Mag die muziek wat blauwer?

50 wetenschap

TEKST ASTRID SMIT ILLUSTRATIES YVONNE KROESE

Mag die muziek wat blauwer?

WWW.INTERMEDIAIR.NL INTERMEDIAIR 03 18 JANUARI 2008

wetenschap 51

Hoe het woord‘castagnet’naar tonijn kan smaken

Elf is vriendelijk en vijf luidruchtig; de muziek van Prince is strak oranje met grillig blauw. Het is de wereld door de oren en ogen van mensen met synesthesie. Onderzoekers storten zich sinds kort op het hoe en waarom van dit ‘foutje in het brein’.

Z

ondag is bordeauxrood, maandag geel en dinsdag beige. Zo lang als ik me kan herinneren hebben de dagen van de week een vaste kleur. Net als de maanden van het jaar, de cijfers een tot en met tien en sommige letters van het alfabet. Pas op mijn dertigste ontdekte ik dat niet iedereen dat zo voor zich ziet. Het was herfst en ik sprak met een collega over de prachtige kleur van de boom voor ons kantoor. ‘Precies de kleur van september’, zei ik. ‘Pardon’, zei mijn collega. ‘September diep-oranje?’ Hij kon zich geen enkele voorstelling maken van het kleurenpalet dat ik voor me zag bij de dagen, maanden, cijfers en letters. En eigenlijk kon niemand in mijn directe omgeving dat. Wat voor mij de gewoonste zaak van de wereld was, kwam op anderen over als een merkwaardige, bijna ongeloofwaardige, ervaring. Veel later hoorde ik dat er een naam was voor deze ‘afwijking’ – synesthesie – en dat deze vele, soms bizarre, vormen kent. Sommige mensen proeven bij het woord ‘castagnet’ de smaak van tonijn, anderen krijgen bij het eten van tonijn het gevoel iets pluizigs aan te raken. Nog weer anderen zien – heel jaloersmakend – de prachtigste kleuren en vormen bij muziek. In het boek Tussen Zinnen beschrijft de Nederlandse publicist Crétien van Campen de ervaring van ene Patrick. Deze jongen is fan van Prince omdat hij daar zulke ‘lekkere beelden’ bij ziet. Bij de synthesizers ziet hij horizontale balken ‘mooi strak oranje of rood van kleur’ en de gitaren geven ‘grillige blauwe lijnen, die steeds lichter van kleur worden naarmate de toon hoger wordt’. De Brit Daniel Tammet, autist, savant (supersnelle rekenaar) en synestheet beschrijft in zijn boek Op een blauwe dag geboren hoe elk getal voor hem een eigen persoonlijkheid heeft. Elf is vriendelijk, vijf luidruchtig en vier verlegen. Getallen zijn vrienden voor hem. Bij elk getal tot tienduizend heeft hij een visueel en soms een emotioneel beeld. ‘Alsof ik mijn eigen visuele rekenkundige woordenschat heb.’ Als Tammet ergens, bijvoorbeeld op een uithangbord, een nummer ziet dat hij w

Iederéén kan zich wel iets voorstellen bij lage ‘donkergekleurde’ tonen en hoge tonen ‘met lichte kleuren’

WWW.INTERMEDIAIR.NL INTERMEDIAIR 03 18 JANUARI 2008

Wat is synesthesie? Het woord synesthesie is een samentrekking van het Griekse ‘syn’ (samen) en ‘esthesis’ (sensatie, gewaarwording). Bij mensen met synesthesie roept een prikkel in het ene zintuig tegelijkertijd een reactie op in een ander zintuig. Zij zien bijvoorbeeld kleuren bij cijfers of voelen vormen bij smaken, of proeven smaken bij het horen van woorden. Over het aantal mensen dat synesthetische ervaringen heeft, zijn geen goede cijfers bekend. Schattingen lopen uiteen van een op de tweeduizend tot een op de twintig. De meest voorkomende vorm van synesthesie is die waarbij mensen kleuren zien bij getallen, letters, dagen van de week of maanden van het jaar. Het zien van kleuren bij muziek komt minder vaak voor. En het proeven van smaken bij het horen van woorden of muziek of het voelen van vormen bij smaken is vrij zeldzaam. In totaal zijn er zo’n dertig vormen van synesthesie bekend. In de kunst en literatuur bestaan legio voorbeelden van mensen met synesthesie: schrijver Vladimir Nabokov, gitarist Frank Zappa, schilder Wassily Kandinsky en de componist Franz Liszt hadden het. De laatste verbaasde zijn orkest eens tijdens een repetitie met: ‘Heren, alsjeblieft een beetje blauwer graag!’ Ook Toon Hermans kon ‘kleuren bestellen’ als hij met zijn musici overlegde.

wetenschap 53

w als mooi ervaart, voelt hij opwinding en plezier. Maar als getallen niet overeenkomen met de manier waarop hij ze ervaart – een prijskaartje met 99 in rode in plaats van blauwe cijfers – dan vindt hij dat oncomfortabel en irritant.

Hoewel synesthesie al in 1880 werd beschreven in het wetenschappelijk tijdschrift Nature door Francis Galton, een neef van Darwin, bleef onderzoek naar het fenomeen vervolgens meer dan een eeuw lang uit. Curieus, zo noemden wetenschappers de ervaringen van synestheten; verder konden ze er weinig mee. Misschien was het een storing in het brein of een bijwerking van medicijnen. LSD wekt immers vergelijkbare ervaringen op. Sommige wetenschappers vonden dat personen met zulke ervaringen gewoon te veel fantasie hadden. Tegenwoordig wordt daar heel anders over gedacht. Sinds begin 2000 is het onderzoek naar synesthesie wereldwijd sterk toegenomen. Alleen al in Nederland houden drie groepen – in Amsterdam, Utrecht en Nijmegen – zich ermee bezig. ‘Dat komt door nieuwe technieken. Met mri-scans kunnen we in het brein van synestheten kijken’, zegt Tessa van Leeuwen, promovenda bij het F.C. Donderscentrum van de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘Het levert interessante gegevens op. We kunnen nu aantonen dat synestheten echt zien wat ze zeggen te zien.’ Van Leeuwen neemt me mee naar haar computer voor een test. Ik moet kleuren toekennen aan de cijfers 2, 3, 4, 5. Ik geef ze beige, groen, rood en geel. Vervolgens vraagt ze me telkens op de toets met de desbetreffende kleur te drukken als ik een van de vier getallen op haar computerscherm zie verschijnen; ik moet zo snel mogelijk reageren. ‘Het zou te duur zijn om je in de hersenscanner te schuiven. Maar kort samengevat laat ik in die scanner proefpersonen hetzelfde doen’, zegt Van Leeuwen. ‘Ik wil weten welke gebieden in de hersenen betrokken zijn bij synesthesie. Daar is namelijk veel discussie over.’

Dankzij zijn ‘afwijking’ kan hij het getal pi met 22.514 cijfers achter de komma opnoemen

Amerikaans hersenonderzoek heeft al interessante aanwijzingen opgeleverd. Bij personen die kleuren toekennen aan cijfers en letters zijn in sommige studies twee hersengebiedjes tegelijkertijd actief. Het zijn de ‘fusiform gyrus’, die grafische beelden verwerkt, en de ‘V4’, die kleuren identificeert. En laten die nou precies tegen elkaar aan liggen. Een belangrijke theorie is dan ook dat synesthesie een overreactie is op een prikkel van een zintuig. Bij het zien van cijfers of letters zou alleen het deel van het brein dat grafische vormen identificeert, geprikkeld moeten worden; maar de prikkel waaiert uit naar ernaast gelegen gebieden in de hersenen en brengt ook het deel van het brein dat kleuren identificeert in actie.

Dit dwarsverband tussen twee hersengebieden (‘cross-wiring’) zou een restant zijn uit het babybrein, waarin alle zintuigen nog met elkaar in contact staan. Net zoals wij niet weten of we de smaak van een gerecht met onze neus of tong proeven, zo lopen bij baby’s meerdere zintuiglijke ervaringen door elkaar. Tijdens de groei specialiseren de zintui- w

wetenschap 55

WWW.INTERMEDIAIR.NL INTERMEDIAIR 03 18 JANUARI 2008

w gen zich en worden de zintuiglijke ervaringen van elkaar gescheiden. De zenuwverbindingen tussen de responderende hersengebieden sterven af. Behalve dan bij synestheten: bij hen blijven sommige zenuwverbindingen intact. Amsterdamse onderzoekers bevestigden deze theorie onlangs in het tijdschrift Nature Neuroscience. Romke Rouw en Steven Scholte van de Universiteit van Amsterdam ontdekten bij mensen die cijfers en letters in kleuren zien, meer verbindingen tussen het breindeel dat grafische vormen verwerkt en het deel dat kleuren identificeert dan bij mensen die geen synesthesie ervaren. Bovendien merkten zij verschillen op tussen de proefpersonen onderling. Diegenen die letters en cijfers op papier in kleur zagen, hadden weer meer verbindingen dan diegenen die de cijfers en letters alleen in hun hoofd gekleurd zagen. Hoe mensen kleuren kunnen zien bij muziek of vormen zien wanneer ze iets proeven, is met de ‘crosswiring-theorie’ echter minder eenvoudig te verklaren. De hersengebieden die muziek en smaak verwerken, liggen tamelijk ver af van het hersengebied voor kleuren en vormen. ‘Men zegt dat er tussen alle hersengebieden wel een zenuwverbinding uit het babybrein kan zijn overgebleven, maar dat moet dan wel een heel specifieke lange-afstandsverbinding zijn.’ Daarom houdt onderzoekster Van Leeuwen de deur open voor een tweede theorie. Deze veronderstelt dat synesthesie zich niet zozeer afspeelt op anatomisch niveau – meer zenuwverbindingen tussen bepaalde gebieden – maar op het niveau van interpretatie. Normaliter wordt de informatie die binnenkomt via de ogen, neus of oren in een specifiek deel van de hersenschors samengebracht, geïnterpreteerd en weer teruggekoppeld naar de hersengebieden waar de zintuiglijke informatie het brein binnenkwam. Bij synestheten heeft die terugkoppeling ook plaats. Er worden echter meer hersengebieden bij betrokken. De informatie wordt ook naar hersengebieden gestuurd die er eigenlijk niets mee te maken hebben. Een overdreven terugkoppeling dus. Duitse onderzoekers vonden hiervoor twee jaar geleden in mriscans een eerste bewijs. ‘Met déze theorie kun je weer gemakkelijker verklaren waarom mensen die LSD slikken ook synesthetische ervaringen krijgen. Kortom, voor beide theo-

rieën is iets te zeggen.’ Van Leeuwen hoopt dat haar onderzoek meer duidelijkheid kan geven over welke van de twee theorieën het meest hout snijdt. Maar zo ver is ze nog niet. Ze moet haar gegevens – een gigantisch databestand van mri-scans – nog uitwerken.

Is synesthesie een onschuldig foutje in het brein of heeft deze doorgaans prettige afwijking een functie? Over deze vraag breken wetenschappers zich het hoofd. Wellicht vormen de kleuren die synestheten zien bij cijfers, letters, dagen of maanden van het jaar een extra geheugensteun. De kleurenmarkering helpt hen de grafische vormen of tijdsaanduidingen

Waarom krijgen mensen die LSD slikken ook synesthetische ervaringen?

beter te onthouden. Savant Daniel Tammet gebruikt zijn uitzonderlijke synesthesie om mee te rekenen. Wanneer hij vermenigvuldigt, ziet hij twee getallen met verschillende vormen voor zich die samensmelten tot een derde vorm: het antwoord. Dankzij synesthesie kan hij het getal pi met 22.514 cijfers achter de komma opnoemen. Hij ziet de getallenreeks in kleuren en grafische beelden voor zich. Ook gewone synestheten zeggen telefoonnummers beter te kunnen onthouden doordat ze de kleuren van de nummers voor zich zien. Ik heb dat rekenvoordeel zelf niet. Bij mij geven kleuren vooral een gevoelswaarde weer die ik ervaar bij cijfers, de dagen van de week of maanden van het jaar. Synesthesie is misschien een extreme vorm van het associëren en markeren zoals dat in ieders brein plaatsvindt, aldus promovenda Van Leeuwen. Iedereen kan zich immers iets voorstellen bij lage ‘donkergekleurde’ tonen en hoge tonen ‘met lichte kleuren’. ‘Als je mensen zonder synesthesie een getallenreeks geeft van een tot en met tien, en hun vraagt er kleuren bij te bedenken, zullen de meesten de hogere getallen donkere kleuren geven en lage getallen lichte; net zoals synestheten doorgaans doen. Wellicht zijn we allemaal een beetje synestheet, zonder dit te weten.’ Toen mijn oudste zoon net op de basisschool zat, kwam hij op een dag thuis met een opmerkelijke mededeling. ‘Mam, op de blauwe dag hoeven we geen fruit mee naar school te nemen.’ Mijn mond viel open. Zou hij ook…? Totdat ik de volgende dag in de klas kwam en een grote klok zag waarop de dagen van de week met kleuren stonden aangegeven. Iedereen synestheet? In ieder geval de volgende generatie. [email protected]