ERSE

Figuur 4: Geinstalleerd vermogen per regio in % van het nationaal vermogen, eind 2008

Bron: GSE, 2009 De meeste installaties en het meeste vermogen worden gerealiseerd in de windrijkste delen van Italië. Puglia, Sicilia, Sardegna en Campania zijn de regio's met de meeste installaties en het meeste geïnstalleerd vermogen, ook al vallen deze twee statistieken niet geheel samen. Puglia is koploper met 24% van de nationale capaciteit. De verdeling per regio wordt in de volgende tabel weergegeven. Hieruit blijkt ook dat de gemiddelde omvang van de installaties relatief klein is. In 2008 zijn er 39 installaties bijgekomen, 11 met een vermogen tussen de 0 en 12 MW, 14 installaties tussen de 12 en 24 MW, en 14 installaties groter dan 24 MW. In totaal is een kwart van de installaties kleiner dan 5 MW.

Tabel 12: Aantallen installaties en vermogen in 2007 en 2008

Bron: GSE, 2009 Import en export Er is volgens het Italiaanse Bureau voor de Statistiek, ISTAT, geen handel met Nederland, althans in turbines. Er werd in 2007 en 2008 voor gemiddeld 8 miljoen euro uit Spanje geïmporteerd. Er werd voor rond de 1,9 miljoen euro (gemiddeld 2007 en 2008) geëxporteerd wereldwijd. De Italiaanse aanwezigheid in het buitenland is echter groter, bijvoorbeeld Enel Green Power heeft 331 MW geïnstalleerd vermogen in Italië, maar 420 MW in andere Europese landen en 450 in Noord- en Zuid Amerika. Groeiverwachtingen De groeiverwachtingen zijn goed. Zoals eerder gesteld heeft de Italiaanse regering de ambitieuze doelstelling om op 12.000 MW uit te komen in 2020, uitgaande van 3.500 MW geïnstalleerd vermogen eind 2008. De nationale vereniging voor windenergie, ziet zelfs een potentieel van 16.200 MW in 2020. In 2008 is er ruim 800 MW bijgekomen volgens GSE. De ANEV rappporteert 1.000 MW geïnstalleerd vermogen in 2008. Het verschil kan liggen in de timing van de feitelijke aansluiting op het net. Italië heeft nog geen offshore capaciteit (er zijn enkele projecten in studie). Volgens onderzoeksbureau CESI is het potentieel in Italië voor off-shore turbines tot 30 meter diepte 900-1900 MW, in de categorie 30-60 meter 250-750 MW, en van 90-900 meter: 20004000 MW. Wat offshore betreft is er een project van 20 MW in Genova gepland, en een project in Sicilia van 345 MW. In Puglia zijn er enkele alternatieven, variërend van 150-300 MW. Het spreekt voor zich dat deze groei niet alleen een forse druk legt op de toeleveringsbedrijven, maar ook op de netwerkbeheerder. Regelmatig wordt gewaarschuwd voor de beperkingen van het elektriciteits-transportnetwerk, dat een groot en wisselvallig aanbod moeilijk kan verwerken. Door Netbeheerder TERNA wordt hierin tussen 2009 en 2013 ruim 3,4 miljard euro geïnvesteerd.

Spelers De grotere Italiaanse spelers worden in de onderstaande tabel weergegeven. Tabel 13: Italiaanse spelers op het gebied van windenergie Bedrijf

Activiteit

Geïnstalleerd vermogen wind Italië

Omzet 2008 wind in miljoenen euro's

Enel Green Power

Ontwikkelt en beheert alle vormen van duurzame energie

331 MW

1850 totaal*

Moncada Energy Group, producent

Ontwikkelt en beheert alle vormen van duurzame energie

105 MW

70

Elettronica Santerno

Inverters voor zonne- en wind installaties

n.b.

62

Brulli Energia

Elektriciteitsstations en waterkracht

n.b.

23

IP Maestrale (ex IVPC)

Realiseert en beheert windparken

338 MW

250

Vestas Italia

Turbines

1800 MW

344

FRI.EL Greenpower

Wind, biomassa, golf- en getijde energie

418 MW

50

Sorgenia SpA

Inkoop, verkoop en productie duurzame energie

30 MW

2000 totaal*

Edison SpA / EDENS

Inkoop, verkoop en productie van energie

273 MW

80

Riva Calzoni

Componenten

n.b.

60

ERG Renew

Ontwikkelt en beheert winden waterenergieproductie

79 MW

43

E.ON (Endesa)

Thermisch, wind en water

300 MW

3800 totaal*

*Geen specificatie cijfers windenergie beschikbaar Op de Italiaanse turbinemarkt zijn buitenlandse spelers marktleider. Vestas heeft zijn geïnstalleerd vermogen in Italië in 2008 met met 340 MW uitgebreid. Gamesa met 160 MW en Enercon met 125 MW. Ook Nordex en Ecotecnia hebben elk 100 MW aan de capaciteit toegevoegd. Verder zijn er diverse kleine Italiaanse producenten actief. Het gaat om bedrijven als Leitwind, Junica, Bluminipower, Ropatec, Newtak, Enerclean, Salmini en Eolpower, die deels ook mikken op mini-eolico. Siemens heeft een aantal opdrachten verworven en zal met de realisatie van een 40 MW windpark in 2009 zijn intrede op de Italiaanse markt maken. Op de markt voor de productie van energie zijn IP Maestrale, FRI.EL, ENEL, IVPC, Edison Energie Speciali en ENDESA Italia marktleiders met bijna 2/3 marktaandeel en een vermogen van tussen de 550 en de 250 MW elk. In 2008 was FRI.EL de sterkste groeier met 186 MW, gevolgd door IVPC met 142 MW, beide samen goed voor een kwart van de totale groei.

Prijsniveaus De uitgaven voor windmolenparken stijgen, ondanks dalende productiekosten van componenten. Dit heeft voor een deel te maken met speculatie met beschikbare grond. Zo werd in 2006 nog door ENEL een groot park in Sardegna geopend van 54 MW, dat 35 miljoen euro had gekost (0,6 miljoen per MW), terwijl niewe projecten, bijvoorbeeld bij Ururi in Molise (26 MW, 90 miljoen euro) en Pistoia (30 MW, 100 miljoen euro) rond de 3,4 miljoen per MW kosten. 4.4.2

Belemmeringen

Bouwnormen, milieunormen Lokale overheden belemmeren vaak de ontwikkeling van windmolenparken. Projecten worden vaak door grote spelers zonder samenspraak met de lokale gemeenschap ontwikkeld en hebben een grote impact op het milieu. Sinds 2008 wordt wel gewerkt aan een betere coördinatie tussen de verschillende betrokken overheden door ook lagere overheden doelstellingen te geven op het gebied van duurzame energie, het zogeheten 'burden sharing'. Ook is het niet altijd eenvoudig nieuwe windmolenparken aan te sluiten op het net, ofwel door de afwezigheid van aansluitmogelijkheden (op bergruggen) of door congestieproblemen die zich niet verdragen met het intermitterend karakter van deze energiebron. Er wordt wel structureel gewerkt aan de oplossing van deze problemen door netbeheerder Terna, maar het verdient aanbeveling bij de eventuele overname van projecten de leveringsmogelijkheden goed te onderzoeken. Ook het behoud van de schoonheid van het Italiaanse landschap, bijvoorbeeld de kust van Sardinië weegt zwaar bij beslissingen om windmolenparken te realiseren. Er is recent een werkgroep gestart die de geluidhinder van windturbines onderzoekt waarin naast het Ministerie van Milieu ook een aantal bekende onderzoeksinstituten participeren. Het doel is om criteria te formuleren voor de meting van geluidsproductie en richtlijnen voor het opstellen milieu-effectrapportages. Procedures Kleine installaties, in sommige regio's tot 20 kW, in andere tot 60 kW, vereisen slechts een D.I.A. De procedures voor grotere installaties zijn complex en langdurig. Volgens ENEL, de grootste nationale energieproducent en -leverancier, komt acht op de tien projectvoorstellen niet door de ambtelijke molen. Projectontwikkelaars klagen over het feit dat tussen de 25 en 40 partijen betrokken zijn voor het verkrijgen van een vergunning. Het record wordt gevormd door een project in Molise dat 7 jaar heeft geduurd. Een ander nijpend geval is dat bij een park in aanleg in Sardinië met een reeds geïnvesteerd bedrag van 16 miljoen euro, de regionale wetgeving tussentijds werd aangepast waardoor het project niet afgebouwd mocht worden. Zakencultuur De zakencultuur, uitgaande van de situatie waarin een Nederlandse onderneming terechtkomt bij een groter project, vraagt gegeven de eerder aangegeven complexiteit om zeer veel geduld. Zakelijke voortgang wordt continu bedreigd door een politieke dynamiek. De grote hoeveelheid aanvragen die in de pijplijn zitten en de druk om tot 2020 jaarlijks 1 GW aan vermogen aan het huidige productiepark toe te voegen kunnen de overheidsinstanties naar verwachting niet aan. Bovendien zal het moeilijker worden geschikte lokaties te vinden en zal de politieke weerstand van allerlei groepen in de samenleving (burgers, toerisme, landbouw, milieubeweging) toe kunnen nemen. De recente berichtgeving over grondspeculatie kan ook in dit licht worden bezien. 4.4.3

Kansen

Stimuleringsregelingen Op windenergie zijn de volgende stimuleringsregelingen van toepassing: certificati verdi, tariffa omnicomprensiva, scambio sul posto, ritiro dedicato (zie hoofdstuk 3). De incentives voor

windenergie zijn, in vergelijking met andere Europese landen, buitengewoon goed te noemen. De prijs die een producent krijgt voor de geproduceerde elektriciteit kan oplopen tot 200 euro/MWh, bijna het drievoudige van het Europees gemiddelde. De gemiddelde windsnelheden zijn wel lager, maar de kosten-batenafweging is zeer gunstig voor investeringen in Italië. Het is niet bekend hoe lang deze gunstige regelingen blijven bestaan. Analyse van prijs/kwaliteitverhoudingen Er is bovendien een groot segment nog te ontwikkelen, namelijk dat van het mini-eolico: installaties kleiner dan 1 MW, die de productie dichter bij de consumptie brengen en daardoor minder netwerkproblemen en milieu-impact opleveren. En daardoor ook eenvoudiger vergunningprocedures mogelijk maken. De kosten per kWh zijn hoger, maar zijn ruimschoots terug te verdienen door de goede stimuleringsregelingen. Landbouw, campings, agriturismi en het MKB behoren tot de doelgroep. Marketingkanalen De volgende marketingkanalen kunnen worden onderscheiden: • Goede referenties (mond-op-mond reclame) blijven essentieel, ook voor projecten die een grote omvang hebben. • De jaarlijkse beurs Solar Expo in Verona (5-7 mei 2010) is de grootste met meer dan 1000 exposanten op 81.000 m2 waarvan de helft internationaal. Het aantal bezoekers in 2009 was 63.800. Er is ook ruimte voor andere duurzame energiebronnen, zoals windenergie. Ook beurzen in de regio kunnen helpen meer zichtbaarheid te genereren in een regionale deelmarkt. Zo wordt in Genua Energethica georganiseerd, en in Rome Eolica Expo Mediterranean, met 30.000 m2, 40% internationiale exposanten en 18.000 bezoekers. In Bolzano wordt in het najaar KLIMAENERGY georganiseerd met 8000 m2, 175 exposanten verwacht in 2009. Of men kan ervoor kiezen beter op te vallen op gespecialiseerde beurzen rond thema’s technologie, architectuur en bouw, zoals SAIE in Bologna. • Vakbladen, zoals Wind Energy, kunnen helpen om naamsbekendheid te vestigen. • Sponsoring of een demo-project kunnen helpen zichtbaarheid te krijgen in een specifiek marktsegment en veel goodwill en gratis publiciteit genereren. Samenwerking met Italiaanse partners/intermediairs De beste kansen liggen niet zozeer op het vanaf nul ontwikkelen van grote projecten, maar eerder in toelevering, en het samenwerken met Italiaanse partners, zowel voor nieuwbouw als voor onderhoud van bestaande parken. Mogelijk is er ook een markt voor het importeren in Nederland van Italiaanse mini-turbines. De Nederlandse ervaringen met off-shore projecten worden in Italië met interesse bekeken, en daar zou op kunnen worden ingespeeld door op meerdere fronten belanghebbenden te benaderen. Zoals eerder aangegeven bij de beschrijving van de groei van de markt voor windenergie, wordt het potentieel aan offshore windenergie in Italië geschat op tussen de 3.000 en 7.000 MW, terwijl er momenteel nog geen off-shore windmolens in gebruik zijn. Geografisch perspectief Het spreekt voor zich dat de vraag deels geografisch bepaald is. In bepaalde delen van NoordItalië is nagenoeg geen wind (zie paragraaf 4.4.1), en het spreekt voor zich dat daar minder mogelijkheden zijn. Anderzijds is een groot probleem het intermitterend karakter van door windturbines opgewekte elektriciteit. Veranderende windsnelheden maken het moeilijk te voorspellen wat het aanbod aan het net zal zijn, en levert problemen op voor de netbeheerder, zowel als economische verliezen door over- of onderaanbod dat gecompenseerd moet worden. Voor economisch levensvatbare oplossingen in termen van gecombineerde toepassing van technologieën (bijvoorbeeld wind en brandstofcellen, wind en waterbassins) en kennis over management van energieproductie is een grote markt, zeker in Italië, waar netwerkproblemen, mede door beperkte ringvormigheid en redundantie, in een eerder stadium nijpend zullen zijn dan andere landen. Er zijn plannen voor een studie naar de mogelijkheid met satellietbeelden

de voorspelbaarheid van de productie van zonne-en windinstallaties te vergroten. Acquisitie door middel van aanbestedingen (appalti) De toegang tot actuele aanbestedingen is op de Europese Website van Tenders Electronic Daily mogelijk, en tegen betaling op een aantal Italiaanse websites waarnaar verwijzingen zijn opgenomen in de adressenlijst aan het eind van dit document. 4.4.4

Samenvatting Windenergie

Huidige status

• • • • •

De jaarlijkse omzet bedraagt 2 miljard euro voor projectontwikkeling en 1 miljard voor exploitatie Tot 2020 moet er ongeveer 1,000 MW per jaar aan capaciteit worden bijgebouwd. Gemiddelde windsnelheden liggen relatief laag De regio Puglia is koploper met 24% van de nationale capaciteit Prijsniveau ligt op 3.500 €/kW

Belemmeringen

•

Zeer langdurige en complexe procedures voor het verkrijgen van een bouwvergunning voor installaties boven de 60 (soms 20) kW

Kansen

•

Er wordt een groot potentieel voor offshore windenergie gezien Er is een ruimhartige stimuleringsregeling

•

4.5

Waterkracht

4.5.1

Huidige status

Waardeketen De waardeketen op de markt voor waterkracht bestaat uit de toeleveringsindustrie, projectontwikkeling en bouw, en productie en beheer. De jaarlijkse elektriciteitsproductie heeft een waarde van 9 miljard euro. De doelstelling van de Italiaanse overheid is om de productie uit te breiden met 2,1 TWh. Dat betekent dat er in de komende 12 jaar ongeveer 700 miljoen euro moet worden geïnvesteerd. Daarin zijn niet begrepen de kosten voor onderhoud en beheer. Vraag en aanbod kwantitatief Italië is met 41 TWh de derde producent van waterkracht in Europa, na Frankrijk en Zweden. Er waren in 2008 2.184 installaties actief met een gemiddelde omvang van 8 MW. Het meest voorkomende type installatie is die voor stromend water (1.875 installaties). Er zijn 178 installaties met bassin en 131 met reservoir. In 'drogere' regio's, zoals Sicilia en Sardegna, zien we dat de productie relatief veel minder is ten opzichte van de 'natte' regio's in het noorden van Italië. In de onderstaande tabel wordt de productie van de verschillende regio's geordend van noord naar zuid samengevat.

Tabel 14: Installaties, vermogen en productie van waterkracht per regio in 2008

Bron: GSE, 2009

De geografische verdeling kan als volgt worden weergegeven: Figuur 5: Elektriciteitsproductie uit waterkracht in 2008 naar regio (% van nationaal vermogen)

Bron: GSE, 2009 In de noordelijke regio's, met de Alpen en Dolomieten waar grote hoogteverschillen zijn, is de waterkrachtproductie het sterkst vertegenwoordigd. In de noordelijke regio's zijn meer installaties met een bassin. In Emilia-Romagna en Veneto zijn meer installaties met stromend water. Uiteraard zorgt de droogte in zuidelijke regio's voor een lage productie en weinig rendabele investeringen. Vraag en aanbod kwalitatief Gegeven de verzadiging van de markt, zien we een verschuiving naar kleinere centrales. De stromend-watercentrales, ook al vertegenwoordigen zij 86% van de centrales, leveren minder dan de helft van de productie. Import en export Veel Italiaanse spelers bewegen zich op opkomende markten zoals Oost-Europa, Zuid-Amerika en het Verre Oosten. Wereldwijd wordt aan turbines voor waterkracht voor 2 miljoen euro geëxporteerd en voor 1 miljoen geïmporteerd volgens ISTAT. Belangrijke exportlanden zijn Rusland, Zweden, Ethiopië, Chili, Australië, Albanië en Algerije. Uit Nederland wordt voor rond

de 50.000 euro geïmporteerd (omdat orders van jaar tot jaar fors kunnen verschillen zijn hier de gemiddelde cijfers over 2007-2008 gepresenteerd). Groei en ontwikkeling De groeimogelijkheden zijn beperkt. Los van de vervangingsmarkt is slechts een lichte groei voorzien, want de nationale doelstelling voor 2020 is om de capaciteit uit te breiden van 41,1 (2008) naar 43,2 TWh. Zoals aangegeven zijn de geschatte investeringen voor 2020 'slechts' 700 miljoen euro. In vergelijking met de andere deelmarkten voor duurzame energie is dat gering. Geografische mogelijkeden en milieu-overwegingen maken dat de markt voor grote centrales met bassins nagenoeg verzadigd is. Klimatologische ontwikkelingen hebben geleid tot een dalende gemiddelde regenval. In Val D'Aosta, rijk aan waterkrachtcentrales, is de afgelopen 20 jaar de gemiddelde regenval gedaald van 2800 mm naar 1000 mm per jaar. Een innovatieve ontwikkeling is het mini-hydro. In de onderstaande tabel is de beperkte groei in 2008 zichtbaar en de verdeling naar grootte van de installatie. Tabel 15: Aantallen waterkrachtinstallaties en vermogen in 2007 en 2008 Waterkracht

aantal 2007

2008

0-1 MW 1-10 MW >10 MW Totaal

1.194 641 293 2.128

1.223 665 295 2.184

Vermogen (MW) Toename 2007 2008 % 2007/2008 437 2.086 14.936 17.459

450 2.156 15.018 17.623

3,1 3,4 0,5 0,9

Bron: GSE, 2009 Spelers De belangrijkste spelers zijn van oudsher Italiaans, aangevuld met de Franse multinational EDF. Hieronder zien we hun kernactiviteit en omvang. Tabel 16: Italiaanse spelers op het gebied van waterkracht Bedrijf

Activiteit

Geïnstalleerd vermogen water Italië

Omzet 2008 water in miljoenen euro's

EDISON-EDF

Productie en distributie energie, incl 50% Edipower (thermisch, wind en waterkracht)

1800 MW

660

Edipower

Productie en distributie

752 MW

132

ENEL

Productie en distributie alle vormen van duurzame energie

1507 MW

1850 totaal*

Ansaldo Energia

Productie van centrales en turbines

26000 MW mondiaal*

1200 totaal*

ATB Rival Calzoni

Produceert componenten

n.b.

125

Brulli Energia

Projectontwikkeling en installatie van energieinstallaties

n.b.

10 totaal*

*Geen specificatie cijfers waterkracht beschikbaar Er zijn voorts tal van projectontwikkelaars actief met kleine portefeuilles. Het door de EU gefinancierde project SHERPA voor mini-waterkracht biedt eventueel aanknopingspunten voor het zoeken naar partners. Prijsniveaus De kosten van een middelgrote installatie liggen tussen de 1,5 en de 2,5 miljoen euro per MW. Het aantal gebruiksuren verschilt nogal per type en locatie van de centrale. Enkele recente projecten die zijn gerealiseerd zijn: 2,3 MW/15GWh bij het Muzza-kanaal bij Milaan voor 5 miljoen euro; bij Sermenza 4 GWh voor 4 miljoen euro, bij Belluno 1,2 MW/6 GWh voor 2,3 miljoen euro, en bij Valleve 6 GWh voor 4,5 miljoen euro. De kosten bestaan normaal gesproken voor de helft uit civieltechnische werken. 4.5.2

Belemmeringen

Bouwnormen, milieunormen Er moet rekening worden gehouden met regionaal en lokaal geldende normen. Uiteraard moet in de milieustudie rekening worden gehouden met zaken als de waterfauna, hydropeaking en hydrogeologische effecten. Mini-waterkracht wordt vaak in gevoelige (beschermde) gebieden geprojecteerd en is ook door de omvang van het aantal installaties moeilijk te controleren door de authoriteiten. En daarmee zijn mini-installaties niet per definitie eenvoudiger te realiseren dan grote. Procedures Om een waterkrachtinstallatie te kunnen bouwen moet, in aanvulling op de eerder algemeen beschreven algemene vergunning, voor een installatie van meer dan 100 kW (nationale limiet, in sommige regio's verlaagd tot 20 kW), een specifieke concessie worden verkregen voor het gebuik van het water. De details worden geregeld op regionaal niveau. In de waterkrachtrijke regio Alto Adige bijvoorbeeld moet voor elke kW geïnstalleerd vermogen, jaarlijks gratis 220 kWh geleverd worden aan de provincie Bolzano. Voor grotere installaties is de concessie soms in de tijd beperkt en wordt deze na een aantal jaren opnieuw geveild. De rechten bedragen zijn verschillend per regio/provincie en liggen tussen de 8 en 35 euro per kW met daarbovenop specifieke rechten voor bassins of rivieren (20 resp. 5 euro per kW) en andere milieulasten (bijvoorbeeld in Trento 32,50 per kW). 4.5.3

Kansen

Stimuleringsregelingen De in hoofdstuk drie besproken stimuleringsregelen die van toepassing zijn op waterkracht zijn: CV, tariffa omnicomprensiva, scambio sul posto en ritiro dedicato. Naast de nationale regelingen zijn er ook regionale, zoals in Alto Adige, waar bijvoorbeeld tot 80% van de toegelaten kosten worden vergoed voor projecten die energie leveren aan niet op het net aangesloten boerderijen, berghutten, en dergelijke. Marketingkanalen Los van mond-op-mondreclame is vooral de aanwezigheid (met of zonder stand) op beurzen een goede manier om zich te presenteren en een beeld te krijgen van wat de concurrentie biedt. De jaarlijkse beurs Solar Expo in Verona (5-7 mei 2010) is de grootste met meer dan 1000 exposanten op 81.000 m2 waarvan de helft internationaal. Het aantal bezoekers in 2009 was 63.800. Ook de watersector komt aan bod. Maar ook beurzen in de regio kunnen helpen meer zichtbaarheid te genereren in een regionale deelmarkt. Zo wordt in Genua Energethica georganiseerd, en in Rome PV Rome Mediterranean, in Bolzano KLIMAENERGY, in Torino Forum Acqua Energia en Energethica Piazza Torino. Of men kan ervoor kiezen beter op te

vallen op gespecialiseerde beurzen rond thema’s technologie, architectuur en bouw, zoals SAIE in Bologna. Samenwerking met Italiaanse partners/intermediairs Bepaalde voor waterkracht relevante technologieën zullen in Italië de meeste innovatie doormaken (hoogteverschil bergen, benutting drukverschillen in waterleiding), andere vinden mogelijk in Nederland een goede broedplaats voor ontwikkeling (rivieren). Men zoekt ook naar gecombineerde oplossingen: irrigatie, overstromingsbeheersing of drinkwaterproductie in combinatie met elektriciteitsopwekking. Partners die (meer) openstaan voor internationale samenwerking moeten dan ook in deze innovatieve gebieden worden gezocht. Uiteraard heeft Nederland een minstens zo lange traditie in de opwekking van energie met wind en water en veeleer nog met het omgekeerde: de beheersing van waterstromen door het gebruik van energie. Italiaanse ontwikkelingen op het gebied van mini-waterkracht kunnen interessant zijn voor Nederlandse rivieren en sluizen. Geografisch perspectief Het spreekt voor zich dat de noordelijke regio’s met de Italiaanse Alpen en Dolomieten veel potentieel al hebben benut. Het is mogelijk nuttiger in nog niet dichtbezaaide regio's te zoeken naar mogelijkheden, met kleinere systemen, en een perfecte inpassing in het milieu. De meeste geschikte locaties zullen een 'tweede keus' zijn en in nationale of regioniale parken liggen. De flexibiliteit van deze energiebron, waardoor de productie snel aan de vraag kan worden aangepast, is een groot voordeel. Een gecombineerde toepassing met windenergie of zonneenergie bijvoorbeeld kan het productieprofiel verbeteren van deze laatste energiebronnen, met verlies van rendement maar met winst voor de netbalans. Acquisitie door middel van aanbestedingen (appalti) De toegang tot actuele aanbestedingen is op de Europese Website van Tenders Electronic Daily mogelijk, en tegen betaling op een aantal Italiaanse websites waarnaar verwijzingen zijn opgenomen in de adressenlijst aan het eind van dit document. 4.5.4

Samenvatting

Waterkracht Huidige status

• • •

Italië is de derde producent in Europa Nagenoeg verzadigde markt De hoogste productie in de noordelijke, bergachtige regio’s 700 miljoen euro aan uitbreidingsinvesteringen verwacht tot 2012 Er is een verschuiving gaande naar kleinschaligere centrales Er is een sterke Italiaanse export wereldwijd Er is sprake van verminderende regenval Prijsniveau tussen de 1.500 en 2.500 euro per kW

Belemmeringen

•

Er zijn zware milieu-eisen en langdurige procedures

Kansen

• •

Er zijn mogelijkheden voor mini-waterkracht Er is behoefte aan gecombineeerde toepassingen met irrigatie, drinkwaterproductie en overstromingsbeheersing

• • • • •

4.6

Geothermische energieopwekking

4.6.1

Huidige status

Waardeketen De waardeketen in de markt van geothermische energieopwekking kent drie schakels. De exploratie, de projectontwikkeling en bouw, en de exploitatie. Naar schatting gaat er, inclusief de waarde van de productie, 1,3 miljard euro per jaar om in de Italiaanse markt. De elektriciteitsproductie heeft een marktwaarde van 900 miljoen euro, de warmteproductie 160 miljoen euro. De projectontwikkeling en bouw zal, alleen wat stroomopwekking betreft, ongeveer op 200 miljoen euro per jaar moeten liggen om aan de officiële doelstelling voor 2020 te kunnen voldoen. Vraag en aanbod kwantitatief De eerste elektriciteitscentrale ter wereld gebaseerd op geothermie werd in 1915 in Larderello (Italië) gebouwd. Sindsdien heeft het land een goede competentie weten te behouden op het gebied van geothermie. Niet in de laatste plaats omdat het land vol vulcanische activiteit zit. Vooral het gebied aan de zuidkant van de Appenijnen (Toscana, Lazio, Campania) heeft de grootste potentie en ook de hoogste productie wat aardwarmte betreft. De regio Toscana is de enige producent van elektriciteit met aardwarmte in 2008 met 31 installaties, goed voor 5.520 GWh en 711 MW. Overigens zijn er in Italië wat warmteopwekking betreft eigenlijk in het hele land mogelijkheden omdat de vereiste temperaturen daavoor lager liggen. Denk aan de vele thermencomplexen die over het hele land verspreid zijn. Figuur 6: Temperatuur tot 3000m onder het aardoppervlak

Bron: IGG Wat betreft het direct gebruik van aardwarmte wordt de markt op 90 MW en 180.000 Tonne of Oil Equivalent (TOE) geschat en is deze als volgt verdeeld.

Tabel 17: Gebruik van aardwarmte naar doelgroep Gebruik

%

Warmtepompen

33,2

Zwembaden, thermen

28,9

Verwarming van ruimtes

20,2

Verwarming van kassen

7,5

Viskwekerij

4,2

Industrieel

4,2

Drogen van landbouwproducten

0,8

Koeling

0,7

Overig

0,4

Brton: UGI, 2008 Vraag en aanbod kwalitatief Voor wat betreft de particuliere en zakelijke markt, is er recent een behoorlijk aanbod ontstaan van systemen om huizen, appartementencomplexen en kantoorgebouwen te verwarmen en te koelen met warmtepompsystemen. Import en export ENEL en haar toeleveringsbedrijven exporteren projecten over de hele wereld. Stoomturbines uit Italië zijn goed voor 20 miljoen export wereldwijd. Daarentegen worden er voor 4 miljoen geïmporteerd, voornamelijk uit Duitsland en de VS. De handel met Nederland is gering: een import door Italië van 300.000 euro per jaar gemiddeld over 2007 en 2008, en een export van 50.000 euro. De import van warmtepompen bedraagt 18 miljoen euro en de export 40 miljoen euro. De handel met Nederland is substantieel: er wordt voor 3 miljoen euro geïmporteerd, en voor 11 miljoen geëxporteerd. Groei en ontwikkeling De beoogde groei van de nationale productie (elektriciteit) is van 5,2 naar 9,7 TWh in 2020 en van 711 naar 1500 MW, met andere woorden een verdubbeling van de huidige productie zowel als van de productiecapaciteit. Wat warmte betreft is de doelstelling van de Italiaanse regering om te groeien van 190.000 TOE naar 1.800.000 TOE in 2020, een vertienvoudiging van de productie. Wat betreft de markt voor warmtepompen zien we dat de eerste omvangrijke projecten nu worden gestart. De eerste grotere installatie is gerealiseerd door IKEA. Daarnaast voorziet een projectontwikkelaar in Rome (Mezzaroma Energia) in een recent nieuwbouwproject de eerste 1.000 appartementen van duurzame energie, onder andere door het gebruik van warmtepompen. Voor wat betreft de meer grootschalige energieopwekking moet, gegeven het ruimtegebrek in de huidige productieregio bij uitstek (Toscana), rekening worden gehouden met de inzet van nieuwe technologieën (binaire thermodynamische cycli, Enhanced Geothermal Systems) die het mogelijk maken ook in andere gebieden, met minder warme aardlagen, een rendabele productie te realiseren. Spelers De belangrijkste industriële speler is ENEL Green Power, momenteel de enige elektriciteitsproducent in de sector geothermie in Italië. ENEL heeft 34 installaties met 5TWh aan productie per jaar, geconcentreerd in de regio Toscana. Deze centrales produceren tevens verwarming voor 8.700 huishoudens en voor 25 hectare aan kassen. Recent heeft GE oil & gas een aanbesteding gewonnen om apparatuur te leveren voor werkzaamheden op het terrein van

geothermie. Verder voert een van oorsprong Italiaans bedrijf als Drillmec (Trevi Group), nu wereldwijd actief, werkzaamheden uit als onderaannemer van ENEL. Trevi heeft een groepsomzet (2008) van meer dan 1 miljard euro. Moncada Energy, een bedrijf met een omzet van 35 miljoen euro, ontwikkelt door haar dochter Geotermica Srl een centrale op Isola di Pantelleria van 2,5 MW. Op de markt voor de productie van warmtepompen zijn veel Italiaanse spelers actief, zoals het gespecialiseerde Geotherm Italia, maar ook de eerder genoemde grote bedrijven in de sector zonnecollectoren zoals Riello. Verder zijn jonge installatiebedrijven actief zoals: Casa geotermica, Geotermia en Geotermica Saval. Het Japanse Daikin heeft in Italië een marktaandeel van 28% op het gebied van airconditioning en richt zich ook op warmtekoudeopslag. Prijsniveaus In Parma is voor de plaatselijke vestiging van IKEA een systeem gerealiseerd met warmtepompen. Daarbij is gebruik gemaakt van 213 sondes. Het project kostte 2 miljoen euro en levert een rendement op van 200.000 euro per jaar. Voor woningen wordt uitgegaan van 15.000 euro voor 160 m2. De laatste door ENEL ontwikkelde centrale, Bagnore 4, kost 70 miljoen euro voor 40 MW en 310 GWh. 4.6.2

Belemmeringen

Bouwnormen, milieunormen Elementen die van bijzonder belang zijn in het geval van geothermische energieopwekking zijn de kwaliteit van het grondwater en de vrijkomende stoom. De boringen zijn mede zo kostbaar, niet alleen vanwege de diepte, maar ook doordat moet worden vermeden dat grondwaterlagen met elkaar in contact komen. Een vervuilde laag mag niet in contact komen met een schone laag. In het geval van centrales moet bovendien rekening gehouden worden met de giftigheid en stankoverlast van de stoom die vrijkomt bij het productieproces. Veelal wordt de centrale ontworpen volgens het principe van het gesloten systeem waarin de stoom wordt afgekoeld en teruggevoerd in de aardlagen. Procedures Het is gebruikelijk dat de installateur van de aardwarmte-installatie de bureaucratische aanvraagprocedures voor zijn rekening neemt. De nog geringe omvang van de sector maakt dat de nationale regelgeving nog niet goed is uitgekristalliseerd. Er is in juli 2009 een wet aangenomen die beoogt een en ander te simplificeren, maar deze vereist nog nadere uitwerking bij Ministerieel Besluit. Dat betekent dat per plaats verschillende lokale en regionale regels de overhand hebben. Voor horizontale sondes geldt een maximumdiepte van 2 meter en hiervoor hoeft geen speciale vergunning te worden gevraagd. Voor verticale sondes moeten regioniale, provinciale en gemeentelijke regels worden geraadpleegd. Waar sprake is van onttrekking en lozing van grondwater, wordt de situatie complexer, doordat hier meer bestuurlijke organen bij moeten worden betrokken. Zakencultuur Een voorbeeld van de zakencultuur rondom het creëren van zakelijke mogelijkheden is de wijze waarop ENEL actief is in Toscana. Eind april 2009 heeft dit bedrijf een akkoord gesloten met drie provincies in die regio om 250 miljoen euro te betalen aan deze provincies en om 250 miljoen euro te investeren in onderzoek en milieu tot 2024 in ruil voor het mogen doen van investeringen in Toscana. Deze investeringen lopen op tot een capaciteit van 5 miljard KWh per jaar in diezelfde periode.

4.6.3

Kansen

Stimuleringsregelingen Van de in hoofdstuk drie beschreven stimuleringsregelingen zijn scambio sul posto, ritiro dedicato, tariffa omnicomprensiva, en certificati verdi van toepassing op geothermie, voor zover er elektriciteit mee wordt opgewekt. Verder hebben particulieren recht op een belastingaftrek van 55%. Analyse van prijs/kwaliteitverhoudingen De benutting van aardwarmte met behulp van warmtepompen is zeer geschikt voor een land als Italië. Temperaturen in Italië zijn extremer dan menigeen denkt. Op Sicilia is de gemiddelde wintertemperatuur 15 graden aan zee en lager in het binnenland. Maar de hoge luchtvochtigheid vereist toch een vorm van verwarming. De jaarlijkse consumptie van energie voor verwarming/koeling in Italië was in 2005 1.400.000 TJ. Op vakantiehuizen na, en woningen boven de 800-1.000 m hoogte, heeft in feite elke woning behoefte aan verwarming in de winter en koeling in de zomer. Een warmtepomp systeem werkt dus ideaal. In de winter wordt warmte uit de grond gehaald en naar de woning getransporteerd en in de zomer omgekeerd. In vergelijking met landen in Noord-Europa is het systeem evenwichtiger. Volgens Italiaanse installateurs levert het systeem waarin warmtewisseling met sondes in de grond plaatsvindt een jaarlijkste besparing op van tussen de 500 en 1500 euro op de energierekening. Marketingkanalen De volgende marketingkanalen staan voor Nederlandse spelers ter beschikking: • Evenals bij PV zonne-energie geldt dat, voor projecten in de residentiële sector, mondop-mond reclame de belangrijkste ingang is tot nieuwe klanten. Ook voor grotere installaties is zijn goede referenties essentieel. • Verder is de aanwezigheid (met of zonder stand) op beurzen een goede manier om zich te presenteren en een beeld te krijgen van wat de concurrentie biedt. De jaarlijkse beurs Solar Expo in Verona (5-7 mei 2010) is de grootste met meer dan 1000 exposanten op 81.000 m2 waarvan de helft internationaal. Het aantal bezoekers in 2009 was 63.800. Er zijn ook exposanten op het gebied van geothermie. Maar ook beurzen in de regio kunnen helpen meer zichtbaarheid te genereren in een regionale deelmarkt. Zo wordt in Genua Energethica georganiseerd (voorjaar), in Bolzano KLIMAENERGY (najaar), en in Bastia Klimahouse Umbria (najaar). Of men kan ervoor kiezen beter op te vallen op gespecialiseerde beurzen rond thema’s technologie, architectuur en bouw, zoals SAIE in Bologna. In Ferrara wordt in 2009 voor de eerste maal de driedaagse geotherm expo georganiseerd (www.geothermexpo.com). • Vakbladen, zoals Casa Energia of Geologia, kunnen de naamsbekendheid bij bedrijven vergroten. Voor het grote publiek zijn er in de serie architectuur, buitenhuizen, doe-hetzelf, zijn er diverse bladen die ruimte bieden aan informatieve artikelen en publiciteit (ook van het type ‘infomercial’). Vooral op het gebied van warmtepompen is een achterstand van kennis en een onbekendheid met het product een marktkans. Samenwerking met Italiaanse partners/intermediairs Op de industriële markt is ENEL de enige aangewezen partner. Het is niet uitgesloten dat een grote Nederlandse speler met ENEL kan samenwerken, bijvoorbeeld op het gebied van boringen en exploratie. Ook zijn er technologische uitdagingen op het terrein van de chemische behandeling van de watercirculatie ter bestrijding van de vervuiling. Enel werkt in dit verband aan het project AMIS. Op de particuliere markt en in de bouwsector (nieuwbouw van appartementen en/of villaparken, hotels) is het speelveld gevarieerder en is er een veelvoud aan potentiële parners te vinden zoals zwembadbouwers, bouwondernemingen en hotelketens.

Geografisch perspectief De in Italië voornamelijk toegepaste technologie is geschikt voor gebieden met vulcanische activiteit. Verspreid over Italië, zijn dergelijke gebieden te vinden. De technologie van warmtepompen wordt in Frankrijk en Duitsland al veel meer toegepast en er is in Italië momenteel een grote achterstand op dit gebied met de rest van Europa. Ikea heeft zoals eerder besproken recent voor een tweetal vestigingen een dergelijk systeem in gebruik genomen. Nederland heeft, zeker in de kassenbouw, veel ervaring met warmte- en koudeopslag, (gecombineerd met CO2-toediening aan gewassen) en Italië heeft, misschien verrassend, minstens 25.000 hectare aan kassen, waarvan meer dan de helft in het zuiden. Er zijn ook mogelijkheden voor viskweek. Of het toepassen van de technologie op snelwegen en vliegtuigen om te zorgen dat het asfalt een gelijkmatigere temperatuur krijgt. Ook hier geldt, in tegenstelling tot wat men vaak denkt, dat in Italië veel meer sneeuw valt dan in Nederland. Acquisitie door middel van aanbestedingen (appalti) De toegang tot actuele aanbestedingen is op de Europese Website van Tenders Electronic Daily (ted.europa.eu) mogelijk, en tegen betaling op een aantal Italiaanse websites waarnaar verwijzingen zijn opgenomen in de adressenlijst aan het eind van dit document. 4.6.4

Samenvatting Geothermische energieopwekking

Huidige status

• • • • • •

Italië is een land met veel vulcanische activiteit Er gaat 1,3 miljard euro om in de sector (elektriciteit en warmte) Er zijn 31 centrales voor de productie van elektriciteit uit aardwarmte Er wordt jaarlijks voor 11 miljoen euro aan warmtepompen naar Nederland geëxporteerd De elektriciteitsproductie moet tot 2020 worden verdubbeld, de warmteproductie vertienvoudigd Een elektriciteitscentrale kost rond de 1.750 euro/kW, een systeem met warmtepompen voor een woning van 160m2 15.000 euro.

Belemmeringen

• •

De regelgeving is nog niet uitgekristalliseerd Er kleven complicerende milieu-aspecten aan deze technologie

Kansen

•

Er zijn veel mogelijkheden voor warmte/koude opslag, zowel in de residentiële sector als in de kassenbouw.

4.7

Biomassa

4.7.1

Huidige status

Onder biomassa wordt in de Italiaanse wetgeving verstaan: het biologisch afbreekbaar deel van producten, de productie van landen bosbouw (dierlijk en plantaardig), en het biologisch afbreekbaar deel van afval en riolering. Waardeketen De waardeketen op de markt voor biomassa bestaat uit drie onderdelen. De productie van biomassa wordt gegenereerd door landbouw en bosbouw en door afvalstromen. Om de biomassa te kunnen benutten moet deze worden getransformeerd. Zaden moeten worden geperst, hout moet worden gedroogd, afval moet worden gestort en gesorteerd. De laatste stap is de omzetting van de tussenproducten in energie (elektriciteit en/of warmte), transport

(biodiesel) of consumptie (bio-ethanol). Alleen al aan elektriciteitsopwekking door middel van vaste, vloeibare en gasvormige biomassa is er voor ongeveer 800 miljoen euro geïnvesteerd in 2008. Vraag en aanbod kwantitatief Er zijn drie bronnen van biomassa: vaste massa, vloeibare en biogas die als volgt worden gevoed door diverse bio-stromen in de nationale productie. Tabel 18: Herkomst en omvang van de verschillende biomassa-grondstoffen Grondstof

Omvang in Italië

Biobrandstofteelt

13 miljoen ton per jaar

Dierlijke mest


Biologisch afbreekbaar afval


Slachtafval


Slakken

2-3 miljoen ton per jaar

Restproducten voedingsmiddelenindustrie


Restproducten landbouw


Bron: Centro Ricerche Produzioni Animali, 2008 De subsector die zich concentreert rond de 'vaste biomassa', is het grootste, kent goede rendementen en groeit, maar de groei wordt beperkt door de beschikbaarheid van de grondstof (hout is de belangrijkste). Biogas is in Italië traditioneel vooral gekoppeld aan afvalstortplaatsen. In Italië wordt een groot deel van het huisvuil op stortplaatsen gedumpt. Dit loopt op tot 60% terwijl het Europees gemiddelde 38% is. Gassen die vrijkomen bij de rottingsprocessen worden opgevangen en dienen als brandstof voor biogascentrales. Vanaf 2006 is ook de landbouwsector meer actief in deze subsector. Er zijn in 2008 239 installaties die bijna allemaal in Noord-Italië zijn gelegen. De subsector 'vloeibaar' (biobrandstof) is nog fors afhankelijk van import van grondstoffen. De nationale productie van biodiesel heeft in 2008 een omzet van 1,2 miljard euro bereikt met een productie van 0,7 miljoen ton en een duidelijk niet volledig benutte productiecapaciteit (2009) van 2,2 miljoen ton. Als gekeken wordt naar de productie van elektriciteit uit biomassa, wordt duidelijk dat de grootste capaciteit wordt geleverd door installaties die gebruik maken van vaste biomassa met een marktaandeel van 70% van het totale geïnstalleerd vermogen. Het grootste aantal installaties werkt echter op biogas afkomstig uit afval. Er zijn nog weinig centrales die lopen op biodiesel en vegetale olieën. Tabel 19: Aantal en vermogen van biomassa-installaties naar soort

aantal 2007 Vaste Biomassa – afval – uit biomassa Biogas – uit afval – uit slakken – uit mest – uit landen bosbouw Vloeibaar – overig – biodiesel – bio afbreekbare vloeistoffen Totaal

109 64 45 215 183 6 15 11 324

2008 110 65 45 239 193 11 19 16 12 10 1 1 361

Vermogen 2007 989.747 594.530 395.217 347.135 297.005 4.714 8.973 36.443 1.336.882

Toename 2008 % 2007/2008

1.068.485 619.475 449.010 365.648 306.980 5.822 12.678 40.168 121.209 114.009 320 6.880 1.555.342

8,0 4,2 13,6 5,3 3,4 23,5 41,3 10,2 16,3

Bron: GSE, 2009 Figuur 7: Productie biomassa naar regio in % van de nationale productie

Bron: GSE, 2009 De elektriciteitsproductie uit biomassa vindt verspreid plaats over het land, met de hoogste productie in Lombardia, Emilia-Romagna, Puglia en Calabria. Om verschillende redenen, zoals uit de volgende tabel blijkt. Lombardia, een verstedelijkte regio, rijk aan industrie, heeft vooral afvalverbrandingsovens (kolom Rb: vast, biologisch afbreekbaar afval). In andere regio's, Emilia-Romagna bijvoorbeeld, is meer ruimte voor intensieve veeteelt wat biogas oplevert, terwijl in Puglia en Calabria meer fysieke ruimte is voor landen bosbouw. Op Sicilia is echter bijna geen productie uit biomassa terwijl er toch 4,3 miljoen kippen, 360.000 koeien, 100.000

konijnen, 47.000 varkens, en 1 miljoen schapen en geiten worden gehouden. Campania, dat een wereldberoemd afvalprobleem heeft (de hoofdstad is Napels) heeft geen verbrandingsovens. Tabel 20: Productie per regio en soort biomassa

*De afkorting Rb slaat op biologisch afbreekbaar afval, BrbBB is de totaalkolom Bron: GSE, 2009 Naast elektriciteitsproductie vindt ook warmteproductie plaats. De eerst aangewezen regio's zijn de noordelijke. In Trentino-Alto Adige alleen al zijn 73 centrales voor warmtedistributie in werking met een capaciteit van 182 MW en 320 GWh jaarlijkse productie. Import en export De statistieken bevestigen het eerder aangegeven tekort aan brandstof. Er wordt gemiddeld (2007 en 2008) voor 12 miljoen euro netto hout geïmporteerd. De import en export van koolzaad is ongeveer in evenwicht, elk voor een half miljoen euro jaarlijks, maar de import van koolzaadolie laat een overschot zien van 16 miljoen euro alleen al de eerste helft van 2009. Nederland behoort nauwelijks tot de handelspartners. Wat afval betreft is er wel handel van betekenis met Nederland. Er wordt voor 50 miljoen euro afval uit Nederland ingevoerd. Wereldwijd voert Italië voor 2 miljard euro afval in. De uitvoer neemt toe tot een waarde van een half miljard euro. Er zijn geen duidelijke geaggregeerde cijfers over complete installaties, mede vanwege de diversiteit van de gebruikte technologie. Groei en ontwikkeling De doelstelling van de Italiaanse overheid is om de elektriciteitsproductie uit biomassa van 5,5 TWh (2008) naar 14,5 TWh te brengen in 2020. Het aandeel van biogas is nu 1,5 TWh, maar volgens een studie van CRPA is het potentieel wel 25 TWh per jaar, gegeven de huidige

productie van biomassa in ruwe vorm. De beschikbaarheid van hout is beperkt, maar het nietgebruikt potentieel aan mest is enorm. De onderstaande grafiek maakt duidelijk hoe de verhoudingen liggen. De grootste groei komt uit biogas en biovloeistoffen. De afkorting RSU heeft betrekking op het afbreekbare deel van het vaste afval. Grafiek 5: Groei van de elektriciteitsproductie uit biomassa per subsector

Bron: GSE, 2009 In absolute cijfers groeit de energieproductie met 17% per jaar als we kijken naar de capaciteit. Als we kijken naar het aantal installaties met 12%. De installaties worden gemiddeld dus groter, zoals ook blijkt uit de volgende grafiek. De lichtblauwe balk geeft het geïnstalleerde vermogen aan, de donkerblauwe balk het aantal installaties. De gemiddelde omvang van een installatie in 2008 is 9,5 MW voor vast afval, 10 MW voor biomassa, 1,5 MW voor biogas, en 10,1 MW voor vloeistoffen.

Grafiek 6: Ontwikkeling van het aantal biomassa-installaties en hun vermogen

Bron: GSE, 2009

Spelers In Europa zijn Oostenrijkse bedrijven als ETA en OKOFEN marktleider voor ovens van 10 tot 200 kW. De Scandinavische bedrijven Jarnforsen en Hotab zijn dat voor grotere installaties vanaf 100 kW. Enkele grote Italiaanse spelers in de productie en toelevering worden in de onderstaande tabel vermeld. Tabel 21: Grote Italiaanse spelers op het gebied van biomassa Bedrijf

Activiteit

Geïnstalleerd vermogen bio Italië

Omzet 2008 bio in miljoenen euro’s

Fri.El

Produceert elektriciteit met biobrandstof

75 MW

50 totaal*

Biomasse Italia

Produceert elektriciteit met vaste biomassa

60 MW

100

Biomassa Technology

Levert kleine tot middelgrote verbrandingsovens

n.b.

n.b.

STF

Levert grote installaties, niet specifiek biomassa

n.b.

n.b.

Marcegaglia divisie Energy

Ontwikkelt en produceert

24 MW

50 totaal*

Geen specifieke cijfers biomassa bekend Enel is bezig met de ontwikkeling van enkele centrales maar heeft nog geen productie. Verder is er een bloeiende business voor projectontwikkelaars, gezien de relatief kleine gemiddelde

omvang van de centrales. Prijsniveaus Een biogasinstallatie kost tussen de 2.500 en 7.500 euro per kW, afhankelijk van de gebruikte brandstof en het soort installatie. In de regio Emilia-Romagna zijn in 2007 vijf installaties gefinancierd. Drie voorbeelden van verschillende technologische oplossingen zijn: een warmtekrachtcentrale op vaste biomassa van 1 MW voor 3,7 miljoen euro, een vergasser van 250 kW voor 1,5 miljoen euro, en een warmtekrachtcentrale op plantaardige olie van 25 kW voor 120.000 euro. 4.7.2

Belemmeringen

Bouwnormen, milieunormen Voor wat betreft de bouw van installaties, gelden verschillende regels voor verschillende wijze van voeding en verwerking van brandstoffen en afhankelijk van de omvang van de installaties. Voor installaties groter dan 50 MW, moet er, in twee fases, een V.I.A. (een milieueffectrapportage) worden gemaakt. Tot aan 20 MW is een milieuvergunning vereist, voor alle centrales een algemene vergunning. De complexiteit betreft niet alleen de centrale zelf, maar ook de toeleveringsketen. Als een centrale bijvoorbeeld gekoppeld is aan de productie van bepaalde typen bomen of gewassen, kunnen deze ook problemen opleveren vanwege de invasiviteit ten opzichte van andere culturen. Procedures Vertegenwoordigende organisaties in de sector klagen dat de weten regelgeving, inclusief de stimuleringsregelingen niet afdoende zijn en niet stabiel genoeg zijn. Vooral op het terrein van de vloeibare biomassa is de laatste jaren veel veranderd en worden regelingen ingevoerd om vervolgens weer te worden afgeschaft zonder een duidelijk kader. Zakencultuur In deze subsector zal een bedrijf veel te maken hebben zowel met spelers in de landbouw, individueel of coöperaties, als met lokale en regionale overheden. Als overheden opdrachtgever zijn, biedt dat kansen op het gebied van aanbestedingen. Als landbouwbedrijven opdrachtgever zijn, bestaat het gevaar van een wantrouwende houding ten opzichte van buitenstaanders en provincialisme. Anderzijds kenmerkt deze sector zich ook door het 'gezonde verstand' en kan een goed zakelijk voorstel de doorslag geven. 4.7.3

Kansen

Stimuleringsregelingen De in hoofdstuk drie besproken stimuleringsregelingen die van toepassing zijn op biomassa zijn: tariffa omnicomprensiva, ritiro dedicato, scambio sul posto en certificati verdi. Overigens speelt bovenop deze specifieke subsidies het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de EU een rol en is er een BTW vrijstelling voor biobrandstof. De subsector biobrandstof wordt verder gestimuleerd door de doelstelling in 2010 5,75% (verplicht: 3% vanaf 2009) van de brandstofconsumptie (ook door vermenging) te halen uit hernieuwbare energiebronnen. Tenslotte is er jaarlijks een contingent van 250.000 ton voor 80% vrijgesteld van accijns tot 2010 en is er geld beschikbaar voor de reductie van de accijnzen tot 50% op bioethanol en ETBE en de volledige afschaffing van de accijns van vloeibare biobrandstof in de landbouwsector. Marketingkanalen De volgende marketingkanalen kunnen worden onderscheiden: • Evenals bij PV zonne-energie geldt dat, voor projecten in de residentiële/MKB- en landbouwsector, mond-op-mond reclame de belangrijkste ingang is tot nieuwe klanten. Ook voor grotere installaties zijn goede referenties essentieel.

•

•

De aanwezigheid (met of zonder stand) op beurzen is een goede manier om zich te presenteren en een beeld te krijgen van wat de concurrentie biedt. De belangrijkste op het terrein van biomassa is Fieragricola te Verona, 4-7 februari 2010, in 2008 bezocht door 127.500 bezoekers en met meer dan 7.000 m2 ruimte voor bio-energie en 153 exposanten. De jaarlijkse beurs Solar Expo in Verona (5-7 mei 2010) telt meer dan 1000 exposanten op 81.000 m2 waarvan de helft internationaal. Het aantal bezoekers in 2009 was 63.800. Een klein deel van de expositie gaat over bio-energie. Maar ook beurzen in de regio kunnen helpen meer zichtbaarheid te genereren in een regionale deelmarkt. Zo wordt in Genua Energethica georganiseerd (voorjaar), in Bolzano KLIMAENERGY (najaar), en in Bastia Klimahouse Umbria (najaar), in Rome Agrienergy Expo samen met Biofuel Expo (najaar), en in Mantova Foragry Expo (zomer). In Rimini wordt Ecomondo georganiseerd, een beurs gespecialiseerd in recycling, energie en duurzame ontwikkeling, met in 2008 65.000 bezoekers. Of men kan ervoor kiezen beter op te vallen op gespecialiseerde beurzen rond thema’s technologie, architectuur en bouw, zoals SAIE in Bologna. Vakbladen, bijvoorbeeld op het terrein van landbouw zoals Agriforenergy, kunnen de zichtbaarheid op deze nichemarkt vergroten.

Samenwerking met Italiaanse partners/intermediairs Vergeleken met de situatie in de Nederlandse biomassa-industrie, is de situatie in Italië bijna identiek, qua verdeling over de diverse sectoren (afval, biogas, biomassa, vloeistoffen) en qua absolute productie (6 TWh voor Italië en 5,1 TWh voor Nederland). Dit betekent dat het profiel van de Nederlandse industrie goed aansluit op de Italiaanse. Relatief gezien produceert Nederland vele malen meer, want Nederland voorziet met biomassa in 54% van de nationale productie van duurzame energie, en Italië slechts 10%. Nederland heeft veel meer een traditie van afvalverbranding, terwijl daar in Italië op veel plaatsen weerstand tegen bestaat. Er wordt wel steeds meer biogas gewonnen op afvalstortplaatsen. Wat de afvalverwerking betreft is het zoeken van aansluiting bij grotere Italiaanse spelers die de benodigde institutionele contacten hebben essentieel. De productie van energie uit landbouwoverschotten en mest ligt veel meer in de handen van individuele boerenbedrijven, die door middel van hun consortia en toeleveranciers van andere (bijvoorbeeld koeling) systemen te benaderen zijn. Verder heeft Italië in de residentiële sector een voorsprong wat de warmteproductie op houtbasis betreft. Zowel voor directe vewarming, als voor CV en warm water is er een waaier aan oplossingen op de markt zoals houtketels en pellethaarden. Een schatting is dat de Italiaanse markt hiervoor rond de 310 MWh jaarlijks beloopt. Nieuwe ontwikkelingen die (mede) in Italië plaatsvinden zijn de productie van biobrandstof door middel van algen. Verder is er bij Tortona een proeffabriek voor bio-ethanol en de verwachting is om in 2010 op industriële schaal te kunnen werken aan tweede generatie bio-ethanol met een centrale geconstrueerd door PET-fabrikant Mossi & Ghisolfi. De te verwachten productie is 30 tot 40 ton per jaar. Geografisch perspectief De omvang van de installaties is niet alleen afhankelijk van de gekozen technologie, maar ook van de aanvoermogelijkheden van de brandstof. In het geval van de (verplichte) korte aanvoerroute van vaste biomassa en ook in geval van gebruik van mest ligt een model van decentrale productie in kleine centrales eerder voor de hand. Terwijl voor afvalverbranding en vloeibare biobrandstof grotere centrales voor de hand liggen. Zoals gebleken is uit de eerdere analyse is biogas nog niet ontwikkeld in Zuid-Italië. De grootste ontwikkelde markt ligt in de Pianura Padana, het uitgestrekte landbouw- en industriegebied dat delen van de regio's Piemonte, Lombardia, Emilia-Romagna en Veneto bestrijkt. In dit gebied is

ook grootschalige landbouw te vinden, terwijl in andere delen van Italië de kleinschalige landbouw overheerst. Er is al jarenlang politieke discussie over het bouwen van (WKK-)verbrandingsovens in de regio Campania, waar een enorm huisvuiloverschot is en de stortplaatsen uitpuilen maar concrete resultaten blijven uit, mede door de betrokkenheid van de georganiseerde criminaliteit. Het benutten van zowel biogas als WKK op vuilstortplaatsen zou grote mogelijkheden moeten hebben. Er zal van geval tot geval moeten worden bekeken worden of er mogelijkheden zijn om aansluiting te krijgen op het elektriciteitstransportnetwerk omdat stortplaatsen vaak in afgelegen gebieden liggen. Acquisitie door middel van aanbestedingen (appalti) De toegang tot actuele aanbestedingen is op de Europese Website van Tenders Electronic Daily mogelijk, en tegen betaling op een aantal Italiaanse websites waarnaar verwijzingen zijn opgenomen in de adressenlijst aan het eind van dit document. 4.7.4

Samenvatting

Biomassa Huidige status

• • • • • • •

Investeringen (alleen al voor elektriciteitsopwekking) in 2008 bedroegen 800 miljoen euro Vaste biomassa is de grootste sector, biogas kent de meeste installaties (239) Italië heeft een productie van biodiesel ter waarde van 1,2 miljard euro (2008) Italië is een netto-importeur van afval Afvalverbranding is onderontwikkeld Elektriciteitsproductie uit biomassa moet verdrievoudigen tot 2020 Prijsniveau’s lopen zeer uiteen, van 2.500 tot 7.500 euro per kW

Belemmeringen

• •

Er zijn relatief zware vergunningprocedures Stimuleringsregelingen zijn niet stabiel

Kansen

•

Er zijn specifieke kansen op zowel het gebied van afvalverbranding als van biomassa in de landbouwsector, vooral in Zuid-Italië.

5

Conclusies

In deze marktstudie is een overzicht gegeven van feiten, trends, regels en technologie op het gebied van duurzame energie in Italië. Ook is aan deze informatie steeds een eigen interpretatie gegeven en zijn 'gaten in de markt' gesignaleerd. Het is aan de ondernemer om zijn eigen ideeën daarop los te laten en de diverse 'gaten in de markt' te beoordelen op hun concrete mogelijkheden. In het algemeen kan worden gesteld dat de Italiaanse markten niet eenvoudig zijn te benaderen, maar zeker mogelijkheden bieden. Soms ondanks en soms dankzij een lage graad van transparantie. Op het gebied van duurzame energie zijn er ruimhartige stimuleringsregelingen die hebben geleid tot zeer hoge groeicijfers van tientallen tot honderden procenten de laatste twee jaar. Ook Nederlandse ondernemers kunnen meeprofiteren van het succes, in ieder geval op korte en middellange termijn. Het doen van investeringen op lange termijn, zoals het opzetten van een vestiging, productiecapaciteit, investeren, is gecompliceerder en risicovoller. De economische crisis kan de stijging in de energiebehoefte doen stagneren. De publieke middelen kunnen, na 2010, worden omgebogen. Anderzijds is, vooral in Noord- en Midden-Italië, de beschikbaarheid van private middelen niet gering door goed lopende internationale afzetmarkten voor kwaliteitsproducten. Gegeven de hoge toekomstige groeiverwachtingen voor alle beschreven deelmarkten (behalve waterkracht), zijn er mogelijkheden voor een veelheid van Nederlandse bedrijven, van projectontwikkelaars, tot leveranciers van onderdelen en bouwers van systemen, maar ook voor energiebedrijven en adviseurs, om in de gehele breedte van elke deelmarkt een stuk marktaandeel te verwerven. De confrontatie tussen specifieke Nederlanse sterktes en de structuur van elke afzonderlijke deelmarkt in Italië heeft bovendien geleid tot de identificatie van een aantal kansen waarop een meer substantiële inbreng van Nederlandse bedrijven mogelijk is. Meer in het bijzonder op het terrein van windenergie wordt gewezen op het onontgonnen gebied met grote potentie van de offshore-turbines, waarmee Nederland al ervaring heeft opgedaan. Op de deelmarkt van geothermie/warmtepompen en warmte/koude opslag is Nederland met de integratie van deze technologie in nieuwbouwprojecten veel verder dan Italië en in de sector kassenbouw/viskweek kunnen Nederlandse ervaringen en technolgie een belangrijke bijdrage leveren aan de verhoging van de efficiency in Italië. Een derde deelmarkt waarop specifieke kansen worden gezien is die van de biomassa, waar Nederland relatief gezien een grote voorsprong heeft, zowel op het terrein van de afvalverbranding als op het terrein van de verwerking van landbouwresten en mest Elke afzonderlijke deelmarkt (op waterkracht en industriële geothermie na) is de afgelopen jaren sterk gegroeid. Deze exponentiële groei kan niet voor alle duurzame energiebronnen tegelijkertijd doorzetten. Geld uit stimuleringsregelingen is uitputtelijk, ruimtebeslag is uitputtelijk en de capaciteit van het elektriciteitsnetwerk is op sommige plaatsen uitputtelijk. Het is dus belangrijk het totaaloverzicht te behouden. Men moet continu blijven monitoren wat er op de andere deelmarkten gebeurt. Voor elke deelmarkt is aangegeven welke de belangrijkste marketingkanalen zijn en met welke eventuele Italiaanse zakenpartners kan worden samengewerkt. Het samenwerken met één of meerdere Italiaanse partijen kan de toegang tot de Italiaanse markt fors vergemakkelijken. Niet alleen doordat het direct contact met Italiaans sprekende klanten wordt vergemakkelijkt, maar ook doordat deze spelers beter weten om te gaan met de bureaucratische, culturele en politieke belemmeringen zoals die in deze studie naar voren zijn gekomen. De marktbenadering wint dus aan effectiviteit als deze in samenwerking met Italiaanse partners kan plaatsvinden.

In deze studie is getracht een actueel en evenwichtig beeld te geven van de dynamiek op de verschillende deelmarkten van duurzame energie. Italië is dus niet gepresenteerd als een onontgonnen gebied waar Nederlandse bedrijven hun producten en diensten snel kwijt kunnen, maar er is getracht zoveel mogelijk positieve èn negatieve aspecten in beeld te brengen. Het is onmogelijk daarin compleet te zijn, omdat de complexiteit noodzakelijkerwijs gereduceerd moet worden om het overzicht te behouden. Het is niet uitgesloten dat op het gebied van duurzame energie Nederlandse ondernemers ook mogelijkheden zien om innovatieve Italiaanse producten op de Nederlandse markt te introduceren. Tenslotte, duurzame energie kan niet onophoudelijk groeien zonder oplossingen voor de technologie van elektriciteitstransport, -opslag en management van de vraag (Demand Side Management). Het kunnen bieden van gecombineerde oplossingen van intermitterende energiebronnen als wind en zon met 'accumulatiesystemen' zal een groeimarkt voor de komende jaren worden.

Bijlagen

Bijlage 1 – Lijst van relevante publieke instellingen, verenigingen en NGO's

Overheid algemeen Ministero dell'Ambiente e della Tutela del Territorio e del Mare

Ministerie van Milieu

www.minambiente.it

Ministero dello Sviluppo Economico

Ministerie van Economische ontwikkeling

www.sviluppoeconomico.gov.it

ISTAT

Nationaal statistisch bureau

www.istat.it

ENEA

Nationaal instituut voor nieuwe technologie, energie en duurzame ontwikkeling

www.enea.it

Sicurezza in Azienda

Website over arbeidswetgeving

www.ambiente.it/sicurezza

AEEG

Toezichthouder elektriciteit en gas

www.autorita.energia.it

GSE (Gestore dei Servizi Elettrici)

Uitvoerder van de subsidieregelingen duurzame elektriciteitsproductie

www.gse.it

TERNA

Nationale netwerkbeheerder

www.terna.it

GME

Nationale elektriciteitsbeurs

www.mercatoelettrico.org

Duurzame energie algemeen APER

Vereniging producenten duurzame energie

www.aper.it

FIPER

Federatie producenten duurzame energie

www.fiper.it

ATI

Vereniging thermotechniek

www.ati2000.it

FoSS (Fondazione Sviluppo Sostenibile)

Stichting duurzame ontwikkeling

www.fondazionesvilupposostenib ile.org

IEFE, Bocconi University

Onderzoekscentrum voor energie en milieu-economie en beleid

www.iefe.unibocconi.it

Energy & Strategy Group

Kenniscentrum Politechnische Universiteit van Milaan

www.energystrategy.it

Vereniging thermische zonne-

www.assolterm.it

Zonne-energie Assolterm

energie GIFI

Vereniging Italiaanse ondernemingen PV zonneenergie

www.gifi-fv.it

ESTIF

Europese federatie zonneenergie

www.estif.it

Assosolare

Vereniging voor PV zonneenergie

www.assosolare.org

Euro Solar Italia

Italiaanse afdeling Europese vereniging voor zonne-energie

www.eurosolaritalia.org

ISES Italia

Italiaanse afdeling internationale technisch wetenschappelijke maatschappij voor zonneenergie

www.isesitalia.it

ANEV

Vereniging voor windenergie

www.anev.org

OWEMES

Organisatie voor off-shore windenergie

www.owemes.org

Energia Eolica

Webportaal voor windenergie

www.energia-eolica.it

Federatie van waterkrachtproducenten

www.federpernitalia.it/default.asp

Unie voor Geothermie

www.unionegeotermica.it

ITABIA

Italiaanse vereniging voor biomassa

www.itabia.it

Biofuels Italia

Handel en opslag biobrandstof

www.biofuels.it

AIEL

Vereniging voor agro-forestale energie

www.aiel.cia.it

Accostieri

Vereniging biodieselproducenten

www.assocostieribiodiesel.com

Bioheat

Portaal met informatie over biomassa verwarmings installaties

www.bioheat.info

CNER

Samenwerkingsverband

www.cner.it

Windenergie

Waterkracht FEDERPERN

Geothermische energie Unione Geotermica

Biomassa

duurzame energie in de landbouw Beurzen Energethica

Duurzame energie

www.energethica.it

Klima Energy

Energiebesparing

www.klima-energy.it

Solar Expo

Zon en andere duurzame energie

www.solarexpo.it

Zeroemission

Alle duurzame energie

www.zeroemissionrome.eu

HTE

High Tech Expo

www.hitechexpo.eu

Geotherm Expo

Geothermie

www.geothermexpo.it

Fieragricola

Agri-business

www.fieragricola.it

Foragri Expo

Bos-en landbouw

www.foragriexpo.it

Ecomondo

Recycling, energie en duurzame ontwikkeling

www.ecomondo.com

SAIE

Internationale bouwbeurs

www.saie.bolognafiere.it

Quotidiano Energia

Gespecialiseerd dagblad op gebied van energie

www.quotidianoenergia.it

Staffetta quotidiana

Gespecialiseerd dagblad op gebied van energie

www.staffettaonline.com

PV Fotovoltaico

Vakblad op gebied van PV zonne-energie

www.zeroemission.eu

PV Technology

Vakblad op gebied van PV zonne-energie

www.zeroemission.eu

Wiind Energy

Vakblad op gebied van windenergie

www.zeroemission.eu

Casa Energia

Vakblad op gebied van energiebesparing

www.zeroemission.eu

Agriforenergy

Vakblad op gebied van energie in de landbouw

www.aiel.cia.it

Nederlandse ambassade en consulaten

www.olanda.it

Media

Internationale handel Nederlandse ambassade en consulaten in Italië

EVD

Economische Voorlichtingsdienst Nederlands Ministerie van Economische Zaken

www.evd.nl

Italianchamber

Italiaanse Kamer van Koophandel in Nederland

www.italianchamber.nl

KvK

Nederlandse Kamer van Koophandel

www.kvk.nl/internationalehandel

Enterprise Europe Network

Website over innoveren en zakendoen in Europa

www.enterpriseeuropenetwork.nl

Doing Business

Informatie over regels en ondernemingsklimaat in 183 landen

www.doingbusiness.org

Confindustria

Italiaanse werkgeversorganisatie

www.confindustria.it

ICE

Italiaans instituut voor internationale handel

www.ice.it en www.italtrade.com

Invitalia

Italiaans bureau voor de promotie van investeringen

www.invitalia.it

Gazzetta Ufficiale

Officiële Publicatie Italiaanse aanbestedingen

www.gazzettaufficiale.it

TED

Europees Tender Informatie Systeem

www.ted.europa.eu

Commerciële aanbestedingssites in Italië

www.tsstenders.eu, www.infogare.it, www.infoplus.it, www.telemat.it, www.infordatappalti.it, www.mecdtro.net, www.infoappalti.it, www.siciliappalti.it, www.sific.it, www.appaltalia.it, www.lineappalti.it

Bijlage 2 – Lijst van Italiaanse en Nederlandse bedrijven actief in Italië

Italiaanse bedrijven Ansaldo Energia

Turbines

www.ansaldoenergia.com

Biomasse Italia

Produceert elektriciteit met vaste biomassa

www.biomasseitalia.it

Biomassa Technology

Levert kleine tot middelgrote verbrandingsovens

www.biomassatechnology.it

Brandoni Solare


www.brandonisolare.com

Brulli Energia

Elektriciteitsstations en waterkracht

www.brullienergia.it

Casa Geotermica

Geothermische installaties met warmtepompem

www.casageotermica.it

Cambielli


www.cambielli.it

CEI (Comitato Elettrotecnico Italiano)

Technische normering

www.ceiweb.it/

Centro Gamma Termosanitaria

Distributeur bouw en sanitair

www.centrogamma.com

CESI

Certificatie van elektrische systemen en advies

www.cesi.it

EDISON

Inkoop, verkoop en productie van energie

www.edison.it

Elettronica Santerno

Produceert inverters voor zonne- en windinstallaties

www.elettronicasanterno.it

ENEL Green Power

Divisie duurzame energie van ENEL

www.enelgreenpower.com

ENI Power

Divisie Power van ENI

www.enipower.eni.it

Energymanager

Portaal voor het zoeken van italiaanse partners en bedrijven

www.energymanager.net

EON – ENDESA

Thermisch, wind en water

www.eon-italia.com

ERG Renew

Ontwikkelt en beheert winden waterenergieproductie

www.ergrenew.it

Europa2000-Prontogros


www.europa2000.com

Ferroli

Producent verwarming en verbrandingsoverns

www.ferroli.it

FRI.EL

Wind, biomassa, golf- en getijde energie

www.fri-el.it

Future Energy

Advies, projectontwikkeling en installatie

www.futureenergy.it

Geotermia

Geothermie installateur voor particuliere markt

www.geotermiasrl.it

Geotermica Saval

Geothermie projectontwikkelaar voor particuliere markt

www.geotermicasaval.it

Geotherm Italia

Warmtepompen, boilers, sondes

www.geotherm.it

Helios Technology


www.heliostechnology.info

Idroteam


www.idroteam.it

Immergas

Zonnepanelen, boilers en geisers

www.immergas.com

Independergy

Technologiemakelaar

www.independergy.it

IVPC

Projectontwikkeling en productie windenergie

www.ivpc.com

Manzardo


www.manzardo.it

Marcegaglia Energy

Producent modules, projectontwikkeling, centrales

www.marcegaglia.com

Merloni Termosanitari

Productie verwarmings- en warmwater oplossingen

www.aristonthermo.com

ME Making Energy (Ecostream)

Projectontwikkeling en beheer PV centrales

www.makingenergy.it

Moncada Energy Group

Producent dunne film en centrales

www.moncadaenergy.com

Mossi & Ghisolfi

Producent PET en bioethanol

www.gruppomg.com

Omniasolar

Producent cellen

www.omniasolar.com

Q-cells

Producent cellen en dunne film

www.q-cells.com/it

Renergies Italia

Producent modules

www.renergiesitalia.it

Riello

Producent zonnecollectoren, warmtepompen, biomassaovens

www.riello.it

Riva Calzoni

Componenten

www.atbrivacalzoni.com

Solar Systems

Installateur zonnecollectoren

www.supersolar.it

Solon

Producent modules en systemen

www.solon.it

Solsonica


www.solsonica.it

Sorgenia Solar

Divisie van Sorgenia voor productie modules en centrales

www.sorgeniasolar.it

STF

Levert grote installaties, niet specifiek biomassa

www.stf.it

X-Group


www.xgroupspa.it

Nederlandse bedrijven actief in Italië ATAG Italia

Boilers, geister, vloerverwarming, generatoren

www.atagitalia.com

Ecostream (overgenomen door ME Energy)

PV projecten

www.ecostream.it

Host (Stork)

Biomassa Energiesystemen

www.host.nl/nl/host/Italie

Mastervolt (dealers)

Inverters, batterijen, omvormers

www.mastervolt.com

Remeha (via paradigmaitalia)

Centrale verwarmingsproducten

www.remeha.nl

Scheuten solar (eigenaar ex-Econcern project Puglia)

Productie modules, projectontwikkeling, realisatie PV zonneinstallaties

www.scheutensolar.it

Sunconnex

Leverancier modules, inverters e.a. voor PV systemen

www.sunconnex.it

TSS4u (via Ori)

Stand alone zonnesystemen

www.tss4u.nl

Ubbink nl (via centrotherm)

Verbrandingsgasafvoer

www.ubbink.it

Bijlage 3 – Lijst van overige referenties

AEEG (2008), Testo integrato delle modalità e delle condizioni tecnico-economiche per lo scambio sul posto. Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden (2009), Economische ontwikkelingen in de Italiaanse Mezzogiorno – kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven in Zuid-Italië. ANCE (2009), Osservatorio congiunturale sul settore delle costruzioni. Anev (2008). Il potenziale eolico italiano. Ansaldo Energia (2008), Hydrogenerators. APER (2008), Report idroelettrico 2007-2008. Assolterm (2008), Position Paper, Revisione 0.0. Biomasse Italia (2007), Energia qui, anno I numero 1. CBS (2008), Renewable Energy in The Netherlands. CEPR (2009), Contagion Nation: A Comparison of Paid Sick Day Policies in 22 Countries. CNES (2007), Rapporto preliminare sullo stato attuale del solare termico nazionale. CNES (2007), Rapporto preliminare sullo stato del fotovoltaico nazionale. Coiante (2009), Fonti rinnivabili in Italia e problematiche per l'applicazione. ENEA (2009), Rapporto Energia e Ambiente 2008. Analisi e Scenari. ENEL(2008), Guida per le connessioni alla rete elettrica di Enel distribuzione. Fondazione per lo Sviluppo Sostenibile (2009), Energia elettrica da fonti rinnovabili: l'obiettivo dell'Italia del 33% al 2020. ESTIF (2008), Solar Thermal Markets in Europe 2008. Trends and Market Statistics. GSE (2008), Bilancio consolidato e bilancio d'esercizio. GSE (2008), Statistiche sulle fonti rinnnovabili in Italia, anno 2007. GSE (2009), Statistiche sulle fonti rinnnovabili in Italia, anno 2008. GSE (2009). Le biomasse e i rifiuti. Dati statistici al 31 dicembre 2008. GSE (2009). L'eolico. Dati statistici al 31 dicembre 2008. GSE (2009). Guida al Conto Energia, Edizione 3. GSE (2009), Accesso al portale internet GSE. GSE (2009), Manuale Utente sito web applicazione fotovoltaico, versione 2.2 GSE (2009), Il fotovoltaico. Risultati del conto energia al 31 dicembre 2008. IEFE (2009), Prospettive di sviluppo delle tecnologie rinnovabili per la produzione di energia elettrica. ISES (2009), Il sole 360 gradi, numero 7. Legge 46/90 Metasus (2008), Sectoronderzoek energie efficiency. Politecnico di Milano (2008), Solar Energy Report. Il sistema industriale italiano nel business dell'energia solare. Regione Toscana (2004), La geotermia in Italia, una storia lunga 5000 anni. UGI (2007), La geotermia. Ieri, oggi, domani. Regione Puglia (2007), Piano Energetico Ambientale Regionale.

Marktverkenning Italië - Duurzame Energie

Recommend Documents