M a n n e n k o o r va n S i n t- P e t e r s b u r g

Vr 2 oktober 2015 H e r e n t a l s , S i n t - W a ld e t r u d i s k e r k K e r k s t r a at 1 1

20:00

M a n n e n k o o r va n S i n t- P e t e r s b u r g o.l.v. Va d i m A f a n a s i e v

A l e k s a n d r G o r b at e n ko, D m i t r y P o p ov a l t D m i t r i i G r i g o r e v, D m i t r i i M e d n i k o v, A r t e m M e l i k h o v, A n at o l i i V o r o pa e v eerste tenor A l e x a n d e r A l e x e e v, A l e k s a n d r B e l o v, A l e k s a n d r N i k a n o v, O l e g O t ro s h c h en ko t w e e d e te n o r D a n i l a M a l k o v , A l e k s a n d r Ok u l o v , Vladimir Romanchuk, Andrei Voronin bariton G e n n a d i i M a r t e m i a n o v, D o v l e t n a z a r M e d e t o v, M o r o z o v A n t o n b a s S erg ei Ko c h e t ov b a s s o p r o f u n d o

musica divina

91

Pjotr Iljitsj Tsjaikovski uit Liturgie van Sint Johannes Chrisostomus, opus 41 The Lord’s prayer Hymn to the trinity Dobri hristov In Thy kingdom remember us, o Lord Praise the Name of the Lord Alexander Arkhangelsky………I praise the Blessed Virgin Mikhail Ippolitov-Ivanov………Bless the Lord, o my soul Konstantin Shvedov………We praise Thee, we bless Dmitry Bortniansky………Concerto nr. 6, Glory to God in the Highest pauze Pavel Chesnokov From my youth, opus 48 nr. 1 The Pre-Eternal council, opus 40 nr. 2 Let my prayer arise opus 24 nr. 6 Do not reject me in my old age, opus 40 nr. 5 God is with us, opus 40 nr. 6

i.s.m. Cultuurcentrum ’t Schaliken en Stad Herentals

C l a n d e s t i en e k l a n k en Wie de Russische koortraditie van binnenuit wil begrijpen, kan niet om de liturgische traditie van Rusland heen. Binnen de RussischOrthodoxe eredienst bekleedt de muziek immers nog een belangrijkere plaats dan binnen de katholieke traditie. Achter de vaak nogal donkere en schijnbaar ondoordringbare vocale muziek van Rusland schuilt dan ook een oneindig oprechte devotie en de wens om de meest mystieke kanten van de Orthodoxe religie tot uiting te brengen. Het Mannenkoor van Sint-Petersburg, onder leiding van hun oprichter Vadim Afanasiev, brengt een aantal hoogtepunten uit een repertoire dat door het communistisch regime in de vergetelheid gemanœuvreerd werd maar vandaag in ere wordt hersteld. Toen prins Vladimir de Grote in 988 zijn volk liet dopen en Rusland de facto gekerstend was, verschenen vooral Griekse missionarissen binnen de landsgrenzen. De Russen en de hun omringende volkeren, waaronder vooral de Bulgaren en Oekraïners, namen de Griekse christelijke ritus over en vertaalden de Griekse liturgische teksten naar het Russisch en het Kerkslavisch. Als onderdeel van de Oosters-Orthodoxe Kerk vormt de Russisch-Orthodoxe Kerk nog steeds de grootste kerkgemeenschap binnen het Christendom, op de Rooms-Katholieke na. De Russich-Orthodoxe Kerk kent verschillende gestandaardiseerde vormen van erediensten, waarvan de liturgie van de Heilige Johannes Chrisostomus op de meeste zondagen en feestdagen gebruikt wordt. Inhoudelijk loopt hun liturgie nagenoeg parallel met die van het katholicisme: de hele dienst draait om de geboorte, dood en verrijzenis van Christus en de aanbidding van enkele voorname heiligen. In de Orthodoxe liturgie staat alles in het teken van aanschouwing van het Goddelijke, op een rechtstreekse manier. Net zoals de Orthodoxe iconen door God zelf ingegeven afbeeldingen zijn, wordt vocale muziek beschouwd als een rechtstreekse verzinnebeelding van het woord van God en een uiting van de Goddelijke majesteit. Vanwege de nauwe banden M a n n e n ko o r va n S i n t- P e t e r s b u r g

93

met volkse en bovendien illusoire gebruiken als theater en dans, wordt vandaag nog steeds alle instrumentale muziek verbannen uit de erediensten. Anders dan bij het katholicisme, bestaat in de Oosters-Orthodoxe traditie het individuele gebed niet. Wie bidt, moet zijn individuele gedachten uitschakelen en zich overgeven aan het gemeenschappelijke gebed, in de vorm van vocale muziek. De traditie van de Russische koormuziek reikt dan ook tot aan de wortels van het Orthodoxe geloof. Doorheen de eeuwen kende de Russische vocale muziek een interessante en bewogen geschiedenis, met veel invloeden van buitenaf maar steeds ook met een sterke Russische kleur. De vroegste bronnen van Russische liturgische koormuziek dateren van de late elfde eeuw en zijn vertalingen van Griekse liturgische manuscripten. Ook de daarin opgenomen eenstemmige muziek werd overgeschreven, in dezelfde neumatische notatie: een tekensysteem zonder notenbalk, met enkele noten per lettergreep, vergelijkbaar met het Gregoriaans. Omdat muziek moest worden voorzien voor nieuwe Russische heiligen, verschenen in de twaalfde eeuw de eerste originele Russische gezangen. Na de val van Constantinopel in 1453 nam de externe culturele dominantie sterk af en kreeg Rusland de ruimte om een eigen stijl te ontwikkelen. Voor het eerst verschenen elementen uit de Russische volksmuziek in de liturgische gezangen, waarschijnlijk in een poging om het volk nog dichter bij de liturgie te betrekken. Dit had een groeiend onderscheid tot gevolg tussen gewone zangers (de congregatie) en solisten, die vaak erg virtuoze en nieuw gecomponeerde melodieën kregen. Dankzij dit onderscheid in moeilijkheidsgraad kon de vocale muziek voortaan sneller evolueren. Via Polen en Oekraïne drong de Westerse polyfone muziek aan het einde van de zestiende eeuw door tot in Rusland. Het gebruik van polyfonie bleef meestal beperkt tot twee- of driestemmige zettingen van bestaande volksmelodieën, tot enkele Russische componisten rond het begin van de achttiende eeuw de meerstemmige muziek volledig assimileerden in een stijl die erg verwant was met de Duitse vocale muziek van Heinrich Schütz. Een uiterst invloedrijk persoon, zowel op muzikaal als op maatschappelijk vlak, bleek Dmitry Bortniansky (1751-1825). Hij blonk uit in het schrijven van vocale concerti, een achttiende-eeuwse uiteindelijk 94

M a n n e n ko o r va n S i n t- P e t e r s b u r g

typisch Russische praktijk die uit het Westen overwaaide. Tijdens de communie dialogeerden verschillende koorgroepen onderling, met frequent gebruik van technieken als imitatie en het zingen in octaven, om de expressieve rijkheid van de menselijke stem ten volle te benutten. De tekst van deze vocale concerti was doorgaans afgeleid van psalmen die rechtstreeks verband hielden met het evangelie van de dag. Bortniansky schreef vijfendertig van deze koorconcerti, waarvan de melodieën meestal nieuw geschreven werden en dus niet stamden uit de volksmuziek. In 1779 had tsaar Paul I het concerto verboden tijdens de liturgie, maar enkele jaren later werd Bortniansky zelf aangesteld als verantwoordelijke voor censuur en kon hij de gebruiken binnen de liturgische muziek kneden naar eigen believen. Als bindende standaard voerde hij vierstemmige muziek in, in een harmonische stijl die nog steeds sterk vergelijkbaar was met die van Schütz. Zo was Bortniansky enerzijds een zeer productief persoon, maar remde hij anderzijds de spontane muzikale ontwikkeling van de liturgische muziek af. Terwijl de rest van Europa rond de jaren 1860 meer en meer de instrumentale muziek omarmde, bereikte de Russische vocale muziek op dat moment haar hoogtepunt. De zogenaamde School van SintPetersburg bracht grote componisten van Russische liturgische muziek voort, waaronder Mikhail Glinka en Nikolai Bakhmet’yev. De School van Sint-Petersburg legde zich toe op de studie van Russische muziek, met het creëren van een echt Russisch klankidioom als doel. Aangespoord door nationalistische motieven zetten deze componisten zich meer en meer af tegen de ingeslopen Westerse traditie die hen was opgelegd door Bortniansky. De progressieve componist en muziekesthetische autoriteit Alexander Kastalsky koesterde het verlangen om “muziek te creëren die nergens anders dan in een Russische kerk kan gehoord worden”. In de schoot van deze School van Sint-Petersburg ontstond ook Liturgie van Sint Johannes Chrisostomus, opus 41 van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (18401893). In dit vijftiendelige werk uit 1878 rukte Tsjaikovski zich los van de zeer strikte formele regels van Bortniansky, die hij als beperkend ervoer. Als persoonlijke vriend van de tsaar was Tsjaikovski overigens de eerste componist die daar in slaagde. In vele opzichten volgde Tsjaikovski’s muzikale stielgenoot Alexander Arkhangelsky (1846-1924) diens voorbeeld. M a n n e n ko o r va n S i n t- P e t e r s b u r g

95

Het einde van de negentiende eeuw zag de opkomst van de School van Moskou, die in dezelfde geest als de School van SintPetersburg de Russische liturgische muziek tot een artistiek hoogtepunt bracht. Typische kenmerken gedurende deze bloeiperiode zijn de modale harmonie uit de Russische volksmuziek en het muzikaal respecteren van de prosodie van de tekst. Dit geeft vaak heel interessante effecten: de discrepantie tussen de modaliteit van de volksmuziek en de mineur/ majeur-afhankelijkheid van de tonaliteit, en de discrepantie tussen de aandacht voor tekstuele prosodie en het dwingend karakter van een maatcijfer, maken de werken uit die periode uiterst expressief en intens. Ook wat klankkleur betreft, tonen de Russische componisten zich uitzonderlijk begaafd. De grote spreiding van de stemmen (tot de typische diepe basso profundo die de koorklank een donker fundament geeft) en de flexibele texturele onderscheiden tussen tutti-akkoorden en complexe polyfonie klinkt bij momenten bijna symfonisch. De werken van Pavel Chesnokov (1877-1944) illustreren dit perfect. De ontwikkeling van de Bulgaarse koortraditie liep zowel historisch als stilistisch gezien nagenoeg parallel aan de Russische. Hoewel het Christendom in Bulgarije al in 865 haar intrede deed, zijn de bronnen hier veel schaarser. Tussen de late vijftiende en late negentiende eeuw ontwikkelde de muzikale traditie van Bulgarije zich grotendeels in kloosters, zoals het beroemde Rila-klooster, die zich vaak ontplooiden tot grote centra van cultuur. Polyfone muziek verscheen pas halverwege de negentiende eeuw en bleef meestal beperkt tot zettingen van bestaande volksmelodieën. Als belangrijkste Bulgaarse componist kan Dobri Hristov (1875-1941) genoemd worden. Ook Hristov baseerde zijn meerstemmige muziek vaak op volksmuziek, die hij op een conventionele maar uiterst expressieve manier harmoniseert. De Russische Revolutie van 1917 betekende het einde van de verdere ontwikkeling van de grote Russische en Slavische koortraditie die gedurende eeuwen zo’n voorname plaats had bekleed in de OostersOrthodoxe liturgie en het Oost-Europese muzikale klimaat in het algemeen. Het communistische regime stond vijandig tegenover al wat met religie te maken had en verhinderde actief de ontwikkeling van de Russische religieuze muzikale traditie. Ondanks deze felle tegenstand 96


overleefde de Orthodoxe muziek toch het culturele juk van het communisme. Componisten als Konstantin Shvedov (1886-1954) en Mikhail Ippolitov-Ivanov (1859-1935) ondervonden niet de weerstand waarmee bijvoorbeeld Sjostakovitsj of Prokofiev te maken kregen omdat ze zich ermee verzoenden om een negentiende-eeuws klankidioom te blijven behouden en zo gevolg gaven aan de wens van het Sociaal Realisme van de vroege jaren 1920. Pavel Chesnokov stopte weliswaar met componeren sinds de komt van het communisme, maar zette zijn carrière voort als koordirigent. Ook Vadim Afanasiev, oprichter en dirigent van het Mannenkoor van Sint-Petersburg, ondervond bij zijn onderzoek naar het RussischOrthodoxe repertoire heel wat tegenkanting van het communistische regime. Pas na de val van de Sovjet-Unie in 1991 kreeg hij de volle vrijheid om de Russisch-Orthodoxe muziek, die lang beschouwd werd als antidemocratisch, te bestuderen en zonder politieke weerstand uit te voeren. Het is mede te danken aan de onbuigzaamheid van mensen als Afanasiev dat we vandaag nog van deze bijzondere muziek kunnen genieten, en dat ze überhaupt de tand des tijds heeft overleefd. Arne Herman


97

HERENTALS — SINT - W ALDETRUDIS De zogenaamde ‘Bovenkerk’ werd gebouwd in de veertiende en vijftiende eeuw en draagt kenmerken van hoog- en laatgotiek. Eind zestiende eeuw werd het koor recht afgesloten door bakstenen muren: cfr. jaartallen ‘1626’ en ‘1646’ in gesinterde baksteen in de zijkoren. Vanaf 1878 werd de kerk gerestaureerd onder leiding van provinciaal architect P.J. Taeymans en honderd jaar later onder leiding van J.L. Stynen. De kerk beheert een rijke kunstcollectie, onder andere afkomstig van de verschillende kapellen. De schilderijen, vooral zestiende tot negentiendeeeuws, worden thematisch opgesteld: heiligenlevens, legenden en mirakelen in de noordelijke kooromgang, Oude Testament-taferelen en geboorte in de zuidelijke kooromgang, leven van Christus in de zuidelijke zijbeuk, passietaferelen in de noordelijke zijbeuk. Van de Herentalse schildersfamilie Francken (zestiende tot zeventiende eeuw) zijn er negen werken, waaronder enkele drieluiken. Een uitgebreide verzameling beeldhouwwerk uit de vijftiende tot negentiende eeuw siert de kerk. Topstuk is het retabel (ca. 1520) van de Brusselse Passier Borreman met de marteling van de Heilige Crispiaan. Andere blikvangers zijn het barokke Onze-LieveVrouw-altaar in gemarmerd hout (eind zeventiende eeuw), en het hoofdaltaar onder leiding van C. Kenis uit 1778, uitgewerkt door J. Vasseur. Koorgestoelte van 1661-1664 door J. Verbuecken en Herentalse schrijnwerker J. Van Tendeloo met snijwerk van P. Verbruggen, die tevens de beelden van de biechtstoelen maakte. Het oudste stuk in de kerk is de dertiende-eeuwse doopvont in Doornikse hardsteen met deksel uit 1642. In de zuidelijke kruisbeuk vinden we vijftiende-eeuwse muurschilderingen. Er is ook een zeventiende-eeuws reliekschrijn van Sint Waldetrudis en neogotische communiebanken uit 1880 door L. Van Ryswyck.

98


VADIM AFANASIEV De Russische dirigent Vadim Afanasiev stamt uit een familie intellectuelen die zich tijdens en na de Communistische revolutie van 1917 afzetten tegen het regime en hun culturele praktijken voortzetten in beperkte kring. Als student piano en directie aan het Leningrad Conservatorium ontwikkelde Afanasiev zijn liefde voor RussischOrthodoxe koormuziek. Tijdens het regime van Stalin ontwikkelde hij deze interesse, die zich vertaalde in zowel onderzoek als uitvoering, in het geheim. Sinds de oprichting van het Mannenkoor van Sint-Petersburg in 1993 kan hij deze interesse openbaar demonstreren. Daarnaast was Afanasiev gedurende vijfendertig jaar werkzaam als dirigent in het Maly Opera and Ballet Theatre. MANNENKOOR VAN SINT-PETERSBURG Het Mannenkoor van Sint-Petersburg werd aanvankelijk opgericht in de achttiende eeuw en hield gedurende twee eeuwen een brede traditie staande van Russische liturgische vocale muziek. De heroprichting in 1993 door huidig dirigent Vadim Afanasiev zette een beweging in gang die teruggreep naar de aanvankelijke doelstellingen en de traditionele stijl van de Russische koorzang. Allen van de circa vijfentwintig zangers genoten een professionele muzikale opleiding, meestal aan het Conservatorium van Sint-Petersburg. Inmiddels was het Mannenkoor van Sint-Petersburg al te gast in heel Europa, Israël en Zuid-Korea. Het koor nam een drietal cd’s op die geloofd worden door de internationale vakpers.


99

PJOTR TSJAIKOVSKI

THE LORD’S PRAYER*

Onze Vader, Die in de Hemel zijt Geheiligd zij uw naam Uw rijk kome Uw wil geschiede op aarde als in de hemel. Geef ons heden ons dagelijks brood En vergeef ons onze schulden, Gelijk ook wij vergeven aan onze schuldenaren En leid ons niet in bekoring Maar verlos ons van het kwade. Amen. PJOTR TSJAIKOVSKI Gezegende engelengeesten bezingen uw eeuwige lof, Immer roepend: Heilige, Heilige Heer God van Sabaoth. Heiligen en Martelaren loven uw Naam, Hoopgevende Drievuldigheid, Aardse smarten vergaan voor Uw troon, Almachtige Vader, Machtig en roemrijk Christus, uw zoon, onze Redder Die gestorven is opdat wij mogen leven, Heilige geest, altijd met ons Wij loven U Heilige Drievuldigheid Met de gewijde hymne der Engelen Al uw macht verkondigend Bij de mystieke cherubijnen vervoegen wij ons in lofliederen, voor eeuwig, Halleluja Heer God van Sabaoth

* de originele liedteksten in Cyrillisch schrift werden niet afgedrukt

100

HYMN TO THE TRINITY

DOBRI HRISTOV

IN THY KINGDOM REMEMBER US, O LORD

In Uw Koninkrijk, gedenk ons O Heer wanneer Gij in Uw Koninkrijk zult zijn. Zalig zijn de armen van geest, want voor hen is het koninkrijk der hemelen. Zalig zijn zij die treuren, want zij zullen getroost worden. Zalig zijn de zachtmoedigen, want zij zullen de aarde erven. Zalig zijn zij die hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden. Zalig zijn de barmhartigen, want aan hen zal barmhartigheid toekomen. Zalig zijn de reinen van hart, want zij zullen God zien. Zalig zijn de vredestichters, want zij zullen kinderen van God genoemd worden. Zalig zijn zij die vervolgd worden Ter wille van de gerechtigheid, want aan hen behoort het koninkrijk der hemelen. Zalig zijn zij die door de mensen beledigd, Vervolgd worden, en over wie allerlei kwaad wordt gesproken om mijnent wil. Verblijdt en verheugt u, uw beloning zal groot zijn in de hemel. DOBRI HRISTOV

PRAISE THE NAME OF THE LORD

Loof de naam van de Heer, loof hem, dienaren van de Heer. ALEXANDER ARKHANGELSKY

I PRAISE THE BLESSED VIRGIN

Laat ons, zondig en nederig, nu ernstig richten naar de Moeder van God, en laat ons vallen van berouw, huilend uit het diepst van onze ziel: O Vrouwe, help, heb medelijden met ons! Maak voort, we vergaan door de veelheid van onze zonden. Keer Uw dienaars niet de rug toe, want U bent onze enige hoop.

101

MIKHAIL IPPOLITOV-IVANOV

BLESS THE LORD, O MY SOUL

Loof de Heer, mijn ziel Gezegend zijt Gij, o Heer, Loof de Heer, mijn ziel Zegen de Heer en vergeet niet Een van zijn weldaden Loof de Heer, mijn ziel En laat al wat in mij is Zijn Heilige naam eren, Barmhartig en genadig is de Heer, Verdraagzaam en gul in meededogen Niet altijd blijft Hij twisten, noch eeuwig zal Hij toornen. Loof de Heer, mijn ziel En laat al wat in mij is Zijn Heilige naam eren. O gezegend zijt Gij, O Heer. KONSTANTIN SHVEDOV Wij loven U, wij zegenen U, Onze goddelijke Redder, Moge alle macht en heerschappij Voor eeuwig U toekomen; Wij bezingen Uw genade Met vreugdevol gejuich; Want Gij hebt ons verlost; Alle lof aan Uw naam; Alle eer en lof aan Uw uitmuntende naam; Uw liefde is onwrikbaar, Voor eeuwig dezelfde; Wij zegenen en aanbidden U, O Redder en Koning; Met vreugde en dankzegging, Bezingen wij uw lof; De kracht van de heuvels, en De diepten van de zee, De aarde en haar volheid, Behoren U toe; En toch biedt Gij aan de nederigen

102

WE PRAISE THEE, WE BLESS

Uw luisterend oor, Zo bereid hun bescheiden Smeekbeden te aanhoren; Tot Uw oneindige goedheid Zullen onze tongen zich richten; Gij schenkt ons rijkelijk Alle dingen waarvan wij genieten; Wij zullen uw Voetstappen volgen, Wij zullen rusten in Uw liefde, En spoedig zullen wij u Loven In Hemelse huizen. DMITRY BORTNIANSKY

GLORY TO GOD IN THE HIGHEST

Eer aan God in den hoge en vrede op aarde! Heden ontvangt Bethlehem Hem die eeuwig bij de vader is Heden loven de engelen de Nieuwgeborene Met hymnen die God waardig zijn: “Eer aan God in den hoge en vrede op aarde, voor alle mensen van goede wil” PAVEL CHESNOKOV

FROM MY YOUTH

Vanaf mijn jeugd, hebben veel verleidingen mij gekweld. Maar help en verlos mij, o mijn Redder! Jullie die Sion haten zullen te schande gemaakt worden bij de Heer. Jullie zullen verdorren als gras door vuur! Iedere ziel krijgt leven door de Heilige Geest en is verheven in zuiverheid, verlicht door de Heilige Drievuldigheid In een heilig mysterie, heilig mysterie, heilig mysterie!

103

PAVEL CHESNOKOV

THE PRE-ETERNAL COUNCIL

Voorwaar, de pre-eeuwige raad onthullend, kwam Gabriel en stond voor u, O Vrouwe, en zei in de begroeting: Verheug u, O onbezaaid land! Verheug u, O brandend bos dat niet vergaat! Verheug u, O ondoordringebare diepte! Verheug u, O brug die leidt naar de hemel! Verheug u, O verheven ladder die Jacob aanschouwde! Verheug u, O potje van goddelijke manna ! Verheug u, O ontbinding van de vloek! Verheug u, O terugroepen van Adam! De Heer is met u, de Heer is met u! PAVEL CHESNOKOV Tekst: uit Psalm 141 Laat mijn gebed zich voor U, Heer, oprichten als wierook, de opheffing van mijn handen als avondoffer. Heer, ik heb geweend voor U, aanhoort mij, geef gehoor aan mijn smeekbedes wanneer ik roep tot U, hoort Gij mij, hoort Gij mij, wanneer ik roep tot U. Doe mij, Heer, ten gepaste tijd zwijgen, bewaak de deuren van mijn mond, neig mijn hart niet tot kwade woorden, om excuses te maken met voorwendsels voor zonden. Laat mijn gebed zich voor U oprichten als wierook, de opheffing van mijn handen als avondoffer.

104

LET MY PRAYER ARISE

PAVEL CHESNOKOV Tekst: uit Psalm 71

DO NOT REJECT ME IN MY OLD AGE

Laat nu ik oud word, mij niet vallen mijn krachten nemen af, reeds delft men mij het graf. Ik hoor rondom de vijand brallen: Grijp toe, niets kan hem baten want God heeft hem verlaten. O God, O mijn God, O mijn God! Kom hen met schande overstelpen, kom hen met smaad bedekken die niets dan kwaad verwekken. Maar ik blijf, Heer, op U wachten en ik gewaag altijd van uw gerechtigheid. Laat nu ik oud word, mij niet vallen. PAVEL CHESNOKOV Uit: Grote Completen

GOD IS WITH US

God is met ons, beseft het volkeren en onderwerpt u, want God is met ons. Aanhoor dit, allen die in verre landen zijt, onderwerpt u, gij machtigen, want zelfs indien uw kracht terugkeert, zult gij opnieuw worden overwonnen. En zelfs wanneer jullie samen beraadslagen, de Heer zal je vernietigen. En het woord, wat gij zult spreken, zal niet bij je blijven. En van je beduchtheid zullen wij niet bang zijn, noch in angst. Want de Heer onze God, is Heilig. En het is Hem die we zullen vrezen. In Hem zal ik mijn vertrouwen stellen, en Hij zal me redden. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Nu en altijd, en in de eeuwen der eeuwen. Amen! God is met ons, beseft het volkeren en onderwerpt u, want God is met ons!

105

106

M a n n e n k o o r va n S i n t- P e t e r s b u r g

Recommend Documents