JAARVERSLAG 2010
Vastgesteld door het bestuur op 7 juni 2011
Inhoudsopgave 1. Een nieuwe generatie gangmakers ............................................. 2. Visie, missie en doelstellingen en resultaten ................................ 3. Educatie .................................................................................. 4. Talentontwikkeling ................................................................... 5. Evenementen .......................................................................... 6. Samenwerking ........................................................................ 7. Thema’s .................................................................................. 8. Bedrijfsvoering, marketing en communicatie ................................ 9. Huisvesting ............................................................................ 10. Jaarrekening 2010 10.1 Balans per 31 december 2010 ...................................... 10.2 Staat van baten en lasten over 2010 ....................................... 11. Bijlagen 11.1 Samenstelling bestuur ……............................................ 11.2 Prestatieoverzicht 2010 ...................................................
1 2 5 7 10 12 14 16 18 22 23 26 27
1
1. Een nieuwe generatie gangmakers
Frisse, eigenzinnige en vernieuwende ideeën. Daarnaar is het HipHopHuis in 2010 op zoek geweest. Niet alleen de inhoud en betekenis van de ideeën stonden centraal, vooral ook: bij wie komen ze vandaan? Wie zijn de vaandeldragers in de Rotterdamse hiphopcommunity die de ideeën kunnen brengen en uitvoeren? Het jaar 2010 heeft veel opgeleverd. Een nieuwe generatie gangmakers diende zich aan. Leerlingen en betrokkenen uit het netwerk van het HipHopHuis zijn gevraagd aansprekende projecten te bedenken en uit te voeren. Hierdoor is duidelijk geworden wie een meerwaarde kan bieden op het gebied van programmering, producties en promotie. De nieuwe generatie gangmakers blijken multi-talenten. Ze benaderen nieuwe ideeën vanuit de samenhang tussen programmering, productie en promotie. Ze geven de voorkeur aan snelle, kleine projecten waarbij programmering, productie en promotie in eigen hand kunnen worden gehouden. De visie van de nieuwe generatie op het huidige programma van het HipHopHuis is prikkelend en doordacht: het bestaansrecht van het programma is onmiskenbaar en de opzet, uitvoering en communicatie ervan is toe aan vernieuwing. Volgens de gangmakers is het niet meer van deze tijd om de basis van een educatief programma voor een jaar vast te leggen. Voorkeuren en interesses van de doelgroep zijn immers veranderlijk en vluchtig als de wind. Dat lijkt op het eerste gezicht lastig, maar in feite zijn de veranderingen kansen die voor het oprapen liggen. De nieuwe gangmakers wijzen op het belang om voortdurend voeling te houden met de heersende voorkeuren en interesses binnen de doelgroep, om ruimte in te bouwen om op veranderingen in te spelen en om zichtbaar te maken wat het HipHopHuis te bieden heeft. Het uitgangspunt is om de nieuwe generatie gangmakers een duidelijke plek te bieden in de community van het HipHopHuis Verankering van de activiteiten in het onderwijs was in 2010 eveneens een belangrijk speerpunt. Met dit doel voor ogen zijn samenwerkingsrelaties met collega-instellingen aangehaald. Het aantal leerlingen in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs dat korte workshops en lessen is aangeboden is hierdoor in 2010 sterk gestegen. Uit het contact met scholen is ook duidelijk geworden dat er behoefte is aan langer lopende educatieve programma’s. Een van de nieuwe gangmakers heeft de kans gegrepen en een cursusprogramma ontwikkeld voor het voortgezet onderwijs: Each One Teach One. Het programma gaat in 2011 in productie. Samenvattend: 2010 was het jaar van een nieuwe generatie gangmakers
2
2. Visie, missie, doelstellingen en samenvatting van resultaten
Visie Het HipHopHuis staat voor de oorspronkelijke waarden van de hiphop cultuur: ‘peace, unity, love and having fun’. In hedendaags Rotterdam worden deze vertaald naar: respect, community en expressie. Het HipHopHuis is er van overtuigd dat hiphop als levensstijl positieve invloed heeft op de kwaliteit van leven van stadsjongeren, en dat hiphop als kunstvorm geleider is voor de innovatieve kracht van jongeren. Missie Het HipHopHuis is een community voor hiphop in Rotterdam. Vanuit de basiselementen van de hiphopcultuur wordt hiphop als lifestyle en als kunstvorm geleefd en beleefd. De verschillende disciplines zoals graffiti, rap, beatboxing, turntablism, beatcreating en diverse dansstijlen worden ontwikkeld en overgedragen door educatie, productie en talentontwikkeling. Het HipHopHuis maakt hiermee hiphop als lifestyle en kunstvorm toegankelijk voor alle Rotterdammers met een voorliefde voor hiphop. Doelstellingen 1. Een community creëren voor de Rotterdamse hiphop scene. Een gemeenschap voor iedere hiphopper, waar verschillen weg vallen en waar respect voelbaar is. Een plek voor expressie. Een plek om plezier te hebben, voor artistieke ontwikkeling in een hiphop discipline, voor inspiratie. Een ontmoetingsplaats voor hiphoppers uit Nederland en ver daar buiten: Hiphop is grenzeloos. 2. Hiphop op een hoger plan brengen door vernieuwing en artistieke ontwikkeling te stimuleren, zowel op eigen kracht als met partners in binnenen buitenland. De vormtaal van breakdance leent zich bij uitstek voor het artistieke onderzoek naar een nieuw vocabulaire en het uitbouwen van nieuw artistiek idioom. Het HipHopHuis doet dit door educatie, talentontwikkeling en producties. Door de inzet van (gast-) docenten, masterclasses en afwisselende lesvormen, want de kennisoverdracht past binnen de hiphoptraditie. Begeleiding van talent door gerichte training en doorkoppeling naar andere (beroeps)opleidingen. En het uitbouwen van een nieuw artistiek idioom via experimentele producties en onderzoek. 3. Historisch besef meegeven, generaties verenigen en het promoten van de originele waarden van hiphop. Door verschillende leeftijdsgroepen in de hiphop cultuur bijeen te brengen wordt de jonge generatie op de hoogte gebracht van de lokale geschiedenis, codes en tradities. Meer in het algemeen wordt de wijze waarop tegen hiphop wordt aangekeken positief beïnvloed. De basiswaarden van hiphop staan voorop: Het beeld van de mainstream cultuur (urban culture) aanvullen met originele waarden en kennis. De oude meesters blijven betrokken bij de scene en op de hoogte van vernieuwing.
3
Resultaten In 2010 namen 15,712 jonge Rotterdammers deel aan een activiteit van het HipHopHuis. Ze deden mee aan de lessen en workshops (8,788 deelnemers), bezochten voorstellingen of evenementen (6450 bezoekers) of namen deel aan projecten en producties op het gebied van talentontwikkeling (474 deelnemers)
4
3. Educatie Tabel 1 – prestaties educatie Prestatie aantal ingeschreven leerlingen aantal leerlingen die deelnemen aan cursussen/trainingen waarvan leerlingen dans waarvan leerlingen muziek aantal docentcontacturen waarvan docentcontacturen dans waarvan docentcontacturen muziek aantal uur openstelling voor vrij trainen
Jaarverslag 2010
Jaarplan 2010
Jaarverslag 2009
334
341
334
7277
5490
5411
6925
5140
5140
352
350
271
546
440
474
480
355
409
86
85
65
275
125
350
Vaste lesprogramma uitgebreid
In 2010 is een flinke groei van het aantal deelnemers aan cursussen en trainingen gerealiseerd (zie tabel 1). Het totaal aantal deelnemers is met 35% gestegen ten opzichte van vorig jaar. Dit komt vooral door een uitbreiding van het lesaanbod met 7 extra lessen per week. Op verzoek van de leerlingen zijn lessen house en locking voor beginners en gevorderden toegevoegd aan het lesprogramma. Het HipHopHuis biedt nu als enige in Nederland de mogelijkheden voor vrij trainen voor housedans. Het muziekprogramma is uitgebreid met 3 lessen beatcreating per week. Ook deze lessen zijn ontstaan op basis van de vraag vanuit de hiphopcommunity. Omdat de locatie aan de Coolhaven de uitbreiding van het lesprogramma niet kon huisvesten is een tijdelijke locatie voor de muzieklessen gevonden in buurtcentrum De Spits. De resultaten op het gebied van muziek, gemeten in docentcontacturen en aantal leerlingen is hierdoor naar verwachting toegenomen. Methodiekontwikkeling
Het HipHopHuis streeft ernaar de kwaliteit van de educatieve programma’s te verbeteren. Belangrijke succesfactoren hierbij zijn de toepassing van vormen van kennisoverdracht die eigen zijn voor de doelgroep en ondersteuning van de deskundigheid van docenten. In het jaar 2010 is met deze doelstellingen een samenwerkingsproject opgezet met Kunstfactor, sector instituut voor de amateurkunst. Het project heeft als doel inzicht geven in de historische en culturele tradities van de breakdance, in de technische aspecten van de dansvorm en in de manier van kennisoverdracht die eigen is aan de breakdance cultuur. Het project verzamelt de nodige informatie en maakt het inzichtelijk en toegankelijk maken voor docenten via een publicatie met dvd. Quickstep en Pervez, 2 breakdance pioniers uit de VS, zijn uitgenodigd om les te komen geven. Ze hebben via workshops en interviews duidelijk
5
gemaakt hoe zij aankijken tegen de tradities, techniek en wijze van kennisoverdracht binnen de breakdance. De resultaten worden gepresenteerd in de vorm van een publicatie met dvd. Het project om methodische vernieuwing te bereiken binnen de breakdance zal dienen als voorbeeld voor de andere hiphopdansstijlen. Educatie in de breedte
Het HipHopHuis verzorgt veel eenmalige workshops en lessen voor scholen. In 2010 zijn de banden met het primair en voortgezet onderwijs flink aangehaald. In totaal hebben 556 leerlingen uit het primair onderwijs en 955 leerlingen uit het voortgezet onderwijs in schoolverband deelgenomen aan deze activiteiten. De groei is boven verwachting hoog geweest. Uit het intensievere contact met scholen is duidelijk geworden dat er behoefte is naar langer lopende educatieve programma’s van het HipHopHuis. Met ondersteuning van het Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam (KCR) is daarom een cursus programma voor het voortgezet onderwijs ontwikkeld: Each One Teach One.
6
4. Talentontwikkeling Tabel 2 - prestaties talentontwikkeling Prestatie aantal masterclasses waarvan masterclasses dans waarvan masterclasses muziek waarvan masterclasses beeldend aantal deelnemers masterclasses waarvan deelnemers masterclasses dans
Jaarverslag 2010
Jaarplan 2010
Jaarverslag 2009
15
16
16
12
12
14
2
2
1
1
2
1
285
340
364
252
300
344
waarvan deelnemers masterclasses muziek
18
20
10
waarvan deelnemers masterclasses beeldend
15
20
10
Aantal producties talentontwikkeling
15
8
8
Aantal presentaties talentontwikkeling
36
30
30
189
200
192
Aantal deelnemende kunstenaars
Meer masterclasses muziek en beeldend
In 2010 was een kleine verschuiving gepland van masterclasses dans ten gunste van masterclasses beeldend en muziek. Deze verwachting is goeddeels waargemaakt. 2010 was een succesvol jaar voor de masterclasses van het HipHopHuis. De masterclasses van internationale grootmeesters als P-lock (locking), Hurricane (breakdance) en Knowhow (dj) zijn met groot enthousiasme ontvangen en bezocht. Ook artiesten van Nederlandse bodem zijn op initiatief en voordragen van HipHopHuis-docenten ingezet om de hiphopcommunity te inspireren en op een hoger plan te tillen. Caggie (new style), Jur (breakdance) en Lesley (popping) en anderen hebben op deze manier een bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van de talenten van hiphopppend Rotterdam. Nieuw in 2010 was de masterclass graffiti door Daniel Claessens van Graffschool. Een masterclass MC-ing door Michaela was voorzien, maar deze kon onverwacht niet plaatsvinden. Het aantal deelnemers aan de masterclasses is iets achter gebleven op de oorspronkelijke verwachting (zie tabel 2). Reden hiervan is dat voortschrijdend inzicht heeft geleerd dat de kwaliteit van de masterclasses gebaat is bij kleinere groepen. Deelnemers hebben hierdoor meer ruimte voor interactie met degene die de masterclass geeft. Voor de masterclasses muziek geldt daarnaast dat de kwaliteit van een masterclass hoger is als deelnemers de kans hebben om de gehele masterclass achter de draaitafels, schuiven en monitoren te staan. Net als voorgaande jaren maakt het HipHopHuis de keuze om in te haken op de mogelijkheden die worden geboden als artiesten op tournee in Europa
7
zijn. Dit drukt de productiekosten van de masterclasses, maar zorgt er tegelijk voor dat masterclassses minder lang van te voren zijn aan te kondigen. Door slim gebruik te maken van social media en de achterban van docenten, HipHopHuis bezoekers en die van artiesten, kunnen de masterclasses desalniettemin effectief worden gepromoot. Producties en presentaties talentontwikkeling Circusstad - In samenwerking met het circusfestival en de opleiding voor
circusartiesten van Codarts heeft het HipHopHuis een kennismakingstraject ontwikkeld voor talenten uit de diverse disciplines. Om de beweging richting ‘urban circustheater’ aan de basis te verkennen is gekozen voor een HipHop workshop traject voor Codarts leerlingen en een korte presentatie samen met een aantal HipHopHuis talenten. De samenwerking is intens en vruchtbaar gebleken, en heeft perspectief gebracht voor meer verdieping in de toekomst. Vanuit het HipHopHuis is dit traject uitgevoerd door Lloyd Marengo en Bennie Semil. Don’t Hit Mama’s Danceparty- Lloyd Marengo heeft deelgenomen aan deze
internationale produktie van Don’t Hit Mama in New York. Het event was te zien in Harlem, de bron van Afro-Amerikaanse cultuur in New York, en de plek waar artistiek leider Nita Liem tien jaar eerder in contact kwam met de underground dansscene. Lloyd deed in deze produktie mee als danser. Zijn deelname aan dit project heeft bijgedragen aan de structurele samenwerking tussen het HipHopHuis en Don’t Hit Mama, die door de succesvolle doorstart van TAG is ontstaan. Brothers in Arms- Samen met beeldend kunstenaar Abner Preis heeft Lloyd
Marengo een bewerking gemaakt van zijn voorstelling TAG in het kader van het festival (I can) Feel The Pulse van Showroom Mama. De dansers van TAG, Rabbani Sayed en Xisco Riboch, kregen binnen dit kader meer ruimte om artistiek mee te denken over de presentatie. Het HipHopHuis heeft deze produktie met name omarmd vanwege het vertrekpunt van beeldende kunst in combinatie met dans. Yonder Woman- In samenwerking met de Franse partners Compagnie Par
Terre en Institut Neerlandais heeft het HipHopHuis de voorstelling Yonder Woman gerealiseerd. Aruna Vermeulen heeft als danser een bijdrage geleverd aan het artistieke produkt en een tiental voorstellingen gespeeld, zowel in Rotterdam als in Parijs. Daarnaast heeft het HipHopHuis rondom de voorstellingen gesprekken (mede-) georganiseerd rondom het thema vrouwen binnen de hiphop/breakdance scene. Deze gesprekken vonden plaats in combinatie met de voorstelling in Lantaren Venster en in het Insititut Neerlandais in Parijs. Het doel is dat de samenwerking met de Franse partners in de komende jaren de doorstroom van Nederlandse talenten naar Frankrijk bevordert. Hombre- In het artistieke onderzoek van John Wooter naar mannelijkheid
8
heeft Lloyd Marengo een rol gespeeld als danser en heeft Bennie Semil als gespreksleider een bijdrage geleverd aan de overdracht van het thema en het expliciet maken van artistieke processen. Iedere repetitie of voorstelling werd afgesloten met een gesprek. Ik Ben Jou - Begin oktober stond in het Oude Luxor theater eenmalig de solo
voorstelling van Lloyd Marengo met interactieve beelden van videokunstenaar Danny ‘Kas’ Stolker. De zaal was gevuld met een hiphop publiek dat de theatrale performance met open armen ontving. Soul Sonic Expression on tour - De vaste fanbase van Bennie Semil’s
funkband Soul Sonic Expression is een groep dansers die vanuit het HipHopHuis met hen meereist naar optredens op bboy jams door het hele land. Deze groep dansers krijgt door deelname aan de jamsessies steeds meer ervaring en krijgt besef van de grootte en samenstelling van de Nederlandse bboy scene. Door aanwezigheid op evenementen zoals Spin Off, Mutiple Jam en IBE houdt het HipHopHuis voeling met ontwikkelingen in de breakdance scene en blijft het de scene verrassen met steeds nieuwe talenten. Fatlace Massacre - Wilde Willy is een jonge bboy uit Delfshaven met een
enorme gun-factor. Zijn bekendheid in de internationale scene groeit met de dag, niet alleen vanwege zijn bijzondere stijl en skills, maar vooral vanwege zijn extraverte persoonlijkheid. Als leerling leerde hij bij het HipHopHuis hoe hij gebruik kon maken van capoeira verleden, maar ook welke er gelden codes binnen de HipHop cultuur. Deze spreken hem bijzonder aan. Willy heeft zelf ambities om organisatorisch actief te zijn voor de Rotterdamse scene. Om deze reden organiseerde hij de concept battle ‘Fatlace Massacre’ tijdens Street Science. Het idee achter de battle was dat de verliezende danser zijn schoenen moest afstaan. Aan het einde van het toernooi werden alle schoenen verzameld en aan een goed doel geschonken. De samenwerking verliep boven verwachting en de battle was een van de grootste publiekstrekkers van het festival. Het voornemen is om deze formule jaarlijks toe te passen. Be Girl Be - Multitalent Fabia Witkamp studeerde in 2010 af van de Codarts
dans academie. Dit gaf haar de mogelijheid om tijd en energie te investeren in haar passie HipHop. Om haar te ondersteunen in haar missie heeft het HipHopHuis haar de kans gegeven masterclasses te volgen van een aantal topdocenten tijdens het HipHop festival Be Girl Be in Minneapolis. Daarnaast heeft ze samen met 8 lokale dansers met choreograaf Amy Campion uit Los Angeles gewerkt en twee keer deelgenomen aan deze voorstelling. Niet alleen heeft ze artistieke ervaring opgedaan, maar is er ook geinvesteerd in haar internationale netwerk. Fabia slaat de brug tussen de formele danswereld en het informele HipHop circuit, en is daarmee een belangrijke schakel voor de Rotterdamse community. We Be Girlz - De jonge danseressen Bo, Paulien en Roos toonden hun kunnen
9
in Montpellier tijdens het officieuze B-girl kampioenschap We Be Girlz. Zij werden namens Nederland afgevaardigd en mochten met een wildcard meedoen aan de b-girl battle ‘We Be Girlz’. Als tegenprestatie gaan de dames zich ook inzetten voor het HipHopHuis door in 2011 een panel te organiseren tijdens de finale van de landelijke breakdance wedstrijd Spin Off. Het doel is om in 2011 een We Be Girlz voorronde in Nederland te laten plaatsvinden, bijvoorbeeld tijdens HipHopCity of Street Science en op deze manier aan te haken bij het internationale platform voor b-girls. Where my girls At -In samenwerking met het Historisch Museum kwam de
expositie Where My Girls At tot stand in het Gemaal in Rotterdam Zuid. Een tentoonstelling over de rol van vrouwen in HipHop, gekoppeld aan optredens, workshops en een Block Party. Aruna Vermeulen heeft in samenwerking met graffiti schrijver Saskia Haex en stylist Isis Vaandrager gestalte gegeven aan dit concept. In combinatie met het Street Science festival in het CBK kreeg deze expositie een internationale uitstraling. Our Own Thang Mixtape: Stefan Seedorf aka DJ Stay Fun is begonnen als
danser in het HipHopHuis maar ontpopt zich de laatste jaren tot DJ. Zijn feeling met het publiek is bijzonder aangezien hij zelf tot voor kort aan de andere kant van de DJ booth stond. Stay Fun wordt regelmatig gevraagd voor muzikale ondersteuning van feestelijke aangelegenheden. Om zijn rijzende ster verder te pushen heeft het HipHopHuis Stefan gevraagd een mixtape te maken welke verspreid is onder alle leerlingen. Sneaker Market - Onder de vleugels van het Street Science festival heeft
Sergio Cameron, sneaker customizer, een markt georganiseerd voor sneaker verzamelaars en handelaars. De markt vond plaats in de centrale hal van de Doelen, waar sneakers (hippe sportschoenen) konden worden gekocht en/of geruild. Het was de eerste keer dat Sergio een dergelijk evenement tot stand bracht, en na het succes van deze editie heeft hij zijn idee voor 2011 reeds ingediend. Niet alleen bij Street Science maar ook elders zal hij zijn sneakerbeurs voortzetten. Eenheid is Kracht - Tijdens de manifestatie Eenheid is Kracht heeft het
HipHophuis een graffiti wand geplaatst op het Schouwburgplein. Bezoekers konden deelnemen aan een graffiti workshop en een leus toevoegen aan de wand waar de schrijvers van Graffschool reeds een voorbeeld hadden geplaatst. Op deze manierwerd de graffiti techniek aangewend om het doel van Eenheid is Kracht te onderschrijven. 5. Evenementen Tabel 3 – prestaties evenementen en publieksbereik Prestatie Aantal evenementen waarvan in Rotterdam
Jaarverslag 2010
Jaarplan 2010
Jaarverslag 2009
6
5
6
6
5
6
10
Totaal aantal bezoekers waarvan betalende bezoekers Waarvan niet-betalende bezoekers
6450
1425
1425
550
950
950
5900
475
475
Publieksbereik evenementen hoger dan verwacht
Het HipHopHuis organiseert jaarlijks zelfstandig een aantal vaste evenementen en festivals zoals HipHopCity, Tuff Enuff en Street Science. Met 6450 bezoekers zijn de prestaties publieksbereik in 2010 veel hoger dan oorspronkelijk verwacht (zie tabel 3). Dit komt vooral doordat Street Science in 2010 op initiatief van Rotterdam Festivals heeft plaatsgevonden op het Schouwburgplein, in plaats van een gebruikelijke binnen locatie. Het besluit om het festival gratis-toegankelijk te maken hangt met deze beslissing samen en heeft tot gevolg gehad dat het aantal niet-betalende bezoekers boven verwachting hoog is. De verwachtte kaartverkoop voor Street Science is daardoor niet gerealiseerd en het aantal betalende bezoekers van eigen evenementen ligt in 2010 lager dan verwacht. De evenementen van het HipHopHuis hebben een educatieve doelstelling, omdat het publiek actief deelneemt aan masterclasses, battles en panel discussies. Met de evenementen bereikt het HipHopHuis ander publiek in een andere setting dan de op de dansstudio aan de Coolhaven. Daarnaast maken de festivals en evenementen van de gelegenheid gebruik om het publiek de artistieke stand van zaken van de lokale, nationale en internationale hiphop te presenteren. Naast eigen evenementen heeft het HipHopHuis ook in 2010 weer enkele vooruitstrevende bijdragen geleverd door in te spelen op onvoorziene samenwerkingsverbanden met gevestigde podia en instellingen in de stad. De samenwerkingsverbanden hebben veelal tot doel om met behulp van kwalitatief hoogwaardige hiphopprogrammering een brug te slaan tussen gevestigde podia en kunstinstellingen en voor hen nieuwe publieksgroepen. Mr. Clash, bijvoorbeeld, is een samenwerkingsverband met De Doelen. Tijdens het evenement ‘clashen’ hiphop en soul met klassiek muziek. Het HipHopHuis verzorgde een deel van de programmering. De ontwikkeling en productie vond plaats in 2010, maar de grand finale, de eerste editie van Mr Clash, heeft plaats gehad in de eerste week van 2011. Een overzicht van alle evenementen HipHopCity –HipHopCity is het moment
van de eindpresentatie van de leerlingen van het HipHopHuis. Het is de vaste jaarlijkse afsluiter van het cursusjaar en hét moment voor iedere cursist om in een professioneel theater te laten zien wat hij of zij in huis heeft. De maand voor HipHopCity sluiten de deuren van het HipHopHuis tijdelijk voor nieuwe cursisten. Onder leiding van de docenten van het HipHopHuis wordt gewerkt, geschaafd en gepoetst aan nieuwe choreografieën, beats en andere podium-tricks.
11
Onder begeleiding van de huis-dj Markit, huis-band Soul Sonic Expression en host Jandino, trakteerden tachtig leerlingen het publiek op battles en presentaties popping, breakdance, new style en locking. De optredens van Zwart licht, [groep Focus] en [groep Arjan] voedden de inspiratie en ambities van de leerlingen en bevestigden door hun deelname aan HipHopCity tegelijkertijd de kwaliteiten van de leerlingen. In 2010 werd HipHopCity bezocht door 450 belangstellenden. Street Science - Driedaags festival waarbij getracht wordt hiphoppubliek ook
naar andere, gevestigde locaties als CBK en de Doelen te brengen. Samen met World Bboy Classic biedt Street Science een internationaal HipHop Festival in Rotterdam. Street Science vraagt gastprogrammeurs invulling te geven aan een specifiek thema. In 2010 stond de invloed van culturele afkomst op kunst en expressie centraal. Dit onderwerp kwam goed tot zijn recht tijdens theaterpresentaties uit Amsterdam en Venezuela, door een discussie met Latino’s uit de VS (bboy Teknyc), Zweden (bboy Flaco) en Rotterdam (bboy Wagner). Ook de film ‘Mambo to Hiphop’ illustreerde de thematiek. Op de derde dag van het festival speelde het thema geen grote rol maar was publieksbereik het doel. Met grote namen op het buitenpodium op het Schouwburgplein, workshops van internationale toppers en een sneakermarkt in de Doelen kon het festival –dat gratis toegankelijk wasrekenen op zo’n 5000 bezoekers. Tuff Enuff - Tijdens de Tuff Enuff Awards worden de meest talentvolle
leerlingen van het HipHopHuis onderscheiden. Voor het eerst zijn de Tuff Enuff Awards geprogrammeerd door een van de jongeren uit de HipHopHuis denktank. Daar waar voorheen een groep werd gevraagd naar input, is nu gekozen voor een specifieke visie, namelijk die van Xaviera de Jezus. Ze heeft de Tuff Enuff Awards neergezet in Roodkapje, een galerie aan de Meent. Daarnaast heeft ze gekozen voor een after party van Be. Soul. Een Amsterdams DJ/VJ team dat muziek en beeld combineert. De lokatie en aankleding zorgde van meet af aan voor de positieve sfeer die het publiek gewend is van het HipHopHuis. Tuff Enuff is bezocht door 250 belangstellenden. Buma Rotterdam Beat - voor de muziek conferentie Rotterdam Beats heeft
het HipHopHuis zich op verschillende fronten sterk gemaakt voor de lokale HipHop scene. Niet alleen heeft het HipHopHuis een lans gebroken voor twee opkomende evenementen Beat M Up en Punch Out Battles, ook heeft het HipHophuis middels talkshow My Bio een Rotterdams HipHop label in de schijnwerpers gezet. Voormalig stagaire Jolien Sanderse heeft met grote mate van zelfstandigheid deze talkshow rondom DuvelDuvel en het label ROTTZ geproduceerd. Het resultaat was een behoorlijke vertegenwoordiging van Rotterdamse kwaliteiten in het programma van de conferentie. Flash Mob- In opdracht van de Centrumraad heeft het HipHopHuis winkelend
publiek opgeroepen tot stemmen voor de deelraad verkiezingen. De flashmob vond plaats op 6 mei op de Lijnbaan en kwam tot stand door samenwerking
12
van Lloyd Marengo, Aruna Vermeulen, Indirah Tauwnaar, zangeres Pamela en creatief collectief Venour. Zo’n 50 talenten hebben deelgenomen aan deze produktie. Zo’n 250 toeschouwers waren getuige van de getuige van flashmob. Punch out Battles - Het HipHopHuis heeft in juni 2010 gefungeerd als
strijdtoneel van de beruchte Punch Out Battles. In deze competitie dagen rappers elkaar uit voor een muzikale discussie. De 20 deelnemende MC’s werden toegejuicht door 100 bezoekers. Het HipHopHuis heeft de organisatie van deze battles, Zware Jongenz, kunnen adviseren en ondersteunen bij de professionalisering van hun produktie. Inmiddels is het evenement uitgegroeid tot een landelijke competitie in een uitverkocht Off Corso.
13
6. Samenwerking Het HipHopHuis fungeert als brug tussen de underground hiphop scene en de meer traditionele culturele sector. In de directe achterban bevinden zich artiesten en crews zoals Pop'Arazzi, Groove Kings en Moyo Tribe. Andere partners uit de hiphopscene zijn organisaties zoals ROTTZ, Beat 'm Up, Zware Jongens, 45Live, De Nieuwe Oogst, Don't Hit Mama, John 106, Graffschool en HipHopInJeSmoel. Daarnaast legt het HipHopHuis de verbinding met gevestigde Rotterdamse podia en musea zoals het CBK, Lantaren/Venster, De Doelen en het Historisch Museum. Op educatief gebied werkt het HipHopHuis samen Kunstfactor, Codarts en SKVR en verschillende scholen voor voortgezet en middelbaar onderwijs. Maatschappelijke partners zijn Woonstad, Com Wonen en gemeentelijke diensten zoals Sport en Recreatie. Het HipHopHuis heeft een uitgebreid partnernetwerk opgebouwd in Rotterdam en daarbuiten. Binnen de samenwerkingsverbanden vervult het HipHopHuis verschillende functies: • Producent van educatieve programma’s en leverancier van docenten aan scholen primair en voortgezet onderwijs • Producent van artistieke programmering en leverancier van makers en artiesten ten behoeve van producties van derden • Co-producent • Deelnemer aan initiatieven gericht op uitwisseling van expertise en kennis • Makelaar in verbindingen tussen de underground hiphop community en de traditionele cultuursector Daarnaast zijn Kunstfactor, sector instituut voor de amateurkunst, en het Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam (KCR) partners met deskundigheid op het gebied van kunsteducatie. Een overzicht van samenwerkingsverbanden in 2010
Don’t hit Mama - dansgezelschap van theatermaker Nita Liem en schrijver en
dramaturg Bart Deuss. Met Lloyd Marengo als danser/choreograaf produceerde het gezelschap de voorstelling Go Big or Go Home en TAG. Compagnie par Terre - Frans dansgezelschap maakte in co-productie met het
HipHopHuis de voorstelling Yonder Woman over vrouwen in de breakdance. Historisch Museum Rotterdam – Co-productie van de expositie Where my
grirls at! in het Gemaal De Doelen – Co-productie van Mr. Clash. Tijdens evenement ‘clashen’ hiphop
en soul met klassiek muziek. Concept uitgevoerd met doel om nieuw publiek naar in de Doelen te krijgen.
14
World Bboy Classic – Partner in Street Science 2010. Organiseerde een
internationale breakdancebattle. Kunstfactor - Sectorinstituut voor de amateurkunst. Levert expertise ten
behoeve van methodiekontwikkeling het vaste lesprogramma in het HipHopHuis. Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam (KCR)- Levert expertise bij de
ontwikkeling van het educatieve programma Each One Teach One. Danny ‘Kas’ Stolker – Filmmaker. Maakte samen met Lloyd Marengo de
theatervoorstelling Ik ben jou! Codarts - Samen met de circusopleiding van Codarts verzorgde dansers van
het HipHopHuis voorstellingen tijdens het festival Circusstad. Buma - Deze organisatie zet zich in voor de Nederlandse muziek en
organiseerde voor het eerst Buma Rotterdam Beats. En conferentie en festival voor stromingen als hiphop, reggae en aanverwante muziekstromingen. Het HipHopHuis verzorgde een speciale editie van de talkshow My Bio. Nieuwe Oogst - Talenten die de dansopleiding van de Nieuwe Oogst
(voormalig Urban Podium) volgen, hebben tijdelijk onderdak gehad bij het HipHopHuis.
15
7. Thema’s Thema
Prestatie
Intermediair
Aantal bemiddelingen # leerlingen primair onderwijs dat in schoolverband aan activiteiten deelneemt # leerlingen voortgezet onderwijs dat in schoolverband aan activiteiten deelneemt aantal activiteiten gericht op nieuwe doelgroepen aantal deelnemers aan bovengenoemde activiteiten
Cultuur en School
Cultuurparticipatie
Internationalisering
aantal activiteiten buitenland
Jaarverslag 2010
Jaarplan 2010
Jaarverslag 2009
33
35
55
556
125
125
955
50
50
47
35
36
9380
1425
1425
8
5
8
Intermediair – Het HipHopHuis ontvangt veel aanvragen voor opdrachten
voor makers, uitvoerend artiesten en/of docenten. Wanneer de opdrachten passen binnen het programmabeleid en er voldoende capaciteit voorhanden is om de opdrachten uit te voeren, worden de opdrachten in eigen beheer uitgevoerd. Wanneer de opdrachten inhoudelijk of financieel niet passend zijn, of wanneer capaciteit niet voorhanden is worden de opdrachten doorgespeeld aan derden. In 2010 zijn 33 opdrachten doorgeschoven. Cultuur en school - In 2010 zijn de banden met het primair en voortgezet
onderwijs aangehaald. Het HipHopHuis verzorgt veel eenmalige workshops en lessen. Ook wordt het HipHopHuis regelmatig gevraag om samen met leerlingen presentaties te ontwikkelen. In 2010 hebben 556 leerlingen uit het primair onderwijs en 955 leerlingen uit het voortgezet onderwijs in schoolverband deelgenomen aan deze activiteiten. De groei is boven verwachting hoog geweest. Cultuurparticipatie – De gemeente Rotterdam definieert cultuurparticipatie in het cultuurplan 2009-2012 als activiteiten die gericht zijn op nieuwe doelgroepen. Het HipHopHuis bestaat juist voor deze doelgroepen en de programma’s en de wijze van organisatie en promotie worden hier zoveel mogelijk op afgestemd. De prestaties cultuurparticipatie in dit jaarverslag geven een beeld van het totaal aantal activiteiten dat het HipHopHuis in 2010 heeft georganiseerd en het aantal deelnemers dat hierin participeerde. Internationalisering - Het mondiale karakter van het HipHopHuis is zichtbaar in diverse onderdelen van het programma. Zowel in het masterclasses als bij de evenementen zijn internationale artiesten de standaard. Daarnaast is het HipHopHuis actief in het buitenland in samenwerking met partners. In 2010 zijn 8 activiteiten georganiseerd met een internationaal karakter: 1. Masterclasses 2. Street Science 3. HipHopCity
16
4. 5. 6. 7. 8.
Go big or Go Home Yonder Woman Bgirl B Battle of the Year Crosstown
De volgende buitenlandse artiesten hebben in 2010 een masterclass verzorgd: P-lock Iron Mike Pervez Quicstep Kumari Singh Keebz Hurricane Damon Frost Lock ’n Lol
– – – – – – – – –
Parijs - Frankrijk Parijs - Frankrijk Londen - Groot Brittannië New York - VS Los Angeles - VS Miami – VS (mc onderdeel van Street Science) Parijs – Frankrijk (mc onderdeel van Street Science) Stockholm – Zweden (mc onderdeel van Street Science) Seoul – Korea (mc onderdeel van Street Science)
Het HipHopHuis heeft daarnaast geparticipeerd in drie internationale producties: • Go Big Or Go Home, New York (VS), in samenwerking met Don’t Hit Mama • Yonder Woman, Parijs (Fr.), in samenwerking met het Franse dansgezelschap Compagnie Par Terre en het Institute Neerlandais • B-girl B, in samenwerking met Intermedia Arts/Amy Campion, Minneapolis (VS) Ook zijn er twee uitwisselingen geweest naar Frankrijk, in samenwerking met Battle of the Year en naar Kaapstad, in samenwerking met Cross Town Participerend artiesten in de evenementen Street Science en HipHopCity waren in 2010 afkomstig uit de Verenigde Staten, Frankrijk, Zweden, Korea, Puerto Rico, Venezuela, Verenigd Koninkrijk en Finland
17
8. Bedrijfsvoering, marketing en communicatie In 2010 vonden 4 algemene bestuursvergaderingen plaats. Tijdens de vergaderingen zijn de jaarrekening en jaarverslag 2009, de halfjaarrapportage 2010 en het jaarplan en begroting 2011 vastgesteld. In juni 2010 is Jos Tubbing benoemd tot penningmeester van de stichting. Daarnaast heeft een extra buitengewone bestuursbijeenkomst in het teken gestaan van vernieuwing en verjonging van het HipHopHuis. Tijdens de bijeenkomst is het bestuur geïntroduceerd tot een nieuwe generatie gangmakers uit de Rotterdamse hiphopcommunity die hun meerwaarde hebben bewezen voor het HipHopHuis op het gebied van programmering, producties en promotie. Bestuursleden zijn op inhoudelijke gronden als mentor gekoppeld aan het nieuwe talent. Arbeidsovereenkomsten overgenomen van Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam (SKVR)
Per 1 januari 2010 zijn de arbeidsovereenkomsten van drie personeelsleden van het HipHopHuis overgenomen van de Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam (SKVR). Om de overgang te begeleiden zijn een functieboek, loongebouw en een pakket arbeidsvoorwaarden opgesteld en vastgesteld. Het personeelsbeheer en de salarisadministratie zijn in 2010 zelfstandig gevoerd. In 2010 bedroeg de vaste formatie 2,7 FTE. Deze is gelijk gebleven ten opzichte van 2009. Een nieuwe generatie actief in HipHopHuis
Op zoek naar frisse, eigenzinnige en vernieuwende ideeën zijn leerlingen en betrokkenen uit het netwerk van het HipHopHuis gevraagd om aansprekende projecten te bedenken en uit te voeren. Hieruit is in 2010 een vaste kern van nieuw talent naar voren gekomen die een meerwaarde heeft bewezen op het gebied van programmering, producties en promotie. Deze vaste kern is vervolgens zelfstandig op projectbasis betrokken geweest bij het ontwikkelen en uitvoeren van bestaande en nieuwe projecten Het uitgangspunt is om de nieuwe generatie gangmakers een steeds duidelijker plek te bieden binnen de organisatie. Interne controle en financieel toezicht verbeterd
In 2010 is verder gewerkt aan de administratieve organisatie. Er is meer functiescheiding aangebracht in de interne controle van de organisatie. Protocollen zijn vastgelegd in kas-, inkoop en verkoopprocedures. Daarnaast is het financieel toezicht door het bestuur verbeterd door maandelijkse rapportages van de directie aan de penningmeester. Maandelijkse rapportages betreffen de staat van baten en lasten en de liquiditeitsbegroting.
18
Social media
In 2010 heeft het HipHopHuis onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van social media om zijn programma’s te promoten. Aanleiding van het onderzoek waren de opmerkingen van de nieuwe generatie gangmakers dat het niet meer van deze tijd is om de basis van een educatief programma voor een heel jaar vast te leggen. Voorkeuren en interesses van de doelgroep zijn immers veranderlijk en vluchtig als de wind. De nieuwe generatie gangmakers wijst op het belang om ruimte in te bouwen om (tijdelijk) op veranderingen in te spelen. Deze gedachte heeft gevolgen voor de promotie van de programma’s van het HipHopHuis. Een glossy brochure met een jaaroverzicht van het cursusaanbod volstaat immers niet meer. En iedere maand een nieuwe brochure uitbrengen met het meest actuele aanbod is niet heel kostenbewust. Daarom was het HipHopHuis op zoek naar nieuwe en passende manieren om te communiceren met onze doelgroep. Op basis van de uitkomsten van het onderzoek zijn in 2010 de eerste projecten gepromoot via facebook en twitter. De zalen waren vol als altijd, dus de voorzichtige conclusie is dat het werkt.
19
9. Huisvesting Een doorbraak in de zoektocht naar passende huisvesting heeft zich in 2010 niet voorgedaan. Op een aantal momenten leek een oplossing nabij. Met name de mogelijkheid om het HipHopHuis te vestigen in Odeon in de Gouvernestraat is aan de kant van het HipHopHuis met groot enthousiasme ontvangen. In totaal zijn op eigen initiatief en op aandragen van anderen 18 locaties bezocht en onderzocht, die niet beschikbaar, financieel niet haalbaar of minder geschikt zijn bleken (zie onderstaand overzicht). Huisvestingmogelijkheden zijn op basis van het programma van eisen onderzocht op de volgende punten: ● beschikbare m2 ● huur ● contractperiode en beschikbaarheid ● eigendom ● bouwkundige en bouwtechnische staat en benodigde aanpassingen ● benodigde vergunningen en verordeningen ● raming van huisvestingslasten per jaar ● locatie, ligging en bereikbaarheid De onderstaande locaties zijn op eigen initiatief of op aandragen van andere partijen onderzocht. Locatie
1. 2.
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Locatie onderzocht Reden van afwijzing op initiatief van Niet geschikt: PvE niet volledig onder Waterfront- Boompjes Eigen initiatief te brengen, financieel niet haalbaar Eigen initiatief niet beschikbaar, in gebruik door Oude pand L/VDansateliers en Productiehuis Gouvernestraat Schouwburg (laten geen ruimte achter) Eigen initiatief niet beschikbaar: ontwikkelaar wil Machinist functie niet onder te brengen in pand Eigen initiatief niet beschikbaar: contractperiode Delftseplein 15 korter dan 3 jaar, dKC niet bereid om investeringssubsidie te verlenen Eigen initiatief Onvoldoende m2 in beschikbare bogen Hofbogen Eigen initiatief Onvoldoende m2 Schieblock Eigen initiatief Bouwtechnische staat en indeling Delftsestraat 14 Eigen initiatief Financieel niet haalbaar Mathenesserlaan 45 Eigen initiatief Financieel niet haalbaar Rotterdam Building Technisch en juridisch Gouvernestraat 51-57 Eigen initiatief/Woonstad (bestemmingswijziging noodzakelijk) niet haalbaar niet beschikbaar: Centrum Raad wil Odeon- Gouvernestraat Centrum Raad geen functieverlies niet geschikt: woonhuizen direct boven De Gaffel- Gaffelstraat Centrum Raad pand Centrum Raad niet beschikbaar: geheel verhuurd aan Oude HBS - 's SKAR, geen ruimte beschikbaar Gravendijkwal 60
20
14. Drievriendenstraat 28
Centrum Raad
15. De Batavier-
Centrum Raad
Batavierenstraat 16. Kantoor - 's Gravendijkwal 58 17. Schiestraat 14
OBR Bureau Binnenstad
niet beschikbaar: geheel verhuurd aan SKAR, geen ruimte beschikbaar Financieel niet haalbaar en beperkte pilaarvrije ruimte (max. 4mtr) niet geschikt: woonhuizen direct naast pand Niet beschikbaar
21
10
Financieel jaarverslag
10.1 Balans per 31 december 2010 ACTIVA
31 december 2010 € €
Vaste Activa Materiële vaste activa Andere vaste bedijfsmiddelen Vlottende activa Vorderingen Handelsdebiteuren Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige vorderingen en overlopende activa
31 december 2009 € €
8.971
4.137
7713
13.241
13.489
974
13.300
Liquide middelen
6.848 34.502
21.243
111.002
89.048
154.475
114.428
PASSIVA Eigen vermogen Bestemmingsreserves Overige reserves Onverdeeld resultaat
27.000 16.126 -3.111
34.000 16.126 40.015
Korlopende schulden Crediteuren Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden en overlopende passiva
50.126
37.311
6.846
37.301
-
39.848
57.456 114.460
64.302
154.475
114.428
22
10.2 Staat van baten en lasten over 2010 Jaarverslag
BATEN A. Subsidies Subsidie Gemeente Rotterdam Overige subsidies
2010
319.000 20.000
Jaarplan
2010
309.000
Jaarverslag
2009
309.000
98.986
62.910
339.000
407.986
371.910
23.952
18.600
18.602
23.952
18.600
18.602
1.308
12.500
9.802
3.990
3.250
1.850
8.861
4.750
14.465
Opbrengsten cursussen B. cursusopbrengsten
Overige opbrengsten C. workshops Opbrengsten lidmaatschappen Overige opbrengsten Sponsoring
1.541
0
13.250
15.700
20.500
39.367
378.652
447.086
429.879
Materiaalkosten projecten en evenementen
1.571
4.250
10.286
Productiekosten projecten en evenementen Promotie en zichtbaarheid projecten en evenementen
25.708
21.900
13.809
Totaal baten (A+B+C) LASTEN D. Activiteitslasten D1 Activiteitslasten materieel
16.938
46.750
12.916
732
24.750
13.815
17.278
28.339
31.273
Honoraria docenten
33.412
26.590
24.417
Honoraria uitvoerend personeel
23.785
32.340
31.068
318
4.600
1.500
18.341
29.000
30.069
138.083
218.519
169.153
Honoraria directie
72.797
90.121
96.959
Honoraria ondersteunend personeel
32.723
31.566
38.511
Talentontwikkeling Reis-en verblijfkosten en overige kosten
D2 Activiteitslasten personeel
Honoraria artistieke staf Honoraria ondersteunend personeel
E. Personeelskosten
23
Honoraria artistieke staf
21.556
14.430 0
sociale lasten
27.315
vakantiegeld en eindejaarsuitkering
10.795
pensioen
10.179
Overige personeelskosten
3.372
15.231
192
178.737
136.117
150.701
31.472
30.200
19.036
Energiekosten
1.341
2.200
2.109
Servicekosten
1.368
1.450
1.404
Schoonmaakkosten
3.093
3.200
3.096
20
1.200
868
721
1.360
677
F. Bedrijfskosten F1 Huisvesting Huur
Onderhoudskosten Heffingen en belastingen Doorberekening afschrijvingskosten verbouwing
1.840
1.840
1.535
1.850
1.141
39.550,02
43.300
30.171
Afschrijvingen verbouwingen
1.557
0
0
Afschrijvingen inventaris
1.187
2.500
296
2.744
2.500
296
Kantoorbenodigdheden
3.474
Telefoon- en internetkosten
2.650 4.250
2.088
3.543
1.500
3.211
9.206
22.600
14.860
9.546
12.000
11.484
Contributies en abonnementen
362
400
360
Verzekeringen
328
1.750
182
3.529
1.500
1.634
Overige huisvestingskosten
F2 Afschrijvingen
F3 Overige bedrijfskosten
Automatiseringskosten PR en marketing kosten Accountantskosten
Overige algemene kosten Verrekening omzetbelasting overhead dotatie voorziening dubieuze debiteuren
2.493
9.027-
-6.797
2.296
29.517
23.257
46.650
Totaal lasten (D+E+F)
382.371
447.086
380.028
Operationeel resultaat
3.719-
0
49.851
24
G. Buitengewone baten/lasten Rentebaten en soortgelijke kosten
811
0
462
Rentelasten en soortgelijke kosten
203-
0
-187
608
0
274,91
3.111-
0
50.126
Exploitatie resultaat
25
11. Bijlagen 11.1 Samenstelling bestuur 1. Dhr. Dirk Monsma (voorzitter) 2. Dhr. Jos Tubbing (penningmeester) 3. Dhr Robert de Haas (secretaris)
4. Mevr. Lisia Pires 5. Dhr. Luciën Kembel
26
11.2 Prestatieoverzicht Taak
1. Publieksbereik algemeen
Indicator
totaal aantal bezoeken (presentaties talentontwikkeling en evenementen) waarvan aantal betalende bezoekers eigen presentaties/evenementen waarvan aantal niet-betalende bezoekers eigen presentaties/evenementen
2. Educatie
aantal ingeschreven leerlingen aantal leerlingen die deelnemen aan cursussen/trainingen waarvan leerlingen dans waarvan leerlingen muziek aantal docentcontacturen waarvan docentcontacturen dans waarvan docentcontacturen muziek aantal uur openstelling voor vrij trainen
3. Talentontwikkeling
aantal masterclasses waarvan masterclasses dans waarvan masterclasses muziek waarvan masterclasses beeldend
Jaarplan
Jaarverslag
2010
2010
2009
6450
1425
1425
550
475
950
5900
950
475
334
341
334
7277
5490
5411
6925
5140
5140
352
350
271
546
440
420
480
355
355
86
85
65
125
125
125
15
16
16
12
12
14
2
2
1
1
2
1
285
340
364
252
300
344
waarvan deelnemers masterclasses muziek
18
20
10
waarvan deelnemers masterclasses beeldend
15
20
10
Aantal producties talentontwikkeling
15
8
8
Aantal presentaties talentontwikkeling
36
30
30
189
200
192
6
5
6
6
5
6
aantal deelnemers masterclasses waarvan deelnemers masterclasses dans
Aantal deelnemende kunstenaars 4. Evenementen
Jaarverslag
Aantal evenementen waarvan in Rotterdam
5. Intermediair 6. Cultuur en School 7. Cultuurparticipatie
Aantal bemiddelingen
33
35
55
# leerlingen primair onderwijs dat in schoolverband aan activiteiten deelneemt
556
125
125
# leerlingen voortgezet onderwijs dat in schoolverband aan activiteiten deelneemt
955
50
50
47
12
12
9380
3500
5411
8
5
8
aantal activiteiten gericht op nieuwe doelgroepen aantal deelnemers aan bovengenoemde activiteiten
8. Internationalisering
aantal activiteiten buitenland
1
