GEBOR[G]EN Kraamzorgmagazine van RST Zorgverleners
Met alle info over kraamzorg en meer...
Kraamzorg
Inhoud 12. Vragen en antwoorden over de kraamtijd
6. Verzekerd van goede zorg 7. Waar wil je bevallen
Zwanger! Het is een bijzondere tijd voor je! Je bent in blijde verwachting. Misschien krijg je over een poosje je eerste kindje. Misschien komt er een broertje of zusje in het gezin. Een mooie en spannende periode waarin je samen vooruit kijkt. Juist in deze maanden tref je alle voorbereidingen voor de gezinsuitbreiding. Er valt veel te regelen: van behang voor het babykamertje tot de keuze voor het geboortekaartje. En wat heel belangrijk is: wie zorgt de eerste dagen na de bevalling voor de baby, voor jou en het gezin?
“De kraamverzorgende van RST Zorgverleners helpt je graag!” In dit kraamzorgmagazine lees je daar meer over. Een zorgverlener die je ondersteunt tijdens de bevalling, die je alle informatie geeft over de verzorging van jullie kindje. Aan wie je al je vragen kunt stellen maar die ook zorgt voor de organisatie van een onvergetelijke kraamweek. Een vertrouwd idee.
7. Kraamzorg opmaat
13. Borstvoeding 16. Checklist 18. Veiligheidsadviezen 19. Voorlichting en instructie na de bevalling en/of bij thuiskomst uit het ziekenhuis
8. Het intakegesprek
20. Wat zoal bij een kraam te pas komt
9. De kraamzorg
23. Kraambedgymnastiek
10. De bevalling begint
25. Verzorging van de baby
11. Bel 0342 - 40 54 54 als het zover is
28. En dan is de kraamzorg al weer voorbij 29. Begeleiding na de kraamzorg 29. Financiën 30. Goed om te weten
2
3
Kraamzorg
“Waarom ik identiteit in de kraamzorg belangrijk vind?”
RST Zorgverleners, een vertrouwd idee Kwaliteit Een vertrouwd idee. Zo vatten we bij RST Zorgverleners samen wat we voor jou willen zijn. Het is een vertrouwd idee als je een professionele zorgverlener in huis krijgt. Een zorgverlener met achter zich een organisatie waarin jij als cliënt centraal staat en kwaliteit alle aandacht krijgt.
Identiteit Het is ook een vertrouwd idee dat RST Zorgverleners dezelfde levensovertuiging hebben als jij. Ook wij willen ons dagelijks laten leiden door de Bijbel en de belijdenisgeschriften. We hebben dezelfde ideeën als jijzelf over praktische zaken als kleding, mediagebruik en muziek. Op zondag beperken onze zorgverleners zich tot het noodzakelijke werk en gaan zij, als de situatie het toelaat, graag tenminste één keer naar de kerk. Je mag van onze zorgverleners, kortom, een christelijke levenshouding verwachten. Omgekeerd verwachten we van jou respect voor deze principiële uitgangspunten. Het is deze wederzijdse herkenning die een kraamgezin en RST Zorgverleners dichter bij elkaar brengt. Wat een vertrouwd idee.
Allereerst om mezelf te kunnen zijn. Toen de eerste keer een vreemde kraamverzorgende in ons huis kwam vond ik dat best een beetje eng. Zal het klikken? Het zijn zulke bijzondere dagen. Maar het kwam helemaal goed, ze sprak onze ‘taal’, deelde onze principes. De verwondering over de geboorte van ons kindje konden we open uitspreken en zo delen. Bij de komst van onze tweede voelde het weer anders: wie kan voor ons meisje zorgen als ik in bed lig? Wie zal met haar bidden? Ik kan niet zeggen hoe goed het me deed te horen hoe de kraamverzorgende met haar omging. Over een warm gevoel gesproken! Nog een ding wil ik noemen. Zelf weet ik nog heel goed hoe het was toen mijn broertje geboren werd, ik was toen 10 jaar. Ik keek echt op naar de kraamverzorgster en zij was voor mij een voorbeeld. Wie stellen wij onze kinderen ten voorbeeld? Daarom kiezen wij identiteitsgebonden zorg!
Sophie
Voor dit magazine hebben we de naam Gebor[g]en gekozen. Gebor[g]en verwoordt voor ons het wonder van de geboorte en de geborgenheid in Gods Hand. Daarnaast geeft het ook uiting aan de wijze waarop wij onze kraamzorg vorm willen geven, we stellen de geborgenheid van het nieuwe leven binnen het gezin centraal.
4
5
Kraamzorg
“Onze kraamverzorgende is meteen aanwezig om je te helpen”
Waar wil je bevallen? Kraamverzorgenden van RST Zorgverleners assisteren de verloskundige bij de bevalling. Thuis, in het geboortecentrum of in het ziekenhuis. We noemen dat partusassistentie. De verloskundige adviseert over de meest veilige plaats voor jou om te bevallen.
Thuisbevalling Wat is het vertrouwd om thuis te bevallen in je eigen bed. In heel veel gevallen kan dat en wij stimuleren dat graag: we komen bij je thuis! De verloskundige geeft aan wanneer je de bevallingslijn kunt bellen. Wij verlenen continue begeleiding met als doel je tijdens de bevalling aandacht en rust te bieden. De kraamverzorgende ondersteunt jou bij de bevalling en assisteert de verloskundige.
Geboortecentrum of ziekenhuis In diverse gemeenten is of komt er een geboortecentrum of geboortehotel. De verloskundige kan je hierover informeren. Vaak gaat een kraamverzorgende van RST Zorgverleners mee voor de bevalling. Zij gaat na de bevalling ook mee naar huis om de kraamzorg op te starten. De partusassistentie kan ook in een ziekenhuis plaatsvinden. Afhankelijk van de afspraken die het ziekenhuis gemaakt heeft, is onze kraamverzorgende daar wel of niet bij aanwezig.
Verzekerd van goede zorg
Medische indicatie in het ziekenhuis
In dit eerste deel van het kraamzorgmagazine lees je hoe je stap voor stap de zorg voor jou en je kindje voorbereidt. Als aanvulling op deze informatie ontvang je tijdens of na de intake een kraamzorgdossier. Gegevens van moeder en kind, en de daaraan verbonden acties, worden hierin zorgvuldig genoteerd. Wij willen je vragen het kraamzorgdossier tenminste 15 jaar te bewaren.
Kraamzorg op maat
Het kan ook zijn dat je het advies krijgt (een medische indicatie) om in het ziekenhuis te bevallen. Bijvoorbeeld omdat je problemen hebt gehad tijdens je zwangerschap of omdat de verloskundige het raadzaam vindt. Bij zo’n bevalling op medische indicatie word je begeleid door een gynaecoloog, geassisteerd door verpleegkundigen van het ziekenhuis. Soms verblijf je enkele dagen in het ziekenhuis ter observatie. Zodra je weet wanneer je naar huis mag, kun je onze bevallingslijn bellen. Wij spreken dan met je af wanneer je de kraamverzorgende kunt verwachten.
Het aantal uren Tijdens je zwangerschap kun je je op veel gebieden voorbereiden op de bevalling en de kraamtijd. We geven je graag handvatten om dat zo goed mogelijk te doen. Een eerste tip: Zwangerschapsgymnastiek biedt je de mogelijkheid om je voor te bereiden op de bevalling door middel van ademhalingstechniek en het oefenen van je bekkenbodemspieren. De verloskundige kan je vertellen waar de gymnastiek in jouw omgeving gegeven wordt.
6
Voor het aantal uren kraamzorg dat je krijgt, bestaan richtlijnen. Het zogenaamde Landelijk Indicatie Protocol Kraamzorg (LIP). Aan de hand van dit protocol beoordelen we op verschillende momenten hoeveel zorg je nodig hebt nl. bij de intake, vlak na de bevalling en in de kraamperiode. Het uitgangspunt is 49 uur kraamzorg, verdeeld over acht dagen. Het kan uitgebreid worden tot max. 80 uur verdeeld over tien dagen. Dat kan meer worden als de situatie daarom vraagt in de ogen van de intaker, kraamverzorgende
7
Wil je meer uren dan de indicatie aangeeft? Je kunt dan uren bijkopen. We kunnen 64-80 uur leveren in respectievelijk 8-10 dagen. Deze uren vullen we in overleg met jou in. De vergoeding van het aantal uren kraamzorg en de voorwaarden kunnen per zorgverzekeraar en per polis verschillen.
Tip: Sla je polis er op na, zodat je weet wat jouw verzekeraar vergoedt en wat je eigen bijdrage is. Sectio ( keizersnede) Soms mag een kraamvrouw al in een vroeg stadium, de tweede dag na de operatie, naar huis. Dan is gespecialiseerde kraamzorg gewenst. RST Zorgverleners heeft daarvoor kraamverzorgenden opgeleid.
Mantelzorgers Verwacht je drukke momenten, bijvoorbeeld dagen met veel visite? Denk er alvast over na aan welke familieleden of kennissen je dan om hulp kunt vragen. Deze mantelzorger kan assisteren in jouw gezin en eventueel wat taken overnemen.
Het intakegesprek Thuis of telefonisch Voor de intake maken we een afspraak. Voor de 36ste week van de zwangerschap heb je een intakegesprek met onze intaker. Ben je in verwachting van je eerste kindje? Of zijn er bijzonderheden in het gezin? Dan komen we bij je thuis. In de andere gevallen hebben we een telefonisch intakegesprek. Het kan zijn dat we via je e-mailadres een afspraak met je maken, houd deze dus in de gaten.
en laatjes van je meubels dagelijks open zetten en de kamer goed ventileren tijdens je zwangerschap. Wanneer je dit een aantal weken doet, verdwijnt deze lucht vanzelf. Om dezelfde reden adviseren we je om het plastic dat om een nieuw matrasje zit niet op het laatst maar na aanschaf te verwijderen. Alle nieuwe babykleertjes die je alvast gekocht hebt, was je uit. Gebruik dan geen wasverzachter. Babyhuidjes kunnen erg gevoelig zijn voor chemische stoffen.
Tweeling Wanneer je een tweeling verwacht is dat heel bijzonder en roept dat vaak veel vragen op. Hoeveel spullen heb ik nodig, hoe gaat het met de voeding enz? Bij de Vereniging voor Ouders van Meerlingen kun je op al deze praktische vragen, antwoord krijgen. Bel 0900 - 633 75.464 of kijk op www.nvom.net De bevalling van een tweeling vindt altijd plaats in het ziekenhuis. Veel tweelingen liggen voor een korte of langere tijd in de couveuse. Tot drie maanden na de geboorte van de tweeling bestaat er de mogelijkheid voor couveusenazorg door RST Zorgverleners. Het is heel fijn om als (één van) de kinderen thuiskom(t)en extra zorg te ontvangen. Informeer op hoeveel couvesenazorg-uren je recht hebt bij je zorgverzekeraar. Komen de kinderen thuis dan is het verdelen van de aandacht al de eerste confrontatie met het bijzondere ouderschap van een tweeling. De kraamverzorgende zal je de nodige praktische informatie geven.
De kraamzorg Taak van de kraamverzorgende De zorg voor moeder en kind is de eerste verantwoordelijkheid voor de kraamverzorgende. Het is belangrijk dat jij in de kraamweek je kindje leert kennen en dat de voeding goed verloopt. Ook zien we graag dat je in deze week tot rust komt en aansterkt, zodat je na de kraamperiode zelf voor je gezin kan zorgen. Ook de zorg voor je man en evt. andere kinderen zullen haar aandacht hebben. Heb je speciale wensen, geef ze tijdens de intake aan ons door.
Kennismaking en adviezen We vinden het fijn om kennis te maken en van je te horen wat jouw wensen zijn voor de kraamtijd. Ons doel is om zo veel mogelijk tegemoet te komen aan jullie wensen. Dus denk daar samen alvast over na. Na de bevalling en in de kraamperiode zal de verloskudige opnieuw de indicatie vaststellen. Afhankelijk van de situatie worden extra uren toegekend. Verder bespreken we over en weer de verwachtingen. We hebben het bijvoorbeeld over welke voeding jij je kind wilt geven. Ook bijzonderheden in jouw gezin bespreken we samen. De intaker kraamzorg vult het kraamzorgdossier in, dat je krijgt toegestuurd of aangereikt. Hierin worden de gegevens van moeder en kind genoteerd tijdens de kraamweek. Wil je deze onder het aankleedkussen op de commode leggen? Dan weet de kraamverzorgende het kraamzorgdossier straks te vinden. Bij het intakegesprek kijken we ook even in het babykamertje. Het is belangrijk dat de inrichting compleet en veilig is en dat de werkhoogte aan de normen voldoet. Zo kijken we ook naar de kraamkamer. Het is ondermeer belangrijk dat er voldoende ruimte is en je bed op de juiste hoogte gebracht kan worden.
Aandachtspunten voor de babykamer Wanneer je een babykamer aan gaat schaffen is het belangrijk dat je vooral op de veiligheid let van je ledikant / wieg. Kijk op www.veiligheid.nl voor allerlei goede tips. Ook bij de aanschaf van de andere babyspullen moet je er op letten dat de artikelen veilig zijn. Een aanschuifbedje is ideaal voor jonge ouders die langere tijd borstvoeding willen geven. Het bedje schuif je direct tegen je eigen bed en het geven van voeding vergt dan nog slechts enkele handelingen. Je hoeft niet meer elke twee uur je bed uit. Een aanschuifbedje is ook ideaal wanneer je weinig ruimte hebt. Wanneer er een nieuwe babykamer geplaatst wordt ruikt deze altijd nieuw. Deze nieuwe lucht komt van de verf die gebruikt is voor de meubels. Voor baby’s is deze lucht ongezond. Daarom moet je de deurtjes
8
Verzorging van moeder en kind De kraamverzorgende helpt je bij de dagelijkse verzorging. Ze houdt je gezondheid nauwlettend in het oog. Zo let zij op je temperatuur, je polsslag, de baarmoederstand en het vloeien. Ze meet de temperatuur van je baby en houdt in de gaten of het plassen en de ontlasting voldoende zijn. Natuurlijk begeleidt ze je ook bij de voeding, zodat je aan het einde van de kraamweek zelfstandig borst- of kunstvoeding kunt geven.
9
Kraamzorg
of van de verloskundige. Het kan ook minder worden; bijvoorbeeld door een ziekenhuisopname. Bij de start van de kraamzorg kijkt de kraamverzorgende samen met jou naar een goede verdeling van de uren over de verschillende dagen van de week. Het minimum aantal uren kraamzorg waar je recht op hebt is 24 uur, eveneens verdeeld over acht dagen.
Kraamzorg
Zondag Op zondag komt de kraamverzorgende om jou en je kindje te begeleiden en te kijken of alles goed gaat. Op deze dag doen we alleen het noodzakelijke huishoudelijke werk. Meestal zijn we drie tot vijf uur aanwezig.
RST Zorgverleners is een leerbedrijf. Dit betekent dat we leerlingen opleiden tot kraamverzorgenden. Daarom hebben wij leerlingen in dienst en bieden we studenten een stageplaats.
De bevalling begint Drie weken van tevoren Als de datum van de bevalling nadert, wordt het tijd om voorzieningen te treffen. » Zet het bed waarop je gaat bevallen op klossen of kratten. De afstand tussen de vloer en de bovenkant van je matras moet 75 tot 85 cm zijn. » Je kunt de bedverhogers kosteloos lenen bij Harting-Bank, www.harting-bank.nl » Leg op heuphoogte een zeil op het matras, voor het geval je vliezen onverwacht breken. » Leg een zeiltje of handdoek in de auto. Als je vliezen breken, kun je dit op de autostoel leggen. » Zorg dat je een goede, heldere zaklamp met batterijen in huis hebt voor het geval de stroom uitvalt tijdens de bevalling. » Controleer de kruiken op lekkage. Ook als ze nieuw zijn, kunnen de rubbertjes lekken. Vul de kruik met heet water en leg die neer op een handdoek. Eventuele lekkage wordt dan al snel zichtbaar.
Wieg of ledikant opmaken Maak je de wieg of het ledikant op? Dan kan je dat het beste als volgt doen: » het molton hoeslaken en hoeslaken over het matras » daarop leg je de molton onderlegger (geen molton zeiltje!) » op de plaats van het hoofdje leg je een kussensloopje en/of gevouwen hydrofielluier » daarover komen het bovenlaken en de dekens. » Gebruik je een aerosleep, volg dan de aanwijzingen op de verpakking en www.veiligslapen.nl
Bel 0342 - 40 54 54 als het zover is Overleg met je verloskundige wat het beste moment is om ons te bellen. Vertel ze dat er een kraamverzorgende van RST Zorgverleners komt. Zij zullen dan rekening houden met eventuele reistijd. Vervolgens bel je de bevallingslijn, telefoon 0342 - 40 54 54. Houd je cliëntnummer bij de hand; je vindt deze voorin het zorgdossier.
Als de weeën beginnen » » » » »
Leg een zeil over het hoeslaken als er nog geen zeil op bed ligt. Dit vind je in het kraampakket. Daarover kan je een dubbelgevouwen laken of grote lichtgekleurde badlakens leggen. Leg tot slot het kraammatras op bed. Het kussen kan je eventueel beschermen met een vuilniszak. Zorg dat de temperatuur in de babykamer en de kraamkamer 22 graden Celsius is, eventueel door de radiatoren beneden tijdelijk dicht te draaien. » Leg vast een warme kruik in de wieg of het ledikantje. » Is het donker? Doe de buitenlamp aan of zorg voor licht aan de straatzijde, zodat de kraamverzorgende gemakkelijk het juiste huisnummer kan vinden. » Bescherm de vloerbedekking.
Bevalling in het ziekenhuis/geboortecentrum Beval je in het ziekenhuis of het geboortecentrum en mag de kraamverzorgende daar assisteren bij de bevalling? In dat geval bel je ook de bevallingslijn. De kraamverzorgende gaat dan rechtstreeks naar het ziekenhuis of het geboortecentrum. Ook na een poliklinische bevalling of een keizersnede bel je de bevallingslijn. Let op: bel ons tussen 7.00 en 23.00 uur zodra je weet wanneer je naar huis mag. De kraamverzorgende komt op het moment dat jij thuiskomt en kan je zo goed opvangen.
Assistentie bij de bevalling Na overleg met de verloskundige bel je onze bevallingslijn. De kraamverzorgende ondersteunt jou en je man voor en tijdens de bevalling. Het is belangrijk dat de kraamverzorgende daarvoor op tijd aanwezig is. Bel daarom niet te laat naar de verloskundige. De kraamverzorgende zorgt dat alles klaar staat en assisteert de verloskundige.
Storing? Bel de alarmcentrale Interswitsch 020 - 51 60 130. Mocht onze bevallingslijn niet bereikbaar zijn door een ernstige telefoonstoring, bel dan de alarmcentrale, telefoon 020 - 51 60 130.
Tip: contactpersoon Wil je het telefoonnummer van een contactpersoon (bijvoorbeeld familielid) doorgeven? Dan kunnen wij je via deze contactpersoon bereiken als je in het ziekenhuis bent.
10
11
Kraamzorg
“Moedermelk bevat precies die voedingstoffen die je kindje nodig heeft”
Borstvoeding Moedermelk bevat precies die voedingstoffen die je kindje nodig heeft en bevordert een gezonde groei en ontwikkeling. Wij zullen vanuit RST Zorgverleners het geven van borstvoeding stimuleren. Moedermelk bevat veel waardevolle stoffen en het beschermt moeder en kind actief tegen allerlei ziekten, ook op langere termijn. Door de bijzondere vetzuren in moedermelk, ontwikkelen ogen hersenen en spraak van de baby zich beter. Ook is er bij borstvoeding minder kans op infecties bij de baby en als er een infectie optreedt is het verloop vaak minder heftig. Bij kinderen met een erfelijke aanleg voor allergische aandoeningen blijkt dat moedermelk een beschermende werking heeft. De beschermende werking van borstvoeding neemt toe naarmate de baby uitsluitend met moedermelk gevoed wordt. Het is dan ook van belang dat de baby tenminste zes maanden moedermelk krijgt. De borstvoedingsorganisatie LLL heeft een folder ‘De eerste weken’, waarin je veel kunt vinden over borstvoeding. Deze folder kun je bestellen op www.lalecheleague.nl. RST Zorgverleners is in het bezit van het Borstvoedingscertificaat. Je kunt je vragen over borstvoeding stellen aan de kraamverzorgende. Ook kun je bij vragen over borstvoeding en borstvoedingsproblemen terecht bij de lactatiekundige (borstvoedingsdeskundige) van RST Zorgverleners, elke werkdag tussen 13.00 en 14.00 uur via het centrale telefoonnummer. Mocht het noodzakelijk zijn dat er een lactatiekundige op huisbezoek komt, dan zoeken we naar een lactatiekundige bij jou in de buurt voor een consult (hieraan kunnen kosten verbonden zijn, afhankelijk van je verzekering).
Vragen en antwoorden over de kraamtijd De eerste levensdagen van je baby zijn heel speciaal. Op veel zaken kun je je voorbereiden, maar de komst van een nieuw gezinslid brengt ook onverwachte ervaringen en emoties met zich mee. Gelukkig hoef je het niet alleen te doen. Onze kraamverzorgende helpt je graag. In dit tweede deel van het kraamzorgmagazine lees je onder meer over borstvoeding, de benodigde babyuitzet en informatie over lichamelijke verzorging van jezelf en je baby.
12
Wat kun je van RST Zorgverleners verwachten m.b.t. borstvoeding? 1. 2. 3.
De organisatie heeft een borstvoedingbeleid wat leidend is voor alle kraamverzorgenden. Alle kraamverzorgenden zijn of worden geschoold en worden ook jaarlijks bijgeschoold. Tijdens de intake bij een eerste kindje word je voorgelicht over de voordelen en de praktijk van borstvoeding geven. 4. Moeder wordt binnen 1 uur na de geboorte van haar kind geholpen met het geven van borstvoeding. 5. Er vindt instructie plaats hoe het kindje moet worden aangelegd en hoe de melkproductie in stand wordt gehouden. 6. Pasgeborenen krijgen geen andere voeding dan borstvoeding, noch extra vocht, tenzij op medische indicatie. 7. Moeder en kind mogen dag en nacht bij elkaar op een kamer blijven. 8. Borstvoeding wordt op verzoek gegeven. 9. Je krijgt uitleg over kolven, als daar reden toe is (tepelkloven, stuwing, afwezigheid moeder). 10. De continuïteit van de borstvoeding wordt ondersteund doordat wij contacten onderhouden met deskundigen, zoals de JGZ, borstvoedingsorganisaties en lactatiekundigen.
13
Het is belangrijk dat de baby zo snel mogelijk na de geboorte aan de borst wordt gelegd. Het op gang komen van de borstvoeding wordt hiermee gestimuleerd. Borstvoeding is een kwestie van vraag en aanbod. Vaak aanleggen en op de momenten dat de baby laat blijken te willen drinken, stimuleert de aanmaak van melk (voeden op verzoek). Om te kunnen reageren op de signalen die de baby geeft, kan de baby het beste zoveel mogelijk in de nabijheid van de moeder zijn, bij voorkeur in je slaapkamer of in / naast je bed (rooming-in). De baby wil aangelegd worden als hij / zij begint te zoeken en met het mondje smakt. Wanneer we de signalen van de baby negeren en zelf bepalen wanneer de baby moet drinken, kan er gemakkelijk iets fout gaan bij het op gang komen van de borstvoeding. De kraamtijd is de beste tijd je baby te leren kennen en om borstvoeding te leren geven. Uiteraard helpt de kraamverzorgende je bij het juist aanleggen van de baby.
Afvallen De baby valt in de eerste week meestal af; dit mag niet meer zijn dan 10% van het geboortegewicht. Het gewichtsverlies wordt voornamelijk veroorzaakt doordat het kind meer vocht verliest dan het met de voeding toegediend krijgt. Het geboortegewicht is meestal weer bereikt op de 10e - 14e dag na de geboorte. De baby groeit daarna doorgaans 100 - 200 gram per week. Deze toename wordt in de loop van het jaar langzaam minder. Wanneer je vermoedt dat de groei trager verloopt, of de baby te weinig natte luiers heeft, dan is het raadzaam dat je de baby laat wegen op het consultatiebureau of contact opneemt met de wijkverpleegkundige of een lactatiekundige. Je kunt ook een babyweegschaal huren bij de thuiszorgwinkel.
Kolven Er zijn situaties waarbij het voor een moeder heel belangrijk is om te weten waar ze terecht kan om tijdelijk over een elektrische borstkolf te beschikken. Bijvoorbeeld wanneer de zuigeling is opgenomen in het ziekenhuis. Als je borstvoeding wilt blijven geven, terwijl je baby niet bij je kan zijn, moet je gaan kolven. Ook bij stuwing, tepelkloven en zuigproblemen, is een borstkolf een prima hulpmiddel om toch met de borstvoeding door te gaan. Voor de eerste dagen kan het ook handig zijn om met de hand wat melk af te kolven. De druppels colostrum ( eerste moedermelk) kunnen worden opgevangen met een lepeltje en zo aan de baby worden gegeven. Soms kun je met een eenvoudige handkolf of kleine batterijkolf volstaan. Maar als je echt veel moet kolven is een professionele elektrische borstkolf de ideale oplossing. Dat gaat heel eenvoudig, snel en goed. Hoe komt je aan een elektrische kolf? De kraamverzorgende kan adressen bij jou in de buurt opzoeken, waar je een apparaat kunt huren. Actuele verhuuradressen zijn ook te vinden op www.medela.nl. De kraamverzorgende geeft je informatie over afkolven en bewaren van moedermelk. Voor uitgebreide schriftelijke informatie verwijzen wij je naar de folder ‘Afkolven en bewaren’ (van moedermelk) van borstvoedingorganisatie LLL.
Kraamzorg
Aanleggen
“Borstvoeding? Daar draai ik mijn hand niet voor om dacht ik...” Toen ik zwanger was van ons derde kindje dacht ik, ‘borstvoeding geven, daar draai ik mijn hand niet meer voor om’, bij onze andere twee kinderen verliep dit zo makkelijk en goed. Maar op de tweede dag na de geboorte van Jesse, ons derde kindje, had ik al erge tepelkloven. De kraamverzorgende keek met mij mee of hij wel een mooie grote hap maakte bij het aanleggen, goed aan de borst lag en of zijn lipjes mooi naar buiten gekruld waren tijdens het drinken. Dit zag er allemaal prachtig uit. We snapten er niets van. De kraamverzorgende ging eens zoeken in het borstvoedingsprotocol van RST Zorgverleners, en las iets over een tekort tongriempje. Dit leek het probleem van Jesse te zijn. Een paar dagen daarna heeft de huisarts dit probleem middels een klein sneetje opgelost. Natuurlijk waren de kloven niet direct genezen, maar de kraamverzorgende hielp me met het aanleggen in de meest bijzondere houdingen om maar geen pijn te hebben. Na drie dagen waren de kloven genezen. Wat vond ik het geweldig om zo’n steun te ervaren!
Marlies
Kunstvoeding Wanneer je besloten hebt om je baby kunstvoeding te gaan geven, is het goed om je hier ook vast op voor te bereiden. Er zijn veel verschillende soorten kunstvoeding, je kunt hierin zelf een keuze maken. Alle merken die in Nederland verkrijgbaar zijn, zijn verantwoord. Het advies is om met een standaard voeding te starten, tenzij er ernstige allergieën voorkomen bij de vader, moeder of broertjes en zusjes van de baby (of 1e graad familie). Bij de aanschaf van een fles is het goed om te letten op een model dat voor goede ontluchting zorgt, om darmkrampjes te voorkomen. Enkele verschillende maten spenen, passend op de fles, zijn handig om op voorraad te hebben. Zo kun je uitproberen wat het beste bij jouw baby past. Lees goed de gebruiksaanwijzing van de nieuwe fles en speen. En kook ze altijd uit voor het eerste gebruik. Wanneer je je kindje de fles gaat geven, is er niet van nature het directe huid op huid contact, zoals bij borstvoeding. Voor de ouder-kind hechting is het goed om regelmatig huid op huid contact te hebben. Dit kan door te buidelen (deels ontklede baby bij vader of moeder op de blote borst) of door je kindje bij je onder de douche te nemen. Daarnaast heeft het de voorkeur om de eerste maanden vooral als ouders zelf het kindje de fles te geven.
14
15
Kraamzorg
Checklist Het is belangrijk dat je minimaal zes weken voor de verwachte bevallingsdatum al je spullen compleet hebt. Aan de hand van deze checklist kan je dat eenvoudig controleren. Voor de baby
» 6 hemdjes/rompertjes (3x maat 56, 3x maat 62) » 4 truitjes van katoen of badstof in dezelfde maat als de hemdjes. » 2 mutsjes » 4 pakjes/stelletjes kleertjes, liefst met drukkertjes » 6 spuugdoekjes » 6 hydrofiel washandjes » babybadje en standaard en/of tummytub » babyzeep, babyzalf, babylotiondoekjes, haarborsteltje en kammetje » 2 omslagdoeken » 12 hydrofiele luiers » wegwerpluiers
Voor de wieg en/of het ledikant » 2 molton hoeslakens » 2 hoeslakens » 4 tot 6 molton onderleggers (geen molton zeiltje) » 3 lakentjes » 2 dekentjes, geen dekbedje » 2 metalen kruiken (naadloos, met gummidichting in schroefdop); bij gebruik van elektrische kruiken is het risico voor de ouders, er is nog onvoldoende bewijs van veiligheid. » 2 kruikenzakken van dikke badstof, katoen of molton
Kraampakket bij thuisbevalling » » » » » » » »
1 kraammatras 5 tot 10 celstofmatjes 2 pakken kraamverband 4 pakken maandverband 1 pak watten à 100 gram 1 flesje alcohol 70% à 50 ml. 1 fles azijn (voor uitkoken instrumentarium) 2 doosjes steriele gaasjes (‘zestientjes’ 8,5 x 5 cm) à 10 stuks » 1 navelklem » zeeppompje met ongeparfumeerde zeep (voor verloskundige/huisarts en kraamverzorgende)
16
» wasmiddel in poedervorm » eventueel 1 flesje desinfectans in overleg met verloskundige of huisarts Tip: informeer of het kraampakket via je verzekeraar verkrijgbaar is!
Verder heb je nodig:
» 2 emmers en 1 waskom (afwasteiltje) of 3 emmers » toiletpapier » vuilniszakken en pedaalemmerzakken, plastic boterhamzakjes » plastic litermaat of fles met brede hals (om te spoelen na toiletbezoek) » noodverlichting (zaklantaarn) » reservezekeringen » eventueel bijverwarming in de kraamkamer » 2 digitale thermometers, 1 voor de moeder en 1 voor de baby » handdoeken/badlaken » als je een dekbed gebruikt: minimaal 3 overtrekken » 3 hoeslakens en eventueel 1 tot 3 lakens
Onze kraamverzorgenden hebben allemaal een babyweegschaal bij zich.
Bij een bevalling in het ziekenhuis moet je bij thuiskomst beschikken over: » » » » »
2 celstofmatjes 1 pak kraamverband 4 pakken maandverband 1 flesje alcohol 70% à 50 ml. 3 doosjes steriele gaasjes (‘zestientjes’ 8,5 x 5 cm) à 10 stuks » pedaalemmerzakken en plastic boterhamzakken voor gebruikt maandverband » plastic litermaat of fles met brede hals om te kunnen spoelen na toiletbezoek » 2 thermometers
Meenemen naar het ziekenhuis:
Voor de moeder: » » » » » » » »
ochtendjas en slippers 3 stuks nachtkleding 1 paar sokken 4 stuks ondergoed evt. 2 hemdjes 1 (ruimzittende) BH toiletartikelen ponsplaatjes, verzekeringspapieren en identiteitsbewijs
Voor de baby: » » » »
2 hemdjes/rompertjes 2 truitjes/stelletjes kleertjes jasje, mutsje, omslagdoek, broekje, pakje maxi-cosi met verkleiner (geen reiswieg!)
Handige tip
Denk ruim voor de bevalling vast over de volgende zaken na: » Waar zijn de andere kinderen tijdens de bevalling? » Wie brengt de kinderen naar school en wie haalt ze weer op? » Wie zorgt voor de huisdieren? » Zijn er voldoende boodschappen in huis? » Is er een goede adreslijst? » Zijn er voldoende medicijnen in huis? » Is de fotocamera in orde? » Weet je hoe je de maxi-cosi in de auto moet vastzetten? » Waspoeder om een voorwas te doen. Dit kan niet met een vloeibaar wasmiddel.
Is er een broertje of zusje op komst? Dan is ‘Bobbi wordt grote broer’ een goed boek om peuters en kleuters voor te bereiden op de kraamtijd. De auteur is Ingeborg Bijlsma.
17
Het is belangrijk dat je bij de aanschaf van je babyuitzet op de veiligheid van materialen let. Daarom geven we je een paar handige tips.
Wieg Let op de volgende punten: » Aanbevolen wordt een wieg of ledikant van hout met luchtdoorlatende zijwanden. De tussenruimte tussen spijltjes (alleen verticale spijltjes!) mag niet groter zijn dan 6,5 centimeter. » Is de bodem verstelbaar? Als de bodem in de laagste stand staat, moet de afstand tussen de bodem en de bovenkant van de zijkant bij voorkeur 60 centimeter zijn. » De bekleding mag niet los zitten en moet van binnen strak gespannen zijn. Zo voorkom je dat de bekleding losschiet en over de baby valt. » Een matras van polyether heeft de beste ventilerende eigenschappen. Je kunt het op maat bestellen bij een bedden- of babyspeciaalzaak en het matras bekleden met een katoenen tijk. » Gebruik geen kussen, plastic matrashoezen, (molton)zeiltjes, tuigjes en koordjes in de wieg of het ledikant. Dat is onveilig voor je baby!
Hoofdbescherming Hoofdbescherming in de wieg of het ledikant raden we af. Als je baby zich omhoog werkt, kan het met het gezichtje tegen de hoofdbeschermer gedrukt worden. Dt kan tot ademhalingsproblemen leiden. Wanneer je toch een hoofdbeschermer wilt gebruiken, kies dan voor een dubbelgevouwen katoenen luier of een dunne laag molton.
Dekbedje Gebruik veilige dekentjes om het bed op te maken. Maak het kort op, zodat de baby met de voetjes tegen het voeteneind ligt. RST Zorgverleners raadt het gebruik van dekbedjes af in de eerste twee levensjaren. De baby kan te warm worden of ademhalingsproblemen krijgen als het diep onder het dekbedje ligt. Met het ergste geval wiegendood tot gevolg. Heb je nog vragen over producten met betrekking tot de veiligheid van je baby? Kijk op www.veiligheid.nl.
Kruiken Kies voor een kruik van goede kwaliteit en controleer deze vooraf op lekkage. Gebruik bij voorkeur metalen kruiken die voorzien zijn van een keurmerk en geen warmwaterzak. Zet de te vullen kruik in de gootsteen (ter voorkoming van brandwonden bij het eventueel omvallen van de kruik). Vul de kruik met heet kraanwater (over laten lopen). Wanneer je een boiler hebt, dan de kruik 1/3 vullen met koud water en 2/3 heet water. Draai de dop er stevig op, droog de kruik goed af en controleer daarna of de kruik niet lekt door de kruik heen en weer te rollen (evt op een theedoek). Stop de kruik met de dop naar beneden in een dikke kruikenzak. Wanneer er geen baby in het bedje ligt kan de kruik al wel in het bedje worden gelegd om zo het bedje voor te verwarmen. Als de baby in bed ligt leg je de kruik in de lengte naast de baby tussen de twee dekens, dus nooit rechtstreeks bij de baby, met de dop naar het voeteneind. Gebruik geen kruik in de maxi cosi omdat de kruik dan te dicht bij de baby komt te liggen. Kruiken blijven ongeveer vier uur warm. Haal koude kruiken weg. Gebruik geen kersenpittenzak, deze blijven niet lang genoeg warm voor de thuissituatie en de kersen kunnen knappen.
Kraamzorg
Veiligheidsadviezen
dan contact opnemen met de verloskundige of huisarts » de baby dicht tegen je aanleggen, in bed gaan liggen kan ook helpen. (zelf wel wakker blijven) Wat te doen als de temperatuur hoger is dan 37,5ºC? » evt. wat dunnere kleertjes aantrekken, mutsje afdoen » bij twee dekentjes er één weghalen en / of kruiken weghalen » na 1 uur nogmaals temperaturen » neem contact op met de verloskundige of huisarts indien de temperatuur niet daalt. De normale temperatuur van een gezonde zuigeling is tussen de 36,5 en 37,5ºC. Is de temperatuur tussen de 36,5 en 37 ºC, dan mag de baby 1 kruik. Bij een temperatuur tussen 37 en 37,5 graden is een kruik niet nodig.
Voorlichting en instructie na de bevalling en/of bij thuiskomst uit het ziekenhuis Na de bevalling heeft de kraamverzorgende je voorlichting gegeven. Om je nog meer van dienst te zijn staan de meeste punten hieronder nogmaals op een rijtje. Kom je uit het ziekenhuis en is de kraamverzorgende er nog niet? Dan staat op deze pagina beschreven wat voor jou van belang is. Het is verstandig om het telefoonnummer van je huisarts of verloskundige bij de hand te hebben.
Urineren Het is wenselijk dat je na de bevalling urineert, zodat de baarmoeder daardoor optimaal kan samentrekken. Het bloedverlies blijft zo onder controle. Na het urineren afspoelen met lauw water. Het is raadzaam contact op te nemen met de verloskundige / huisarts als je zes uur na de bevalling nog niet hebt kunnen urineren.
Vloeien Let nauwkeurig op het vloeien en verschoon regelmatig het kraamverband. Het kraamverband kun je hygiënisch verwijderen met een handschoen of een plastic zakje. Wanneer je meer dan twee tot drie doorbloede kraamverbanden per half uur hebt, eventueel gepaard gaande met hevige buikkramp, dan wordt dringend aanbevolen jouw verloskundige of huisarts te bellen (ook ‘s nachts). Een oorzaak kan zijn dat de blaas te vol is. Probeer te urineren, zodat het vloeien kan verminderen. Een bloedstolsel hoeft niet verontrustend te zijn. Het is de eerste dag heel normaal dat je een flink bloedstolsel ter grootte van een vuist kunt verliezen. Zeker na de nacht kan zich bloed in de vagina ophopen, wat een stolsel vormt. Het moet wel gemeld worden aan de kraamverzorgende / verloskundige of huisarts.
Naweeën Temperaturen van de baby De eerste 24 uur na de geboorte de baby elke voeding / verschoning temperaturen. Schrijf de gemeten temperatuur op in het kraamzorgdossier. Wat te doen als de temperatuur lager is dan 36,5 º C?: » baby een mutsje opdoen en wat dikkere kleertjes aantrekken » de baby twee kruiken geven » na 1 uur nogmaals temperaturen » als door bovenstaande adviezen de temperatuur niet hoger wordt,
18
Naweeën zijn samentrekkingen van de baarmoeder en zijn nodig omdat de baarmoeder de normale vorm en grootte weer moet krijgen en tevens om het vloeien te verminderen. Vooral na een vlotte bevalling zijn de naweeën vaak heftig. Wanneer de naweeën als pijnlijk ervaren worden kan het helpen een warme doek tegen de onderbuik te leggen of iets warms te drinken. Eventueel kun je een pijnstilling aan de verloskundige / huisarts vragen. Gebruik een warme kruik op de buik alleen als je toestemming van de verloskundige / huisarts hebt, omdat door warmte het bloedverlies kan toenemen.
19
Kraambezoek Bespreek met je kraamverzorgende je wensen rondom het bezoek. Zij kan helpen om dit te organiseren wanneer er teveel mensen tegelijk binnen stappen. Wanneer je baby gevoed moet worden is het goed dat dit in alle rust gebeurt. Het is dan verstandig om de visite even in de woonkamer te laten wachten totdat je klaar bent met de voeding. De kraamverzorgende kan hen dan eventueel alvast wat te drinken aanbieden wanneer je dit wilt.
Zorgen Soms kunnen er door omstandigheden zorgen zijn in het gezin. Bijvoorbeeld door gedragsproblemen bij een kind of door werkloosheid. Dat is moeilijk. Je mag je zorgen met de kraamverzorgende delen. Of de kraamverzorgende merkt het als ze in jullie gezin aan het werk is. Ze zal dit in een gesprek naar voren brengen. Op die manier wil ze de mogelijkheid bieden om jullie te ondersteunen en zo nodig in contact te brengen met een professionele begeleider.
Emoties Het is heel normaal als je emotionele gevoelens hebt na de bevalling en daarna. De bevalling is achter de rug en een stuk spanning is weggevallen. Je leven verandert doordat de baby veel aandacht vraagt, ook ‘s nachts! Soms twijfelen moeders of ze de verantwoording voor de opvoeding van hun kind wel aankunnen. Er spelen heel veel emoties die bij elke vrouw weer een andere oorzaak hebben. Het is normaal dat je je emoties hebt en ons advies is dan ook; geef er aan toe. Laat ze een uitweg zoeken. Ook na de kraamtijd kun je emotioneel zijn of somber gestemd. Het kan een tijdje duren voor je weer de oude bent. Het feit dat veel baby’s ‘s nachts gevoed moeten worden, maakt de eerste periode na de bevalling best zwaar. Soms kunnen er problemen ontstaan als duizeligheid, vergeetachtigheid, concentratiestoornissen, somberheid, huilerigheid, slapeloosheid, moeheid, snel geïrriteerd zijn, hoofdpijn, enz. Wanneer je deze verschijnselen bij je waarneemt en ze vormen een probleem, dan is het raadzaam contact op te nemen met je huisarts / verloskundige.
Duizelig Wanneer je pas bevallen bent is het verstandig eerst even op de rand van je bed te gaan zitten voordat je eruit stapt. Als je duizelig bent dan is het beter om op de po te gaan en / of je te laten wassen op bed.
Hechtingen Het perineum, het gebied tussen de vagina en de anus, kan tijdens de bevalling ingeknipt of ingescheurd zijn. Heel vaak voelt dit gebied dan beurs en gezwollen aan. Urineren kan pijnlijk zijn vanwege de aanwezigheid van zouten in de urine. Ook als je geen hechtingen hebt kun je een schrijnende pijn voelen bij het urineren, vanwege kleine scheurtjes. Het kan verlichting geven als je tijdens het plassen de schaamlippen afspoelt met lauw water of urineert terwijl je onder de douche staat. Ook koude kompressen kunnen verlichting geven. Hechtingen kunnen na verloop van een aantal dagen worden verwijderd of ze lossen vanzelf op. Vraag dit aan je verloskundige / huisarts.
Ontlasting Het duurt meestal een paar dagen voordat de ontlasting weer op gang komt. Om ervoor te zorgen dat de ontlasting wat zachter wordt kan je voedsel eten met een laxerende werking, zoals bruin brood, ontbijtkoek, zemelen en fruit. Naast vezelrijke voeding is het belangrijk dat je voldoende drinkt. Als je borstvoeding geeft, moet je oppassen met al te laxerend voedsel, omdat je baby hier darmkrampjes van kan krijgen. Het is niet verstandig om je ontlasting op te houden: daar worden de problemen uiteindelijk alleen maar erger van.
Huilen mag! Vol spanning wachten jullie op de geboorte van je kindje. Hoe zullen jullie zijn als ouders en hoe zal jullie baby eruit zien? In het begin moet je aan elkaar wennen. Na verloop van tijd leren jullie elkaar steeds beter kennen, en ga je je baby wat beter begrijpen. De enige manier voor de baby om jou wat te vertellen is door lichaamstaal en te huilen. Een baby kan huilen wanneer hij honger of een vieze broek heeft, moe is of pijn ( darmkrampjes?) heeft. Maar soms verveelt de kleine zich gewoon of zit er een boertje dwars. Je zult merken dat er verschillende manieren van huilen zijn in volume en in toonzetting. Het is belangrijk dat je voor jezelf de verschillende mogelijke oorzaken langsgaat. Als je deze weet kun je er wat aan proberen te doen. Alle baby`s die huilen vinden het fijn om door de ouders gedragen en gekoesterd te worden. Het huilen stopt dan meestal vanzelf. Ook kan het helpen om zachtjes te praten, te zingen of een wandeling te gaan maken met de kinderwagen. Je kindje dragen in een draagzak: jouw hartslag kalmeert en de ronde manier van liggen vindt hij heerlijk. Wanneer je baby meer dan 3 uur per dag huilt, drie dagen per week en al drie weken lang, spreek je van een huilbaby. Huilende baby`s kunnen hun kersverse ouders tot wanhoop brengen. De baby huilt hard en oorverdovend op dezelfde toon. Daardoor is het moeilijk te bepalen wat hij wil. Deze baby`s zijn erg prikkelbaar; schrikken snel en slapen licht. Voor ouders kan dit erg vermoeiend zijn. Het is dan goed om hier niet te lang mee te blijven tobben, en naar een huisarts te gaan. Deze kan je helpen om een mogelijk oorzaak op te sporen. Het is fijn om dan de zorg van de baby even uit handen te geven aan familie of een goede vriendin, zodat je zelf iets kunt gaan doen voor je ontspanning. Of door gewoon een poosje te gaan slapen. Enkele tips kunnen zijn: » Houd een huildagboek bij, zodat je meer inzicht krijgt in het huilgedrag van je baby » Je baby bedoelt het niet persoonlijk naar jou toe; het is niet jouw schuld. » Vertrouw op je intuïtie en vraag om hulp wanneer je dit nodig vindt. » Zorg goed voor jezelf en je man, wissel elkaar af en wees elkaar tot steun. Pas op voor irritaties, want alle twee ben je moe. » Blijf je baby koesteren en knuffelen, dat heeft hij hard nodig.
Hoewel je het nauwelijks kunt geloven, stopt het huilen meestal vanzelf. Rust Het is belangrijk dat je in de kraamweek voldoende tot rust komt. De kraamverzorgende biedt je daartoe de mogelijkheid. `s Middags na het middageten is de gebruikelijke tijd om even wat bij te slapen. Ook na de kraamweek is het verstandig om `s middags nog een poosje rust te nemen. Misschien kan er een familielid of vriendin dan even wat taken van je overnemen?
Vruchtbaarheid In de eerste tijd na de bevalling ben je nog niet vruchtbaar. Voor iedere vrouw is het verschillend wanneer je dit wel weer bent. Bekend is dat het geven van volledige borstvoeding een remmende werking op je vruchtbaarheid heeft.
20
21
Kraamzorg
Wat zoal bij een kraam te pas komt
Kraamzorg
“Ik wist niet dat buikligging afgeraden werd!”
Kraambedgymnastiek De kraamverzorgende adviseert om tijdens de kraamdagen te starten met oefeningen die met name gericht zijn op de bekkenbodemspieren. Om verslapping van deze spieren te voorkomen ( incontinentie) is regelmatige oefening noodzakelijk.
Algemene opmerkingen
In het kraambed van onze jongste gaf de kraamverzorgende ons veel goede tips. Mijn andere kinderen heb ik altijd veel in buikligging gelegd. Mijn moeder deed dit vroeger ook altijd zo. Nu vertelde de kraamverzorgende dat buikligging juist veel nadelen heeft. Ik schrok daar van. Maar mocht ik mijn baby dan helemaal niet meer op zijn buikje leggen? Zij raadde me aan om dit juist wel een paar maal per dag te doen; beginnend met een paar minuutjes. Zo zou de baby zijn rug- en nekspieren goed kunnen ontwikkelen. Onze kleine wilde dit helemaal niet. Vond dit geen prettige houding. Daarom heb ik hem de eerste weken op mijn buik in buikligging gelegd. Dit ging prima; warm en knus. Vooral het oogcontact was dan heel intiem. Ook het dragen van hem deed ik bewust regelmatig in buikligging op mijn onderarm, zodat hij aan deze houding kon wennen. In zijn bedje sliep hij veilig op zijn rug.
» Begin na de bevalling met de oefeningen, ook wanneer je hechtingen hebt of als je een andersoortige bevalling hebt gehad, bijvoorbeeld een keizersnede. Overleg met de verloskundige of de kraamverzorgende over het startmoment van de oefeningen. » Voel wat je doet tijdens het oefenen, adem goed door en ontspan na iedere oefening. » Span bij elke houdingsverandering (gaan zitten, opstaan, tillen, enz.) eerst de bekkenbodem aan. » Oefen liever meerdere malen per dag kort dan één maal lang. Enkele malen per dag liggend op bed oefenen is voldoende. » Denk aan een goede, prettige houding; wees zuinig op je rug. » Neem de tijd voor deze oefeningen en concentreer je op een rustige, ontspannen ademhaling. » Oefen niet als je: » koorts hebt; » symfysiolyse(klachten) of pijnklachten aan je bekken heeft. Overleg met je verloskundige of huisarts wanneer je de oefeningen kunt gaan beginnen. » Het is raadzaam de eerste weken geen zware dingen te tillen. Tillen veroorzaakt een te grote druk op de bekkenbodem, waardoor een verzakking zou kunnen ontstaan.
Oefeningen voor de bekkenbodemspieren Uitgangshouding: rugligging met iets opgetrokken knieën 1. Span de anus aan, alsof je ontlasting moet ophouden. Span de voorkant aan, alsof je een volle blaas hebt en moet urineren. Span de bilspieren aan. De spieren langzaam ontspannen. Deze oefening kun je zonder problemen zo vaak mogelijk oefenen. Eerst in liggende houding, later ook in andere houdingen. 2. Stel je voor dat je bekkenbodem een lift is die op verschillende verdiepingen stopt: » begin langzaam met het aantrekken van de spieren (eerste verdieping) » span nu de spieren een beetje meer (tweede verdieping) » laat de ‘lift’ telkens een verdieping hoger komen. Doe je best om de hoogste verdieping te bereiken. Probeer ‘naar beneden’ net zo rustig te doen als ‘omhoog’. Herhaal deze oefening 5 x.
Oefeningen voor de buikspieren (in overleg met de verloskundige afstemmen wanneer gestart kan worden) Uitgangshouding: rugligging met iets opgetrokken knieën 1. Span voorzichtig de buikspieren aan en span de bekkenbodemspieren totdat de onderrug plat tegen het bed wordt gedrukt, waardoor het ‘bekken kantelt’. De spieren 4 tellen vasthouden, in 4 tellen terug kantelen, daarna de bekkenbodem loslaten. Herhaal deze oefening een paar keer.
Ondertussen zijn we 5 maanden verder en draait hij zichzelf moeiteloos op zijn buik. Zo grappig!
Corine
22
23
Kraamzorg
2. Doe de ‘bekkenkanteling’ (zie oefening 1). De spieren gespannen houden; hoofd en schouders heffen en met de handen naar de knieën reiken. Houd de buikspieren 4 tellen vast. Herhaal deze oefening enkele keren.
Verzorging van de baby Hoe kan ik mijn baby het beste optillen / dragen? Het lijkt zo heel gewoon om je baby even op te pakken. Maar weet je dat het heel belangrijk is dat je dit op een juiste wijze doet? Wanneer een baby liefdevol en op een juiste wijze opgepakt wordt, groeit bij hem een gevoel van zekerheid en zelfvertrouwen. De baby voelt heel goed of dit behoedzaam en geduldig gebeurt.
3. Doe de ‘bekkenkanteling’ (zie oefening 1). De spieren gespannen houden. Leg de handen in uw nek en reik de rechter elleboog naar de opgetilde linkerknie. Ontspan even en doe dezelfde oefening met uw linker elleboog tegen de rechter knie. Herhaal deze oefening enkele keren.
Je baby heeft lange tijd in ronde houding in je baarmoeder gelegen, en die houding vond hij prettig. Wanneer je de baby oppakt moet je proberen deze houding aan te houden. Daarom de baby niet oppakken onder de armpjes en vervolgens omhoog tillen, het hoofdje kan dan met een knik naar achteren vallen. De volgende tips kunnen je hierbij helpen: 1. Wanneer je baby op de rug ligt schuif je een arm onder de schoudertjes, het hoofdje rust op je arm. De andere hand pakt de billen tussen de beentjes vast. Zo kun je hem in een licht gebogen houding optillen. Dit is voor de baby een prettige manier. 2. Wanneer je de baby even op zijn buik wilt draaien leg je een hand op de borstkas en met de andere hand draai je de baby op de buik. 3. En als je hem weer terug wilt draaien: Een arm wordt onder de borstkas geschoven en een hand pakt weer tussen de benen onder de billen en draait hem voorzichtig terug. 4. Een baby vindt het ook prettig om in een draagzak gedragen te worden. Als vanzelf ligt hij dan in die geborgen ronde houding.
Je baby wil zich graag aan je hechten! Om zich goed te kunnen ontwikkelen in emotioneel en sociaal opzicht heeft je baby personen nodig waar hij zich aan kan hechten. Is het niet heerlijk dat je kindje zich aan je wil hechten? Dit is iets wat eigenlijk meestal vanzelf gaat. Daaruit haalt de kleine zijn gevoel van geborgenheid, veiligheid en voldoening. Zo kan hij opgroeien tot een evenwichtig persoon. Het eerste levensjaar is hierin van heel groot belang. Dit hechten wordt gestimuleerd in de verzorging van je baby, het voeden, maar ook het koesteren en knuffelen zijn heel belangrijk. Daarom mag je de baby in de eerste 3 maanden van zijn leven gewoon bij je nemen wanneer hij huilt. Je kunt hem dan nog niet verwennen. In deze eerste periode kan de baby getroost worden door iedereen. Wanneer je baby in deze eerste 3 maanden effectief getroost wordt, zal hij in de periode daarna minder onrustig zijn in vergelijking met baby`s die huilen totdat ze in slaap vallen. In de volgende 3 maanden gaat hij zijn kringetje kleiner maken; hij krijgt een sterke voorkeur voor een paar personen uit zijn omgeving. Hij gaat zich gericht aan jullie als ouders hechten. Wanneer je baby rond een half jaar oud is, gaat hij zich erg richten op 1 persoon; je baby wordt erg eenkennig. Hij moet leren te gaan vertrouwen op zijn omgeving. Daarom is het heel goed dat de verzorging niet door te veel verschillende personen wordt gedaan. Na ongeveer 9 maanden sluit deze eerste belangrijke hechtingsfase en is je baby veilig gehecht. Natuurlijk blijft dit ook in zijn latere leven een punt van aandacht. Er kunnen situaties zijn waardoor dit hechten bemoeilijkt wordt: denk hierbij bijvoorbeeld aan een lange periode in de couveuse. In het ziekenhuis is hier ook aandacht voor en zal de verpleging je hierbij helpen.
24
Ligging in bedje De baby leggen we op de rug in bed. We letten erop dat het hoofdje niet altijd naar dezelfde kant draait. ’s Nachts is een temperatuur van 16-18 C aan te raden.
Plassen Een baby moet binnen 24-48 uur na de geboorte geplast hebben. Zo niet geef dit door aan de verloskundige. Meestal hebben ze ongeveer 5-7 natte luiers per dag.
Misselijkheid De baby kan misselijk zijn na de bevalling. Het is veiliger als je de baby dan op je slaapkamer laat slapen. Je hoort dan beter wanneer de baby zich niet lekker voelt. Leg de baby op de zij en maak het mondje zo nodig schoon met een gaasje (om je vinger gevouwen) Meestal verdwijnt dit binnen 24-48 uur na de geboorte. Is de baby benauwd, bel dan direct de verloskundige/huisarts.
Navel De navelstomp heeft geen bijzondere zorg nodig. Het beste is deze gewoon in te laten drogen. Na 5-7 dagen valt deze er vanzelf af. Wanneer de navelstomp vochtig is, kan er een gaasje omheen gedaan worden. Deze moet 1 keer per dag verschoond worden bij de badbeurt. Wanneer een naveltje niet schoon is, kan er met alcohol gereinigd worden. Dit mag alleen op de stomp en niet op het huidje, want dit kan irritatie geven.
25
Neonatale gehoorscreening (Screening tijdens de kraamperiode)
De eerste ontlasting van de baby heet meconium en is zwart en taai. Je kunt dit gemakkelijk verwijderen door gebruik te maken van lauwwarm water of billendoekjes. De billetjes tevoren dun insmeren met vaseline vergemakkelijkt ook het verwijderen van de meconium. Wanneer de baby borstvoeding krijgt ziet de ontlasting er meestal dun en geelkorrelig uit. Dit is normaal. Ontlasting wordt minimaal 4 tot 5 keer per dag geloosd gedurende de eerste weken. (minder kán een signaal zijn dat de baby te weinig vette melk binnenkrijgt). Na zo’n 6 weken krijgen de meeste baby’s een eigen patroon; dit kan variëren van een vieze luier bij elke voeding tot slechts 1 keer per week.
Voor de ontwikkeling van een kind is een goed gehoor belangrijk. Het is daarom nodig om zo vroeg mogelijk te weten of een kind goed hoort. Bij de meeste kinderen zal één test voldoende zijn. Soms is een tweede of derde aanvullende test nodig. Alle baby’s worden vanaf de vijfde dag na de geboorte op hun gehoor getest. De test lukt goed als de baby rustig is en slaapt. De oortjes dienen droog te zijn. De baby merkt nauwelijks iets van de meting en slaapt meestal door. Na de uitslag van de test wordt de uitslag direct meegedeeld. Indien de testuitslag onvoldoende is of is mislukt ( bijv. huilen van de baby, teveel omgevingslawaai) volgt een tweede test en soms een derde test. Voor eventuele vragen kunnen ouders contact opnemen met de arts of verpleegkundige van het consultatiebureau.
Wanneer de baby kunstmatige zuigelingenvoeding krijgt ziet de ontlasting er meestal steviger uit. De baby heeft normaal gesproken een keer per dag ontlasting. Het is raadzaam met jouw verloskundige / huisarts te overleggen wanneer de baby minder vaak ontlasting krijgt.
Oogjes Oogjes worden gereinigd met een gaasje en schoon water. Strijk per oog met 1 gaasje van buiten naar binnen. Anders kan de traanbuis verstopt raken. Gooi dit gaasje weg en gebruik voor het andere oog een nieuw gaasje. Soms komt er wat groenige afscheiding uit het oogje, je zou dan het andere oogje ermee kunnen besmetten. Wanneer je groene afscheiding ziet, kun je dit reinigen met gekookt water en een steriel gaasje. Deze afscheiding zie je vaak omdat het traanbuisje nog niet goed open is, het gaat vaak vanzelf over.
Hielprikscreening (Screening tijdens de kraamperiode) Tussen de vijfde en zevende dag na de geboorte wordt de hielprikscreening uitgevoerd. In veel gevallen wordt deze test tegelijk met de gehoorscreening uitgevoerd. Het bloed van de baby wordt onderzocht op ziekten. Bij een aantal ziektes geldt dat de gevolgen van de ziekte beperkt blijven, mits ze in een vroeg stadium worden geconstateerd. Desgewenst kun je meer informatie verkrijgen via de verloskundige of huisarts. Je ontvangt geen bericht als de uitslag van het onderzoek goed is.
In de auto In de auto krijgt de baby het al gauw te warm. Denk aan de oplopende temperatuur. Pas de kleding daarop aan. Ook de zon kan soms hinderlijk en fel in het gezichtje schijnen. Zonneschermpjes bieden dan uitkomst.
Pseudo-menstruatie Soms zie je wat rode afscheiding in de luier van de baby zitten. Hier hoef je niet van te schrikken. Dit komt nog door de invloed van de hormonen van moeder. Dit is onschuldig en gaat vanzelf over. Ook opgezette borstjes kunnen hierdoor voorkomen, ook bij jongens. Ook dit gaat na een paar dagen over.
Maxi cosi
Uraatkristallen
Meeroken
Er kunnen oranjekleurige kristallen te zien zijn in de luier bij het plassen. Dit komt doordat de urine sterk geconcentreerd is. Het is goed om na te gaan of de baby voldoende drinkt. Extra aanleggen bij borstvoeding of wat extra vocht toedienen bij kunstvoeding kan nodig zijn.
Roken waar de baby bij is, heeft veel schadelijke gevolgen voor de baby: Toename infecties (o.a. aan luchtwegen en oren), wiegendood, huilbaby, gedragsstoornissen, leerproblemen. Tevens heeft (mee) roken negatieve invloed op de borstvoeding: afname melkkwaliteit, minder melkproductie, nicotine in de moedermelk, toeschietreflex wordt minder. Voor verdere informatie: Stivoro: 0900-9390.
Gebruik de maxi cosi niet langer dan 1 ½ a 2 uur per dag. In de maxi cosi heeft de baby weinig bewegingsruimte. Gebruik nooit een kruik in de maxi cosi.
Vitamine D Vitamine D is belangrijk voor sterke botten en tanden. Onder invloed van zonlicht wordt vitamine D aangemaakt. In de meeste voedingsmiddelen van dierlijke afkomst zit weinig vitamine D, een uitzondering hierop zijn vette vissoorten, deze bevatten iets meer vitamine D. Vitamine D wordt geadviseerd voor kinderen tot 4 jaar. Dosering op advies van de verloskundige/huisarts. Bij flesvoeding hoeft vitamine D niet gegeven te worden.
Vitamine K Baby’s die borstvoeding krijgen, hebben de eerste 12 weken vitamine K-druppels nodig. Daarmee wordt op dag 8 gestart. Volgens de richtlijnen van het Voedingscentrum. Vitamine K is noodzakelijk voor de bloedstolling en wordt aangemaakt door darmbacteriën. Bij kinderen die flesvoeding krijgen is deze extra toevoeging niet nodig omdat deze al in de melk is verwerkt.
Koortslip Pasgeboren baby’s mogen beslist niet in aanraking komen met mensen met een koortslip. De baby kan hierdoor een ernstige herpesinfectie oplopen. Laat bezoek met een koortslip de baby zeker niet kussen of knuffelen.
Tip: Laat iedereen die met de baby in aanraking komt eerst de handen wassen. Ook broertjes en zusjes. Die zijn op school en bij het buitenspelen met alles in aanraking gekomen!
26
27
Kraamzorg
Ontlasting
Kraamzorg
“Hoe gaat het nu na de kraamperiode? Bij wie kan ik dan terecht? ” Begeleiding na de kraamzorg JGZ In de kraamperiode schrijft de kraamverzorgende een overdracht naar de JGZ, dat is de jeugdgezondheidszorg of ook wel het consultatiebureau genoemd. Ze doet dat met toestemming van jou, doordat ze een handtekening van je zal vragen. Zo wordt gegarandeerd dat de zorg voor je kind overgedragen wordt in de keten. De JGZ verpleegkundige neemt telefonisch contact met je op voor het maken van een afspraak thuis, daarna volgt meestal een uitnodiging voor het consultatiebureau.
CJG In veel gemeenten zijn CJG’s. Dat is een centrum voor jeugd en gezin. Zij zijn er voor kinderen van 0-23 jaar. Kijk op de website van jouw gemeente of er een CJG is en wat ze voor jou kunnen betekenen.
Vragen of problemen met borstvoeding? Je kunt terecht bij een van onze lactatiekundigen, via 0342-422324. Daarnaast kun je via www.borstvoeding.nl een lactatiekundige vinden onder NVL of LLL. Via VBN vind je een vrijwilligster van een borstvoedingsorganisatie.
Financiën Vergoeding van de kraamzorg
de kraamzorg al weer voorbij… En dan is
Misschien krijg je het gevoel: Hoe gaat het nu na de kraamperiode? Bij wie kan ik dan terecht? Gelukkig ben je, zodra jullie kindje is geregistreerd bij het gemeentehuis, opgenomen in een soort ketting van zorg, ook wel ketenzorg genoemd. Dat houdt in dat de zorg voor jullie kind gedeeld wordt door verschillende zorgaanbieders en zoveel mogelijk afgestemd is op jullie omgeving. Voor de kraamzorg betekent dit dat wij de zorg voor de baby delen met de verloskundige, de JGZverpleegkundige en de huisarts, eventueel aangevuld door een kinderarts.
28
De vergoeding van de kraamzorg vindt plaats vanuit de basisverzekering. Het aantal uren dat je vergoed kunt krijgen, wordt bepaald op basis van het Landelijk Indicatieprotocol kraamzorg (LIP).
Eigen bijdrage Per kraamzorguur betaal je een wettelijk vastgestelde eigen bijdrage. Deze brengt RST Zorgverleners of je zorgverzekeraar in rekening. Het is mogelijk dat je verzekeraar deze eigen bijdrage (gedeeltelijk) vergoedt. Raadpleeg hiervoor je polisvoorwaarden.
Aanmelden bij je verzekeraar Als je je aanmeldt bij RST Zorgverleners voor kraamzorg, moet je je in de meeste gevallen ook telefonisch aanmelden bij je zorgverzekeraar. De meeste verzekeraars hebben hiervoor een aparte kraamzorglijn. Doe dit zo snel mogelijk, uiterlijk vijf maanden voor de verwachte bevallingsdatum. Wij declareren de kosten van de kraamzorg vrijwel altijd rechtstreeks bij je verzekeraar. Ben je niet verzekerd, dan brengen wij de kosten bij jou in rekening. De tarieven vind je als losse bijlage bij dit kraamzorgmagazine. Voor vragen is de leidinggevende van jouw regio via de receptie te bereiken.
Wijziging of annuleringen Verandert je adres of zijn je verzekeringsgegevens gewijzigd? Meld dit dan zo snel mogelijk bij ons. Het kan zijn dat je na je intakegesprek de kraamzorg annuleert. Bijvoorbeeld omdat je in het ziekenhuis wordt opgenomen. Wil je dat zo snel mogelijk melden? Dit kan per telefoon, per e-mail of schriftelijk.
29
Het privacyreglement RST Zorgverleners gaat zorgvuldig om met je privacy. Zo zijn onze medewerkers verplicht om alles geheim te houden wat zij als zorgverlener van je weten. Je gegevens worden bovendien behandeld conform het privacyreglement. Dat betekent onder meer dat je recht hebt op inzage in je gegevens. Ook heb je recht op afschrift, aanvulling, correctie, afscherming, vernietiging en verwijdering van deze gegevens.
De cliëntenraad De cliëntenraad behartigt je belangen als cliënt. De raad vertegenwoordigt je bij de Raad van Bestuur door vanuit jouw gezichtspunt te adviseren over het beleid. Vooral de kwaliteit van de zorg is daarbij een belangrijk aandachtspunt. Je kunt in contact komen met de cliëntenraad door een mail te sturen naar clië
[email protected] of te bellen naar 0342 - 42 23 24.
basis van wederzijds vertrouwen en respect. De medewerkers hebben de plicht te melden als er sprake is van ongewenst gedrag. De leidinggevende zal in voorkomende situaties maatregelen treffen. Als een medewerker van RST Zorgverleners zich niet gedraagt volgens de gedragsregels kun je contact opnemen met de leidinggevende of een klacht indienen.
Cliënttevredenheidsonderzoek Op de derde kraamzorgdag of soms iets later krijg je een ‘Alles naar wens’ telefoontje van de planner kraamzorg. Zij zal vragen of je tevreden bent over de eerste dagen kraamzorg en of er nog wensen zijn. De kraamverzorgende zal jou in staat stellen om ongestoord te kunnen bellen. Wil je na dit telefoontje toch nog graag in contact komen met je contactpersoon, haar naam staat voorin je kraamzorgdossier, laat je dan met haar door verbinden via de receptie. Daarnaast wordt er steekproefsgewijs een Clienttevredenheidsonderzoek afgenomen. Dat is een landelijke meting of je tevreden bent over de geleverde zorg.
Schade Waardering? Klachten? Onze zorgverleners zijn professionals die zich graag inzetten voor een uitstekende zorgverlening. Veel cliënten waarderen de manier waarop zij dat doen. Ben je tevreden, dan doet het onze medewerkers goed als zij dat van je horen. Verschillende zorgverzekeraars hebben op hun website een waarderingslijst over de geboden kraamzorg. Wij vinden het fijn wanneer je deze in wilt vullen. Het kan ook voorkomen dat je een vraag of een kritische opmerking hebt over de zorgverlening. De kraamverzorgende is dan je aanspreekpunt. De kans is groot dat je samen tot een goede oplossing komt. Is dat niet het geval, dan kun je een klacht indienen bij de kwaliteitscoördinator van RST Zorgverleners. Je kunt je klacht, bij voorkeur schriftelijk, indienen door een brief of e-mail te sturen of gebruik te maken van het klachtformulier dat je kunt opvragen bij de kwaliteitscoördinator (e-mailadres
[email protected]). Je brief of het ingevulde formulier kun je zenden naar: RST Zorgverleners, t.a.v. kwaliteitscoördinator, Postbus 154, 3770 AD Barneveld of per e-mail aan
[email protected]. Ben je van mening dat de klachtafhandeling niet het gewenste resultaat oplevert, dan kun je je klacht in behandeling laten nemen door de onafhankelijke klachtencommissie van RST Zorgverleners. Hierbij kun je eventueel de hulp vragen van de Nederlandse Patiëntenvereniging (NPV). Je kunt de NPV bereiken op telefoonnummer 0318-547888 of via www.npvzorg.nl. Wanneer je de klacht bij de klachtencommissie wilt indienen, dan vragen wij je dit schriftelijk te laten weten aan de kwaliteitscoördinator. Adresseer je brief aan de klachtencommissie als volgt: RST Zorgverleners, t.a.v. De klachtencommissie, Postbus 154, 3770 AD Barneveld. Mocht onverhoopt je klacht door zowel de kwaliteitscoördinator als de externe klachtencommissie niet naar tevredenheid zijn opgelost, dan kun je je richten tot de Geschillencommissie VVT.
Het kan voorkomen dat er door toedoen van een medewerker van RST Zorgverleners beschadigingen aan huis of huisraad ontstaan. Onder bepaalde voorwaarden kun je een schadevergoeding ontvangen. In geval van schade zal per gebeurtenis een eigen risico voor de cliënt gelden van € 20,00. De dagwaarde wordt vergoed onder aftrek van € 20,00 eigen risico. Claims boven de € 20,00 worden alleen in behandeling genomen als er sprake is van schuld, opzet of grove nalatigheid van de medewerker. Je dient de organisatie aansprakelijk te stellen door middel van het schadeformulier wat je aan de kraamverzorgende kunt vragen. De schadeclaim wordt verder afgehandeld door de schadeverzekeraar van RST Zorgverleners. Deze beslist of je recht hebt op vergoeding. Het schadeformulier kun je adresseren naar RST Zorgverleners o.v.v. Melding Schade.
Melding Incident Cliënt Wanneer er een (bijna) incident of calamiteit voordoet in jouw gezin heeft de kraamverzorgende of degene aan wie het incident gemeld wordt, de plicht om daar een melding van te doen. De kraamverzorgende weet hoe de melding moet plaatsvinden. De melding is om na te gaan of het incident voorkomen had kunnen worden en de maatregelen daartoe te treffen.
Vervoerskosten De vervoerskosten die de kraamverzorgende maakt op weg van en naar jullie woning, zijn voor rekening van RST Zorgverleners. Wanneer de kraamverzorgende haar auto gebruikt ten behoeve van jullie gezin, geldt de daarvoor vastgestelde kilometervergoeding (€ 0,27). Deze vergoeding betaal je rechtstreeks aan de kraamverzorgende. De gezinsleden mogen uitsluitend met de kraamverzorgende meerijden als zij een inzittendenverzekering heeft. Gebruikt de kraamverzorgende jullie auto, dan ben je zelf aansprakelijk voor eventuele schade die de kraamverzorgende zou kunnen veroorzaken.
Parkeren De Arbo-wet De intaker zal in het kort de Arbo-wet met je bespreken. Door de Wet Arbeidsomstandigheden (Arbo-wet) zijn er ten aanzien van de arbeidsomstandigheden, hygiëne en veiligheid voor de zorgverlening richtlijnen opgesteld. Je moet daarbij denken aan het plaatsen van bedverhogers. De medewerkers kunnen op die manier verantwoord hun werk doen. Wanneer de medewerker niet op een arbo-verantwoorde wijze de zorg kan verlenen, dan is RST Zorgverleners genoodzaakt om de zorgverlening aan te passen. Wanneer er een of meerdere huisdieren zijn vallen die volledig onder verantwoordelijkheid van het gezin. Huisdieren moeten wennen aan de nieuwe gezinssituatie en vragen soms veel aandacht. Het moet mogelijk zijn ze af te zonderen in een aparte ruimte.
In grootstedelijke gebieden is er vaak een parkeerprobleem. Wanneer dit probleem zich voordoet in jullie woonomgeving, verzoeken we jullie een eventuele parkeerontheffing voor de kraamverzorgende te regelen.
Gebruik van sleutels Jullie zijn zelf verantwoordelijk voor het afgeven van sleutels aan de kraamverzorgende. RST Zorgverleners kan niet aansprakelijk worden gesteld voor eventueel verlies of diefstal. De afspraak over sleutelgebruik wordt genoteerd in het kraamzorgdossier.
Meldcode Ongewenste intimiteiten RST Zorgverleners besteedt aandacht aan de werksituatie bij de cliënt. Onder sociale veiligheid wordt verstaan: “Arbeidsomstandigheden waarin de medewerker niet geconfronteerd wordt met allerlei vormen van ongewenst gedrag die intimiderend en bedreigend zijn, met of zonder lichamelijk en / of geestelijk letsel voor de medewerker”. RST Zorgverleners verwacht dat de samenwerking tussen jou en de medewerkers goed zal zijn. Voorwaarde hiervoor is een goede verstandhouding tussen jullie beiden op
30
RST Zorgverleners werkt, zoals alle instellingen die met kinderen in aanraking komen, met de landelijke meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Deze meldcode heeft als doel het ondersteunen van de beroepskrachten in de omgang met signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling.
31
Kraamzorg
Goed om te weten
Waar zitten we RST Zorgverleners is landelijk actief. Het werkgebied is ingedeeld in drie regio’s. Elke regio heeft een regiokantoor. Hoofdkantoor RST Zorgverleners Burg. Kuntzelaan 27-a Postbus 154, 3770 AD Barneveld T 0342 - 42 23 24 Regio A, Opheusden t/m Staphorst, Rijssen Burg. Kuntzelaan 27-a 3771 EP Barneveld T 0342 - 42 23 24 Regio B, Randstad t/m Bommelerwaard Ridderpoort 7a 2984 BG Ridderkerk T 0180 - 74 50 10 Regio C, Goeree-Overflakkee t/m Zeeuws-Vlaanderen Graaf Adolfstraat 2 4461 TD Goes T 0113 - 39 63 96 Centraal telefoonnummer 0342 - 42 23 24 F 0342 - 42 25 50,
[email protected] www.rstzorg.nl
erkend leerbedrijf
