#9/2011
N IEUW S EN IN F O R MAT IE VA NUI T D E RES TAUR AT IEPR A K T IJK
VOORWOORD Op de Nederlandse Restauratiebeurs,
bestaande uit Fred Vos, Klaas Schoots en
in restauratieopdrachten van ruim 18%.
14, 15 en 16 april a.s. in de Brabanthallen
Pieter Siebinga. Het initiatief voor de prijs
Het onderzoek werd begin februari 2011
in ’s-Hertogenbosch, reikt de Vakgroep
sluit aan bij het voortdurende streven van
aan de Staatssecretaris van OCW,
Restauratie voor het eerst de tweejaarlijkse
de Vakgroep om aandacht te vestigen op
de heer H. Zijlstra, overhandigd.
prijs uit aan het beste leerbedrijf onder de
het behoud van ambachtelijk restauratie
aangesloten leden. In het afgelopen najaar
vakmanschap. Goede leerwerkplaatsen zijn
De marktverkenning maakt opnieuw
konden de voordrachten daartoe worden
daarvoor even essentieel als een adequate
duidelijk hoe belangrijk het is dat de leden
gedaan. Een voorselectie uit de inzendingen
opleidingsstructuur. De prijs wordt uit
van de Vakgroep zich in die krimpende
werd verricht door Abele Reitsma en
gereikt op donderdag 14 april 2011, de dag
markt sterk profileren. Kwaliteitsnormen,
Klaas Schoots. Uit de genomineerden
die door de beurs is uitgeroepen tot Dag
zoals de ERB-regeling, die gesteld w orden
werd de winnaar gekozen door een jury
van het Restauratieambacht. Deze dag sluit
aan de bedrijfsorganisatie, het vakman
daarmee aan op de Week van het Ambacht,
schap en de deskundigheid op het
een initiatief van het Hoofdbedrijfschap
specifieke gebied van restauratie, zijn
Ambachten en het UWV.
van evident belang om de (potentiële) opdrachtgever ervan te verzekeren dat
Leerbedrijven en goede opleidings
bij de Vakgroepleden een restauratie in
mogelijkheden leggen de basis voor het
goede handen is. Een zekerheid waarmee
behoud van het vakmanschap. Maar het
de leden zich kunnen onderscheiden van
restauratiewerk zelf is evenzeer voor
niet ERB-gecertificeerde bedrijven.
waardenscheppend. Op verzoek van de
De Nederlandse Restauratiebeurs vormt
Vakgroep heeft het Economisch Instituut
voor de zesde achtereenvolgende keer een
Bouwnijverheid opnieuw een markt
uitstekend podium voor een dergelijke
verkenning verricht. Ondanks dat enkele
profilering. Dat is een van de redenen om
positieve kanttekening zijn te maken bij
u daar graag te ontmoeten!
de uitkomsten van dit onderzoek, zoals
Restauratie Laurenstoren, Rotterdam
elders in deze Nieuwsbrief is te lezen, is
Boudewijn de Bont
de teneur zorgelijk. Tot 2015 moet reke
Voorzitter Vakgroep Restauratie
ning worden gehouden met een teruggang
Maart 2011 ■
W W W . V A K G R O E P R E S T A U R A T I E . N L
WAAROM VOL EN ZAT METSELEN? schraal werken met specie om de kosten te drukken) ook toegepast in de restaura tiesector. De schade, die hierdoor wordt veroorzaakt, moet niet onderschat wor den. Een van de leden van de Vakgroep Restauratie, de heer P. Drop van Heijmans Beton- en Waterbouw Restauratiewerken, heeft het initiatief genomen voor de e erste Vol en zat gemetselde massieve muur
aanzet van deze ontwikkeling. Bij de uit werking van de cursus zijn onderzoekers
In de tweede helft van 2011 zal onder
ratie van massief metselwerk in theorie en
C. Groot en J. Gunneweg van de TU Delft
auspiciën van het Nationaal Restauratie
praktijk worden behandeld. De cursus is
betrokken. Metselend Nederland krijgt
Centrum een eendaagse cursus worden
bedoeld voor alle belanghebbenden, zoals
dus binnenkort antwoord op de in de
gegeven, waarin het ‘vol en zat metselen’
metselaars en uitvoerders. Helaas wordt de
kop gestelde vraag: ‘Waarom vol en zat
en ‘doorgestreken voegen’ voor de restau
metselwijze van nieuwbouw (hoog tempo,
metselen?’ ■
ZIJLSTRA ENTHOUSIAST OVER RESTAURATIES Op donderdag 27 januari en op maandag 7 februari 2011 bracht staatssecretaris van OCW, Halbe Zijlstra, werkbezoeken aan drie restauratie projecten in Den Haag en Rotterdam. Zijlstra nam uitvoerig de tijd om de werkzaamheden bij de restauraties van buitenplaats Vredenoord, de Laurenstoren en de Remonstrantsekerk te b ekijken en liet zich goed informeren over alle ins en outs van de verschillende restauratiedisciplines. Vakgroepvoorzitter Boudewijn de Bont ging daar naast ook in op het belang van continuïteit in subsidies, kwaliteitsborging en opleidingen voor de uitvoerende restauratiebedrijven. De restauratie is een kleine tak binnen de bouw, maar kent een hoog opleidings- en ervaringsniveau. Het is dus zaak om de opgeleide vaklieden te behouden en daarmee de kwaliteit van het restauratiewerk te borgen. Gezien het enthousiasme van de staats secretaris voor het getoonde werk is de boodschap goed overgekomen. ■
Staatssecretaris Halbe Zijlstra op werkbezoek bij de Laurenstoren in Rotterdam
W W W . V A K G R O E P R E S T A U R A T I E . N L
RESTAURATIE VAN DE CENAKELKERK EN PASTORIE VOLTOOID De Cenakelkerk is de kerk van de Heilig Landstichting, het devotiepark even ten zuiden van Nijmegen. De kerk is buiten indrukwekkend door de bijzondere koepel en de beide torens met hun gracieuze soberheid. Binnen is het gebedshuis imponerend door de schitterende, intens kleurrijke verbeeldingen van de Bijbelverhalen. De bijna honderd jaar oude kerk en het ter rechterzijde gelegen parochiecentrum zijn in 2010 door Koninklijke Woudenberg grondig gerestaureerd en in hun oorspronkelijke schoonheid hersteld. De kerk (vernoemd naar de zaal van het Laatste Avondmaal) en het parochie centrum zijn, net als een groot aantal andere bouwwerken op het complex, ontworpen door architect Jan Stuyt (1868-1934). Hij werd daarbij terzijde gestaan door kunstenaar Piet Gerrits en constructeur Jan Wiebenga. De gebouwen droegen, begin vorige eeuw, met hun strakke vormgeving, zandkleurig gepleisterde
samenwerking met de architect, a dviseurs,
zout heeft gezorgd, dat het stucwerk heeft
gevels en het gebruik van voor toen nieuwe
experts van de Rijksdienst voor het
aangetast.’
materialen (met name beton) een nieuwe
Cultureel Erfgoed en de opdrachtgever.’
vormentaal. Nog steeds tonen zij hoe
Voor Dobbelaer was de restauratieopgave
Het team van Koninklijke Woudenberg
de Oriëntaalse bouwkunst, in de Heilig
duidelijk. ‘De stucschade van de koepel
ontdekte ook dat de betonnen koepel zich
Landstichting expliciet aanwezig vanwege
bijvoorbeeld. Deze vijftien meter over
onafhankelijk beweegt van de gemetselde
de religieuze betekenis, ook inspirerend is
spannende betonnen koepel was een van
bouwdelen. En dat bijvoorbeeld de houten
geweest voor het Nieuwe Bouwen.
de allereerste betonnen schaaldaken in
schenkels, waarop het koper is geplaatst,
Nederland. Het dak, een in die tijd grens
bijdragen aan de verkleuring. ‘De oplossing
Projectleider bij Koninklijke Woudenberg
verleggende constructie, is slechts tien
bleek te zitten in een door ons aangebrachte
was Bas Dobbelaer. ‘De eerste keer dat ik
centimeter dik. Veel kennis en ervaring
dilatatie, zeg maar, een bewust gemaakte
de kerk binnenstapte, was ik bijzonder
ontbrak echter nog, zoals met betrekking
scheur tussen het beton en het metselwerk.
verrast. De mozaïeken, die schilderingen
tot de betonnen goten, die rechtstreeks in
Zo zochten we ook naar een efficiënte
troffen mij enorm. Ik dacht al veel gezien
contact staan met zowel het binnen- als
manier om de problemen rond de ventilatie
te hebben, maar dit overtrof alles. Omringd
buitenklimaat. Door opwarming ontstaat
te verhelpen. Die bleken heel eenvoudig en
door dat schitterende decor zijn we als
echter condensvorming. Studie door ons
heel praktisch te kunnen worden opgelost.
aannemer aan de slag gegaan, in nauwe
wees uit dat lekkage voor de vorming van
Gewoon raampje open, raampje dicht.’ ■
W W W . V A K G R O E P R E S T A U R A T I E . N L
EIB ONDERZOEK RESTAURATIEPRODUCTIE DAALT MET RUIM 18% Het wegvallen van incidentele subsidiëring, zoals de kanjersubsidies en de budgetten
‘Wanneer er op de eerste dag al ruim 2000
voor restauratieachterstanden, leidt de komende jaren tot een teruggang in restauratie-
projecten worden ingediend, waarvan er
opdrachten met ruim 18%. In 2015 zal naar verwachting de restauratieproductie de 438
naar verwachting maar ca. 400 kunnen
miljoen euro niet overschrijden. Dat is 102 miljoen euro minder dan het piekjaar 2007.
worden gehonoreerd, dan vrees ik dat de RCE de achterstand onderschat.’
De sterkste daling wordt verwacht voor
stelt hij. De restauratiebouwbedrijven
de productie die afhankelijk is van
dienen voldoende hoog gekwalificeerde
Boudewijn de Bont meldt dat de daling
directe rijkssubsidies en voor ongesub
vakmensen in huis te hebben. Het oplei
in de restauratieproductie is versterkt
sidieerde restauratieproducties, aldus het
den van hen vergt extra tijd en inspanning.
door de bezuinigingoperaties van het
Economisch Instituut Bouwnijverheid
Een continue werkvoorraad is noodzake
huidige k abinet. ‘Dit jaar wordt al over de
(EIB) in het onderzoek ‘De restauratiemarkt
lijk om uitstroom van ervaren vakmensen
gehele linie met 2,2% op alle regelingen
tot 2015’, uitgevoerd in opdracht van de
te voorkomen en jongeren in opleiding een
bezuinigd, voor de komende jaren loopt
Vakgroep Restauratie. De marktverkenning
goede toekomst te kunnen bieden.’
dat zelfs op tot 5%.’
krimp moet worden verwacht van 3,5 tot
De Bont roept in dit kader de overheid
Tot slot doet De Bont een beroep op
4%. Minder ingrijpend is de teruggang in
op er naar te streven de vastgestelde
gemeenten en provincies. ‘Een actievere
de restauratieproductie, die afhankelijk is
10% restauratieachterstand niet te laten
betrokkenheid op lokaal en provinciaal
van indirecte subsidies, zoals het fiscaal
groeien. De jongste inzendronde voor
niveau bij de financiering van restauraties
aftrekbare monumentenonderhoud en de
Brimprojecten baart hem echter zorgen:
is urgent en wordt steeds urgenter.’ ■
laat zien dat in beide gevallen jaarlijks een
restauraties, die worden gefinancierd met laagrentende leningen van het NRF. Het EIB verwacht in deze sector een teruggang van gemiddeld 0,5% per jaar.
110
Ondanks deze negatieve vooruitzichten
105
voor de komende vier jaar constateert Vakgroepvoorzitter Boudewijn de Bont ook een positieve tendens: ‘De invloed op het restauratiewerk van incidentele geld stromen neemt af, terwijl de structurele
Index 2008 = 100
Renovatie & onderhoud
100 95
B&U totaal
90
geldstroom op langere termijn redelijk constant blijft.’ Wel tekent hij hier onmid dellijk bij aan dat ook voor deze direct gesubsidieerde productie een forse terug gang wordt voorzien: van 315 miljoen euro
85
Restauratiemarkt 80 75
dit jaar tot 219 miljoen euro in 2015. ‘Het zicht op deze ontwikkelingen is voor onze sector van groot belang’,
70
2008
2009
2010
2011
2012
W W W . V A K G R O E P R E S T A U R A T I E . N L
2013
2014
2015
DE SCHOORSTEEN STAAT NU BINNEN!
De schoorsteen staat nu ín het kantoor van Zeep Architecten (foto Sigrid Schaap)
Fabriekscomplex Rohm & Haas; een “industrieel ensemble” (foto Sigrid Schaap)
Het voormalige fabriekscomplex Rohm
verrassend, midden in het nieuwe kantoor
erfgoed behouden. Het Rohm & Haas-
& Haas in Amersfoort krijgt een nieuwe
gedeelte is beland. De kern van fabrieks
complex is een markant industrieel ensem
toekomst. Nieuwe gebruikers, zoals een
complex Rohm & Haas wordt gevormd
ble en wordt op de gemeentelijke monu
architectenbureau, een kunstenaarscollectief
door Huis Eemzicht, dat omstreeks 1840
mentenlijst geplaatst. De toekomst van dit
en een restaurant nemen hun intrek in
net buiten de stadspoorten is gebouwd.
complex ziet er weer rooskleurig uit. ■
de, dankzij de actieve inzet van onder
Als in de tweede helft van de 19e eeuw de
andere Siesta, Zeep Architecten, BOEi
industriële revolutie op gang komt, worden
Colofon
en Aannemingsbedrijf H.J. Jurriëns BV,
in dit gebied veel fabrieken gebouwd. Huis
Maart 2011
gerestaureerde fabriek. Achter de linker
Eemzicht wordt gekocht door een onder
Dit is een uitgave van de Vakgroep
loods is een moderne aanbouw geplaatst.
nemer, die er een blekerij begint waar de
Restauratie, de branchevereniging van
De schoorsteen uit 1927, die net a chter
pakken van het in Amersfoort gelegerde
erkende restauratie bouwbedrijven.
de loods stond, is opgenomen ín de
garnizoen worden gewassen. In de loop
nieuwbouw waardoor deze, heel
der jaren worden rond de villa fabrieks hallen, kantoren en een schoorsteen gebouwd. Vanaf circa 1970 v erdwijnen er veel industrietakken. Omdat de fabrieken door stadsuitbreidingen
Postbus 2079 3800 CB Amersfoort Tel: 033 465 94 65 E-mail:
[email protected] Internet: www.vakgroeprestauratie.nl
midden in de stad zijn komen te
Redactie: Agnes van Alphen,
staan, is sloop van de leegstaande
Theo van Oeffelt, Irene Stevens,
gebouwen al snel het gevolg. Men
Ad Wonders.
vindt de gebouwen niet mooi en de ruimte kan goed gebruikt worden voor andere bestemmingen. Maar de Eem yllisch langs 1870 nog id in t lig t ch Huis Eemzi Eemland) (foto Archief
de publieke opinie verandert. Ook in Amersfoort wil men de laatste restanten van het oude industriële
Foto’s en illustraties zijn aangeleverd door: René van den Burg, EIB, Sigrid Schaap, Archief Eemland, Luuk Kramer, Heijmans Beton- en Waterbouw - Restauratie.
W W W . V A K G R O E P R E S T A U R A T I E . N L
OVERZICHT AANGESLOTEN RESTAURATIEBEDRIJVEN AMEIDE • Koninklijke Woudenberg Ameide BV 0183-606600 www.koninklijke woudenberg.nl AMERSFOORT • Bouw- en Restauratiebedrijf Van de Burgt & Strooij BV 033-4450100 www.vandeburgtenstrooij.nl AMSTERDAM • BK Bouw BV 020-5620420 www.bkbouw.nl • Aannemingsmaatschappij De Cannenburgh BV * 020-6650303 www.cannenburgh.nl • GF Deko BV 020-6353333 www.gfdeko.nl • H&R Bouw bv 020-5419541 www.hillen-roosen.nl • Aannemings- en bouw bedrijf Kneppers B.V. 020-6081515 www.kneppers.nl • Schakel & Schrale BV 020-5745274 www.schakel-schrale.nl • Aannemersbedrijf Scheurer BV 020-6930905 www.scheurer.nl • E. Witte Bouw en Aannemersbedrijf BV * 020-6343638 www.wittebouw.nl BELTRUM • BV Bouwbedrijf Hoffman 0544-481531 www.bouwbedrijf hoffman.nl
BERGAMBACHT •D en Hoed Aannemers BV 0182-351225 www.denhoed.nl BORCULO •M orssinkhof Bouw B.V. 0545-271100 www.morssinkhofbouw.nl BREDA • Bouwbedrijf Balemans BV * 076-5212901 www.balemans.nl DELFT •A annemersbedrijf Huurman BV 015-2141745 www.huurmandelft.nl DEN HAAG •K ozel Bouw BV 070-3815111 www.kozelbouw.nl GRONINGEN • J urriëns Noord BV 050-5566779 www.jurriens.nl HUMMELO •T immer- en aannemers bedrijf De Vries B.V. * 0314-381248 www.devrieshummelo.nl INGELMUNSTER, BELGIË •M onument Vandekerckhove 0032-51316080 www.monument.be LEIDEN •B ouwbedrijf Burgy BV 071-5322405 www.burgy.nl •d u Prie Bouw & Ontwikkeling BV 071-5222919 www.dupriebouw.nl
LEIDERDORP • Bouwbedrijf Van der Meij BV 071-5219062 www.bouwbedrijf vandermeij.nl
VEGHEL • Bouwbedrijf L. van de Ven BV 0413-366933 www.bouwbedrijf vandeven.nl
NIEUWKUIJK • De Bonth van Hulten Bouwonderneming BV 073-5119022 www.debonthvanhulten.nl
VELSERBROEK • Aannemingsbedrijf Holleman & Zonen Santpoort BV 023-5385454 www.hollemansantpoort.nl
NIJMEGEN • Aannemersbedrijf B.F. van Tienen BV * 024-3230060 www.bfvantienen. bouwgarantlid.nl OOSTBURG • Leenhouts’ Aannemings-Bedrijf BV 0117-474000 www.leenhoutssluis.nl ROSMALEN • Heijmans Beton- en Waterbouw - Restauratiewerken ** 073-5436600 www.heijmansrestauratie werken.nl SCHAIJK • Van Dinther Bouwbedrijf BV 0486-461851 www.bouwbedrijf vandinther.nl SITTARD • Laudy Bouw & Ontwikkeling BV 046-4516933 www.laudybouw.nl UTRECHT •Aannemingsbedrijf H.J. Jurriëns BV 030-2412912 www.jurriens.nl
VUGHT • Aannemingsbedrijf Nico de Bont BV 073-5189480 www.nicodebont.nl WARMENHUIZEN • Pronk Bouw BV 0226-391374 www.pronkbouw.nl WARNS • Agricola-Bouw ‘75 0514-681413 www.agricolabouw75.nl WINTERSWIJK • Restauratiebedrijf Ten Haken 0543-563202 www.tenhaken.nl • Nossent Bouw 0543-546233 www.nossent-bouw.nl WOERDEN • OPUS restauratie bv 0348-413125 www.opus-restauratie.nl WONDELGEM, BELGIË • Denys N.V. 0032-92540111 www.denys.com
De met * gemarkeerde bedrijven zijn in het bezit van een ERB-certificaat voor “kleinbedrijf”. Het met ** gemarkeerde bedrijf is in het bezit van een ERB-certificaat dat uitsluitend geldig is voor waterbouwkundige werken. De overige bedrijven bezitten het ERB-certificaat W W W .“middenV A KenGgrootbedrijf”. R O E P R E S T A U R A T I E . N L
