Kruissonnetten
1
2
Na n n e Nau ta
K ru is son n e t t e n
Uitgeverij De Contrabas Utrecht & Leeuwarden 2009
3
Eerder werk van Nanne Nauta bij De Contrabas verscheen in Flarf, een bloemlezing.
Kruissonnetten Copyright © 2009 Nanne Nauta ISBN 978-90-79432-20-2 NUR 306 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
4
inhoudsopgav e
Woord vooraf.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bomen Vooraf
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bob Ross
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15 17
Fotomagaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Berken
..............................................................................
19
Deze eiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 De beuk
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
Acacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Lindeloten
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
Boom, geen bos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 De beurtschipper, zijn vrouwen, de dichter en de afwezige boer Vooraf
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
Deel 1: de beurtschipper en zijn liefje .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Deel 2: de dochters van de beurtschipper. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Deel 3: de vrouw van de beurtschipper en de dichter .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Kruisweg Vooraf
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
47
I.
Jezus wordt ter dood veroordeeld.
49
II.
Jezus neemt het kruis op Zijn schouders... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
III.
Jezus valt voor de eerste maal onder het kruis.
IV.
Jezus ontmoet Zijn Heilige Moeder.
V.
Simon van Cyrene helpt Jezus het kruis te dragen... . . . . . . . . . . . . . . 53
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. ..................
51
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
52
5
VI.
Veronica droogt het aangezicht van Jezus af. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
VII.
Jezus valt voor de tweede maal.
VIII.
Jezus troost de wenende vrouwen.
IX.
Jezus valt voor de derde maal... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
X.
Jezus wordt van Zijn klederen beroofd... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
XI.
Jezus wordt aan het kruis genageld.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
XII.
Jezus sterft aan het kruis.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
XIII.
Jezus wordt van het kruis afgenomen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
XIV.
Jezus wordt in het graf gelegd... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Colofon
6
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55 56
64
7
8
“Bien placés bien choisis quelques mots font une poésie ...” uit: Raymond Queneau, L’instant fatal, Pour un art poétique III
Woord vooraf Aan de Normandische kust onderweg naar het mondaine Deauville ligt een gehucht, eigenlijk niet meer dan een kruising, met de welluidende naam La Croix-Sonnet, oftewel Het Kruis-Sonnet. Verslaafd aan alles wat met het sonnet te maken heeft, daar moest ik dus iets mee doen. Ik dacht daarbij meer aan vormgeving dan aan inhoud. Het duurde jaren voordat ik de juiste structuur te pakken had. De naam die ik ervoor koos, het zal u niet verbazen, was kruissonnet. Over zowel vorm als naamgeving wil ik hier nog wat dieper ingaan. Eerst over de vorm. En dan bedoel ik niet dat het kruissonnet keurig aan de Franse sonnetregels voldoet van twee terzinen, twee kwatrijnen en een volta. Nee het gaat me om het volgende. La Croix-Sonnet ligt zoals gezegd in Normandië, in de Pays d’Auge om precies te zijn. We zijn dan niet ver van Le Havre, geboortestad van Raymond Queneau, mijn favoriete schrijver en dichter uit de 20ste eeuw. In de laatste dichtbundel die bij zijn leven verscheen introduceerde hij een vorm, Morale élémentaire genaamd, die net als de kruissonnetten in deze bundel over drie kolommen over de pagina verdeeld is. Toen ik destijds de uiteindelijke vorm van het kruissonnet te pakken had, had ik het vreemde gevoel dat ik hier de oervorm van de Morale élémentaire in handen had. Dat kan ik natuurlijk nooit bewijzen of het zou zo moeten
9
zijn dat er toevallig in een achtergelaten notitie van Queneau iets van die strekking gevonden wordt. Maar toch ... Queneau kende de streek goed, zijn roman Les Fleurs Bleues speelt zich er deels af, en we weten dat hij erg gevoelig was voor namen en woorden als La Croix-Sonnet. Als eerbetoon aan Queneau, schreef ik mijn eerste kruissonnet voor hem rond Les Fleurs Bleues. Het is misschien niet het beste gedicht ooit, maar voor het historisch besef en volledigheid wil ik het u niet onthouden:
Origine rode het hertogdom van Boonje
lijnen
vormen in dit landschap
het land van de boomgaard gele
het decor van de oogst:
de gratie van de kust
het zingen van de spreeuw
hoeken velden vliegen punten kruisen
Dan de naamgeving. ‘Kruissonnet’ als naam voor de vorm en voor deze bundel is gezien zijn oorsprong geen vreemde keus. Later kwam ik erachter dat de term al bestond, namelijk in de zin van een sonnet met als onderwerp de kruisiging van Christus. Zo heeft in het begin van 20ste eeuw Willem de Mérode een bundel Kruissonnetten uitgebracht. Het is misschien onhandig dat er voor een term nu twee definities zijn ontstaan en dat er ook twee bundels met dezelfde naam zijn, maar ik blijf het toch
10
de beste naam vinden voor deze opzet. Voor de mensen die dat vervelend vinden hoop ik dat het laatste deel van deze bundel het leed verzacht, zij zullen daar kruissonnetten in kruissonnetten aantreffen. Nanne Nauta
11
12
Bomen
13
14
Vooraf Bomen is een serie kruissonnetten die ontstaan is ten tijde van de expositie BOOM! in Kunstliefde, een galerie te Utrecht. Elk gedicht is in feite een tweeluik: één deel tekst en één deel beeld. U leest hier de tekst bij beeldend werk van: • Bob Ross, Bob Ross, olie op doek • Fotomagaia, Marja van Hedel, fotografie • Berken, Karin Boers, olie op doek • Deze eiken, Nanne Nauta, fotografie • De beuk, Nanne Nauta, fotografie • Acacia, Nanne Nauta, fotografie • Lindeloten, Nanne Nauta, fotografie • Boom, geen bos, Diewke van den Heuvel, fotografie. Een aantal van deze gedichten is eerder verschenen in Dit is de regel, Uitgeverij Holland, 2006.
15
16
Bob Ross lange hoe kan ik over bomen
halen
ja, het lijkt makkelijk
schrijven zonder te kijken
korte
nu Van Dijck bruin aanbrengen
naar de meester Bob Ross
vegen
maar hij maakte ’t recept
bruine berken groene dennen
17
Fotomagaia zoeker op de saaie savanne
sluiten
langs het rechte kanaal
staat een apenbroodboom
lenzen
stammen de populieren
als gebroken fractaal
bollen
gelijk Mandelbrotbomen
alles draaien groter maken
18
Berken witte de twijgen hangen blauw
zwammen de uitgewassen haren
aan het verlepte hout
grijze
van Oost-Europavrouwen
en de verlepte blaren
bladder
oud al na dertig jaren
zwarte randen bleke stammen
19
Deze eiken kruinen kijk deze jonge eiken
kollen
een eeuwenoude eik
als heksen in een kring
kappen
gevangen in de modder
of beter nog misschien
koppen
de stroom van nieuwigheid
vuren zengen tellen ringen
20
De beuk rode als een vorst staat hij daar
nerven
en natuurlijk veel dorst
eenzaam voor iedereen
korte
al zijn er van die kringen
zichtbare buitenkant
wortels
oppervlakkig vooral
ronde gronden lege noten
21
Acacia schuile welke schat wordt verborgen namen
weten wij het nog niet
het teer gevederd blad
scherpe
de peulen dan misschien
dat zal het toch niet zijn
bijten
wat zit er in de peulen
schure rafels schrale vachten
22
Lindeloten lange wie leerde Lotje lopen
linde
ook deze zware strammen
langs deze Lindelaan
lente
worden ooit gedwarsboomd
Liesje? laat me niet lachen
loten
straks als het voorjaar komt
tegen warse oude takken
23
Boom, geen bos droge toen met mijn vader was
harsen
nu licht het bos hoog open
het daar waar de sperwer
holle
grondt van onder de dood
slaat het niet begaanbare
naalden
en zont de dood van boven
kale schorsen zwarte kogels
24
25
26
De beurtschipper, zijn vrouwen, de dichter en de afwezige boer een omweggetje in drie delen bij de Barca di Venetia per Padova van Adriano Banchieri
27
28
Vooraf De beurtschipper, zijn vrouwen, de dichter en de afwezige boer bestaat uit een zestal madrigaalteksten plus drie argumenten1 geschreven ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Vocaal ensemble Coqu, een kamerkoor uit Utrecht. De teksten sluiten aan bij de madrigaalkomedie La Barca di Venezia a Padua van Adriano Banchieri (1568-1634). De zes sonnetten zijn twee aan twee op muziek gezet door drie componisten, respectievelijk: Wouter van Belle, MaNOj Kamps en Jetse Bremer.
Het geheel is voor het eerst uitgevoerd, samen met de genoemde madrigaalkomedie, in mei 2008. Hoewel de tekst autonoom gelezen en uitgevoerd kan worden, is het voor een beter begrip van de tekst zinvol om iets meer over La Barca te weten. La Barca handelt over een boottocht op de Riviera di Brenta, die liep van Padua naar Venetië. Zoals later ook bij ons met de Vecht gebeurde, was dit water omzoomd geraakt met luxe villa’s van rijke kooplieden. Er was een levendig verkeer op de Riviera, toentertijd vooral met de burchielo, de luxe trekschuit. Banchieri schildert op weergaloze wijze een bont gezelschap, dat zich op de trage tocht met Wein, Weib und Gesang tracht te vermaken. We zien vissers op de kade die hun waar aanprijzen, een bootsman die stotterend van emotie afscheid neemt van zijn Ninetta aan de wal. Onder de passagiers is een erudiete boekverkoper, een eigenwijze 1
Een argument zoals hier bedoeld, is een samenvatting van wat komen gaat,
voorgelezen door een verteller. Ze zijn dan ook niet getoonzet. 29
muziekleraar, een dranklustige Duitser, en de mooie courtisane Rizzolina met een passagier aan haar voeten. Een ieder komt overigens uit een andere plaats en dat gegeven met de bijhorende clichés wordt zorgvuldig uitgebuit. ‘Toevallig’ bevinden zich ook een aantal goede zangers aan boord die zich aan een soort concours wagen en tot slot zien we op de kade een klaploper, die zich uitgeeft voor huursoldaat, zojuist terug van het slagveld. Al met al een kluchtig en luidruchtig geheel. De tekst van De beurtschipper, zijn vrouwen, de dichter en de afwezige boer sluit in drie delen aan op de madrigaalkomedie: bij het begin, midden en het einde van de boottocht. Daarbinnen is elk deel opgebouwd uit een argument van vier regels en twee kruissonnetten. Elk kruissonnet is op zijn beurt weer verbonden met een personage. Met het oog op de ‘zingbaarheid’ is een aanpassing doorgevoerd in de oorspronkelijke vorm. De kwatrijnen zijn opgebouwd rond regels van drie lettergrepen in plaats van twee.
30
31
Deel 1: de beurtschipper en zijn liefje
32
Argument De boot vertrekt, lost van de kaai. De schipper stuurt zichzelf ook vrij en naar zijn lief een halve zwaai. De vraag die rijst: wat denken zij?
33
De beurtschipper gondelen en daar gaan we weer heen
pendelen
maar toch, het is vrijheid
dan meteen weer terug
handelen
geen tut die loopt te zeuren
de weg is het geluk
zwendelen
krijg ik nu een beurt, schipper
mijn vrouwen en havens zijn touwen èn bakens
34
Het liefje van de beurtschipper de scheepjes daar gaat ’ie weer de boer
gaan komen
ja, ja, zo ken ik mijn
z’n vrouw is aan de beurt
mij blijven
schippertjes, altijd komen
ik kom terug zegt’ie
de pauzes
maar blijven doen ze niet
gevaren voor vrouwen zijn mannen die varen
35
Deel 2: De dochters van de beurtschipper
36
Argument Het tweetal dochters van de schipper is aan boord om zijn werk te zien. Die van veertien vindt alles hipper, Cato heeft slaap, ze is pas tien.
37
De oudste dochter van de beurtschipper ze springen de wedstrijd is begonnen
mijn borsten
maar die gozer uit Rome
wie krijgt mijn gladiool
zijn heupen
o, wat een stuk, hij kijkt
die vrouw daar zingt wel mooi
ze dansen
jaah, dat is mijn idool
mijn lippen ze barsten van spanning het grote
38
De jongste dochter van de beurtschipper ze schreeuwen houdt jullie bek nou eens
ik ben moe ik wil slapen grote mensen zijn stom
ze zuipen ze sjansen ze kraaien
papa, hoor je me niet mijn zus doet ook al raar ik wil naar mama toe
meneren mevrouwen verdwaalde kinderen
39
Deel 3: de vrouw van de beurtschipper en de dichter
40
Argument De boot komt in ‘t zicht van de haven.
De muze van de dichter wordt weer een echtgenote, een brave. De dichter heeft een nieuwe sport.
41
De vrouw van de beurtschipper afwassen het feesten is voorbij
en schrobben
wat een zooi is het hier
straks is ie weer van mij
boodschappen en poetsen
zegt ie dan, gaat ie weg
is ie moe, staat laat op
het wachten de nachten de stilte de leegte
42
rest mij de botermarkt
De dichter de wegen wie eenmaal is gaan reizen
komt nooit meer aan, de reis wordt thuis, je dood, je leven
ze leiden naar armoe en lijden
wat doet de dichter dan hij zit in de haven
en telt het aantal boten
thuisblijven is sterven verstenen in huizen
43
44
Kruisweg
45
46
Vooraf Hoe zat het ook alweer met de Kruisweg? De Kruisweg (Via Crucis of Via Dolorosa in het Latijn) is een onderdeel van de traditie van het christelijke Paasfeest. Het is een nabootsing van de lijdensweg van Christus vanaf het gerechtsgebouw (het paleis van Pontius Pilatus) tot op de heuvel Golgotha, plaats van de terechtstelling. In de Rooms-katholieke kerk is het een godsdienstoefening sinds de 15e eeuw die op Goede Vrijdag plaatsvindt. Tijdens de Kruisweg gaan de gelovigen biddend en herdenkend langs zogenaamde kruiswegstaties. Het woord statie is overigens afgeleid van het Latijns woord statio, dat het staan of stilstaan betekent. Een kruiswegstatie is een schilderij of reliëf dat een scène uit de lijdensweg van Jezus en zijn stervensproces uitbeeldt. Er zijn veertien staties. Er waren vroeger veel kruiswegen met een ander aantal staties. Paus Clemens XII, paus van 1730-1740, heeft hier een eind aan gemaakt en het aantal bepaald op veertien. Elke statie heeft een eigen vaste titel. De serie gedichten in deze bundel volgen getrouw de traditionele staties en hun titels. Het geheel is eerder te lezen geweest in de Nicolaïkerk te Utrecht. Het vormde daar het hart van een expositie gedurende de lijdenstijd. De teksten hebben ook componist Wouter van Belle geïnspireerd. Hij heeft deze kruisweg van koormuziek voorzien.
47
48
I Jezus wordt ter dood veroordeeld pieter Kajafas moet me niet
mannen
helemaal dood gezwegen
Pilatus moet me niet Herodes moet me niet
papen koppen
want jij wilt me ook niet ja, de lusten, die wel
roomse stenen schijnen sinten
49
II Jezus neemt het kruis op Zijn schouders vissers jij kiest de beste man
om te volgen, jij switcht als het moment daar is
helpen scholen vangen vissers haken eigen netten
50
je neemt je broertje mee de familie gaat voor je kiest je eigen kruis
III Jezus valt voor de eerste maal lasten
waar is m’n broertje dan tillen nu ik val met het kruis laten wie neemt het voor me op vallen
waarom was je er niet was je bang voor mijn dood was je bang voor jouw dood
lieve lusten delen beter
51
IV Jezus ontmoet Zijn Heilige Moeder vaders
hoe groot ik ook wou zijn nemen je blijft altijd een kind grote zolang je moeder leeft gokken moeders brengen echte offers
52
haar leven is mijn leven mijn leven is haar leven zij kende mijn dood niet
V Simon van Cyrene helpt Jezus het kruis te dragen vreemden
waar zijn die vrienden dan komen wie helpt het kruis te dragen vreemden helpt me er boven op helpen
alleen een vreemdeling dat geeft te denken joh alleen een vreemdeling
vrienden helpen eten drinken
53
VI Veronica droogt het aangezicht van Jezus af tranen
om mij te troosten nee bloeden maar wel voor jullie troost druppels verzonnen ze maar dit zweten deze beelden schroeien eeuwen
54
dit getekende lijden iemand moest het afvegen ongezegd zichtbaar maken
VII Jezus valt voor de tweede maal valse
hoe is het mogelijk ik val kijk om me heen waar zijn ze allemaal
werkers grote monden
er waren er toch twaalf sommigen doen hun best alleen een naam te blijven
kleine geesten grijze mensen
55
VIII Jezus troost de wenende vrouwen dode
neem bijvoorbeeld Jakob wat deed hij nou bij mij wat deed hij voor jullie
zonen droeve moeders vrouwen wenen echte mensen
56
hij ging als eerste dood zelfs z’n broer schreef het niet wie huilde er voor hem
IX Jezus valt voor de derde maal monden
ben je er weer niet bij praten val ik één maal twee maal oren drie maal je weet het niet horen
ze verzinnen zoveel de waarheid is alleen aanwezig als je kijkt
eigen ogen kijken beter
57
X Jezus wordt van zijn klederen beroofd roepen
de waarheid zal naakt zijn horen de onthulling onthult kijken zonder kleren meer god wijken kale lijven lijden beter
58
het verhaal is geschreven je schreef je eigen rol ja jij maar waar was je
XI Jezus wordt aan het kruis genageld woorden elke spijker dreunt na
kussen
iemand moest het doen toch
elke hamerslag beukt de woorden in het hoofd
munten krijgen
je bent ook maar een mens er wordt te vaak gevolgd
tranen branden houten gaten
59
XII Jezus sterft aan het kruis woorden Johannes je bent er
worden
verdrietig ik zie het en ook teleurgesteld
ware vrienden dode tijden maken wetten
60
in god en in je broer in al die goede vrienden ik begrijp je strengheid
XIII Jezus wordt van het kruis afgenomen onze als alles voorbij is
vrouwen
ik ademde haar leven
leeft haar liefde maar door
moeten
zij balsemde mijn dood
zoals ze bij me blijft
zwijgen
begreep zij dan het woord
zeggen onze stoere vrienden
61
XIV Jezus wordt in het graf gelegd vrienden rust zacht eindelijk rust
gevallen is de vrucht die straks ontkiemen zal
lieten vrienden vallen deze schulden blijven oogsten
62
en in dit tranendal zal liefde eeuwig bloeien de vrienden zullen oogsten
63
Colofon Kruissonnetten is een uitgave van Uitgeverij De Contrabas te Utrecht en Leeuwarden. Het zetwerk en omslagontwerp is verzorgd door Revan Barlas. Het drukwerk werd door Drukkerij Paesen gedaan. Meer informatie: www.decontrabas.com www.revanbarlas.com www.drukkerijpaesen.be
64
