1
Japans – Filipijnse kinderen (in vergelijking met Japans Indische kinderen) Inleiding/PNLSC De Filipijnen lijken ver weg maar er wonen ook Filipijnse mensen in Nederland. We kennen Necie de vrouw van onze veel te vroeg overleden voorzitter Bauke en laatst spraken we de Filipijnse vrouw van een JIN lid die ons vertelde over de lotgevallen van haar vader en haar familie tijdens de Japanse bezetting van de Filipijnen. Japan en de Filipijnen hebben een band die ver teruggaat. In de vorige eeuw hebben zich veel Japanners daar gevestigd. Hun nakomelingen worden ‘Filipijnse Nikkei’ genoemd. Het
Philippine Nikkei-jin Legal Support Center (PNLSC) is in 2003 is opgericht, in het kader van de herdenking van 100 jaar Japanse immigratie in de Filipijnen. De PNLSC is een nietwinstbeogende instelling met het doel in juridisch en sociaal opzicht ondersteuning te bieden aan de Nikkei nakomelingen die getroffen zijn door de Tweede Wereldoorlog en de nasleep ervan. De stichting Oorlogsgetroffenen in de Oost (S.O.O.) werkt met de PNLSC samen en heeft een vertegenwoordiger uitgenodigd voor het Symposium van 20 september 2014 (advocaat Hiroyuki Kawai).
Kort historisch overzicht Ter opfrissing het volgende. Rond 1900 worden de Filipijnen een kolonie van Amerika nadat dit land de Spanjaarden had verslagen. De V.S. sluiten met de Meiji regering in 1905 een verdrag waarin Japan deze stand van zaken erkent. Tussen de Filipijnen en Japan bloeit de handel op, Japan investeert en de Japanse immigratie neemt sterk toe. (Onder hen bevinden zich naast zaken- en handwerkslieden, en landbouwers, ook de bekende Karayuki-san , dochters van in Japan hongerlijdende boeren en vissers, die in de prostitutie belandden). Na Pearl Harbor 1941volgt de Japanse invasie en bezetting. Zeer vele Filipijnen lijden zwaar onder dit regime. In 1946 krijgt het land van de V.S. de onafhankelijkheid, en in 1951 zijn de Filipijnen medeondertekenaar van het San Francisco Vredesverdrag met Japan. In 1973 wordt een bilateraal vriendschapsverdrag
2
geëffectueerd. De handelsbetrekkingen beginnen weer te floreren. In 1986 biedt de keizer in een persoonlijk gesprek aan premier Aquino excuses aan, in 1993 doet premier Kiichi dit aan president Ramos. Japan wordt de grootste hulpdonor, investeerder en handelspartner van de Filipijnen.
Oorlog en naoorlogse situatie Vele van de Japanse immigranten zijn zich in de loop van de tijd gaan mengen door huwelijken met Filipijnse vrouwen. Het aantal Japanners beloopt voor de oorlog vele tienduizenden. Velen worden –in allerlei functies- ingezet voor de Japanse bezettingsmacht. Een aantal van hen is in de oorlog omgekomen. Na de capitulatie zijn vele Nisei van boven de zestien jaar oud, naar Japan (terug) gevoerd. Jongere kinderen blijven in de Filipijns-Japanse families achter. De anti-Japanse stemming is in de eerste naoorlogse periode op zijn hoogtepunt. De Nikkeijin worden in veel opzichten zwaar gediscrimineerd. In die tijd trachten velen hun Japanse afkomst te verbergen onder andere door hun familienamen te veranderen. De jongeren zijn toch herkenbaar, ze krijgen weinig kansen op onderwijs en werk, ze hebben het stigma van hun biologische achtergrond die geassocieerd wordt met het brute optreden van het Japanse regime. Vanzelfsprekend proberen zij op diverse manieren een zo ‘Filipijns’ mogelijk gedrag te vertonen. Ze trachten onzichtbaar te zijn als Nikkeijin om confrontaties te ontlopen.
Bevolkingsonderzoek en koseki Na enige aanzetten in de jaren zeventig met hulp van katholieke kerkelijke organisaties, manifesteren zij zich in de jaren tachtig sterker. Japan is in economische bloei, de Filipijnen hebben grote politieke en economische problemen. Japan trekt arbeidsmigratie aan, onder andere uit de Filipijnen. Japan wordt zich bewust van de situatie van de Filipijnse Nikkeijin. In 1997 wordt in Manila een bureau geopend om voor hen het proces van visumaanvragen voor werk in Japan te stroomlijnen en te versnellen. In die tijd wordt in een bevolkingsonderzoek het aantal Filipijns –Japanse nakomelingen inclusief Sansei geschat op 60 à 70.000.
3
In dat onderzoek worden de Nisei in drie categorieën ingedeeld: (A) hun namen komen voor in het familieregister; (B) register van voorouders gevonden maar de naam van de Nisei komt niet voor; (C) familieregister niet gelokaliseerd. Het familieregister (koseki) is cruciaal in de burgerlijke stand van Japan. Het bevat afschrift (tohon) van de registratie van de familie met de namen van alle familieleden in een huishouden, en daarop betrekking hebbende informatie zoals het verblijfsadres, data van geboorte en overlijden, datum en plaats van huwelijk. Het vormt ook de basis voor de Japanse nationaliteit.
C-categorie en arbeidstrek naar Japan In 2004 hebben Japanse organisaties van vrijwilligers de voornoemde C-categorie onderzocht (zo’n 1000 namen). De vrijwilligers vlooiden overheidsarchieven door, in het bijzonder betreffende paspoortuitgiften, op zoek naar namen en adressen van (voor)ouders. Door het huisadres te vinden, is de plaats van het familieregister te lokaliseren, waarin mogelijk de namen van Nisei zijn opgenomen. Het in 2003 opgerichte PNLSC speelt een belangrijke rol in dit soort werk. De taken zijn: het opsporen van Japanse voorouders ‘to recover identity of Nikkeijin’ ; het indienen van petities bij de rechter teneinde een familieregister te creëren; verzamelen van informatie en het verspreiden daarvan; versterken van netwerken op dit gebied. De advocaat Hiroyuki Kawai die het PNLSC assisteert heeft in een eerdere fase al ervaring opgedaan in het werk voor de in China achtergebleven Nisei. Die hadden al vroegtijdig de belangstelling van de Japanse regering omdat van hen beide ouders Japans waren. De grote meerderheid van de Filipijnse Nisei is van gemengde afkomst. De meeste Sansei zijn voor een kwart Japans. Velen van hen die naar het welvarende Japan zijn getrokken, of willen trekken, doen een beroep op hun ‘Japanse identiteit’. Een krachtige drijfveer is daarbij gelegen in het willen verbeteren van de (economische) levenskansen voor henzelf en hun familie. In Japan heeft een hoog percentage van de daar werkzame Filipijnse Nikkeijin inmiddels verblijfsvergunning. Een paar honderd hebben de Japanse nationaliteit verkregen. Veel werkers reizen op en neer tussen Japan en de Filipijnen waar
4
de familie woont. In Japan hebben zij het niet altijd makkelijk maar in de Filipijnen is hun status sterk ten goede veranderd.
Nieuwe familieregistraties Enkele jaren terug schatte men dat ongeveer 40% van de Filipijnse Nikkeijin behoorde tot de bovenvermelde categorie C, dus zonder het bezit van een (gelokaliseerde) familieregistratie. De A- of B- status geeft veel betere kansen op een (werk)verblijf in Japan en is (mede) daarom begerenswaard. Met het verouderen en overlijden van (voor)ouders wordt het vinden van voldoende informatie steeds moeilijker. Advocaat Kawai is gespecialiseerd in de juridische procedure om een nieuwe familieregistratie te creëren (shuseki) met toestemming van de familierechter voor Japanners die niet in staat zijn hun ouders te traceren (oorspronkelijk met name de Chinese geadopteerde Japanse kinderen). In de eerste plaats probeert hij (met zijn kantoor) de onbekende plaats van familieregistraties te vinden van de vaders van Nisei door onderzoek van feiten en relevante overheidsdocumenten. Voor de Filipijns Japanse ‘kinderen’ is een belangrijke motivatie het kunnen verkrijgen van werk- en verblijfsvergunningen. Hun gevoel van ‘identiteit’(behoren tot het ene of het andere volk of land) is verdeeld tussen Japan en de Filipijnen. In Japan worden ze –ook naar hun gevoel- in meer of mindere mate als vreemdeling gezien, en in de Filipijnen als (gewaardeerde) Filipijnen van Japanse afkomst.
Vergelijking met Japans Indische nakomelingen Hen vergelijkende met Japans Indische nakomelingen in Nederland valt in de eerste plaats op dat de nakomelingen in Nederland de Nederlandse nationaliteit hebben en zich Nederlander voelen. Niemand wil daarvan afstand doen. Een enkeling zou wellicht daarnaast óók de Japanse nationaliteit willen hebben, omdat die in de zoektocht naar ‘identiteit’ hierin een erkenning of bevestiging ziet van zijn Japanse afkomst. Dubbele nationaliteit is echter sowieso niet toegestaan. Ook zijn er geen nakomelingen die zich in Japan zouden willen vestigen voor werk of anderszins, voor zover ik weet. Een ander groot verschil is dat het in de Filipijnen vooral gaat om nageslacht van Japanse
5
immigranten, die daar al voor korte of langere tijd gevestigd waren. Dit houdt in dat over de (voor)vaders in principe informatie beschikbaar was, binnen de families, maar ook zij het verborgen, in (overheid)documentatie (zoals paspoort- en visumuitgiften).
Indonesië In de Filipijnen zijn de Japanners na de oorlog gehaat, in Indonesië is dat minder en gaat het eerder over. De Japanners werden in eerste instantie verwelkomd als bevrijders van het ‘Nederlandse koloniale juk’. Na de oorlog blijven een paar duizend Japanse militairen achter in Indonesië, voor een deel om de Republikeinen te steunen of om andere redenen, maar zeker ook vanwege vriendinnen en kinderen. Weldra staat het leven helemaal in het teken van de koloniale oorlog tegen Nederland. Daarna komt in de jaren vijftig de anti-Nederlandse strijd om Nieuw Guinea. Je kan in die tijd beter een kind van Japanse afkomst zijn dan van een Nederlandse militair. De Japans-Indonesische kinderen hebben steun ondervonden vanuit de in 1979 in Indonesië opgerichte Japanse veteranenorganisatie (Yayasan Warga Persahabatan). JIN heeft getracht contact te leggen maar de animo aan die kant was gering, wat misschien verklaarbaar is omdat velen vochten tegen de Nederlanders wat honderden van hun kameraden het leven kostte.
Onwettige kinderen en zoeken Een belangrijk punt is verder dat in tegenstelling tot de Filipijnse kinderen de Japans-Nederlandse kinderen bijna allen ‘onwettig’ zijn, geboren uit buitenechtelijke relaties. Daarnaast vindt de registratie van geboorte in oorlogstijd vaak plaats met onvolledige gegevens, zonder naam van de vader, en niet zelden zijn de papieren verloren gegaan of onvindbaar. In Japan is niets geregistreerd. Waaraan de Japans-Indische nakomelingen al vanaf het begin (1983 contactgroep Japanese Roots, 1989 vorming van de vereniging JIN i.o.) behoefte aan hebben is de opsporing van meestal onbekende vaders van wie vaak alleen summiere (of verbasterde) gegevens aanwezig zijn. Dit komt ook doordat de moeders doorgaans abrupt van Japanse partners werden gescheiden, daarna de Bersiap en de onafhankelijkheidsoorlog (voor een
6
deel in Indonesische kampen) doormaakten, en vervolgens als ontheemden naar Nederland dienden te vertrekken. Niet een gemakkelijke tijd om de administratie op orde te houden.
Lokaliseren van woonplaats Voor het traceren van de vader is het vinden van de woonplaats of regio enorm belangrijk, gelet ook op de lokalisering van het familieregister. Dat gegeven is onder andere te vinden op passagierslijsten bij de repatriatie. Tot frustratie van de zoekenden was en is de toegang daartoe zeer beperkt, vanwege privacy redenen. De heer Uchiyama (eind vorig jaar door de Nederlandse Ambassade in Tokio gehuldigd voor zijn werk) heeft met pater Salemink en JIN in 1996 een zoekprocedure ontwikkeld waarin hij op allerlei manieren de woonplaats probeerde op te zoeken onder andere door privé lijsten van veteranenorganisaties aan te leggen of te benutten. Niet alleen betreft dit militairen maar ook civiel-militairen zoals bijvoorbeeld spoorwegveteranen. Wellicht is sinds enige tijd de toegankelijkheid van overheidsarchieven versoepeld, zoals de stichting S.O.O. aangeeft. Probleem hierbij schijnt evenwel nog steeds te zijn dat van de vele Japanse burger-militairen (waartoe vaders geregeld behoren) geen goede legerlijsten beschikbaar zijn. Het vinden van de vader (of zijn familie) dient bij Japans Indische kinderen geen enkel ander doel dan van de familie kennis omtrent hem te verkrijgen of zich een beeld van hem te kunnen vormen. De vaders zelf zijn vermoedelijk bijna allen overleden. In dit verband bestaat ook de behoefte om van de vaders en families die getraceerd zijn, een afschrift van de familieregistratie te verkrijgen, als aanknopingspunt voor het verwerven van een (scherper) beeld van de vader.
Slot De heer Kawai lijkt dus voor een geheel ander probleem te staan dan bij de Chinese en de Filipijnse Japanners het geval is. Omdat hij zeer deskundig is op het gebied van de
7
koseki en overheidsregulering op het gebied van archieven kan hij hopelijk toch voor nieuwe openingen zorgen in nieuwe of inmiddels vastgelopen opsporingsacties, in samenwerking met S.O.O. Het kind heeft het recht zijn ouders te kennen (art. 7 VN Verdrag inzake de rechten van het kind 1990). Weliswaar geldt dit formeel alleen voor personen onder de 18 jaar, maar er zijn nog steeds volwassenen van bijna 70 jaar die dit recht heel graag verwezenlijkt zouden willen zien.
(HG 17-9-2014)
