de middeleeuwen
kasteel kastelen in nederland Inhoudsopgave Wat is een kasteel?
Blz. 2-3
Ringwalburchten
Blz. 4
Motteburchten
Blz. 5
Ronde Waterburchten
Blz. 6
Vierhoekige Waterburchten
Blz. 7
Woon- en Zaaltorenkastelen
Blz. 8
Woontorens
Blz. 9
Van kasteel naar adellijk woonhuis Blz. 10 Overzicht kastelen
Blz. 11
Opdrachten
Blz. 12
de middeleeuwen
Wat is een kasteel?
2
Een kasteel is de versterkte woning
In de prehistorie kenden de landen om ons heen al
van een edelman. Soms wordt
vluchtburchten. Deze vluchtburchten waren vaak gebouwd
een kasteel ook wel een “huys”,
op een berg of hadden wallen ter bescherming. Ook de
“borch”of “slot” genoemd. In een
Romeinen bouwden al versterkingen (forten) langs de
kasteel moest je kunnen wonen en
grenzen en wegen van hun rijk. Dit gebeurde aan het begin
het moest goed te verdedigen zijn.
van onze jaartelling. De rechthoekige aanleg, stenen muren
De plaats waar het werd gebouwd
en uitspringende torens van de forten brachten edelen op het
was belangrijk. Zo was een kasteel
idee hetzelfde te doen.
goed te verdedigen als het tussen de rivieren werd gebouwd, of op
Aan de kust van Vlaanderen en Zeeland bouwde men aan
een berg. Ook de manier waarop
het einde van de 9e eeuw vluchtburchten. Ze noemden die
een kasteel was gebouwd zorgde
ook wel burgen. Deze burchten moesten bescherming geven
ervoor dat het goed bestand was
tegen aanvallen van de Vikingen. Vluchtburchten waren
tegen aanvallen. Denk maar eens
cirkelvormig en hadden een gracht en aarden wal. Je kunt het
aan de dikke muren en de kleine
woord burcht vaak terugvinden in plaatsnamen. Bijvoorbeeld
ramen. Ook was de toegangspoort
Burgh-Haamstede en Middelburg.
moeilijk te bereiken, omdat er een ophaalbrug was.
Een torentrap in Kasteel Hernen (foto Marcel Köppen)
De eerste kastelen werden ongeveer 1000 jaar geleden gebouwd. Enkele rijke en machtige edelen bouwden voor het eerst een privé versterking. Voor sommige was de oorlog tussen Frankrijk bouwen. Ze waren bang dat ook hun bezittingen gevaar liepen en versterkten hun woning. De woning bevond zich in een centraal gelegen toren of donjon. Na de 11e eeuw werden er meer burchten gebouwd en begonnen ook de minder rijke edelen kastelen te bouwen. Het eind van de kastelentijd begon met de komst van het buskruit in de 14e eeuw. Met dit buskruit kon je kogels uit kanonnen schieten. De eerste kanonnen waren niet sterk genoeg om stenen muren aan puin te schieten. Pas in de 15e eeuw werden de kanonnen zo goed dat het moeilijk werd voor de edelman om zijn kasteel te verdedigen. Uiteindelijk bleek het zelfs onmogelijk. Er werden vanaf 1500 geen nieuwe kastelen meer gebouwd. Deze woningen konden de mensen toch niet meer beschermen tegen vijanden. Het kasteel werd uiteindelijk een adellijk landhuis of een ruïne.
De ruïne van Kasteel Batenburg (foto Marcel Köppen)
de middeleeuwen
en het Duitse rijk een reden om een versterkte woning te
3
de middeleeuwen
Ringwalburchten
4
Tegen het jaar 1000 werd op een
In ons land waren weinig walburchten. We denken dat ze
eenvoudige manier het eigen
werden aangelegd door belangrijke families van gouwgraven.
erf beschermd door een dubbele
Een gouwgraaf is een landheer die het gezag heeft over een
of drievoudige gracht. Zo’n
landstreek, een gouw. Zij konden zo vanuit de walburcht een
walburcht bestond uit een grote
hele streek beheersen en soms ook echt helemaal overzien.
aarden wal met een natte of droge gracht eromheen. De wal kon aan de buitenzijde versterkt zijn met een palissade. Dit is een afscheiding van houten palen die om de wal heen staat. Op de weergang op de palissade kon men lopen en daarvandaan het kasteel verdedigen. De bebouwing op het binnenterrein was meestal van hout.
Ringwalburchten
Na het jaar 1000 kwam er in West-Europa een nieuw soort
In het begin waren de gebouwen op de motteburcht meestal
Door het gewicht van de zware
kasteel bij: de motteburcht. Als een kasteel of een toren op een
van hout, maar later gebruikte men natuursteen. Motteburchten
bakstenen konden donjon
heuvel staat die door mensen gemaakt is, noemt men dit een
ontstonden waarschijnlijk het eerst in Midden-Frankrijk en
en ringmuren gemakkelijk
mottekasteel. ‘Motte’ is het Latijnse woord voor heuvel of kluit.
Duitsland. In de middeleeuwen, de 13e eeuw, waren er veel
verzakken. Bij een belegering was
De heuvel vormde zo de hoofdburcht met een gracht eromheen.
eenvoudige motteburchten in Nederland. In Nederland is geen
de motteburcht vaak niet sterk
De hoofdburcht was het belangrijkste, omdat daar de heer
natuursteen, maar wel baksteen. Daarmee kon de edelman zijn
genoeg. Daarom werden er na de
woonde. Tegen de hoofdburcht was de voorburcht gebouwd.
eigen hof versterken. Baksteen betekende echter ook het einde
13e eeuw geen motteburchten
Hier woonde het personeel en waren de stallen en de schuren
voor dit kasteeltype.
meer gebouwd. In de buurt
van de kasteelheer. De voorburcht werd ook omringd door een
van Slot Loevestein staat de
natte of droge gracht. De hoofdtoren, die ook wel donjon werd
dichtstbijzijnde ruïne van een
genoemd, was het middelpunt en het laatste toevluchtsoord van
motteburcht in Almkerk (Noord-
het kasteel.
Brabant).
Motteburchten
de middeleeuwen
Motteburchten
5
de middeleeuwen
Ronde Waterburchten
6
Toen de stenen burchten niet
Men kreeg behoefte aan meer woonruimte en bouwde daarom
meer op een heuvel werden
steeds meer binnen de burcht. Hierdoor werd het overzicht
gebouwd, werden ze veel sterker.
vanaf de ringmuur veel moeilijker. Er waren te veel plekken die
Vanaf het begin van de 13e eeuw
je niet goed kon overzien. De dode hoeken zorgden ervoor dat
werd er geëxperimenteerd met de
het kasteel niet goed verdedigd kon worden. Het terrein werd
aanleg van ronde waterburchten
te groot. Daarom werden de vierkante of ronde muurtorens in
met een brede gracht eromheen.
de ringmuur opgenomen. Vanuit deze torens kon alles goed
Een zware bakstenen ringmuur
verdedigd worden.
met kantelen en verstevigd met ronde bogen vormde de De weergang van Kasteel Hernen (foto Marcel Köppen)
belangrijkste verdediging van het kasteel. Op de ringmuur was een weergang die soms overdekt was met hout. Op het binnenterrein kwam een ronde woontoren te staan.
De ringmuur van Kasteel Doornenburg (foto Marcel Köppen)
Ronde Waterburchten
Vierhoekige Waterburchten
Vierhoekige Waterburchten
In de loop van de 13e eeuw begon men met de bouw van vierhoekige of rechthoekige burchten. Ronde of vierkante torens stonden op de hoeken van de rechte muren. Hierdoor was er
de middeleeuwen
beter zicht op de rechte stukken muur. Een grote zaal tegen de achtermuur zorgde voor het noodzakelijke wooncomfort. Soms was een hoektoren extra versterkt als hoofdtoren of donjon. Deze toren was dan het laatste toevluchtsoord. De voorburcht was meestal vierkant of rechthoekig. Graaf Floris V van Holland liet aan het einde van de 13e eeuw als een van de eerste in de Nederlanden die vierhoekige waterburchten bouwen.
Voorbeelden: • Kasteel Brederode te Santpoort (Noord-Holland) • Kasteel Radboud te Medemblik (Noord-Holland) • Muiderslot te Muiden (Noord-Holland) • Kasteel Ammersoyen te Ammerzoden (Gelderland) • Kasteel Helmond te Helmond (Noord-Brabant)
Kasteel Ammersoyen (foto Marcel Köppen)
7
Woon- en zaaltorenkastelen
Woon- en zaaltorenkastelen
Kastelen werden nooit in een keer gebouwd, maar werden steeds verder aangepast aan
de middeleeuwen
de tijd. Behalve waterburchten
8
werden kastelen uitgebouwd tot een woon- of zaaltorenkasteel. Langs de binnenzijde van de muren werden extra vertrekken gebouwd. Dat kon bijvoorbeeld een ridderzaal of wapenzaal zijn.
Slot Loevestein (foto Marcel Köppen)
Slot Loevestein is een voorbeeld van een kasteel dat zo ontstaan
Deze zaal werd gebruikt voor belangrijke bijeenkomsten als
is. Het slot werd vanaf 1360 in vier fasen gebouwd. Eerst werd
feesten en voor de rechtspraak. Bovendien werd hier ook de
een vierkante woontoren gebouwd van 8 bij 8 meter met muren
mis opgedragen. Na de zaal werd de Keukentoren toegevoegd,
van 2 meter dik. Deze woontoren werd de Riddertoren genoemd.
waardoor het kasteel een u-vorm kreeg. Voor het kasteel werd
Daarna werd een grote zaal gebouwd van 20 meter lang en 8
een voorburcht gebouwd met twee verdedigingstorens en een
meter breed.
boerderij.
Woontorens
De meeste lagere edelen in de middeleeuwse Nederlanden
Een woontoren hoefde niet
zijn nooit rijk genoeg geweest om hun toren te verbouwen
altijd vierkant te zijn. Er komen
tot een echte waterburcht. Zij versterkten vanaf de 13e
ook rechthoekige en ronde
eeuw hun hof met een eenvoudige bakstenen toren, de
woontorens voor. Het hebben
donjon. In deze toren woonde men niet alleen, van hieruit
van een kasteel, ook al was het
kon men zich ook verdedigen. Met de ingang op de eerste
“maar” een woontoren, was erg
verdieping en een wandelgang met kantelen op het dak kon
belangrijk voor het uitoefenen
voldoende weerstand geboden worden. Kantelen zijn stenen
van je macht. Pas als je een
kartelranden in de kasteelmuur om bij een aanval achter te
kasteel of woontoren bezat,
schuilen. Zo’n woontoren werd soms uitgebreid met een zaal
hadden ze respect voor je.
en een extra toren. Veel kastelen in Nederland zijn eerst een eenvoudige woontoren geweest.
Kasteel Lunenburg (foto D. Kransberg, collectie NKS)
de middeleeuwen
Woontorens
9
de middeleeuwen
Van kasteel naar adellijk woonhuis
10
Toen men kastelen ging
Met de komst van het buskruit werd het pas echt gevaarlijk. Door
Vanaf de 16e eeuw werden kastelen steeds vaker verbouwd tot
bouwen, waren aanval- en
de kracht van het buskruit lukte het de vijand de dikke muren
comfortabele buitenhuizen. Er kwamen grotere ramen in en
verdedigingsmiddelen nog
stuk te schieten. Dit vereiste weer een heel andere manier van
de sobere middeleeuwse inrichting werd vervangen door een
erg eenvoudig. Er werd zoveel
bouwen. Dikkere muren van 3 tot 5 meter boden soms een
veel luxueuzere inrichting. Vanaf het einde van de 18e eeuw
mogelijk gebruik gemaakt van
oplossing. Ook was het verminderen van het aantal kwetsbare
bouwden de rijken alleen nog adellijke landhuizen. Vanwege de
de natuurlijke omstandigheden.
en dode hoeken een mogelijkheid. Verschillende 14e en 15e
status werden die vaak als een kasteel gebouwd: met torentjes,
Zo gaf een motteburcht bovenop
eeuwse kastelen bestaan uit een zwaargebouwde rechthoek
een ophaalbrug en een gracht. De meeste middeleeuwse
een natuurlijke wal genoeg
met slechts torens bij de ingang. Soms waren er ook enkele
kastelen vervielen tot een ruïne of werden gesloopt. Een paar
bescherming om vijanden met
Arkeltorentjes. Dat zijn hangtorentjes op de hoeken van de
kastelen overleefden het en worden nu bijvoorbeeld als museum
speren en pijl en boog op afstand
burcht, waarvandaan ze de burcht konden verdedigen.
gebruikt.
te houden. De invoering van de kruisboog in de 12e eeuw
Een verbetering was de aanleg van aarden wallen rondom het
maakte een aanval al gevaarlijker.
kasteel. Hiermee kon men het vijandelijke kanonvuur op afstand
Ook dwongen katapulten,
houden. Als in deze wal bastions werden opgenomen, kon men
stormrammen en stormtorens de
het kasteel niet alleen verdedigen, maar ook zelf de vijand
heer het kasteel steeds sterker te
beschieten. De meeste kastelenbouwers konden dat niet.
maken.
Van kasteel naar adellijk woonhuis Huis Soelen (foto Marcel Köppen)
Overzicht kastelen Ringwalburchten Motteburchten Ronde waterburchten Vierhoekige waterburchten Woontorens
Overzicht Het overzicht laat maar een deel zien van de ongeveer 300 kastelen die er in Nederland zijn. De meeste van de hier gebruikte voorbeelden staan in de
de middeleeuwen
Woon- zaaltorenkastelen
omgeving van Slot Loevestein.
11
de middeleeuwen
Opdrachten
12
1
Kasteelmuren zijn vaak heel dik; soms wel meer dan 2 meter! Waarvoor was dat?
2
Wat gebeurde er met kastelen toen het buskruit werd uitgevonden?
3
Wat gebeurde er met de kastelen na de middeleeuwen?
Verder zoeken: www.wikipedia.nl www.kastelen.nl www.schooltv.nl
Opdrachten
