J.60ETHEEF I
'
BOEK-MUZIEK
PAPPERHANDE BINDERIJ
ONZE KU NST DEEL XXVI
ONZE KUNST VOORTZETTING VAN DE VLAAMSCHE SCHOOL
HOOFDREDACTEUR Dr. p.
:
BUSCHMANN
DEEL XXVI i3«
JAARGANG 2^ HALFJAAR JULI-DECEMBER •
1914
Onze KunsT" Antwerpen amsterdam l. j. veen
Naamlooze Vennootschap
<
:
N
^ MAR
21SS
105429/!
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT INLEiniNG TAAT er
eon prt^bleoni.
ziilk
.^psohrifl, menij:;etMi
na
/ih> «al.
van
le/iuii
y\\l
vnjgeiK welHohl er aa»> looviVijoiui
moel men daaroiuier vei"^laan Wei. evenals bij welk object ook, kan nun \ooi
u wal
\'
do SiichtuHichl zieh afvniiien. bol
werkte mee oni
Werd
dit schilderij
het geboren uit een
te
uilgeilrukl
maken
:
Wat
/ooals het is?
van den kunslenaar, ot gehoorzaaint het aan stiji-tenden/en eijjen aan den tijd van zijn onlstaan
?
men die? En
Kent
Had do
sjril
nieester er aparte a'sthelisehe bedoeliiiiicn nue\^
het snjet
'?
concessies ? Moest^ gei]|even
Dioleerde dal de opvalling of drong
kunslenaar en
tijd.
het
sujet.
tot
liel
sclulderij
/oo
geconcipieeerd worden als het thans is? Kortoni, zie hier het geneliseh prohUuMn oeforniuhHM'd
:
de wordingsgeseliiedenis van de Wichhrachl
Blijkl uit
i.\c
nooil, nkolijk"
heid van haar legenwoordii^en vorni ? Ik «
meen dat hot van hoh\ng is dil vraagsliik Een van oudsher onhogrepen sohihleiij
Remhrandt-hiogratioon op.
van Dr. critiek
slraton
oiuloi lio ooi^on to /ion.
nierkle in llH^C ooi\ iter vele
ii>
J.
is
Voth
Hijna een worohtraadsol
in hot/oltdo Jaar.
genoegzaam
in
«
Dal de Naohlwaoht val
hekeiid. Wa;ui>ni looh al die
aan Duinont-WiWien
Ui78 af tot
>^
in
**
hiidl
eon nilspraak
i^ooll
op alhiokoiulo van Hot\i>Co labh\ui no
borispingen
191i>
too?
vi
v>
Wio do jnisthiMil van doze nilspraak orkont, dringt daanioor lio Naohlwaoht wog nit don aMorhoogsten kring wog van Leonardo's AviHiilniaal, wog van Halaols Sislina, weg vooral ook van dc Staahneesters. Want al die groote werken govon
donno pas
\c
sentiment dc
hi
porlootion
»
solnijft
dc
hiatsto.
:
:
« le
sentiment
bereikl
is.
En
ch'
portoolion
hi
dat zoii
dan hot
>^
:
h)t
liet
zijn
gevooi
van
(hit
ilo
hot
liostroiCdo vtdniaakt
kapitah' soliopping
meester, 35 jaar oud, zijn sohoonsto hnenskraoht aan hosloihn kon dat werk
komt noer een hagelende
gering aanzion staat
:
dc ho/onnon
.luli
I'.M I.
ih-
V.w op van icmand wions woord in niot P'romontin. Dions onnitgosprnkon vow-
critiek,
clusie slempelt de NachtuHiclit lot een mishikking.
Onze Kunst, Deol XXVI.
waar !
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT De
conciliante Emile Michel vindt een excuus en een verklaring in de
afwezigheid van voorstudies en zijn oordeel «
Rembrandt
devait
manque
oeuvre, ce
lang het gangbare geweest
:
expier cherement au cours de I'execution de son
d'etudes preparatoires qui
inegalites, les defauts
ou
is
de proportion qui deparent
expliquent en cet
tons cas les
ouvrage, les surcharges
y sont restes apparents>^. De ontleding van Rembrandt's Eendracht van hel land, de herdateering van dit werk in 1641, dus in hetjaardat de Nachtwachl reeds ondernomen les repentirs qui
niij anders. Het feit dat vele houdingen en acties voorkomend Nachlwacht, te voren op de Eendracht i)eproefd en bestudeerd waren, in de deed mij voor het eerst een direct verband leggen tusschen deze beide
was, leerde
schilderijen. (Zie
der Nachtwacht
Onze Kunst, Jan. 1912). Daarmede was de genetische kwestie
te
berde gebracht.
Deze kwestie wil ik nu, voor zoover dat mogelijk is, in haar geheelen omvang, maar niet in alle details, behandelen, ditmaal uitgaand van het kunstwerk zelf en niet van de Eendracht. Mijn beschouwing over de Eendracht van hel Land lokte een critiek uit van Dr. C. Hofstede de Groot. De beleefdheid eischt dat ik een aanvang maak met den inhoud van deze critiek in 't licht te stellen en te toetsen, waarbij aanvullende opmerkingen plaatsen kan. Hoofstuk
ik eenige
1 behandelt dus verband met de Eendracht van het Land. In Hoofdstuk II moet ik, hoewel huiverend, op een onvermijdelijk geschilpunt ingaan, dat in dit tijdschrift oorzaak was van een minder malsche polemiek een nevenprobleem, in dit verband een hoofdprobleem geworden dit is, zooals men begrijpt, de verschrikkelijke afsnijdingskwestie. Hoofdstuk III zal nagaan hoeverre de eigenaardigheden van het sujet het uiterlijk van de Nachtwacht beinvloed hebben. In Hoofdstuk IV zal ik pogen de compositie te ontleden en aantoonen
de Nachtwacht
in
:
;
van een zekere kunstrichting. Hiermede is alles over het verloop van het onderzoek gezegd echter wil ik nog eenige verontschuldigingen aanbieden. Hoe jong de kunstwetenschap nog is, beseft men vooral door het aantal neven-problemen, die onmiddellijk opduiken zoodra wclke kwestie ook aandat de groepeering een logisch gevolg
is
;
gepakt wordt. Ze vorderen een oplossing vooraf en maken een onderzoek als dit zeer gecompliceerd. Daarbij komt dat de omvang van het onderwerp is, ja zoo groot als men wil. Er kan bij Adam begonnen noodig bekrimpen, is te ook daar waar uitvoerigheid wellicht Het worden. meer effect zou hebben. Daar tegenover staat dat ik hel dienstig vond enkele kleinerc kwesties van alle kanten te beschouwen en schijnbaar belangrijkere
geweldig groot
slechts uit de verte aan
kelen van
de
te
duiden. Als verontschuldiging voor het opra-
afsnijdingskwestie
moge gelden
dat ik daarbij van nieuwe
gezichtspunten uitga, onder de belofte, de millimeter-discussies ter zijde laten.
Ten
slotte vergete
men
niet dat, volgens Carl
Neumann
«
te
das problem-
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT reichste aller
Rembrandtschen Werke
y>
juist
de Nachtwacht
is
en dat een
heldere kijk op de determineerende factoren een voUediger en dieper inzicht
werk
in het
I.
zelf
geven kan.
Het verband tusschen Nachtwacht en Eendracht van het Land.
De stellingen welke ik in een opstel in dit tijdschrift (Jan. 1912) met behulp van een ruim afbeeldings-materiaal verdedigde, luiden kort saamgevat aldus ((
:
Rembrandt's Eendracht van het Land
nomen
wordt, geschilderd in 1648,
maar
zooals gewoonlijk aange-
is niet,
in 1641. »
Het sujet behelst geen vredes-allegorie. De Eendracht van het Land is een ontwerp voor een Amsterdamsch schutterstuk, waaraan een Eendrachts«
verbonden is. » ontwerp moet beschouwd worden als een studie voor het gegeven, dat in 1642 als Nachtwacht een defmitieven vorm erlangen zou. » Dr. C. Hofstede de Groot deed mij het genoegen zijne meening over deze nieuwigheden uit te spreken (Oud Holland, XXX p. 178). Met 1641 als herdateering, d. w. z. met de slelling waar het overige op rust, stemde Dr. H. d. G. volmondig in. Bezwaren heeft hij echter tegen het saamkoppelen van Eendracht en Nachtwacht. En dat zijn, merkwaardigerwijze, bezwaren van geschiedkundigen en niet van kunstwetenschappelijken aard. Daarmede wordt de discussie overgebracht op het gebied eener andere wetenschap, waar geen der twee opponenten als deskundige geldt. Ook andere eigenaardigheden maken het verweer lastig, zoo niet onmogelijk. In zijn beide bladzijden mengelde Dr. H. d. G. bont dooreen beschouwingen over methode allegorie
« Dit
en raadgevingen (welke ik reeds afzonderlijk onderzocht in Oud Holland,
XXXI
p.
76),
houden met
roerde andere meeningsverschillen het onderhavige
geval
aan
die geen verband
en waarvan de bespreking
tot
later
wachlen kan, zag neven-aangelegenheden voor hoofdkwesties aan (BanningCocq's relaties met Rembrandt) en school mij meeningen in de schoenen die ik
nergens geuit heb,
om
daar heftig tegen
te
velde te trekken (bijv. tegen de
Eendracht der Schutterijen, waar mijn uitdrukking luidde Eendracht der Steden onderling). Wanneer ik nu uit dit alles het bijkomstige verwijder, dan blijft er het volgende over als essentieel betoog :
:
I.
Volgens Dr. H.
d. G. heeft
de schrijver aangetoond
dat tot dusver voor 1648 gehouden werd, ook
omdat men
dat het jaartal
«
in het stuk
een
op den Westfaalschen vrede placht te zien, klaarblijkelijk 1641 moet gelezen worden en dat dit jaar als jaar van ontstaan ook zeer goed past bij Rembrandt's stijl uit dien tijd. De schrijver wijst op tal van inderdaad zeer treffende analogieen met de Nachtwacht en vele andere werken en slaagt in zijne bewijzen zoo overtuigend, dat men wel kan zeggen deze meening zal algemeen ingang vinden van nu af zal niemand meer de Eendracht van allegorie
:
:
HET GENETISCHE PRO B LEE M VAN DE NACHTWACHT het
Land met den Vrede van Monster
jaar 1648 willen plaatsen. II,
Wat de
((
band met de
verband willen brengen en
in
in bet
»
schrijver aanvoert ter verklaring van de Eendracbt in ver-
rol die
de stedelijke schutterijen gespeeld hebben, mist, voor
(*). De schrijver tracht met geheele miskenning der geschiedkundige feiten een verband te leggen waarvoor geen zweem of schaduw van bewijs voorhanden is. » III. Dr. H, d. G. geett de verzekering « dat de schrijver er niet in geslaagd is, van het prodiikt van Rembrandt's dichterlijk penseel eene aannemelijke verklaring te geven », en wijst tevens den weg aan die het onderzoek volgen moet « Eendracbt van 't Land kan alleen gezocht worden in de Colleges van Slaat de Staten-Generaal en de Provinciale Staten en
zoover ik
zie,
elken bistorischen grondslag
:
:
:
tusscben deze Colleges en den Prins-Stadbouder, omstreeks 1640-42 wellicbt
ook nog
samengaan dezer factoren met Frankrijk
in zake de verovering en verdeeling der Zuidelijke Nederlanden. Het resultaat dier « Eendracbt » was het toestaan van gelden voor een sterk hiiiirleger, in geen geval een eendrachtig ten strijde trekken van stedelijke scbnttersvendels )>.
in
't
—
Met het onder I medegedeelde, de aanvaarding van den datum 1641, is pleit voor meer dan de helft gewonnen. Een werk als de Eendracbt, dat in 1641 gereed konit (terwijl de Nachtvvachl in het voorjaar van 1642 voltooid werd) en dat, zooals Dr. H. d. G. erkenl « lal van inderdaad zeer treffende analogien met de Nacbtwacht » verloont, zal voortaan steeds in een adem met de Nacbtwacht genoemd worden {^). Neemt men het woord « Voorstudie » in ruimeren zin zooals bijv. ook Rembranl's 1 rioiuf van Mordechai als voorstudie voor de compositie-problemen van de Nacbtwacht betiteld wordt dan valt er legen mijn stelling Eeiuirachl-voorstiidie Nachtwachl niets in te brengen, gezien de trefTende overeenkomsten van houdingen, van acties met vuurwapens, van geheele groepen. De vraag blijil thans nog Is de Eendracbt ook een voorstudie in engeren zin, d.w.z. beslaat er tusscben Eendracbt en Nacbtwacht ideniileil van sujel ?Ja, zeide ik, de overeenkomsten wijzen niet alleen op stijl-gelijkheid van twee in 'I zeUde jaar onlslane werken, maar ook op een gelijkheid van gegevcn, in eene geval concept gebleven, in 't andere uitgewerkl. Neen, zegt Dr. H. d. G. Zonder mijn argumenten een blik waardig te keuren oordeell bij dat voor een dergelijk verband « geen zweem of schaduw van bew ijs voorhanden is », mijn
—
—
:
t
(')
rol die
Daar
ik
nergens een verklaring heb gegeven
de schutterijen gespeeld hebben
Kendrachl
»,
neem
ik
«
van de Kendraclil
aan dat
in
dezen zin
in «
vcrbaiul met de
mist
»
onniiddel-
moet worden, waardoor de bcdocling duidelijk wordt, (') Dit geschiedde reeds in een voordracht van Dr. J. Velh gehouden 10 Maart j. 1. voor het Kon, Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam. Ook tocn de veikeeide datum nog gold, bracht reeds Carl Neumann in een mcrkwaardige passage (Rembrandt 1905 p. 314) Nachlwacht en Eendracbt lot elkaar, wegens de ovcrecnkomsl in loon (der metallische lijk
achter
Tonarl).
«
*
geplaatst
B)
::
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT daarbij vergetend dat de bewijzen juist zijn afgeleid uit wat hij zelf «
de
tal
van inderdaad zeer Ireffende analogien met de Nachtvvacht
Waarom Omdat een ft
kan, volgens Dr. H. d
dergelijke inhoiid van
de gescliiedknndige feiten
Zulk een
».
G.,
liet
noemt
w.
mijne verklaring de goede niet zijn?
schilderij in strijd zou zijn (zie II)
met
(Een oordeel dus op hislorische gronden).
redeneering gaat heimelijk van willekeurige premissen
Dr. H. d. G. neemt voetsloots aan ten eerste dat
uit
Rembrandt een objeclieven
gehad heeft op de geschiedenis zijner dagen, op instellingen en toestanden vervolgens dat hij dit objectieve inzicbt belichaamd heeft in zijn
kijk
;
kunstwerk.
Had de zeventiende-eeuwer
algemeen een objectief inzicht in hetgeen er op politiek gebied gebeurde ? Of is wellicht bet nageslacht tot juister oordeel in staat dan de tijdgenoot? Moeten we met Dr. H. d. G. in de Eendracht van 't Land een expose zoeken, hoe zekere gebeurtenissen effectief geschied zijn? Of laat de Eendracht ons zien hoe zekere gebeurtenissen weerspiegelden in den geest van een tijdgenoot? En wat voor een tijdgenoot nog wel ? Geen diplomaat, geen geschiedschrijver, maar uitsluitend een kunstenaar iemand voor wie niet « waar of onwaar » maar « schoon of niet schoon » bet dagelijksch criterium was. Kortom, we hebben voor ons niet in
't
:
Eendracht van bet Land, maar Rembrandt's Eendmchi van 't Lant. Toen Dr. H. d. G. beweerde Uwe verklaring klopt niet met « de gescbiedkundige feiten » en is daardoor onjuist, vergat hij eerst te bewijzen dat de inhoud van de Eendracht kloppen moet met « de geschiedkundige feiten », d. w. z. dat een kunstwerk, hetwelk een historisch gegeven behandell, noodza«
de
»
:
kelijkerwijze
ook de
juiste
«
geschiedkundige feiten
»
weergeefl.
Ziebier een voorbeeld van bet gevaar van zulk een redeneering.
Het
van Olivarez door Velazquez is aan ieder bekend op zijn sleigerend ros, de veklheerstaf in de hand, commandeert de minister in een gevecht. Dr. H. d. G. kan nu concludeeren, dat dit porlrel geenszins Olivarez
ruiterportret
voorstelt,
:
omdat we
uit
«
de geschiedkundige
gecommandeerd
nooit in een veldslag
Dr. H. d. G. preciseert niet wat verstaat. Bedoelt hij
hebben
daarmede
«
feiten))
weten, dat Olivarez
heeft.
hij
onder
«
de geschiedkundige
feiten »
de rol die de stedelijke schutterijen gespeeld
» ?
Wanneer Unger inname van Breda
in
(Oiid Holland
1884)
en
Moes (Frans Hals 1910) de
1G22 plaatsen in stee van in 1625, dan vergrijpen ze
Maar « de rol die de stedelijke schutterijen gespeeld hebben » is het onderwerp van een geschiedkundige beschouwing^ en beschouvvingen zijn variabel. Buitendien komt die rol er hier niet op aan. Welke rol inecndeii de schulters zelf gespeeld Ic hebben .-ziedaar de vraag waar
zich aan een geschiedkundig
bet
om
/i'/V.
draait.
Onder de hulp-wetenschappen der kunsthistorie neemt de geschiedenis een eerste plaats in. Maar bij het toepassen van hear resultalen op kunst-
:
HET GENETISCHE PROBLEEM F^N DE NACHTWACHT historische kwesties doet zich eenzelfde misverstand herhaaldelijk voor. De geschiedkuiidige speiirt naar de jiiiste oorzaken van wat er gebeurde hij ;
de toestanden eigenlijk ?
De
kunsthistoricus vraagt
hoe waren welken indruk maakten de gebeurtenissen op den lijdgenoot welke voorstellingen had men er van? Want die opvaltingen en voorstellingen bepalen den inhoud van het histoiiscli kunslwerk. Dit verschillend gezichtspunt leidt de beste bronnen zijn voor den kunsttot een verschil van informatie historicus vhigmaren, pamphletten en geschiedzangen. De geschiedkundige zai u haarfijn vertellen wat eigenlijk de schutterijen geworden waren. ((Hoe voelden de schutters zich zelf», dat wil de rechtgeaarde kunsthistoricus weten, en « wat beteekenden ze in de oogen der vraagt zich af
:
;
:
medeburgers
»
:
want
in
het kunstwerk
komt
Hoe
dat alleen tot uiting.
ze
—
zich zelf voelden zal een later hoofdsluk bespreken.
beweegt Dr. H. d. G. zich dan op positief gebied, door aan te wijzen waarin de Eendracht van 't Lant alleen kan gezocht worden daarbij omschrijft hij het schilderij als een « produkt van een dichterlijk penseel ». Mocht ik steeds zoo met Dr. H. d. G. in kunnen stemmen als ik het doe
Onder
III
;
bij
deze qualificatie
!
Zeker, dat
eminent dichterlijk genie.
is
de Eendracht
Rembrandt
:
de schepping van een
de Eendracht beweegt zich op
in
dezelfde hoogte als bijv. Shelley in z'n Hellas
:
een dramatisch gegeven voor-
gedragen met de heete overtuiging der lyriek. Als prijs van een beslissenden
kamp
troon, Holland's gravenkroon te fonkelen,
Diadem
»
zegt Shelley,
wanneer
bij
((
((
van de poort
het forceeren
Konstantinopel's heerschappij op het spel komt
van Rembrandt en van
Rembrandt, op de verlaten
legt
In the dust glimmers a Kingless
te staan.
Shelley, niet gelijkelijk
Romanos
Zijn deze evocatie's,
pakkcnd, sober-dramatisch,
dichterlijk » ?
Velen zal het onbillijk toeschijnen, dat iemand een werk een dichterlijk produkt noemt en tevens verlangt dat het aan de eischen van het stipt-
Van Shakespeare's koningsdrama's zal dat En in wiens gemoed komt er ongerustheid op of
historische voldoet.
derd worden
!
niet gevor-
het karakter
van Vondel's Gijsbrechl behoorlijk klopt met den historischen Gijsbrecht? Wie den dichter Moet Maar
in
't
En daarmede komt men op een in bloei staan
land des dichlers gaan
terrein
gehoorzamen heeft. De opvatting dat de inhoud van «
waar
bijv.
!
anachronismen weelderig
en waar de historic niel aan eigen wetten, maar aan welten
van schoonhcid
met de
wil verstaan,
niet Blok of Fruin opslaan,
te
geschiedkundige feilen
het « poetisch produkt
» heeft
Dr. H. d. G.
»
rijmen moet
gemeen met een
vorig
geschiedkundigen roman belangrijker achtte dan de vorm. Dr. H. T. Colenbrander beschrecf dien tijd in de Gids geslacht, dat de juistheid van een
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHl
Een
«
sianekeiD) van Reinbraiidt
:
(Fragment
De Justicie bij den verlaten troon. de « Eendracht van het Land »).
uit
« Een kiinslwerk mochl in geen enkel opzicht in slrijd komen met de uilkomslen der weteiischap, Wie deze over het hoofd had gezien heette een slecht kunstenaar. In den historischen ronian werd een vergrijp tegen de geschiedenis zwaarder aangerekend dan tegen de kunst. » En daaroni moet de verklaring die Dr. H. d. G. onder III zelf gaal geven,
(Jan. 1913)
:
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT vooral kloppen met de historische feiten.
En zoo geweldig moet
ze kloppen
dat het geheele schilderij er bij vergeten wordt. Het Land, eenvoudig genoeg, bestaat uit zeven provincies en wordt bestuurd door Staten-geneiaal, provinciate slaten
en den prins-stadhouder
:
tusschen deze facloien, zoo beslist
Dr. H. de G., kan dus alleen de Eendracht gezocht worden. Daar had die ongelukkige Rembrandt niel aan gedacht, toen
Eendracht van
liet
Land beging met Stedewapens
er op
!
En
hij
een
ze staan er,
geachte meester, een nuchlere blik onlwaart louter sledewapens, verbonden
door ineengestrengelde handen beteeUent dat soms niet Eendracht tusschen niet voor blinden die steden ? Daar is het wapen van de Sleutel-stad geschilderd. En wilt ge liet Haarlemscli wapen met zwaard en sterren niet zien die tuygen dat ons naem steil naer de sterren gaet ? Geeft Uwe verkla:
:
:
antwoord op, waarom Rembrandt het Amsterdamsche schild met de Andreas-kruisen alles laat overschilteren ? Waarom? Een nuchlere geest zou omdat het hier boven alles op Amslerdain aankomt. En waarom zeggen aanvoerder, op zijn kostuum gestikl, het wapen van Amslerdiim ? de draagt ring er
:
Om
dezelfde reden
waarom
Rnijtenburch op de Naclilivachl
in
de borduursels
van zijn holder datzelfde wapen draagt omdat ze Amsterdammers zijn. In welken hoek bespeurt U de emblemen van Uvv prins-stadhouder, van Uw Zuidelijke Nederlanden en waar zijn de lelies van Frankrijk?En waarom zocht U een verklaring juist voor de jaren 1640-42, alsof een in dien tijd ontstaan stuk ook een gebeurlenis uit die jaren behelzen moet? Het kan veel vroegere gebeurlenis of de geschiedenis van een
immers evengoed een
geheel tijdsverloop afbeelden
!
Een aandachtige beschouwing behoorl aan de verklaring vooraf te gaan. Door dil te verzuimen kwam Dr. H. d. G. er toe om, met miskenning der gegevens van het kunstwerk, zelf een Eendracht aan den wand le schilderen, een abstract
nimmer
«
produkt
»
dat aan zijn uilvinder het verwijt « dichterlijk
»
wel
berokkenen. Onder het Lant » verstaat Rembrandt dus in zijn allegoric in de eerste plaats Amsterdam en enkele steden. Dal mag juist of onjuist zijn, die opvatling is zijn dichterlijk rechl. En ziet, een geschiedkundig autorileil, Dr. C. te Lintum, valt Rembrandt bij. (*) Nederland, zegt hij, was in de xvii« eeuw alleen Holland. En wanneer men dan dat Holland nog weer eens op zal
((
((
de keper bezag, dan kwamen de steden uil als lichtende slippen, maar hel platteland vertoonde nog een vrij donkere tint. Amsterdam straalde onder de steden als de zon, want Amsterdam was immers de eersle handelsslad der
Amsterdam was het in 't bizonnaam gaf « Amsterdam was beroemden der die aan gansch de republiek haar Holland en Holland was de Republiek ». Tegenover Amsterdam maakten de
wereld, groot, rijk en machtig.
De
bloei van
;
(*)
dam,
Hollands Goudeu Tijd
1908.
:
RoUerdam
in
den loop der eeuweii. Ph. Neven, Rotler-
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT meeste steden nog maar een vrij pover figuiir....
De
zoii
van Amsterdam
deed ze verbleeken
Na
».
Amsterdam, volgens Dr. te Lintiim, kvvamen Haarlem en Leiden lijlit niet Rembrandt's allegoric, met de kleinere wapens van Haarlem en Leiden :
naast het alles overschit-
terend schild van Amsler-
dam, van Dr. woorden de
Lintum's
te
tintelende
illiistratie?
De provincies waren steden den.
^
Qi
levende
:
het
:
abstraclies
de
;
eenhe-
De opstand, van
iiit
een stad begonnen, viel of stond, in haar hache-
momenten,
lijkste
met
een enkele stad. Niet van een provincie, maar van
Alcmaar begon de rie.
viclo-
Spanjestuitte, volgens
onze geschiedenis-les, op het verzet der steden en S-i
d «
wal de legers van den
Zwijger
te
veigeels had-
den beproefd,gelukte aan de burgerijen «. En wat de Eendracht onder de
Hollandsche treft,
die
steden be-
kwam
uit
toen
ze in 1572 de eerste vrije
Staten-vergadering
hid-
den. Of ze van die onderlinge
Eendracht ook af
en toe de bloedige bewijzen gegeven hebben, ik
onthouden daarwijzen dat Rembrandt's
zal mij
over Bor of Aitzema op
te
siaan. Hel
is
genoeg er op
te
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT opvatling van cchet lent)) hoe ((dichlerlijk
»
ook, klopt met de beschouwingen
Lintum. Zijn deze bescbouwiiigen juist, dan heeft Rembrandl zich een « dicbler » betooiid in den geesl der ouden, een a vates », een ziener, een inluitief vinder van waarheden. Aristoteles nioet aan van een geschiedkiindige als Dr.
zulk een hooge
«
dichteilijkbeid als zijnde
de historia stelde,
te
»
meer
gedachl hebben, loen «
pbilosophisch
d.
«,
de poesis boven
hij
w.
z.
gedachten van
algemeener waarheid bevallend. Tot dusver zagen we wat er eigenbjk de Eendracht
te
verstaan valt onder
«
bet Lant
»
Wat was
?
de eersle plaats de bollandscbe naani voor de Unie. De Unie (volgens de Apologie eene versnmelinge van ettebjcke sleden ende landen) was een « Eeuwig Verbondt ende Eendracht ^>. Eendracht drnkte bet
De Eendracht
is
in
:
staatsverband
iiit
en was daarmede de opperste staatsdeugd. De Apologie
kenl reeds woordspebngen op de Eendracht in de beteekenis van Unie.
de Unie of Eendracht was
succes
alle
te
Aan
danken geweest. De leeuw met den
pijlenbundel (uniti fortius obstant) wordt een algenieen synibool, dat zoow^el voorkomt in bet zegel der Staten-generaal, op de gezantschaps-penningen, als in
bet witte
vaandel der Amslerdamsche
schutters.
Onder de Armi-
niaansche woelingen tijdens bet Bestand promoveert de Eendracht tot de mystieke deugden ze wordt betiteld Christi Bruyt Eendracht in de kerk leek toen even belangrijk als Eendracht in den staat. Nooit wordt nadrukkelijker de Eendracht aangeprezen en voor Twee;
;
dracht gewaarschuwd dan zoodra de schutterijen ter sprake komen. Onder alle metamorphosen door, van de oude schutsgilden af tot aan de schutters
de aansporing tot Eendracht doorklinken. Op sinneprenten, bekers, gedenkpenningen, overal wordt de Eendracht bijgesleept. Ziehier bet opschrift op bet schutterstuk van 1531
van 1831
toe, blijft
:
Het lustige rot van de Letter L Cap* gebod voldoen zij snelt Tiveedrachlige spot en toorniyheyt
fell
Keer van haer God van Israhel.
Rembrandt's voorbeeld, verblndt eveneens het schutterstuk met een allegoric. Het Corporaelschap van Harman Rodenborgh Beths (1581), uitvoerig door van Mander beschreven, bevatte allegorieen in grisaille (*), met deze uitlegging van hem zelf Cornells
Ketel,
in
opzichten
vele
:
Gliij wreede Mars, laet af van bloedglie dadeii, Vulcanus gliij van wapens meer le sniedeii, D'wijl onder voet glieljonden zijn dees quaden Hael, Hyghenbuel, Nijdl, Tweedrachl vol onvreden. ,
(')
Uit de passage, die volgens
van Mander's proza, bedorven is, of op de lijsl was aangebracht.
10
mededeeling van Dr. R. Jacobsen, den schrijver over de allegoric onder in het scliilderij
blijkl niet duidelijk of
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT Nu komen we aan den Rembrandt leefde
:
van
na afloop van
de schulterijen kregen een rol
Bontemantel riiste
tijd
der
later schreef
staet,
maer oock
Hollaiil, als in
«
te
bij
tijden
maakten
De oorlog
spelen. Ze dienden
niet alleen tot besetlinge,
van noot
tot
om
ze een geheel
het
lijf.
Op
immers, zooals
besettinge der frontieren
der
licht
her-
bescherminge ende
de oorlogen tegen de coningen van Spaigny
Die talrijke nittrekkingen, in het koele eigenlijk niet veel
Bestand (1621), door
het
opgroeiend jongeling meegemaakt.
zelf als
historie
is
gezet,
gezien
».
hadden
de tijdgenooten en op de schutters zelf
anderen indruk, zooals
blijkt nit
de vele gegraveerde
(?) bewaard. Daar trekken opgeroepen door Maurits, de Leidsche Burgers (*) naar Grave om daar in bezetling te gaan liggen. In hetzelfde jaar trekken de Amsterdammers naar Zwol, de Haarlemsche schutters naar Hasselt. Deze feiten, schrijtt Frederik Muller in zijn Ned. Historieplaten, « schijnen voornamelijk ten gerieve der Leidsche, Haarlemsche en Amsterdamsche burgerijen door
en geschilderde herinneringen aan die wapenfeiten
dan
in 1622,
platen en
medailles in heugenis gehouden
Lastman en Nieulandt
in
te
Het schutterstuk van
zijn ».
Amsterdam dankle daar
zijn
ontstaan aan.
De
schuttersmaallijd van Frans Hals van 1627, met Burgemeester Druyvestein, heet een maaltijd voor
te stellen ter
herdenking van den uittocht naar Hasselt.
In 1625 bezel Haarlemsche en Haagsche schutleiij Heusden. In 1629 trekken
Dordtsche schutters naar dezelfde stad, een Hoornsch vendel gaat naar Tholen, Haagsche Burgers naar Geertruydenberg bezetten juist tijdig de schans Ysseloort.
In
;
een zestigtal
Arnhemmers
1632 vormt Amsterdamsche
de bezetting van Nijmegen. Een der schutters laat zich op een zilveren plaat afbeelden ter herinnering daaraan we zien hem staande tusschen de wapens van Nijmegen en Amsterdam, terwijl hij zijn musket laadt. Groningsche Burgers, 350 in getal, trekken in 1633 naar de Boertanger Burgerij
:
bij de levee en masse, doen zich dergelijke uittochten voor de bezetting van Heusden door de Amsterdamsche Burgerij herhaalt zich. Nijd, Justitia, Tweedracht, Eendracht, Ned. Leeuw, wemelen op de his-
schans. In 1672,
:
torie-prenten tijdens en na het bestand ontstaan.
wendde
zich tot een publiek
1641 verscheen er,
bij
De Eendracht van
met dergelijke beeldspraak vertrouwd.
het
Land
Juist in
gelegenheid van een prinselijken ondertrouw, alweer
De Eendracht van het Land moet in verband met dergelijke prenten beschouwd* worden. Voor ons doel blijkt een anonyme gravure uit 1622 van kapitaal belang. Ze stelt voor hoe de loffelijke burgerij van Amsterdam met liefde voor 't Vaderland, der stad Swol tot assistenlie is getogen. Ziedaar, Dr. H. d. G., de Eendracht tusschen de steden, door middel der schutterijen. De plaat heeft een prent met Justitia en de Ned. Leeuw.
dan ook (*)
Het
tot opschrift
is welliclit
Eendracht maakt Macht. Een lang gedicht van Starter,
niet
overbodig er ook voor het vervolg op
te
wijzen dat Burgers en
Burgerij zeer dikwijls in de beteekenis van Schutters gebruikt wordt.
11
:
:
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT de heerschende opvattingen omtrent zoo'n uittocht in het helderste licht. Maar een nadeie beschouwing leert ons iets vrij belangrijkers we zien voor ons, met enger geest begrepen, de evidente prototype
er
onder gedrukt,
stelt
:
van Rembrandt's Eendracht. Dit is ook een actie van schulters verbonden met een Eendracht-allegorie. Ook hier domineert, door de afmeting, het Wapen van Amsterdam ook hier de leeuw met den pijlenbundel. Aan een directe onlleening kan gedacht worden bij de hooge veslingwal met kannonnen en daarvoor weer hoog geboomte. ;
voor ons zoo nietige uittrekkerijtje brengt Starter te pas de geheele kamp tegen Spanje! Als motto gebruikthij een woord van Plntarchus « De macht van 't Land bestaal meer in Eendrachtige en welgewapende Burgers als in stercke vesten. » Dat kan ook als onderschrift dienen voor RemBij
dit
:
:
brandt's Eendracht von
Treffend genoeg
't
is
Land. dat Starter's Verzen en Rembrandt's allegorie
het
den bevrijdingskamp gemeen hebben Rembrandt h>at de verlaten koningstroon zien en de op God vertrouwende Juslitia met 's Lants privilegien dezelfde opvatting van
:
:
Want So «
Soli
Deo
als
de Koning van
ivijcl{t
het
's
Lands Welten
neenit de wijcic,
Land van hem met even yroot
Rembrandt op
Gloria » schrijft
yelijclt.
zijn allegorie
:
Gods hoog-vermogen hand Beschermden 7 recht van 7 Vrij-rechtvaardig Nederland.
Rembrandt
slaat
schilden zijner steden
een band van ineengestrengelde handen tusschen de :
Haer vaste eendrachtiglieden Verstreckten haer lot machl, tot muren haerder Steden Dal heeft so menig Slad (Ley den, Alcmaer etc.) in Nederland geloond, In loelclcers Burger hart beyd moed en Eendracht woond.
Ziedaar hoe de een de zoo gesmaalde Eendracht der steden afbeeldt en de ander ze bezingt. « Er is nooit « aaneensluiting », « kracht door samengaan » van de schntters uit verschillende sleden gewcest », decreteert Dr. H. d. G.
Maar
daar niet bang van
hij
herinncrt er aan
Starterlje
is
Dal elck
syne Sladt den ander 7 hulpe Irock.
nil
Rembrandt en Starter, werken, vergeten bun Stad
die in
;
:
—
Amsterdam leven en voor Amslerdammers
niet
Dal dan elck syne Slad behoorlyck eere geef, Ick sal van Amsterdam verhalen daer ick leef
en Rembrandt schept een apotheose der Burgerij van Amsterdam door op de kostuums zijner landsvcrdedigers het wapen van Amsterdam te plaalsen ;
door het groole schild
12
alles te
doen overstralen.
—
HKMIU^ANDr: IIKT WAI'KN VAN AMSTI.HOAM OP HKT KOSTUUM VAN (FragtiuMit uit dc Naclitwaclil).
HI)
YTKNUUnCH.
REMBRANDT: HET WAPEN VAN AMSTERDAM.
(Fragment
uit
«
De Eendraciit van hex Land
»).
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT Tot besluit zal ik
— hoewel ik daar niet op
werd aangevallen
—
nog een
kwestie bespreken, die in mijn vorig opstel onvolledig bleef loegelicbt. Dat is de schutterij te paard. Hoe kwani Rembrandt er toe Burgers bereden voor te stellen ? Slechts bij
komt eeuw
Burgerij
te
De
voor.
uilzoiideriiig
paard
in
de
xvii^
middeleeiiwsche
schutsgilden kenden bet uillrekken te
paard. In de
xviii^
eeuw
zijn
rui-
lercorpsen van scbulters geen zeld-
zaamheid. Men denke
bijv.
aan de
plaat voorstellende De Parade dei Amsterdamsche Burger-cavalleiie in :/787.(*)
in
Volgensdenbieralgebeelden,
Leiden uitgereikten gedenkpen-
ning kent ook bet jaar 1672 een corps
gewapende
burgerij
te
paard.
We
weten echter dat Rembrandt niet al te lang voor bet scbilderen van de Gewapende
Burgeiij
te
Leiden. Penning uit 1672.
Eendracbt een indrukwekkende ruiterstoet van Amsterdammers aanschouwd beeft dat was in de eerste dagen van September 1638 bij de Blijde Inkomste van Maria de Medicis te Amsterdam. Zooals in Hoofdstuk III besproken zal worden, beslond deze stoet uit den bloem en de rijlcdom der scbutterij. Een dergelijke stoet bij de inbaling van Henrietta Maria in Mei 1642 wordt dan ook kortweg beliteld als « bet puyck der Burger-Ruyteren ». Het Amsterdamsclie patriciaat bunkerde er naar aan de wereld te toonen hoe men bier een koningin wist te ontvangen. Antwerpen, dat in 1635 de Intocbt van den Kardinaul-Infant met buitengemeenen luisler gevierd bad, zou op zij gestreefd worden. Dit lukte niet gebeel omdat een grootscbeepscbe decorateur aks Rubens in Holland ontbrak. Tocb maakte deze ontvangst een diepen indruk op de lijdgenooten talrijke kunstwerken danken er bun ontstaan aan, in de eerste plaats Sandrart's Corporaalschap van Cornells Bicker (1640), gescbaard om de buste der Fransche koningin. Voorts Tbomas de Keyser's Biirgemeeslers van Amsterdam, aan wien de beer van Petten de aankomst der vorstin komt melden. Mogelijk stellen enkele ruitertjes van denzelfden meester personnages uit den optocbt voor, zooals de beer met bet ruitervaantje in de collectie van Dr. A. Bredius. Nu moet ik, in dit verband, berinneren aan een ingenieuse bypotbese in Oud-Holland (1909 p. 146) veronderstelde Prof. Jbr. Dr. J. Six dat de diverse opdrachten van scbutterstukken, tusschen 1638-1642, en dus ook de Nachlwacbt, een indirect gevolg zouden zijn van dezen Intocbt. Zulk omvang:
:
:
(*)
Mgebeehl
in Dr. C. te Liiitum.
Onze schuttersvendets en schutterijen 1909. Van Slocknm.
13
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT rijk
werk werd
niet in enkele
maanden geschilderd
omtrent de Magere Cnmpagnie van Hals
Illustratie uit
de Medicea Hospes van Barleus
:
;
slellen dat
de laalste documenten nog eens in t licht. Het
Gedeelte van den ruiterstoet.
groote Corporaalschap van Elyas was eerst in Juli 1642 gereed.
had
Van der
Heist
compagnie van Roelof Bicker waarschijnlijk in 1639 begonnen, eerst in 1643 voltooid. Prof. Six komt tot deze uitspraak: a Wanneer Banning Cocq zijn bevel geeft op te trekken, is dat, om de Fransche koningin-weduwe te gaan ontvangen », daar aan toe voegend « men moet hier niet aan historische troiiw denken als in een riciierdo van Velazquez, maar aan die hoogere historische waarheid die het geheel voor het bizondere laat gaan ». Langs een geheel anderen weg kwam ik tot dezelfde conclusie: de ((voorstudie » van de Nachtwacht bewaart treffende herinneringcn aan de ruiterstoet der Amsterdammeis, zooals het volgende ten oveivloede in 't licht zijn
:
stellen zal.
De
verschillende episoden der koninklijke ontvangst
vastgelegd in een plaatwerk waarvoor Baiiaeus den
vervaardigde. Daarvan vergelijking
verscheen
met de Eendracht van
in 't
statig
werden
in
1638
Latijnschen text
Een Rembrandt
1639 een hollandscbe vertaling.
Laut doet vermoeden dat
dien text gekend heeft en nauwkeurig gcvolgd.
Geen huursoldaten kregen we te dron van patricische ruiteren bestond
zien, schrijlt Barlaeus, uit
14
mane
dit
csca-
een keur van burgers, gesproten uit
de aanzienlijksten en rijksten der stad. gespen, het hair en de
maar
a
Sporen,
stegelreepen,
toomen,
geestigh gekrult, en diergelijck slag van cieraden
HET GENETISCHE PROBLEEM YA^ DE NACHTWACHl
RKMBHANDT («
:
Fragment Enses
nil u
dc Lcndaxchl van het Land ». pro armis erant ». Barleus;.
et sclopela
meer, bloncken met goiiden en zilveren doppeii. Zadels, borststucken. deckkleederen waren elk om 't sierlijckste. Hun geweer waren degens en pistolen »
(*).
Men beschoLiwe op
de reprodiictie de bevvaping met zwaarden en luiter-
pistolen.
van Amsterdam, bestaande uit een « kornet van de voorburgerskinderen », was zeer prachtigh uitgestreecken in wapens en kleederen. Barlaeus weidt daarover uit in het kleurigste latijn. Maar nu komt de treffende beschrijving der paaiden
De
ruiterij
naamste
en
aanzienlijkste
:
« Het waren uitgeleze paerden, klein en verheven van kop, met wackere en glinsterende oogen, kort van ooren, dun van hals bij den kop, breed van
borst, wel gedrongen, breed en ruigh
Van
al
van voeten...
» (^)
deze karakteristieken vallen wel het meest op de plompe en
Rembrandt
met haast overdreven duidelijkheid illustreert. En dan de actie der paarden is zoo woord voor woord gelijk dat de text van Barlaeus onder het schilderij kan geschreven worden harige pooten die
in zijn stuk
:
:
van trommelen of tronipelten hoorden stonden ze niel stil staccken de ooren op en schrabden op de aerde met hun voeten. Ze hielden in '/ gaen hunnen pas en gaven met aAls
zij geliiid
:
zij beeten
op hun gebit, en schuimbeklen
brieschen
te
;
kennen dat ze hun meesters verstonden...
» (^)
C) « Calcaria, strapedes, frena, bullae, fibulae contorti in cincinnos iioii sine arlificio capilli et iubae el id genus alia equorum ornamenla aureis argenteisque bracteis fulgebant.
Seliae, pectoralia, slragula erant. » (*j
«
breves,
precio
et
pulcliritudine certabant. Enses
el
sclopela pro armis
Equis caput erectum argutumque, oculi vivaces, magni el niicantes, auriculi collum juxta caput gracilescens, pectus amplexum, pleni lumbi, pedes lati et
villosi », (^) « Quod si qua sonum procul arnia dedere, stare loco nescii. Slantes spuniantia mordebant frena, humuni arrectis auribus pede pulsabant. Ibanl ad nuinerum et hinnitu dominorum suorum instituto adfremebant. »
15
HET GENETISCHE PHOBLEEM VAN DE NACHTWACHT
HEMBRANDT («
Pedes
:
Fragment
lati et villosi ».
uit
«
De Kendracht van hot Land
».
Barleus).
Rembnuidt's horsen, schuimbekkend, slanipvoefend, met breede schoflen en riiige pooten, met vuiige oogen en moeilijk bedwongen krachl'? Een draait er den kop en luisleii met gespilste ooren naar bet nadeiend oorlogsgeweld. Maar de overeenkomst gaat door « Pracbtig is vvel de riiiterdrom iiilgedoscbt » zegl Barlaciis, maar men werpe mij daarom « dal by meer bield van eenen kloecken en Hamiibal's gezegde niet voor want boewel deze braeve dapperen soldacl, dan van eenen pronckcrt te gemoet reed, zoo was er Koningin ruiterij niet ten oorlogb, maer slecbts de Zijn dit niet
:
:
:
16
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT nochtans ziilck een waegh en wackerheid, zulck een groothartigheid en edelmoedigheid in die bioeyende en groeiende jeughd, dat, indien zelf Hannibal (en niet Maria), voor de poorten waer geweest, zij met die zelve wapenen hem van Stads wallen zouden drijven, en met dat zelve gewaed, godsdienst en vrijheid, onbeschroomd vechten
;
en
tot voorstand van met ernst gebruicken
waermede zij nu slechts braveeren. (•) Rembrandt's imaginatie doet een slap verder de vijand is voor de poorlen en de strijd pro aris et focis gaat een aanvang nemen. En overtuigend doet Rembrandt ons voelen, hoe waarlijk, ondanks kostelijke kostuums en weelde van wapens, de kamp die gestreden zal worden een ernstige en beslissende is. hetgeen
))
:
—
Hiermede geloof
ik dit
hoofdstuk voldoende toegelicht
te
hebben, terwijl
een vroeger uitgesproken meening omtrent het al of niet « traditioneele » van de Eendiachl verbeteren kon. Het aangevoerde, gevoegd bij wat mijn ik
eersfe opstel
liet
zien,
kan volstaan
om
te
bewijzen, dat
de
hypolhese
Eeiidracht voorstudie Nachtwachl niet lichtvaardig uitgesproken werd.
Verklaard
is
tevens vvaarom zoovele schutter-officieren
stukken gelaarsd
in
de groote
en gespoord optreden het rinkelt er van de sporen. Ruytenburg op de Nachtwachl is volstrekt geen uitzondering in zijn ruiterkostuum. :
De twee laatste hoofdstukken zullen trouwens het verband tusschen beide werken nog nauwer aanhalen. In de genetische geschiedenis van de Nachtwachl is de conceptie van het gegeven als Eendracht van het Land blijkbaar een hoofdmoment geweest. (V/ordlvoortgezet).
F.
ScHMIDT-DeGENER.
(') « Miles inagis fortis et strenuus quam elegans. Si Annibal ad porlas esset, ab urbis ilium moeiiibus depelleiet, pro aris et focis illis ipsis armis, illo habilii iiilrepida pugnarel el quae nunc oslenlalionis gloriaeque fuit, tunc seriae mililiae forel arniatura ».
17
HOLLANDSCHE KUNST Mei
|en 16"
ling
Keulen een merkwaardige tentoonstel-
geopend, een op kunstgebied en wel een, die wij
weinig,
i^H^3lfiKi^|ScJ
is te
KEULEN
IN
weinig
te
zelfs le zien kiijgen. Exposities
van
schilderkunst en plastiek zijn er genoeg en dat
is
meeste gevallen een heuglijk teeken. Maar er
nog een
kunst, die
^'ititiie
zicli
is
de
in
ver buiten de nuiren dcr mnsea
en schilderijensalons uitstrekt, de kunst in ons leven.
Met de stijgende geestesontwikkeling
Wat
levensrecht.
eertijds beperkt
was
eischt
lang vergeten
die
tot scliilderateliers
uiting
en het interieur van
enkele fijnproevers, betreedt vrije en nieuwe wegen, wil
in
ruimer kringen
de zegeningen van den dienst der schoonheid brengen.
Het
worden
een teeken van den nieuwen
is
We
!
tijd,
dat niet langer miskend kan
ergeren ons aan taalfouten, schamen ons over een letter teveel
en hoeveel taalfouten zijn er niet op esthetisch gebied, zich ergerl
!
vaderen, gelijk ieder
waaraan haast niemand
moet nu gearbeid worden en waar onze voor-
In dit opzicht
museum
bewijst, de schoonheid in
hebben, willen ook wij weer een kunst scheppen, die
hun leven gekend
alle uitingen
van den
menschengeest vereenigt, ons leven vermooit.
Langzamerhand
is
dat besef
gekomen, heel langzaam
zelfs
!
Allereerst
is
de machine oorzaak van dubbelzinnigheid geweest. Ze heeft het werk, de zuivere techniek vereenvoudigd, vele malen versneld
was,
is
in
wat vroeger kostbaar
de razende versnellingen der machine gemeengoed geworden,
eigendom van verdrukt,
;
in
vervlakking.
velen. Die victorie
is
misbruikt.
De handarbeid
is
gedaald,
een hoek gezet en de almachtige machine heeft gediend
Op
een koopje
is
tot
gemaakt, wat vroeger jaren, dagen en weken
van arbeid gekost heeft. Met de daling der produktiekosten is men tevens het innerlijkwezen van denvormgaanverv^^aarloozen.Siervormen, invroegerjaren, in
liefde
bedacht en uitgevoerd,
zijn
in
musea bijeengeschraapt en door
elkaar gebruikt, op de goedkoopste manier uitgevoerd. Edel melaal in gips en
goudbronspoeder veranderd, Ieder
in imitatiepapier,
geverfd, gegoten gips getransformeerd. tinten, die vrijwel geleden,
18
Oude en
houlsnijwerk
in
bruin
echte kleuren, nagemaakt in
doch binnen maanden, soms weken verbleekten
!
HOLLANDSCHE KUNST IN KEULEN
JOHAN THORN PRIKKER:
Michael (glasraam).
Doch wnarom verder te klagen Die tijd is voorbij De machine heeft eigeii vorm van schoonheid geboren doen worden. De schoonheid van !
!
een
St
deniitilileitsvorm !Zie hier opdezetentoonslellingdien kolossalensmeedhamer,
bestemd
De vorm
om
panlserbladen
te
smeden,
tot
ondoordringbare massa
reeds verduidelijkt het doel en zonder de spierdikke
te
pletten
I
armen van
19
HOLLANDSCHE KUNST IN KEULEN den ouden Herkules, beeld van hel veiieden, verraadt hel kraclit. In
onschuldige rusi
zelfs staal hel
geweldige
zijn
gevaarle er met dreigende vornien
van enorm geweld en toch hoe simpel
is alles,
naast ge-
verfd ijzer,bnnkend staal met
een enkel geelkopeien randje
omzoomd. Plaals eens nevens industrieel gewrocht een
(lit
antieke
dier
van
l)eelden
onmenschehjke kracht, van dikgezwollen aderen en spier-
menschenin-
van
bundels,
spanning
hoogste
het
tot
opgevoerd, die eenwenlang doelpunt,
het
hoogte-
het
punt van den beeldhouwer zijn gev^'eest,te
beginnen met
de Grieken, en ge zult erkennen, dat er met onzen
tijd
een nienwe aera in aantocht is,
dat de menschelijke Her-
kules een dwerg
is
naast de
Doch
niachinale.
schoonheid
ook
in
Architektuur
!
en plastiek verecnigen zich beide in dit nieuw gedrocht;
zonder het
te willen, is
onge-
dacht schoonheid geboren.
Op zijn
JOHAN THORN PHIKKER De :
vlucht naar Egypte (glasiaam).
in
tallooze
deze tentoonstelling allerlei
afdeelingen
bewijzen van deze
nienwe knnst
geleverd.
In
de groote verkeersha! spoorwegrijtuigen, auto's en vliegtuigen, die reeds een
hoogtepunt vormen. In een Huis der Kleuren heeft de machinale verfstofTenindustrie haar trionifen, haar kleurenfestijn
hoofdgebouw
is
de oude handenarbeid weer
uitgcstald. tot
zijn
In
een reusachtig
recht
gekomen.
In
geduldig maar schoon boekschrilt, in moeizaam bewerken van melalen en
vereenigen met edele steenen
helpende Industrie
van het onderwijs
20
tot
is
menschenhand en
-geesl
naast die
der
het goede recht gekomen. In ecu andere afdeeling, die
zijn
er tal van
kleine lokalen, die toonen
hoe
er
in
HOLLANDSCHE KUNST Duitschland gearbeid wordt, hoe leeds de jeugd technisch opgeleid vvordl tot den diensl der nieuwe schoonheid.
IN
KEULEN
en geestelijk
Dat en veel meer geelt deze
tentoonslelling
eersle
Duitschen Werk-
den
van
bond
te
Keiilen te zien. Met
praktisch oveileg hebben de
oprichters van den artistie-
ken Bond ingezien, dat de kunst zich niet mocht afzondeien, dat bloei,
haar hoogsten
zij
haar edelste triomfen
kon vieren
met Zoo
handel
en
heet
het
vereeniging
in
Industrie.
vijanden,
:
in
werkelijkheid: vrienden.Hoe fraaier en
rationneeler het
produkt, hoe meer verkoo[)s-
waarde en met de ahnachlige
machine
hel jnist
mogeHjk
gevonden
stoffen in
honderd-
voudige
samenslelling
is
van
draden en kleuren bijeen voegen, metalen te
le i)letten
vormen, houlen
vormen
te
te
en
in allerlei
en
scliaven
te
buigen.
Op
deze Duilsche
toonslelling
is
ook
landsch kunslwerk
ten-
Hol-
te
zien.
«
Duit-
JOHAN THOHN PHIKKKH De :
Want sche
»
dat toevoegsel is
een
iiiting
zinkeiide Petrus (glasraam).
van den begintijd van den Bond, toen men
aarzelend begon, niet vooruitzag, hoe ver eenmaal
de
feitelijk
gezicliteinder
zou
Germaansch zou juister geweest zijn, want in de landen met Germaansche bevolking als Engeland, Holland, Vlaanderen, het Noorden
strekken.
en Oostenrijk heeft deze nieuwe kunst voet gevat, diep geworteld.
En met goede erkenning van
dit feit is
dan ook
niet angstvallig
de deur
geslolen voor hen, die geen onderdanen van het groote, Duilsche rijk zijn.
Een
prachtig, Oostenrijksch Huis toont de kunst
volken ontstaan, soms geraffineerd werk met een
op de grens der zuidelijke
zweem van
dekadenlie.
21
HOLLANDSCHE KUNST En van de
IN
KEULEN
lage landen aan de
Noordzee getuigt een klein
zaaltje in het
hoofdgebouw door dew archilekt Peter van Anrooy ingericht met bouwkundige leekeningen van onzen
Hollandschen
Er
lage.
gebouw
is
edel melaalwerk van
Jan Eisenloffel
dam
meester Ber-
in dalzelfde hoofd-
nil
Amster-
en aardev^erk van den
Amsterdammer Nienhuis. De Hollander
vroegeren Bert
Zwollo, als werker in metaal
welbekend, toont er
met
vervverk
zijn zil-
behulp
van
Lauw^eriks ontworpen. In een
hooge zaal der slad Hagen
in
Westlalen, door den laatsl-
genoemden
architekt ontwor-
pen, komtvooral betwerk der
Nederlanders
artistieke
nil.
Een scbitlerend sluk
in
mozaiek van Joban Thorn Prikker pc'l.
is
bet fraaiste
exem-
Een wonderlijk gloeiend
ornament omringt een symboliscbe vooistelling, heel de zaal
kleureiid
Docb
als
en
men Thorn
sierend.
Prikker
in voile kraebt wil zien,
en
tevens in nieuwen vorm, dan JOHAN THOUN PRIKKER De :
den archilekt Fischer
er elders
op deze tentoon-
stelling een
gebouwlje door
is
Emniausgangers
uit
fglasraain).
Essen gebouwd. Daarin de gebrande vensters, door
Thorn Prikker ontworpen voor de firma en bestemd voor de Driekoningenkerk
te
Gottfried HeinersdortT le Berlijn
Neusz.
Thorn Prikker en Heinersdorff, een gelukkig samentreffen van verwante kracbten. HeinersdortT, de man, die in Duitscbland de kunst van het gebrand glas
omboog gevoerd
Pechslein beeft weten
hceft, te
onder de schilders de
juiste kracbten als
Max
ontdekken en daarna op eenmaal den zoekenden
Hollander vond.
Voor mij
22
zijn
deze gebrande vensters bet schoonste op deze tentoonstel-
HOLLANDSCHE KUNST ling.
Meer
zelfs
dan
in het
Huis der Kleuren lierinneren
zij
IN
KEULEN
aan de grootsche
macht, aan de schoonheid der kleuren en in de samenstelling, de verbinding,
de vondst van kleuren verbazen Laat het waar zijn
— de
zij
samenstelling van het venster, de zijn
figuren
laat
snijden
aan de heerlijkheid van herinnert Elberfeld.
— dit
door hun vindingrijkheid.
foto's
men
doen het zien
— dat
Thorn Prikker de
ijzeren traceeringen onverschillig
vergeet
deze
t'outen
en
door
verheugt zich
nieuwe werk, dat aan de kunst der Ouden
!
J_
^_
LOEBER
Jr.
23
KUNSTBERICHTEN
VAN ONZE EIGEN CORRESPONDENTEN
TEN TOON STELLIN GEN arnhem
:-:
:-:
UNSTHANDEL
^
VHIHS
>o^
:-:
:-:
JAC. 1)H
LUNS
HUIB.
op bet waarin de
hem
doek.
Van
de
familieportretten
de Irouwharlige gelijkenis van naasl staaiiden zochl is de afstand
hij
naar hel Pan-beeld
niel gering. «
De ridder
het meest verdieiislelijke, meest iialuiulijk
met de anjelier », is vveer een proeve van ouderwelsche naiveleil. t]en ridder houdl in de rechlerhand een rood anjelierlje, wijl zijn linkerhand op een grool slagzwaard rust. Er zijn onverzoigde parlijen in dil doek, gedeellen welke niel eenvoudig en klaar zijn gebleven. Niellemin is er wel veel
aanschouwde porlrel lezijn van deze welke Huib. Luns in den kunslliaiidel de Vries te
ervan. Het scherpe der jukbeenderen, hel
Arnhem
blosje
Een iiegerkop
violelle
iiiel
glimmiiigenover
met
hel zwarle vel, en liel
tegen
't
vlak
liaarKiirkelrekkei Ijes
kleine
korle,
blaiiwig gekroes van
hoofd,
lijkt
ons loe wel ongeveer
toonl. Als vot)rbeeld
van geslaagd-
heid niel alleen, doch eveneens als proeve
aanlrek-
van een werksourt kelijk. Hel ligl wal
is
wel
de preciese familiepor-
julsl lusschenin
tretlen en zulk
schilderij als tot leven
is
groep, waar
dil porlrel
zijii
opvalling
beliel'l
een lichl en hel geklenrd
waarop de lierdersgod gebracht. Het behoort
we de
beide
:
lot
porlretten
Pan de
van
beteekenis welke deze tentoonslelling toonl
eveneens onder kunnen langschikken. eene porlrel
is
een
Dil
geslaagd conlerleilsel
van den heer H. J. de Groot het andere slelt voor een jonge dichler, zonder nieer, Het type van den laatslen zit er uilneniend in. We kennen hem niel, dezen jongen dichler, doch het type is bekend. Lang, ;
goeds
in
'I
gelaal en vooial in de uildrukking
op de kaken, de gansche plasliek is l3och de rust in hel doek als
duidelijk.
geheel van schilderkunsl
is
niel
bereikl.
Greep wellichl de schilder le vroeg weer naar anderen arbeid ? Te druk doend van kleur, le weinig zeggingskracht gevend,
is
het christusschilderij een misgreep. Zou niet
— denken wijjuist bij dil doek het slerkst — de fantasie, den schilder wat in den weg zilten ? Alles wat zijn fantasie bedenkt bewonderen wij z66 weinig. Hel oude bij de I'aniiliepoilrellen, de negerkop zijn de meest sobere, en slellig meest geslaagde proeven van deze lenloonslelling, doch deze zijn ook uil loulere schilderkunsl voorlgekomen.
damesportrelje
bleek, blond, en een zwart fluweelen jasje, zijn de vertrouwde aanduidingen van dezen jongen man, waarmee hij een der velen is. De kop is wat vlak en slap behandeld, zoo
TOOROP-TENTOONSTELLING IN DEN GELDERSCHEN KUNSTHANDEL VAN LERVEN >c^ Het meerendeel der werken
ook met de handen. Mooi geschilderd
welke bij Kleykamp in den Haagzijn te zien geweest is hier, doch daarbij zijn gevoegd een aantal belangwekkende, van Toorops allernieuwsle leekenproeven. Zoo zien wij
hel
is
zijn
deze laatslen
slellig niel.
Huib. Luns blijkt een harde werker, Hij heeft in elk opzicht veei geexperimenteerd
24
— ARNHEM —
TENTOONSTELLINGEN dan terug de schoone leekening van Brugge, de kersttriptiek, het onvolprezeii
portret
van mevrouw Toorop in zijn schoone rustigmonseigneur Callier. Nieuw
heid, dit van
voor ons de vele teekeningen,
zijn
gejinspi-
BRUSSEL
zijn Hymne aan het van zekere studies van menschen uit het volk, hier en daar van een bedelaarsfiguur of enkele landschappen en zeestukken, want Leempoels heeft altijd met
bekoring geraakt van
Hiiisgezin,
reerd door een zelfde jonge vrouwengelaat
dezelfde, tot in het kleinste nauwgezetheid
de Non, ons
en dezelfde onverzellelijke wilskracht, alle
en waarvan
Lentedroom en
:
:
wel bijzonder boeien. Nieuw het levensgrool
is
eveneens van
gescliilderde porlret
Deurvorst
den
lieer
iijkl
een sprekende gelijkenis
uit
Ulst. te
Het portret geven en is
oHeverf uitgevoerd waarin het zwart krijt van de aanvankeUjke teekening eenigszins de Non, spreekt Toorop is uitgespaard. In in
:
Onbewust symbolisch, is dwars gewende vrouwenhoofd dat voor
vrijer ziclizelf uil.
het
de teekening van een groote huizenstad
denkbare genres beoefend. Onder het werk manier, merkte ik vooral op twee vrijende paren, die in een helderder, glansender gamma dan de overigen behandeld zijn. Boven al geven we echter de vooikeur aan zijn portretten, vooral die van zijn vader en moeder, levend, ontroerd en inderdaad magistraal van factuur. in zijn latere
is
geplaatst. Hel eenzelvige neerkijken van liet
ZAAL GIROUX
aandachtige nonnenhoofd roept de gedachte
rende het afgeloopen seizoen
op aan deze stilie wezens, in eenzaanilieid gaand, temidden van al de ijdele aantrekking der menschen. Een sclioone teekening Alb. de Haas.
expositie door de pers
!
:-:
brussel
:-:
IUJ|EF LEEMPOELS
heeft zijn
:-:
oorspronkelijkste
atelier in de
een
Ame-
met tentoonstelling van
rikastraal
ingewijd
het beste in zijn vroegeie
en zijn latere manier en
aangezien
reeds een lange en vruchlbare
hij
rijk palet,
is
hun hoofdverdiensle, omdal
is van kiinsl, door teekeningen zuivere, welgekozencomposilie onderscheiden. Dit is o. a. het geval met
het
tweeluik
in
het
Museum
te
Brussel
waarvoor
hij niet
enkel de rijpe
maar die hij ook met enkele geheel nieuwe verrijkte, o. a. met enkele rooden en blauwen, van een tot heden bijna ongeevenaarde intensiteit. En deze volmaakte techheeft,
niek heeft
er hier v6or alles sprake
uit
was, Hij beschikt over een
kleuren der oude meesters weergevonden
innigste
zich, en dit
machtigste, die wij
waarvan het grootste deel werk
zijn laatsten tijd
vernieuwing en volmaking, kan men zich voorstelleii, hoe belangrijk die was. Met genoegen hebben we dan ook enkele zijner nieest beroemde producten weergezien, vooral die met een zinnebeeldige of wijsgeerige beteekenis, die
en
in
schildersloopbaan achterzich heeft en steeds heeft gestreefd naar eigen
Gedu-
geen enkele
den volsten zin des woords schepper en vernieuwer, slelde een vijftigtal doeken, paneelen en teekeningen ten toon,
nieuw
is
met zulk een eenstemmig koor van lofuitingen ontvangen als die van Jakob Smits. Deze Meester, een der kennen,
:-:
^ JAKOB SMITS A*-
van
vigste
ten dienste gesteld aan
hij
geloof. al
Jakob Smits
onze schilders
het
de geloo-
is
— deze uitdruk-
king opgevat in den breedsten
—
in haar eeuwigen zin. Verkondigt niet zijn prachtige (^hrislas aan het kruis in het Gerechtshof te Brussel, door moderne bereden gendarmen, in plaats van door Romeinsche centurions bewaakt, trots alle beweerdeanachronismen,
het altijd blijvende, de actualiteit, het palhe-
en Eeuwige van
tische
Golgotha? Over
dit
het treurspel op onderwerp ware nog
Chacun veut en sagesse eriger sa folic en zijn en Menschheid, waarin hij zich
veel te zeggen,
Noodlot
Heden
vooral als een uilerst subtiel en bijna chiromantisch teekenaar van handen doet kennen. Verder zijn we nog zeer onder de
lediger geheel van dezen Meester vereenigde
»
te
maar aangezien « Kunst van Antwerpen onlangs een nog vol-
en ik zelf bezig ben een uilgebreide studie
over
hem
te
bewerken, wijd
ik
hier niet
25
—
TENTOONSTELLINGEN
BRUSSEL
verder over het leerrijke en belangrijke van een expositie als deze uit. Voor hedeii bepaal ik er mij toe om, behalve het sluk in het Gerechlshot, enkele nieuwe, niet minder capitate
noemen een Man een ander praclitig werk de
werken van Smits
te
:
Salome, even gewaagd als victorieus, de
met den
kelel,
man
een blauwen kiel lost kranig
in
;
uit
tegen een felrooden achtergrond, luidschet-
terend
een
als
fanfare
;
verder nog een eene nog meer
aantal landschappen, het
nog ontroerender en echt Kempisch dan het andere. Eindelijk vermeld ik nog enkele van zijn ouder, reeds lang bekende werk Hel Symbool van de Kenipen, Madonna's, ontroerend als de schoonste
suggeslief,
:
priniilieven,
waaronder
heeilijke
Kinderporlretten,
die van Sniits' eigen
kinderen
en vooral zijn geweldig, zijn onvergetelijk sluk
:
:-:
den haag
:-:
E
:-:
WEEDE BELGISCHE SALON yo^ Van nienigvuldige lot
alle
pogingen
toenadering lusschen
Noord- en Zuid-Nederland, was het in den laatslen
tijd
men ook voor een verzameling van uitnemend kunstwerk uit Vlaanderen, een meer dan gewone belangstelling zou hebben betoond. cultuur volgt,
waren
Dit
ten
wij
gerechtigd
voile
herhaalde
inrichten van Belgische kuiisltentoonslellingen in Holland, wel een van de allerbelangrijkste. Het initiatief o. a. van den Haagschen kunslhandelaar Theo Neuhuys, die zich,
is
—
—
!
schilligheid betoond... Ik zou me niet gerechtigd gevoelen daarover eenige ergernis aan den dag le leggen. Hel slaat mijn Hollandsche coUega's der
kunstcritiek natnurlijk geheel
viij,
de Belgi-
sche kunst, wanneer die hel waagl zich ten huiinenl
vertoonen, met een wonderlijk
te
te ontvangen. Ik wil onderzoeken of ze daar bizondere, tot nog toe onuilgesproken redenen toe hebben. Maar wanneer een van die heeren zich permilleert in hel eerste Nederlandsche kunsllijdsclirift, over die Belgische kunst, niet alleen degrofsle... onnauwkeurig-
eens
niet
zelfs
heden
te vertellen,
maar
ze tevens te criti-
zeeren op zulke wijze dat het vooroordeei
meen
er langs alle kanten afdruipt, dan te
moelen protesteeren. En de
ik
welke
critiek
de heer G, D. Gratama, kunslschilder, directeur van het Frans-IIalsmuseum te Haarlem, als
correspondent van Onze Kunsl
in
het
Mei-nr. van dit tijdschrifl heelt gepubliceerd, is
van zulk een verbazend parli-pris, dat
hem
twee jaar achter elkaar reeds, de groote
schuldig wil blijven.
onjuistheden
Ik
ik
deze maal het antwoord niet meer
opoiTering gelrooslle, uilgebreide salons in Den Haag en in Amsterdam te organiseeren,
wil
uitweiden
niet
die
de
over de
iieer
Gr.
het gebrek aan algemeene
aangaande
De moeite en opofferingen der inrichters waren niet gering, maar met vertrouwen werd het, zooveel mogelijk als representatief uitgezochl, werk van Belgische schilders en beeldhouwers aan de Hollandsche criliek onderworpen, overlnigd als men was, dal, waar men in Holland sleeds met een bizondere aandacht de uilingen van Vlaamsche
Baseleer, Glaus en Jclferys in een
richting
aankomt
— !
b. v.
vele...
opdischt,
met het prijsbare doel de Belgische kunsl in Holland meer bekend te maken, mocht, zoowel boven als beneden den Moerdijk, aanspraak maken op waardeering.
26
te
dan ook niet zonder bitterheid dat wij ten slotte hebben moelen vaslstellen in die schoone verwachting deerlijk te zijn bedrogen. De Hollandsche op een paar zeer zeldcritiek heeft zich tegenover het zame uitzonderingen na Belgische Salon van een ijskoude onververhopen, en het
eensgezinde koelheid
de Vader uan den veroordeelde. G.
:-:
— DEN HAAG
daarop Verder Laermans (een oudere ?) alsof het nu werkelijk
en Frederic geslyleerd
te
noemen
;
Vaes,
adem
te
van het levende licht » van Theo van Rysselberghe le zeggen dat « hij naar vaslheid, naar een norm zoekl », en niet le wclen dat hel werk waarmee die schildei- hier verlegenwoordigd
citeeren
als
« schilders
;
le zeer vroegen datum is al van beweren dat Cezanne's geeslover... Rassen-
was,
;
- DEN
TENTOONSTELLINGEN fosse
en
lijkt
;
Chaiiet een
«
arrive
»
te
heeten
iels van Van Gogh terug te twee antipoden als Vloors en Hage-
Slobbaerls
in
vinden
man
gekomen, en dat diens werk op
is
Degas
;
naast elkaar
te zetten,
en in Mertens'
moderns te zien en dan verder van de beeldhouwers bizon-
zingende kindergroep
aandacht
iets
;
aan Oscar met veel belofte, nog gelieel onder (ien invloed van Rik Wonters werkt, terwijl de veel sterkere, veel completere kunst van dezen laatste (als beelddere
houwer
precies de inleressantste verschij-
ning van
het
gansche
salon
!)
niet
eens
vernoemd wordt, — dit alles getuigt alleen maar van een gruwelijke onwetendheid in zake wezen en ontwikkeling der Belgische kunsi, en ook van een beklagenswaardige blindbeid, waar het op aankomt de verschillende lem|)eramenten, in hun onderlinge eigenaardigheden, hnn specifiek karakter, onderscheiden.
te
De heer
me
wellicht
een paar nietszeggende, oppervlakkige, kant-
noch-walrakende, en meestal zelfs onjuiste beoordeelinkjes van af. Nu geeft de critiek des heeren Gr. den indruk alsof hij zoo tusschen waken en slapen in, de zalen van Pulchri in een drentelpasje is doorgeloopen.
Maar
die rare critiek geeft
ergeren indruk, zooals
ik
nl.
nog een veel
dat de heer Gr. dit salon,
zegde, niet zonder vooroordeel
kunnen bespreken. Resumeerend, zoo besluit
heeft «
hij zijn
corres-
pondentie, dient gezegd dat deze tentoon-
geheel een vrij matte indruk maakte, arbeid van vele talentvoUe kunstenaars bevalte, waarboven echter geen enkele
sfelling als
sterke
persoonlijkheid uitstak, die domi-
neerde. »
is
toch warempel
representatieve,
uitstek
bij
brillante
doeken van dien reus der moderne Belgische schilderkunst Den naani van Ensor heb ik !
vruchteloos
zelfs
Gr. gezochl
!...
Misschien
is
Museum van
de ciitiek des heeren
in
de direcleur van het Hals-
oordeel dat Ensor nu precies
domineerende persoonlijkMaar voor de verlrouwbaarheid van (ien heer Gr. als criticus hoop ik dat hij zulke bewering wel niet nit zijn pen zal geen
heid
«
»
slerke
is?
laten vloeien. Hij verkiest klaarblijkelijk het
genie van Ensor dood te zwijgen, zooals
hij
talenlen als Rik Wouters, Franz Hens, Albert
Crahay, Alfred Delaunois, Willem Paerels, Alfr.
Verhaeren, Fr. Smeers, M. Wagemans,
Eug. Van Mieghem,
doodgezwegen
..
Op
e, a.
eenvoudig heeft
zulke wijze wordt het
naluuilijk gemakkelijker te
beweren dat
de lentoonstelling als geheel een
vrij
matle
De grootsten moffelt men weg, of men spreekt er over, zoo heel van uit de hoogte, als over aankomende broekjes zonindruk
gaf.
"
der veel importentie... Ik wil den heer Gr. toch vooral doen opmerken, dat ik mij niet zoozeer als medeinrichter van het 2^ Belgische salon door zijn
onrechlvaardige en lendencieuze beoor-
deeling gekwetst voel. Mijn eigen persoonlijkheid blijft hier natuurlijk geheel buiten
quaestie, en het gaat hier alleen
de waarde van
maar om
de lentoonstelling
zelve,
welke de heer Gr. niet vermocht te beseffen, om de beteekenis van het werk onzer Belgische artisten, die waarachtig wat meer verdienden dan het koude misprijzen, het wijsneuzige
bedillen
of het
kleineerende
doodzwijgen van den heer Gr. Het stond hem, evenals aan die andere Hollandsche
werk niet maar zelfs in
crilici, vrij dit
te
vinden
wij van
;
hem
bijsler inleressant dit
geval hadden
een minder bevooroordeelde
mogen verwachten, vooral als die bestemd is om te verschijnen in het voornaamste kunsttijdschrift van Nederland en critiek
ben van meening, dat de heer Gr. wel een beetje le haastig « resumeert ». Want Ik
het
drie
«
antwoorden met de gustibiis... etc maar wanneer men tegenover kunstenaars staat als die welke hier getoond worden, en die behooren tot het beste van wat een land vermocht voort te brengen, dan maakt men er zich niet met Gr. zal
ken van James Ensor aanwezig waren, nl. De Pioenen, De Rog, en de Slraat te Oostende,
sclienken
te
Jespers, die, ofschoon
HA AG
al le kras, le
gewagen
van gebrek aan een slerke domineerende
Belgie...
Critieken als die van den heer Gr. zijn nu
om
persoonlijkheid, terwijl op die tentoonstel-
precies niet geschikt
ling drie van de schitterendste meeslerstuk-
schen Hollandsche en Belgische kunst groo-
de toenadering tus-
27
TENTOONSTELLINGEN
—
— MUSEA EN
DEN HAAG
maken, wel integendeel. Maar, wie met hem sommige Hollandsche critici, wenschen die toeiiacleler te
vaandel hoog
weet... de heer Gr., en
te
ring wellichl niet? dit
Waarom zou
huii
En misschien
Hollandsche critiek, bij haar stelselmalig kleineeren van Belgisclie kunst, een of andere « Hintergedankew? 't Ware voor ons Vlamingen wenschelijk het tijdig met zekerheid te vernemen. « Un homme averli en vaut deux... » len
?
heefl de
Ary Delen.
leerling
Velden, van wien
bouw
van Piet van der
den zin voor kloeken
zij
kreeg, zich het meest aan
bij
dat van
Breitner door de groolheid van visie en
Willem de Zwarl door de diepe kleur. In het opvoeren van toonwaarden een hoogle bereikt, heeft
zij
bij
heeft
een kracht
zij
ontwikkeld, die haar onderscheidt van deze voorgangers.
Monumenlaal
dal Suze
er eerbied voor
Impressionist in hart en nieren sluit het
werk van deze
illustere
TENTOONSTELLING SUZE BISSCHOPROBERTSON BIJ DEN KUNSTHANDEL ESHER SURREY yO» Hel is merkwaardig
houden en
te
eischen, ook bij hen, die het reeds lang
den rug hebben toegekeerd.
anders
Belgische salon z6o dwars hebben geze-
VERZAMELINGEN
een
is
de arbeid van deze vrouw,
monumenlaliteit welke bereikt wordt
door hel essenlieeie zoo hevig mogelijk
te
schildereii en hel bijkomstige ondergeschikl
Bisschop-Roberlson de tradities der Haagsche school nog zoo ongerept weet te bewaien in een lijd waarin over alle
te
ontrouw daaraan valt waar le nemen. De zegepraal van den toon, het ondergeschikl houden aan een allesomvat-
leven naasl een met veel zorg verkregen
tende fluide, het transponeeren der kleuren
haar werk, bij niet gelukken, weleensrauw en over de grens van het te bereiken ideaal
linien
een lager of hooger gamma, de roem van de school der Marissen en van Breitner; tot
Suze Robertson, van Schotsche afkomsl door geboorle, tot deze groep van kunstenaars behoorcnde, ook zij hielp die verkondigen. Zij weet het zoo spoedig verlaten
MUSEA
houden. Daardoor
slillevens
mooie natuuropname. Juist door het allervoornaamste te willen geven, is
sterkst dat
been. Vandaar zoo dikwijls naasl subliemen
arbeid werken, die
le
zwaar
in
de verf niet
uildrukken wat werd verlangd en expiessieloos in de emailachtige verflagen verslikten. G. D. Gratama.
:-:
we
er
N drie voor deze gelegen-
enkele zeer belangwekkende
loch
slukken aan.
•
Hel voornaamsle
is
wel Rubens' Christus
geopende zijzalen van het Antwerpsche Museum werden een vijftig-
op het stroo, een der laatste aanwinslen van
lalschilderijen uitdezeer
onderwerp, ontslaan in 1614 en omslreeks 1618, welke het Museum zelf bezit. Verder van Rubens een Venus met den spiegel, deze laatste blijkbaar geinspireerd op helzelfde werk van Tiliaan, een Oordeel van Paris, een sludie voor hel porlret van Burgemeester Rockox, van den Graaf-llerlog Olivarez en enkele minder bclangrijke schelsen. Van van Dijck een paneel met zeer gcindividualiseerdc iiandcnsludies, ecu schcls van den bekenden SI. Maarlen van Savcnlheni, en hel portrel van een oud man, dal van Dijck,
heid
rijke
en
merkwaardige
verzameling van den heer Ch. L. Cardon, van Brussel, tijdelijk lenloongesteld. Het is niet de eerste maal dal deze verzamelaar een gedeelle van zijn schatten
museum
afstaat.
in
bruikleen
Men
herin-
nere zich dat een zeslal jaren geleden bier een bizonder inleressante reeks « primitie-
ven » en <(italianisanlen » te zien waren. Zoo deze 17''e eeuwsche schilderijen in haar geheel niet dilzelfde belang bieden,
28
zij
VERZAMELINGEN
EN
ANTWERPEN
aan genoemd
heefl
gemaakl, die in vergelijking met die der oude meeslers aandoen als een sluk intens-
treffen
den heer Cardon, inleressanl ler vergelijking met de beide bewerkingen van helzelfde
p. V.
RUBENS: CHHISTl'S OF MET STHOO.
(Vcrzameling van den HeerCh.
I..
Carcloii, Hnissel
;
tijdelijk lcnloun<>cslel(l in licl
Kon. Mnscuni, Anlwi'iixMi).
MUSEA EN VERZAMELINGEN - ANTWERPEN mogen
wij
het opschrift gelooven, op
jarigen leeftijd heeft geschilderd
;
14
dil zeer
om
belangwekkend
—
heid,
—
AMSTERDAM
de groole verscheiden-
uitingen van zeer uiteeiiloopende
men er bijeen. Hel zwaartewicht wordt daarbij wel uitgemaakt door een aanzienlijke hoeveelheid Hreitners' en
verbazende stuk was reeds lentoongesteld te Brussel, in 1910, en hoorde loen toe aan den heer Kleinberger. Onder de mindere
richtingen vindt
goden vallen le vermeldenstillevensvan Fyl, Snyders en Pieter Boel, een merkwaardige Hofstede van Siberechts, het Kerkje le Perck, een Rooker en een Chiriirgijn van Teniers, een Craesbeeck en de Jezuielenkerk van van Ehrenbergh. De verzameling bevat eenige zeer fraaie werken van buitenlandsche meesters, nl. een mooi Mansportret toegeschreven aan Velasquez, portretten van Reynolds, Lawrence en Raeburn, en een groot schilderij Christus door het volk gehoond van den Franschman Decamps. De nieuwe museumzalen, die zijlicht ontvangen, waren met zorg ingericht, behangen met donkerroode stof en met tapijlen en oude meubels versierd.
zou dan ook uit al die en schetsen een schifting wenschelijk kunnen geachl worden. Maar intusschen zijn deze twee « rasschil-
A. D.
:-:
AMSTERDAM
:-:
I^^^^SJQtedelijk museum ''^^
in dit
museum
voor moderne kunst zich uit,
en wie sederl enkele
jaren
het
museum
niet
bezocht, zal er over verrast staan,
dat in beide vleugels geheele
wanden bedekt
schilderijen, teekeningen
ders
er
»
schatten.
hun werkelijke waarde
op
De
collectie Breilners
te
— als men er
dan eenige wat halfslachtige uitingen buiten houdt vormt een belangrijke aanvulling van wat het Museum reeds van hem bezit. In tegenstelling met de uilerst karige vertegenwoordiging in het Rijksmuseum, is er in Suasso nu zooveel van zijn werk verzameld, dat de dracht van dil groole schildervermogen ermee indrukwekkend uilkomt. Naast deze « ouderen », waarbij nog vele anderen zicli aansluiten, als Witsen, Neuzijn er huys. Maris, Mauve, de Zwart, enz in dit bruikleen ook manifestatie's van de meer vooruitstrevende bewegingen met werken van Jan Sluylers, Leo Geslel, Piel van der Hem, en anderen nog. Eerstgenoemde vooral is het ruimst verlegenwoordigd — ook weer niet allijd even kieskeurig — maar er zijn verschillende stukken, die de waarde van dezen lemperamentvollen schilder overtuigend doen uilkomen, als bijv. een stadsgezichl bij winler met zonlichl bij een opklarende lucht, vol sprankeling van ijle kleurljes en trillend van doorbrekend
—
,
1
Schier ongemerkt breidt
de collectie
Isaac Israels', al
lichl.
met schilderijen, die hij er nooit gezien had. Langs verschillende wegen zijn al die aanwinsten het museum binnengekomen, de « Vereeniging tot het vormen van eene openbare verzameling van hedendaagsche kunst » koopt herhaaldelijk aan andere werken werden geschonken en bij tientallen zijn er weer verkregen door bruikleen voor lange jaren.
Dan is er later nog een ander, hoewel minder omvangrijk, bruikleen in hetMuseum gekomen van den heer Regnault, waaronder een schilderij met vurige paddestoelen van
Het bruikleen Dr. Esser alleen vult reeds
In die buurt vindt men weer kunstuitingen van de meest onderscheiden soorl van
zijn
—
;
—
meerdere kabinetten, het aanlal valt daar zelfs niet bij benadering van te schatten. Een keurcolleclie kan het nu wel niet genoemd worden, want er is nog al een en ander onder, dat de plaatsing in een museum zeker minder waard is Het totaal is echter !
Goedvriend,
een slilleven en een figuur-
stuk (Spaansch via van
even) van
W.
v. d.
Looy
lijkt
dat laalste
Berg, een zeslal
van den deugelijken en werker van Beever, enz.
werken
scherpen delail-
;
den bekenden
karaklervollen Spaanschen
Ramon de Zubiaurc een groot dan werk van Toorop en van Rysselberghe, terwijl het groole landschap van Van Looy, zoo kenschelsend voor dezen
schilder
doek
;
29
- AMSTERDAM
MUSE A EN VERZAMELINGEN straffen schilder, dat eeiis uit het
Museum
verwijderd raakte, door bemiddeliiig van eenige heeren daarin is weeigekeerd.
De jongsle
schilderijen
aaiiwiiisleu ziju
Zoo vertoont het geheel zich speurbare
menigvuldigheid
blanke kleurtjes,
van het
over
als
een onna-
van
klare,
een vlinderend spel
als
gansche lafereel egaal
het
van Vincent van Gogh, Jacob Maris en Lizzy Ansingh. Dat Vincent van Gogh eindelijl< het Mu-
doet op het eerste oog wat eentonig, bijna
seum voor Modeine
wing, gaat het schilderij
van
vaderland
zijn
de hoofdstad
kuiisl in
mag
i)innengehaald,
is
een verblijdende geheurlenis heeten. Beter laat
de
—
dan nooit, heeren er
waul
weet den tijd, dat luiiverig voor waren
zelfs
ik
verscheidene zijner werken
bruikleen
in
aanvaarden. Thans is door het krachtig initiatief van eenige bestuursleden der Vereeniging tot het verzamelen van hedend. te
veriegenwoordiging van dien allermerkwaardigslen der moderne schilkunst,
de
De aankoop
ders eindeUjk bev^'erkslelligd.
van een kleine gekleurde teekening, wel pittig maar toch niet zoo belangrijk, was er aan voorafgegaan. Dat het nu verworven schikierij als
veriegenwoordiging van Vinal bevredigend is, kan ik
cent geheel en
nog
niet loegeven,
maar zeker kan
als
inleiding
het begrip
tot
het dienen
zijner
kunst
uitgespreide licht. Het algemeen
uitzicht
maar bij wat aangehouden beschou^1 meer boeien om de intensiteit van de schildering en het alom
fletsaan,
fijn
uitgezeefde licht.
Toch, hoe verheugend deze aanwinst zij, laat zich daarnaast nog de behoefte voelen aan een werk uit lateren tijd, als een volkomener representatie van Vincent van Gogh. De nieuwe Jaap Maris (door dezelfde vereeniging aangekocht) steld
naast het
is
een struisch gebor-
onstuimig van
zeegezicht,
plechtige
karakter
en rustige landschap
met de drie molens, dat er in de buurt hangt. Het iseenzee metruUigedonkerendegolven, gezoomd met dikke slieren van het witte schuim, onder een even woelige lucht met luimelende en voortvarende wolken. De stormwind rukt en trekt er naar alle kanten en een enkele boot Iracht zich schrap
houden
in
dat
onbelemmerde
te
der
spel
want het
elementen. In vergelijkingmethet analytisch
en
doorwerkte landschap van Vincent van Gogh, doet dit zeegezicht breed aan, is het forscher van aanslag. Het effect werkt ook onmiddellijker op den toeschouwer in, en toch is het wel wat goedkooper verkregen. Het is werk van grooten slag, maar die zich in het oeuvre van Maris wat te veel herhaalt, in tegenstelling met van Gogh, voor wien ieder nieuw schilderij een andere wereld was. Bij een verzameling van Marissen kan het opvallen, hoe dikwijls in den bouv/ der luchten vooral, aan een zelfde schema blijft vastgehouden, en hoe de visie bij verschillende gegevens steeds van uit een zelfden gezichtshoek vail. Maar met dit al is dit toch een krachtige uiting van Maris, imponeerl hel door den
is een zeer belangrijk, een sterk compleet werk, (van nog al grooten omvang) uit den Paiijschen tijd. Het slelt voor Montmarlre, algemeen bekend, — ter onderscheiding van een kleinere — als de
Montmartre. De situatie is een oploopend lerrein, met een breeden zandweg van af den voorgrond daar langs liggen door hekken afgeperkte terreintjes groote
;
of grasveldjes
;
huisjes en tentjes ziet
men
over die hellende en heuvelende vlakte verspreid, hier en daar en ginds, en boven
—
—
een molentje,
alles uit verheft zich
midden nagenoeg, t
of een
geheel,
van
dit
als
in
het
een bekroning van
rustpunt
in
het aspect
aan accidenlen zoo welige land-
schap. Daarboven een luchl, met tallooze uit elkaar in
losgewarrelde wolkjes, maar toch
eenzelfde vlucht zich bewegend, voorl-
gedreven langs het hemelveld. Het doek is nog eenigzins volgens de divisionnislische
methode geschilderd schuil
rappe,
bij
(t
systeem gaat echter
deze intuilieve uitvoering) met
snelle
toelsjes,
speelsch
dooreen
geniengeld en toch straf van accentuatie.
ao
zwarendreun in de loonzelting. De derde jongsle aanwinst is een
schilderij
van Lizzy Ansingh, een poppenlafeicel, door haar gearrangeerd dic,
gelijk
zij
tot
een sprookje of come-
gemcenlijk doet. Dat
is
de
bijzondere kant aan haar kunst, maar niet
de uitsluitende,
want
zij
is,
buitcn
haar
;
- AMSTERDAM — BOEKEN
MUSE A EN VERZAM.
& TIJDSCHRIFTEN
voorlretrelijkste
nog als een schalksche overzelling van zwaarwichligemodernes5'mboliek.Maardan ook weer laat het visionnaire element in dil poppenspel zich sterk gevvaarworden, doen
Er koinen op voor Chineesche en Wajang-
die rare
poppen, en deze zijn tegenover clkaar in
en geheimziiinige bonding, aan als giijn-
honding en gebaren zoo geplaalst, dal bel een ietwat diamatische zelfs spookachtige
zende dreiggedaanten
verdichlcnde
ook
zin,
schilderes met
eeii
zeer waardeerbare kwaliteilen.
Hel schihierij ter sprake, lijkt me lot het van wal zij vooiibracht.
vertooning
lijkt.
Nu
is
hel eigenaardige, dal
de zin afwisselend kan worden opgeval men kan iiel begrijpen als een klucht, of vvel als een parodie op een levend treurspel, of
poppen
in
hun
slai re
in
wezenloosbeid
een makabere ver-
tooning.
Hel sluk
is
diepe lonen, mooi, soiled
in
met
bij de voorstelling zich aanpassende eigenaardige kleuraccenten. W. Steenhoff.
geschilderd,
BOEKEN EN TIJDSCHRIFTEN ART
AMERICA ^
IN
Febr. 1814
redacleur van
E
waardige (lit
dil
merk-
tijdschrift zel in
nummer
studie
zijn
Camphuysen. Een andere belangwek-
fael
kende bijdrage
die van
is
Elisabeth Luther Gary over Mathijs Maris,
Doop,
Het
met de Kippen,
Meisje
Drooiuerij, Het Schaapherderinnetje, en het
mooie Liggende Kind met de Amerikaansch bezit zijn.
W.
Vliiiders,
Hobbema
in
yO^
bezit
in
't
1914
bizonder belangrijk hel korte, maar
zaakrijke
sluk
van
Fred.
C.
Willis
Zur
Kenntnis der Antwerpener Kleinmeister des frtihen 16 Jahrlmndert, en in 'I bizonder
over Joachim de Palinir en eenige kunstenaars, die men algemeen begint le beschouwen als de voorloopers der kunst van Breughel. Willis onderzoekt eenige werken van de Palinir, waarin zich de kunst van
Breughel laat voorvoelen, en waarin de Iragiek der handeling gebeel veiloren is. « Mel de conlemplalieve kunst van Geraerd David, met de diepere, dramatische
Aerlsen en
R. V(alentiner) beschrijft het
landschap van
KUNSTWISSEN-
SGHAFT ^ Februahi In
voort over Govert en Ra-
wiens
MONATSHEFTE FUR
Woiid-
van Ed-
ward Drumniond Libbey, afkomslig uil de collectie Oppenheim. Dil schittereiid werk koml aldus met een unileit vergroolen het reeds aanzienlijk aanlal Hobbema's in Amelandschappen van de verzamelingen Frick, Gharles Tail, Elkins, Widener, Morgan, Gould en van het museum te Chicago, de kleinere in de verzamelingen
rika, o. a. de groote
Emery en Allman. Dal het Amerikaansche Bowdoin (College
mooie leekeningen van Nederlandsche mecslers bevat vernemen we door het artikel van Frank Jewell Mather Jr die o. a. de be,
stemming van Melsys, heefl dil niels meer le maken. Het zijn werken van een overgangslijd, die nog half in de oude vormen sleekl en loch op het punt staal ze bepaald te verbreken. Maar terwijl de lijdgenooten weifelend of blindelings het onbegrepen nieuwe, hel romanisme, in de armen liepen, bleef deze kleine schare in eerbiedwaardige onbeholpenheid hooghouden, helgeen men hun heden in 't bizonder aanrekenen zal En daarin zijn zij de voorhet nationale :
!
loopers van een grooleren
lijd
geworden
».
schrijving geeft van een Berglandschup van
Pieter Breughel den Oude, een Bezoek van
Maria toegeschreven aan Rembrandt, twee Landschappen exeueena aau Rembrandt toe-
maar waarin l)'' Valenliner werk van Philips Koninck meent le en een prachlige schets van Rubeus
geschreven, veeleer zien, (of
van van Dijck) een Vallend figuur.
BULLETIN VAN DEN NEDERLANDSCHEN OUDHEIDKUNDIGEN BOND ^ Dec. 1913, Febh. 1914 Uit hel
yo^
nummer van
Dec. 1913
is le
ver-
melden een slukje van W. Martin over de laatste aanwinslen van het Haagsche Mau-
31
BOEKEN & TIJDSCHRIFTEN van E. Neurdenburg een iiiteressanle bijdrage over oude Noord-Nederlandsclie raajolika. G. J. HoogewerfT sclirijfl over onbekende schilders (Jan van Aken, Abrarilshuis,
ham Remmers,
Gort,
Buuman
en Willig),
over do Utrechtsche Tentoonvan oude Hollandsche kutisl. In bet nr van Februari 1914 bespreekt W. Martin s Rijks aanwinslen uil de verzaJan Steen, Vroolijk meling Steengracht Gezelschap ; Gerard Ter Borch, Moedeilijke zoryen; Jan Berckbeyde, Oude Gracht le Fr. Diilberg
stelling
:
Haarlem dvijver
;
Isack van Ostade, De VurkensMeindert Hobbenia, De livee WalerAert de Gelder, Konirig David; ;
bet Geloof uit de Iconographia of Uytbeeldingen des Verstands van Cesare Ripa.
JAHRBUCH DER KONIGLICH
PREUSSI-
SCHEN KUNSTSAMMLUNGEN^35. BAND. HEFT 1
Bij
/-
een
pracblige beliogravure,
scbrijft
Max. J. Friedlander een paar bladzijden over de gescbiedenis en de beleekenis van de Aanbidding der Koningeii van Hugo van der Goes, af komslig uil bel Spaanscbe kloosler van Monforle in Lemnos, en nu in de verzamelingen van bet Kaiser-F"riedricli Mu-
molens ; Jacob Backer, Jongensporlret. < De indruk, dien ons land naai- builen gemaakt beeft,
seum bijgezel. Friedlander meenl dal dit merkwaardige paneel jonger is dan bel rond
de beer Marlin, is ongemeen gunstig geweest. Van ganscber barte gunde men niet alleen op de veiling den Hollanders bun
jongei-
sclirijfl
maar bel oplreden van de vereeniRembrandt » en van de parliculieren versterkte den indruk van loenemende welvaart bier te lande, samengaand met steeds meer (iurf tot aanpakken ook waar bet geldt bet levendig bouden van dat opgewekle kunstleven, waaraan Holland mede zijn
succes,
ging
«
aanzienlijke repulatie dankl.
mag
niet
worden vergeten
beleekenis van
Ook
dit
— is een
OUU-HOLLANl) ^
Jhg. 32, l*^ Afl. >c^Over Jan Swart, den 16''« eeuwscben scbilder, wiens werken Carel van Mander « met gbeenen vingber wist aan le wijsen », en wien legenwoordig een vrij groot aanlal leekeningen en boulsneden scbilderijen wordl loegesciireven, scbrijft Mr. A. Beets ,
een bizonder inleressanle studie.
van 1)^ Brebeanlwoordl aan de afbeelding van
bel Maurilsbuis, bruikleen
van
Portinari,
wustbeid bebeerscbl. Al bel droge, lijnacbtige, scberpboekige is overwonnen. Nergens wordl bet zoo duidelijk veropenbaard, tot boe ver bel genie van den meesler is doorgedrongen.
LA CHRONIQUE DES ARTS ET DE LA CURIOSITE
/-
4 April 1914 beval een stukje
van Louis Demonts over bet Museum van StWinoxbergen in Franscb Vlaanderen, waar beel wal merkwaardige slukken voorbanden zijn, vooral wal belrefl, zekere kleine, en meeslal nog onbekende, locale meesters als Jan de Reyn (1610), Corbeen (1658), Malbys E)ias,Jan Baptist van Meuninxlioven (Brugge 1644-1703), Gbislain Vroylinck (f 1635), Jacob van Oost, enz. Het Museum bevat verder
van Rombouts, Pieler Tbys lie Oude, Ribera, van Dijck, een goede kopij naar Rubens (Het oordeel van Cambyses), Jan van den Hoecke (leerling van Rubens), slukken
Barnouw doel uitscbijnen dat Vermeer's zoogenaamd Novum Testamentum D' A. J.
dius)
allaarsluk
ook dan de Geboorte van Chrislus te Berlijn. Er beslaal geen rijker werk van den meesler, nergens worden de uildrnkkingsmiddelen met zooveel vrijbeid en zelfbe-
Nummer van
•.
^^^^^^^^^'^'•^^^
(in
vollooide
— bet
deel der
Hollands optreden op de
veiUng Steengracbt
1476
en andere. A. D.
c^gajgag^T^
32
.^.
^; //^-f.
H.
J.
H '^ ^ '^'" '*^ MAX
HAVERMAN
ROOSES.
MEMORIAM MAX ROOSES
IN 10
FEBRUARI
Onzk Kunst. Heel XXVI. Augustus
1911.
iSSg
— i5 JULI
1914
33
;
MAX ROOSES ij
het ter perse gaan van deze
mare van Max Rooses' dood. in
hem
aflevering treft ons de «
Onze
Kiinst » verliest
een barer oudste en trouvvste medewerkers,
een vriend en een raadsman van de eerste ure.
Van
vele zijden zal zijne nagedachtenis geluildigd
worden, vele slemmen zullen zijne zoo verscheiden verdiensten herdenken. Maar ook deze bladzijde weze
een bescheiden teeken van booge waardeering en innige dankbaarbeid voor bem,\viens
naam zoo nauwaan degescbiedenis van
Reeds toen,
in 1888, de
niet enkel
verbonden
is.
Vlaam.sche School in banden van de nitgevers-
firma J.-E. Buscbmaiin was overgegaan en eene
werd, trad Max Rooses
dit tijdscbrift
«
nieuwe reeks
»
begonnen
een der ijverigste medewerkers op. Hij leverde er
als
maar
uitgebreide bijdragen,
gaf ook door
tal
van korle bespre-
kingen en bericbten blijk van groole belangslelHng voor de uitgave. Onder de meer belangrijke opstellen, waarvan
er
meerdere
later
bundels
in
berdriikt werden, vermelden we in 1888 het Hiiis van Rubens (een Ibans weder actneel onderwerp!); /. L. Di/ckmans; het Museum Planlin-Morelus: :
:
de oude Jesuitenkerk
Ooms; De Alf.
stijl
Anlwerpen
Jegher's Vader en
van Beurden
Over
te
in
;
in 1890
:
Zoon
Hendrik de Braekeleer ;
;
;
:
De
;
in 1892
:
Krincj der XIII; Jos. Lies;
Rudder; Hendrik Schaefels
de
Anlwerpen
;
;
Karel Ruelens ; Het
Alexander Struys; Het nieuwe Kunstmuseum
Landjuweel; Het Gulden Cabinet der Schilders Isidoor
in 1895 en 1896
:
;
in
;
in
1893
1894:
;
:
te
Hendrik
Museum
Weenen
Theodoor Verslraete
;
Het
;
Rubens' Teekeningen;
De Groote Markt van
Brieven van Nederlandsche Kunstenaars
nieuwe Mending van het Antwerpsch Museum; De
Anlwerpen
luirel
Gufjens en Swerls; Karel Verlat;
Leys; Teekeningen van Antwerpsche Meesters
Kums;
:
Frans^v^an Kuyck; Frans Lamoriniere
Florent Cr(d)cels
de Bouwkunst ; in 1891
in 1889
;
Verzameling Menke
Henry Luylen. meer op den acbtergrond
De te
we vinden zijn Van naam te nanwer nood onder een minder omvangrijke bijdragc vermeld. Docb in 1902, toen bet tijdscbrift onder den litel «OnzeKunsl » een nieuw leven zou 1897 lot 1901 trad Rooses
34
;
.
MEMORIAE MAX ROOSES
IN
beginnen, was Rooses een dergenen, die de warmste belangstelling betoonde
opgevat en doorgevoerd
tijdscbrift
Rooses bad
Na
den tegenwoordigen leider van bet
door
voor de hervormingsplannen,
berwordingsproces
dit
afloop van zijne dagtaak op bet
als bet
Museum
ware stap voor stap gevolgd.
werken
«
geprint
delen bad;
—
werden, en waar
»
dan klonk steeds
bij
weg
veelal
al zijne
groote
Planlin, voeide zijn
langs dat anderedrukkersbuis, op de Rijnpoortvest,
zoo veel
zijne vraag
:
«
waar bijna
bespreken en
te
En boe
te
beban-
met Onze
gaat bet
Kimst?y> Hij verbeugde zicb in den vooruitgang der uitgave, in bet aanwerven
van nieuwe medewerkers en steeds stond In 1909 zou een belangrijken stap
op becbler grondslag
vestigen,
te
bij
baar met raad en daad
gedaan worden
:
om
ter zijde.
bet tijdscbrift
en een gebeel zelfstandig bestaan
verzekeren, werd eene naamlooze vennootscbap opgericbt
;
te
Rooses was een
der eerste aandeelbouders, en trad tevens toe tot bet toen gesticbte bescber-
mingscomiteit,
voor bem, reeds A. Beernaert, Henri Hymans,
waaraan,
Sam Wiener zijn ontvallen. nummer van « Onze Kunst » werd met
A. van den Nest en
Het eerste
Max Rooses geopend wekkende reeks
was bet
bet
;
eene bijdrage van
eerste gedeelte van eene boogst belang-
studies over de Teekeningen der Vlaamsche Meesters, welke
werden voorlgezet. Rooses
in drie jaargangen
liad
verre reizen verzameld, en de beste stukken die laten fotografeeren
;
de stof voor dit werk op bij
er aantrof opzettelijk
bet gebeel vorml een ware gescbiedenis der
teekenkunst van Van Eyck
Maar daarnaast gaf
bij
tot
aan bet einde der
18e
Vlaamscbe
eeuw.
nog menig ander opslel van beteekenis;
in 1902
:
een studie over bet Porlret van Hendrik van Halmale; over de Verzameling
Edm.
Hiiijbrechls
over Schilderijen
in
oude Antiverpsche familien
;
in 1903
Rubens of van Dyck?; in 1905 een studie over Jordaens werk de Oranje-zaal ; in 1907 twee bijdragen over Van Dyck's Leer- en Reisjaren;
eene bijdrage in
;
in
1911
:
een uitvoerige bespreking van de Tentoonstelling van
Kunst
in het
Adam
van Noort;
jubelpaleis
in 1912
feeslrede aan Frans van
Brussel,
te
en een artikel over Een schilderij van
eene studie over Een nieuwe Rubens;
Kuyck
;
Vlaamsche
daarenboven
tal
in 1913 zijne
van kleinere nota's,
o. a.
over Henri Hymans, Frans Lamoriniere, Jacques Dubroeucq enz. ((Onze Kunst
» liet
geene gelegenbeid voorbijgaan,
verdiensten als kunstkenner
Juli-nummer van bet
te
Codex Diplomalicus Rubenianus en bet Rubens-Bulletijn zijn
wijziiig
levenswerk lot
Rooses' booge o. a.
1910, naar aanleiding der voltooiing van de groote
toen Rooses als kunslbistoricus
van
om Max
doen uitscbijnen. Dit gescbiedde
;
dit arlikel
wij
te
;
in bet
werken
:
wij tracbtten
kenscbetsen en een kort overzicbt
te
geven
moeten ons, voor bet oogenblik, met eene ver-
vergenoegen en voegen bier enkel de vermelding
bij
35
IN
MEMORIAM MAX ROOSES
van de uitgaven, welke hij sedeiidien nog in het lichl gaf de geschiedenis der Vlaamsche kunsl, verschenen onder den titel Flandre in de verzameling « Ars una species mille (Hisloire generale de I'Ait) de door hem geleide :
))
;
uitgave Vlaanderen door de Eeiiwen keen, en ten slotte een nieuwe,
werkte uitgave van
zijn
De som van den achlige;
omge-
Chrislophe Planiin.
in
dit
leven
verrichten
arbeid grenst aan het label-
men moet Rooses aan
het werk hebben gezien, dag vooi dag, uur aan uur zijne taak methodisch en nauwgezet vooitzettend, zonder sprongen, maar ook zonder lanterfanlen of fantazeeren, om te begrijpen hoe dat alles in een
menschenleven kon verwezenllijkt worden. Duidelijk
levenstaak voor zich gezien, en
werkkracht heeft
hij
haar,
tot
met onverdroten
ijver,
heeft hiJ zijne
met nooit falende
het einde toe, vervuld.
—
Zijn dood is voor ons volk een onberekenbaar verlies en evenals een Conscience, een Benoit, een van Rijswijck, zal hij een leemte nalaten, die lang en pijnlijk zal worden gevoeld. Maar voor alien, die om hem Ireuren,
weze het een hij
Iroost,
dat dit leven alles gegeven heeft, wat het geven kon
mocht heengaan met het bewustzijn, van voleindigd
te
hebben wat
;
hij
had aangevat. En toen hij behoefte ging voelen aan rust, was ook zijn lijd gekomen. Voor 1 Juli had hij zijn ontslag gevraagd als Conservator van he! Plantin-Museum veeilien dagen later leidden wij hem ten grave. Zoo gold ook voor hem het schoone devies « rej)os aillenrs. ;
:
36
)>
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT II.
—
Welken vorm gap Rembrandt
a an de
Nachtwacht?
AAT bet debat over de Nacbtwacbt, dan dringl zicb de vraag op over welke Nacbtwacbt eigenbjk? Sedert een vijf(iental jaren kent men er twee, die grootebjks :
kortbeidsbalve aan te duiden als de Nacbtwacbt volgens Lundens en de Nacbtwacbt volgens Dr. Jan Vetb. Aan de laatste wordt verweten dat zij de oorspronkelijke compositie niet bewaard beeft gebeele reepen zouden ontbreken aan beneden- en l)ovenkant; drie personen zouden aan de compositie onttrokken zijn door bet verloren gaan van een strook links. Ook zoLi door bet opschilderen van een naambord een gedeelte der arcbitectuur zijn verdwenen. Tegen Lundens luidt ecliter de bescbuldiging, dat bij, onder den een of anderen invloed (Baiming Cocq wordt bier bypotbetiscb genoemd) slukken verscbilleii
:
:
aan de origineele compositie beeft bij-gefantaseerd en
details ver-
allerlei
anderd.
Nn zou de mededeeling knnnen volstaan dat bet pleidooi van dezen of genen mij overtuigd beeft. Maar mijn overtuiging berust mede op eigen daar deze verba nd boudt met de geneliek van allerlei ondermoti veering :
deelen der compositie
Om
moge
ze bier een plaats vinden.
een kens tusscben de twee composities
niet al mijn
argumenten aan
te
voeren.
te
recbtvaardigen beboef ik
De ontleding van de
der Nacbtwacbt, waarover bet laatste boofdstuk bandelen lot
cr
ordonnantie
»
aanleiding
zal, geeft
gevolgtrekkingen, die in de kwestie Vetb-Lundens zwaar gewicbt in de
scbaal werpen. Ze blijven ecbter builen bescbouwing,
dezer studie
dit
kwaad
te
er
op
meeningsgescbil
te
om
niet in bet
veel naar voren te brengen. Het
veiloop
kan geen
wijzen, dat ik in de afsnijdingszaak tbans voor bet eerst mijn
opvatting ten beste geef en dat bet bier niet op aankomt een vroeger nitge-
sproken oordeel Hij
te
verdedigen.
de vergelijking der twee Nacbtwacbts boude
men
in
l
oog,
dat
Lundens' werk een kleine copie is naar een stuk met levcnsgroote figuren, wemeleud van detail, en dat aan den copist de bulp van gequadraleerde
37
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHl photo's ontbrak.
Een knoop
of lus
meer
of
minder behoeft niet tot conclusies merken, dat Lundens' compositie
te geven. Voorts valt op te onverminkt in ons bezit is die zekerheid bestaat, daar de verf ongeveer een cm, voor den rand van het paneel ophoudt. Bij Dr. Jan Veth's Nachtwacht verschaft een onderzoek der kanten die zekerheid niet. (*) De copie van Lundens bevindt zich in goeden staat, de Nachtwacht in het Rijksmuseum vertoont grof herstelde beschadigingen, is bij plekken gesausd en ziet ons,
aanleiding
:
achter Iroebel vernis, met glazige oogen aan.
beschouwen van enkele details die op het Amsterdamsche schilderij onbeschadigd zijn, krijgt Lundens al dadelijk ongelijk. Ten eerste het staat dichter heeft bij het gelaat van Banning Cocq opvallend veranderd bij Van der Heist's conterfeilsel van 1653, dan bij Rembrandt's origineel, hetvvelk minder portret-achtig is. Deze verandering heeft echter geen invloed op de compositie als geheel. Erger is de onnauwkeurigheid door Lundens begaan l)ij het natrekken van de speer van den jongen Reynier Engelen (2) Op het origineel loopt de speer minder hoog op. Deze vergissing is verklaarbaar Lundens behoorde zijn speer te trekken in de richting van het onderste der horizontale profielen gevormd door de architectuur. De talrijkheid dezer lijsten verwarde hem en hij trok zijn schacht een profiel te hoog. Het gevolg is dat er twee belangrijke kruispunten in Lundens' Nachtwacht te loor gingen de speer behoorde te loopen ten eerste door het punt waar het slagzwaard de loodlijn van de kolom snijdt en vervolgens door het punt waar twee andere lansen elkaar kruisen. Door deze font kwam o. a. het bekende roode lintje van Engelen's speer op een verkeerde plek in plaats van af te steken tcgen
Door
het
:
:
:
:
de verlichte, in
't
verkort geziene architectuurkant, hangt het voor de duistere
van doen heeft. Behalve de straks te bespreken afwijkingen van vaandel en naamschild, zie ik op het vlak dat de twee Nachtwachts gemeen hebben, geen onderscheid, dat voor de compositie van belang zou zijn. Nu blijft er over na te gaan wat er op de Nachtwacht van Lundens aan
muur, waar het
niets
de vier kanten bijkomt. Rechfs
is
dat slechts een smalle band. Sedert het origineel ruimer in de
lijst staat, werd het verschil nog geringer. Een der lapellen, die de trom bij Lundens te veel had, is adder de lijst te voorschijn gekomen. Daarmee vervall een oude grief. Overigens is het verschil, in verhouding tot het geheele oppervlak, zoo miniem, dat het op de compositie van bijster weinig
invloed
is.
De rechter-rand van Dr. Veth's
schilderij heeft in vroeger tijden
antorileilcn van Rijksmuseum {*) Ilel is een aangename pliclil dank te beluigen aan de en National Gallery, voor de welwillendheid niij hij licl onderzoek der schilderijen beloond. Reynier Kngelen pasloor en laken(2) In een vorig opslel (Onzc Kiinsl, Jan. 1912) werd een lapsus voor pasloor en advocaal. De lakenkoopman was .Ian koopnian genoemd :
Pielersz. Bronchorsl.
38
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT
HEMBRANDT
Detail uit de ets: verstoot Hagar 1637.
Abraham
bij
:
REMBRANDT
veinieuwing van het spieraam geleden
gespijkerd en daardoor iets besnoeid.
:
men
:
Detail uit de Nachtwacht.
heeft iets verder in het
Wellicht
is
dan
te
toe
is dat de nilerste koppen recbts krapper tegen de Lundens. Over die enkele centimeters behoeft echter geen strijd
geschied. Het gevolg zitten
doek
dat tot tweemaal
bij
lijst
ontstaan.
Aan de
drie overige zijden
komt
het verschil niet
op een randje, maar op
geheele strooken neer, die ik van uit het oogpunt der detail-genetiek beschou-
wen
Een voorbeeld make
wil.
boven
is
een hoekje
uit
de
ets
duidelijk wat hieronder te verstaan is. Hiervan 1637 gereproduceerd, Abraham verstoot
Hagar.
Men
vergelijke
een fragment dat
blijkt,
natie reeds
uit
daarmede nauwkeurig de Nachtwacht en dan
Rembrandt
die geheele
van vroeger
in zijn
combi-
hoofd had
:
de lichtende vrouw^erok (onder meer bengelt
daar ook een beursje tegen) tusschen
waarvan het rechtsche donker afsteekt (*), Zoo komt het herhaaldelijk voor, dat bekende effecten twee beenen door gezien,
uit
groote composities reeds vroeger be-
proefd
zijn.
Hoe verder men
terug gaat,
hoe embryonaler de prototypen worden. Ten slotte vinden die vorm- en lichlpro-
blemen een
definilieve
oplossing in een
gerijpte schepping. (*)
Opde Nachtwacht necmt
haaii de plaats in
hangt.
waar op de
de bekende witte
ets een drinkflesch
REMBRANDT
:
Joris de Caulery.
(Vcrzameling Charles T. Yerkes, New-York). Prototype voor Ruytenburch.
39
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT Voor Riiytenburch is,
REMBRANDT
:
men
heeft
in zijn buffelleeren buis,
de prototype reeds lang aangewezen dat de Caulery. Banning Cocq stamt af van :
Joris
Poi tiel v;in
Marlin Daey 1C34. (Raron Gustave de Rothschild, Parijs). Prototype voor Banning Cocq.
Martin Daey
:
REMBRANDT: Vermocdclijk portret van P'rans Banning Cocq 1629. (Cassel). Prototype voor de liguur op de Naclitwacht.
een levensgroote, schrijdende figuur met een handschoen
in
de
uitgestoken hand; de ruime spacie voor den voet vail op. Dat valt nog meer
een portret van Banning Cocq zelven, door Rembrandt in 1639 geschilderd, thans in Cassel (*). De plaatsing der voeten wekt den indruk dat
op
bij
bij
ieder oogenblik uit zijn geleunden stand naar voren kan stappen. Terwille
van die komende beweging
is
er reeds ruimte gereserveerd
;
ja,
een trede, zoo
laag mogelijk aangebracht, moest nog eens nadrnkkelijk, door een gapende
ruimte,
lijst
Op de
ets
staat, hield
den rand
Op
en voorgrond van elkaar scheiden.
Triomf van Mordcclm'i, die in naiiw verband met de Nachtwacht alle geweld van
Rembrandt de uitgestoken voet van Haman met
vrij,
een ezel recht lijst te
op gevaar
af dien voet te misteekenen.
bet schilderij van 1640 (S. Kensington)
naar voren
:
Hagars WegzemUng,
stapt
bet dier zorgt, als bij instinct, zicb niet aan de
stooten.
Op
de buidige Nacbtwacht
zoo gering, dat ze op deze groote compositie voor bet oog niet bestaat. Wanneer Vetb deze illusie-storende stoot van Cocq's voet tegen de lijst op Rembrandt's rekening is
de afstand van voet
tot lijst
dan geven we Lundens groot gelijk dat bij daartegen opkomt. Het was Rembrandt's trant in deze jaren spacie open te lalen om de beweging te
zet,
(*)
Gewooiilijli Mansporlrel of Zelfporlret
weldra terug
40
te lionien.
gciiocnut.
Op deze
identilicalie
lioop ik
C3
7.
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHl door een handigheid, zooals op Cocq's portret in Cassel. Een dergelijke macbinatie geeft dan de voorgrondsstrook van Lundens ook aan. Het zonlicht projecteert daar een helder cirkelsegment, deels buiten Vetb's compositie vallend, deels oversausd. Het oog, ontvangen;
hij
siiggereerde zelfs
spacie,
geheel opgaand in bet spel van verkortingen, dat bet scbiklerij biedt, meent dien boog perspectieviscb tot
een balve cirkel
veid.
Onnoodig
uit.
te
Nooit
er op te
zien, en breidt, in de voorsteUiiig, bet
segment
op enger plek, meer ruinile voorgetoo-
is er,
wijzen dat in dezelfde eeuw, dooj- befaamde arcbi-
lecten der Barok, dergebjke effecten nagestreefd en gepracliseerd
Verder vertoont de strook van
werden.
Lnndens een opvallende shigscbadiiw,
die
deze scliaduw
Vetb niet beeft, atkomstig van Rnytenbnrcb's sponton. Is overbodig? Vervnlt ze een fnnctie?Ze breekt ten eerste den verbcbten cirkel ze dringt met de twee boofdpersonen door in den magiscben kring, wijst de :
ricbting der
beweging aan en versterkt
die.
Ze doet ecbler meer
:
als elke
Maar daarvoor dient immers reeds de fameuze slagscbaduw van Cocq's band op Rnytenbnrcb's kolder? Wat moet een tweede scbaduw daar beneden? Wei, baar functie is even simpel als noodzakelijk. Zonder scbadnwslag op den grond bet oog moest ontbreekt aan de cascade van zonnescbijn bet laatste tempo op den uiteenvloeit en neerstort bet den stroom van licbt volgen tot waar slagscbaduw duidt ze ricbting en kracbt van den Uchtval aan.
:
grond
:
bet bijna tastbare contact met den grond ontstond door die markante
schaduw-spits, Zooals de toestand nu
is, blijft
de blik, in stee van omlaag
te
scbieten, dwalen om de silbouet van Cocq's band, midden op bet dock bet slot-tempo der beweging ontbreekt. Dit scbaduwspel op den kolder, waaraan bet oog blijft bangen, is tbans een grof geworden effect, dat de toescbonwers elkaar aanwijzen; betgeen reeds mis is. Voorheen leidde een kracbtiger accent de aandacbt daarvan af. De scbaduw van Rnytenbnrcb's sponton, op een borizontaal vlak vallend, was zwaar en ondoorzicbtig; ze werd als bet ware nog aangewezen door de scbaduwband van Cocq, die, op :
—
een vertikaal vlak zicb afleekenend, doorscbijnender en meer weifelend is. Zoo zien we dat Lundens' voorgrond ?estbetiscb beter is; en, wat meer zegt,
ook
aestbetiscb beter in
den geest der barok.
Maar wie garandeert, dat Lundens, wellicbt fijner criticns dan scbepper, niet een tekortkoming van Rembrandt geniaal corrigeerde? Ook bierop kan de detail-genetiek antwoord geven. Een van Rembrandt's eigenzinnigste concepties is bet groote doek met de Doode Pauwen, dat ik te Aynboe Park bestudeeren mocbt. De gewoonlijk aangenomen datum, 1639, is volmaakt juist. Ook bier plast bet licht als in twee tempo's door de ruimte. Ook bier is bet een puur genot, evenals op Lundens' Nacbtwacht, den licbtstroom in alle forscbbeid en fijnbeden te volgen. De slagscbaduw van de overbangende staartpennen op den vleugel het eind-accent is de slagscbaduw van recbts markeert bet eerste tempo den spitsen pauwekop op het voorplan. Deze spitse slagscbaduw breekt op den :
41
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT voorgroiid een cirkel-segment van
lichl.
Ook
het contrast tusschen een
com-
pacte schadiiw op een horizontaal vlak, en een teerder schadiiw op een
REMBRANDT: Doode Pauwen. (Eigcndoni van den Hcer
W.
C. Cartwright,
Aynhoe-Park).
is hier in werking gezet op de loodrechte kant van den dorpel andere pauwekop een veel vager schadiiw na. De elleclen, waarover Leonardo een bock schreef, Rembrandt besteedde er gecn \voord aan hij
veiiikaal vlak
:
laal de
:
bracht zijn v^aarnemingen in praktijk; de groolsche
bad
bij
zorgvuldig gcprepareerd.
Tbans konit de slrook Lundens verscbillen. De loopende jongen,
liclitval
—
links aan de beurt, de breedsle
op deNachtwacbt
waarover Vetb en
wakker gemaakt, zal ik band bangt afvan bet al of niet autbentisch zijn van de kleine groep personen, die Lundens meer beeft; evenzoo staat bet met den rug van den zittenden sergeant, met diens linkerarm, bet gevest van zijn degen, en de pluim op zijn belm; zoo ook met de terzijde laten
42
:
die zooveel passies beeft
dc uilspraak over
zijn nitgeslokcn
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACH7WACHT eind-knop en de loodrechte
spijl
van het hek, en met
al
de leege specie boven
en beneden.
Na
het voorgaande
REMP.RANDT
mag de vraag
worden
gesteld
of er in Rembrandt's
Detail uit Lundens' Nachtwncht. :
Mansporlret 10:57. Moskou).
(Verz. Prins Gagarine,
Prototype voor den
oeuvre zijn figuren, die
aan
man met den hoed
te
wijzen
Lnndens meer
Geheel links bevindt
in de hand.
overeenkomslen met de drie
detail-genetische heeft.
zicli
een
man met den hoed
in
de hand.
Men
legge
Moskau, 1637 gedateerd. Frappanter prototype zai zelden voorkomen. Men kan bij den eerslen blik wanen een verloren fragment uit de Nachtwacht voor zich te hebben. Twijfel kan er na deze vergeHjking niet bestaan die iiouding met den hoed in de hand, wambuis en kanlen kraag, die mise en page (afstand van moiiw tot lijst en borstwering) iiet proclameert Rembiandt's figuraal eigendom. Ook de Iweede persoon, geheel anders, zoo onopvallend van pose, dat naar een prototype niet te zoeken valt past volmaakt in Rembrandt's oeuvre. Zelfs op de slappe copie spreken ze nog van verre, de oogen van dezen soberen man beneden zijn breeden hoed aan het gelaat, als met toon gesluierd, flauwtjes van onder op door een weerschijn verlicht, verleenen ze ernst en zachten nadruk. Een portretje in het bezit van den heer M. Flersheim te Parijs is van denzelfden geest doortrokken. Maar nu komt het verblulfendstc van wat Lundens en marge heeft, de onvervvachtste factor uit deze groep van drie een kind, een klein onnoozel kind, met een stootband om het hoofd, dat juist even been kan kijken over de borstwering, waarop bet de knuisljes geklemd heelt, « En vooruyt is een jonckkint)), zoo noteerde Rembrandt eens onder
daarnaast het portret
bij
prins Gagarine
te
:
—
—
:
—
:
43
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN BE NACHTWACHT een roodkrijt-copie naar zijn leermeeslcr Lnslninii, alsof
de aaiivvezigheid van een
posilie
domme,
bela'igslelling in het
kind vooral
luilpelooze kind
niel
hem
le
in
die geheele coni-
veigeten was. Die
Moet er voorbeelden van geven? Ze
is
ik
zijn
al
lang bijgebleven
te
!
deze
talrijk. Juist in
jaren onlstaan de 135 teekenin-
V'^'^"^.
gen sijnde hcl vroiiwenleven met
van Rembrandt.
kindcren
om
kind met den stoolband
Het
is
een
conslante figunr. Een teekeninAv
.
vv/,
,
/
getje in het Rijksprentenkabinet
moge als afbeekling volstaan. Twee elsen, in dit verband Abrareeds dikwijls genoemd ham versloot Hagar en Morde:
l!I':i\IHI!AM)
I
:
Hcl Kiiid
iiiel
den
sloolljiind oni.
chaVs
(PiciilcnUnbinet, Amslci'dain).
Triomf,
die bal)y
zegt de nnc'hterheid.
aap
in
nu
Toch
Het heeft er niets van noode, het er met hetzefde recht als het porlret van een
in is
l)eide
met den stoolband.
het kind
Wat moet
bevatten
een schntlersluk
?
een zeker familie-stuk, waar Houl)raken over jeremieert. Het
is
er
om
onnoozele wicht, dat Rembrandt later somwijlen dezellde evenals op Lundens' Nachttoevocgt aan Christus en de Samaritaansche wacht komt dan het ronde slarende kojije juist nit boven de borstwering reden
als
het
:
van
de bron.
Het evangelie heeft
herhaalde Rembiandl
samcnspraak been
geen woord
over
dit
Ware de gedachle niet zoo schoon de diepe doen gaan over een argcloos kindeihoofd, men zou
dit efTecl?
te
Waarom
kind. :
kunnen meenen, dat zijn belangstelling in bet jonge kind lot een soort het kind is van Remidiosyncrasie geworden was, Conclusie van dit alles :
brandt
:
niets
openbaart duidelijker
zijn geest
dan de aanwezigiieid van een
jonck kint ». Tot zoover de peisonen afzonderlijk. En de groep die ze vormen ? Hoewel de genetiek van het schulterstuk als zoodanig thans niet ter sprake komt, mag er loch terloops oj) gewezen worden, dat die groep, met inbegrip van den zitlenden sergeant, reeds grondig gei)iepareerd was door den «
Urooten C.ornelis Kelel.
De opmerking is reeds gemaakt dat deze groep de rol van het toeschouwend pnblick vervult. In Rembrandt's levcnswerk hebben de « toeschouwers « bun eigen geschiedenis. Ahveer is bet de els van Mordeelia'i, die de direcle prototypen verschaft. Esther en Ahasverus zien Saskia en Rembrandt) de een en face, de ander
toe, in
(met de Irekken van prollel.
Denk nu deze
figuren o|) de els naar rechls bcneden veischovcn, rechts van de vrouw op een borstwering gezelcn en die het kind met den stoolband torsi, en ge hebl
een groep toeschouwers analoog aan de groep
44
bij
Lundens.
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT Op het Iweede plan vjin de Nachtwacht neemt de actie van rechts naar links in kracht af de strook van Lundens sluil daaibij aan hicr gaat de aclie ;
:
over in beschouwing, in contemplatie. Geestige vondsten illustreeren liet slemmings-contrast met de hoofdgioep daar :
is
opneemt
heerlijkheid in zich
een ongewapend man, kleeding, is,
passeerende
kind, dal gretig de
liet
in
;
daar
is
[^ *\^
'^^
zwarle burger-
nadenkend en roerloos daar met alle hooggedragen ;
tegenstelling
hoeden
en
de
baretten,
fantastische
eenige schutler met ongedekten hoofde
wie
zijn
hoed
de hand hondt
in
OORNELIS KEl EL Fragment
:
:
niel
is
een teekening
liet
scliutterstuk
Elke figuur heeft een
actie gereed.
tot
uit
Amsterdam, voorstellende van Herman Rodenburg Beths.
in het Pi-entenkabinet te
eigen, verrassende
originaliteit;
en de groep een eigen, bepaalde functie.
van 500 Lundensen en 1000 Banning Cocq's vindt zoo'n groep eenvoud de genins z'n onverhoedschen greep. er deze strook met te loor ? Het noodige moment van rust: Wat ging zooals de toestand nu is, buldert de compositie tot in de hoeken. Verder vv^erd de loopende jongen verminkt en een diichtige saus moest de misdaad bedekken. « Dof gesmoord » noemt Dr. J. Veth dit hoekje grof vermoord
Een
associatie
niet nit
:
hier deed in soevereinen
:
zou juister zijn. Verloren ging verder de verlikale loodlijn waarover lang zou zijn uit
spijl te
van het hek
:
een rust-brengende
weiden.
Voorts verdween de rug van den zittenden sergeant, waarmee de gekromde linkerarni een
massa vormt
:
reeds op de P^endracht van
liet
Land
in studie genomen; op helzelfde schilderij bemerkt men ook de vleugel van den Mercuriushelm, zooals Lundens dien heeft. Verdwenen is ook de curieuse, ongewoon naar achteren uitstaande veer op dezen helm daarmede verviel ook de functie die ze vervulde. Om redenen van compositie heeft Rembrandt de figuur van den :
sergeant als dij
opgebouwd
uit
zware, uit arm en
gevormde massa's. Als protolypen zijn te noede Philistijn met den partisaan op den
men
Simsoii (1636) in Frankfort
gevormden arm en !••
dij,
:
de massa's van breed
vvorden
hier
verslerkt
11-
I^ door de iiin van den sabel. De knielende dienaar op de ets van 1639, de Goudiveger, staat nog ,
1
''
1
I
I
I
•
I
REMBRANDT:
Detail Hit de
govangennenmig van Simson. (Frankfort).
45
HET GENEIISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT den sergeant op de Nachtwacht. Waartoe diende nu de uitslaande pluim ? Ze herhaalde, evenals de sabel op den Simson in Frankfort, de beweging van de hoofdmassa's van het lichaam. Conclusie de man die het dichter
bij
:
lichaam schiep was dezelfde die deze pluim uitdacht. Lundens laat nog iets meer zien een merkwaardig stukje archilectuur. Diep beneden in den linkerhoek zet een boog in, die een holle vol duisternis omsliiit. D' J, Veth noemde de architectuur op Lundens' strooken een comnienlaar op de Nachlwacbt-architectuur. Dit gaat bier niet op, onidat deze boog op D'" Veth's Nacbtwacbt in 't gebeel niet voorkoml niemand kan een commentaar levcien op een text die niet bestaal. Dil « loogje » zooals D' Veth bet betilelt, beet't zijn detail-genetiscb pendant bijv. op de els de Cijnspenning van 16!Vi. Welke functie vervult bet op de Nacbtwacbt? Het maakt de plaatselijke gesteUlbeid duidelijk bet vertelt dat bier een binnenwaler onder een kaainuiur door uitmondt in een gracbt, waarover een brug voerl. Van deze boog, die in de Barok een lange voorgescbiedenis heeft, gaat :
:
:
een bizondere suggestie
uit.
De
aangegeven kromming en de
blik volgt de
maakt noodzakelijkerwijze de loog complect. Daarmede betreden buiten de lijst, met spacics door suggestie ruimte tusscben brug en gracbt de imaginatie meet de gescbapen. Er is afstand. Er is benauwde bolte onder bet duistere verwulf de verbeeldingskracbt beseft dat bet water diep naar acbteren onder bet poortgebouw voorstelling
we een andere Nacbtwacbt,
:
:
doorspoelt.
Wie berkent
bier Rembrandt's ondermijnde composilie's niet? Bij
bem,
spookl bet onder den vloer, bet rumoert in de oppermacbtig coulissen, bet grimmell in de perspectieven. Talloos openen zicb wcidscbe regisseur,
sombere gevvelven er gapen afgronden bij dwingl ons donkere corridors binnen te gaan. Barok-menscb, was Rembrandt grelig uil op porlalen,
;
;
annexalie van imaginair gebied. Treffend
is
bet contrast der beide ruimlen. Boven, in de boofdgrocp,
is
de genius luide en overweldigend daar is gedruiscb en kleurige beweging, warme zon, bet leven in vol palbeliscb aspect daar legenover stelt de dic|)e ;
:
loog een gewaarwording van levenlooze
kilte, van nacbt en nalligbeid. Boven sombere waler klinken de scbreden boiler. Uil bet stille lucblgal stijgt een ondeigrondscbe adem op. Er is een plek in de Nacbtwacbt die buiveren
bet
doel.
—
We
kunnen tbans overgaan tot de laalste slrook en daarmede kort zijn. Een onderzoek van den bovcnrand van Dr. Velb's composilie leverl bet onmiddellijk bewijs, dal er gesncden
is,
Bij zonlicbl
bespenrl
men
dal bet
vaandel, evenals op de copie, /;/// banen banen zijn overscbilderd; de benedenste in een donker-gelen lint, zoodal de baan ernaast mee saam vloeit; de bovenste, met zwarl onzicbtbaar gemaakt, is in de laalsle lien jaren meer en meer aan 't doorgroeien. Deze baan loopl voorbij bel legenwoordige eindpunl van bet vaandel, slomp legen de lijsl beell
46
:
de twee uitersle blauwgioene
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT aan. Bescliouwl
besmenrd
is
men
dit
eindpunt van nabij, dan
blijkt dat
de goudgele zijde
met een gemeene dot troebel oker; een vroegere plooi
REMBRANDT: De
is
Cijnspenning. Ets van 1634.
veranderd in
kunnen
iets
afsnijden,
wat op een spiespunt moet
werd
Om
zoo ver mogelijk
te
baan beroofd, en de nienwe was vroeger de veel
bet vaandel van een
lager gezet. Hoeveel sierlijker,
lijken.
spits
lioeveel afwisselender
rythmiscber vallende contour dezer banier
!
Deze gewetenlooze verminking bad ook ten gevolge dat de fraaie toog van de poort gescbonden werd. Het is onnoodig om uit Rembrandt's oeuvre te gaan bewijzen dat die afskiitende boog gesloten moet wezen. Door deze afsnijding verdween bet grootste gedeelte van een getralied venster; enkele speeren verloren bunne spitsen; evenals Hnks werd een groote donkere ruimte aan bet scbilderij onttrokken. Wat is van dit laatste verUes liet
gevolg?
Ten eerste beeft tbans bet scbilderij, door bet wegnemen van die duistere wanden, veel minder licbtkracbt. Dit klinkt paradoxaal, maar men bedenke dat de verf zelf niet licbtend is; de indruk van licbt ontstaat door de tegenslelling met donkerder tinten. Tbans meer gelijkelijk over bet doek verdeeld, scbeen bet licbt vroeger meer geconcentreerd. De booge acbtergrond van ros graniet en donker serpentijn vervulde de funclie van khuikbord, niet alleen voor bet licbt, maar ook voor de kleur. De wanden gaven als 't ware de grondtoon aan; daarop was alle locale kleur afgestemd; bet licbt-dragende geel kwam meer uit; de contrasten van rood en groen spraken minder; bet gebeel was rustiger en barmoniscber. Ten tweede zijn de figuren tbans te zwaar. Aanschouwen wij een voorinstinctief werp dan dringt zich ook op een voorstelling der tilbaarbeid :
47
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT schalten
we de
om het voorwerp op te heffen. Verschaft onbewuste gewaarwording dat het afgebeelde de exacte dan is dit een flinke illusionistische factor. Maar dikwijls altijd hoe het komt geeft de kunstenaar aan zijn objecten te spierkracht, noodig
het schilderij de
zwaarte heeft,
men weet
niet
—
—
weinig zwaarte. Zooals bleek op de Stilleven-tentoonstelling te Rotterdam, vervallen de modernen dikwijls in de font van overdreven veel of
te
zwaarte, terwijl het omgekeerde eerder op
te merken is bij de xvii^ eeuwers de objecten waren dan als zeepbellen zoo licht. De besten der oiide meesters, bijv. van Beyeren, wegen opvallend zuiver af. Subtiele kunstgrepen werken tot den indruk van een zekere zwaarte mee. Diep kan ik hier nu niet op ingaan. Men onderscheidt stillevens, eenigszins in Vlaamschen trant, waarop
om
de ruimte
de voorwerpen zoo gering
meetelt; de stillevens,
meer
in
een geheel volume lucht, dat
Neem
:
is,
dat ze in de compositie niet
fiollandschen geest, hebben veel leege ruimte, in
zekere verhouding
tot het
afgebeelde staat.
een deel van deze schijnbaar overbodige leegfe weg, en de voorwerpen
worden
te
zwaar. Supprimeer de ruimte zoover mogelijk en het kwaad
Waaraan
is
nu Dr. Veth's Nachtwacht? lets van de ruimte die tot de figuren in een juiste verhouding stond is weggenomen; maar er is te veel ruimte overgebleven dan dat ze niet meer mee zou tellen in de compositie. Derhalve zijn de voorgestelden te zwaar. Zelfs de Barok, die gaarne aan haar figuren de voile zwaarte geeft, verklaart zulk een elefantesk optreden niet. Deze loodzware marcheerders komen nooit van bun plaats. hersteld.
Door schilderij
lijdt
wegnemen der ruimte links is de hoofdgroep in het midden der terecht gekomen. Op het nadeel hiervan werd reeds herhaaldelijk het
gewezen.
Nog een opmerking
:
een knap kunstenaar meet de energie der gebaren
af naar de grootte van het dock.
Men kan
het oppervlak niet wijzigen zonder
dat de gesten foutief worden. In Cassel hangt een Monsportrel door
waar groote stukken en onbeduidend.
zijn
aangezet
Men brenge
:
het gebaar van dezen
de compositie
tot
man
is
Van Dyck, thans slap
de oorspronkelijke maat
de geste heeft de gepaste energie herwonnen. Met de Nachtwacht vond omgekeerde plaats de acties men lette op het gebaar van Banning thans zijn brulaal en tevens moeizaam. Hergeef aan het dock de Cocq verloren slrooken en de kracht der geste blijkt evenredig aan de te beheer-
lerug
:
het
:
—
—
:
schen ruimte.
Ten
slotte rest
het naamschild. Ik
ons de hardstc noot die er
kom, ronduil gezegd,
tot
te
kraken
valt
:
de kwestie van
de conclusie, dat deze cartouche
Rembrandt's oorspronkelijke compositie. Moge, bij de beoordeeling mijner argumcnlen, een geest van objectiveit vaardig worden ook over hen door wier toedoen het schild, in marmcr nagebootst, boven Rembrandt's grafstee geplaatst werd. Dal was een decisie van belang. « Voorniet
48
bchoort
lot
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT zichtige » kunsthistorici wisten toch dat
gemaakt, dat schild niet bevntle
Waar
(*).
een copie,
bij
Rembrandt's leven
spruit die afwezigheid uit voort ?
Twee hypothesen geven 1° Liindaar antwoord op dens heeft, orn de een of an:
dere reden, het schild dat zich op de
Nachlwacht be-
vond, weggelaten
n\^ii^ ;
Lundens heeft copie gemaakt voordat 2°
aan
schild
zijn
het
Nachtvvacht
de
was toegevoegd.
Waarom bij
heeft
men
zich
de eerste hypothese neer-
Waren
gelegd?
er bewijzen
of geschiedde dit uit subjectieve overtuigingen?
Een
de-
creet van Dr. C. Hofstede de
(Urkunden,
Groot luidt als
Sowohl der Schild
((
:
122)
p.
der Text riihren unzwei-
felhaft her)),
von Rembrandt
Verondersteld
—
juist
selbst
dit
ware
without doubt, un-
zweifelhaft, sans doute, ont-
moet men
Teekening naar het naainschild op de Nachtwacht.
de kunstge-
in
schiedenis gewoonlijk daar waar gezonde twijfel geboden
is
—
dan brengt hier alleen op
de zaak in 't minst niet verder. Het komt er weten of Rembrandt het schild van meet a/" in de compositie heeft opgenomen. Het is volstrekt niet onmogelijk dat hij het er later o[) last van anderen heeft ingeschilderd. Aanleiding daartoe bestond er genoeg. Bontemantel verhaalt dat de overluyden van de Hantboochsdoelen (scdert 1648 was Banning Cocq, dien hij met name noemt, een van hen) de Schutterstukken aldaar hebben doen copieeren in een boek met vermelding van de nanien der voorgestelden, voor zoover bekend. Dit boek bevindt zich thans in het British Museum. Verder is het, door de vondsten van Bredius, zoo goed als zeker dat de copie van Lundens en een copie naar Van der Heist voor Cocq gemaakt warden. Het album van Cocq laat zien hoe vlijtig hij genealogische en andere het toch
aan
te
memoranda
noteerde. Wij hooren
brief, dat hij
een grafschrift in den Haag
daarom geheel (*)
We
in of kort
hem
in Cocq's geest vallen
beloven, in een bewaard gebleven cc
uyt zal gaen schrijven
wanneer
hij,
)).
Het zou
toen de schildcrijen op de
weten thans, dank zij een opmerking van Dr. Gustav voor 1649 ontstaan is.
Gliick, dat
Lundens' copie
49
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT Hantboochdoelen door zijn toedoen geregislreerd werden, ook zou hebben gezorgd voor een opschrift op zijn eigeii Compagnie in de Cloveniersdoelen. Het schild beslaat uit een ovaal van laurierbladen in Louis XIII stijl, door een cherubijn-kopje gesloten. In grove loetsen is daar een barok-omlijsting omheen geschilderd, eveneens door een grooter cherubijns-hoofd bekroond, dat foeileeliik pal boven het kleinere zit. Het schild is heterogeen en onorganisch als barok-werk een zwak produkt (*). De geringe aesthetische waarde van het schild bewijst echter niels tegen Rembrandt's hand. Hij kan zich op slordige manier van een onsympathieke opdracht gekweten hebben. De stijl van het schild laat geen dateering toe. Gedateerde barok-cartouches zijn lot in de xvin^ eeuw op huizen aangebrachl. Kan soms een onderzoek der verf;
materie beslissen of het schild van
Rembrand
zelf is?
We
hebben meegemaakt hoe het aan vakgenooten misliikte een bewijs te leveren dat de zoogen. Wed. Ras door Rembrandt geschilderd werd. En hoeveel gemakkelijker was de discussie waar het een levensgroot portret gold, op gezichtshoogte dagelijks te onderzoeken, in stee als hier, een ornament bedolven onder troebel vernis, dat slechts te bereiken is met i)ehiilp van een stellage.
We
doen dus beter
Meer hand in te herkennen zou
dit
punt terzijde
houvast geeft het opschrift.
gisch bewijs ervoor
is
zijn
moet
te lalen.
De verzekering
dat daar Rembrandt's
ik vierkant tegenspreken.
nooit geleverd.
Waarmee
Het grapholo-
valt het beter te vergelijken
dan met Rembrandt's signaturen uit denzelfden tijd, eveneens geschreven met verf en penseel ? Een energieke hand vol zelfbedwang, een markante r, een Irantele b, een stramme m. En het opschrift? Een letlerlrekker van het vak heeft die brave karakters er met slaperige regelmaat opgezel. En waarom verkiest het een a zooals Rembrandt dien nooit zette? De inhoud van het opschrift leert ons lets onverwachts de loestand van het schilderij klopl er niet mee de samenstelling van de compagnie is anders. Het schild noemt Reynier Engelen, sergeant. Het is aan den beer
—
:
;
met behulp van een later portret, uit, was in 1642 22 jaar overtuigend zijn speelsch optreden met de speer strookt daarmee. Met de speer, en niet met de hellebaard waarom draagt hij het kenleeken van zijn rang niet? Toch is het op de Amsterdamsche schutterstukken een wet van Perzen en
J.
F. M. de Stercke gelukt dezen Reynier, te identificeeren. Hij ziet er
piepjong
;
:
Meden, dat de sergeant de hellebaard voert, de luilenant de sponton, de kapitein den stok, al of niet geornementeerd. Reeds herhaaldelijk werden de twee sergeants op de Nachtwacht aangewezen de een, de jougere, ordent de ander op zijn hellebaard steunend, zijn mannen met een klassiek gebaar zit op de borslwcring. Engelen valt daar niet onder. De verklaring hiervoor luidt dat kort voor of na het voltooien van de schilderij een der sergeants overleed en Engelen zijn plaats innam. Over het voltooien van die schutter:
;
{*)
valt te
50
Goede barok-cartouclics zijn volslrekt geen zeldzaamheid. Een prachlig voorbeeld aanschouwen op liel schilderijlje van J. C. van Hassell, in licl Rijksniuseum.
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT been
gingen soms jareii
stiikken
het geval
:
er siieefde wel ecus tusscheiitiids een geweest zijn waniieer er op de oudere
wapenbroeder. Dat zal stukken een met een doodshoofd werd
0ns vermoeden kiijgl vasleren grond wanneer we den zittenden sergeant nader beschouwen onder het
afgebeeld.
:
goud van
zijn
Mercuiius-helni stervens-
bleeke trekkeii, veege kaken, een uitge-
met moeile heft hij het de kwijnende blik is reeds we-
leefd aanschijn;
hoofd
;
zenloos; de oogappels divergeeren. Hel spel des levens laat dezen
getuige onverschillig
hem
reeds
moet zijn.
:
hooggezeten
de dood raakte
kort voor het overlijden
;
dit tragisch conterfeitsel
ontslaan
Wie den datum van Engelen's aan-
stelling als
sergeant
terminus post
vindt,
quem van
heeft
den
het opschrift.
De cartouclie van nabij beschouwd De architectuur van de Nachlwachl volgens de copie van Liindens. maakt den indruk op een reeds bewerkte verflaag geschilderd te zijn. Door den rechterrand loopen opkanten van vroegere empalementen. Dit pleil voor de tweede hypothese. Gesleld echter dat de eerste hypothese de waarheid bevat en dat
Lundens
dan wachtte hem een allerzwaarst oogenblik lets scheppen. Met weglaten alleen gedaan. Wel, hij diepte natuurhjk gemeenplaats n" 3 op en
het schiid weggelaten
heeft,
:
de copist moest in de plaats daarvan zelf
was het
niet
neen. Lundens begreep dat die
plakle er een korinthisch kapiteeltje in?
zwaar opgeslapelde muurmassa's een bizonder entablement vereischten. Hij begon... met het kapiteel te supprimeeren De archilraaf-vormige monolith, waarop de geheele bovenwand draagt, verlengde hij totdat die op de kolom !
te
ruslen
kwam
;
het
console-vormig uitspringend eind dezer architraaf
moest dan maar de gedachte vvekken aan een log kapiteel, en de functie daarvan vervult het dan ook tusschen kolom en boog. Wat hier architraaf genoemd wordt is ontslaan uit een verbinding van fries en cornis de eigenlijke architraaf daaronder is als opgenomen in den wand, waarop ze haar hoofdlijnen heeft achtergelaten. Een giganten-hand heeft de onderdeelen der klassieke orden ineengepersl, bun geledingen uitgewischi, bun funclies gecombineerd. Fries en cornis, versmolten in het gegolfde blok vervullen de functie van architraaf, en dit blok weer tusschen boog en kolom, de functie van architraaf en kapiteel. De zwaarte van de gansche bovenwand wordt onmiddelbaar overgebrachl op de plompe, in den wand gedrongen kolom. Het is alsof de ;
51
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN BE NACHTWACHT architectuur in haar oer-krachten ontbonden
is
;
de
striicliuir
maakt met
elementair geweld last en draagkracht duidelijk. De wand in haar gelieel wordt organisch en doet mee aan den kamp der krachten. Als resultante daarvan stijgt de boog op, strak gespannen, nobel gewelfd, een milde afsluiting,
Geen individu bedenkt een gloed-nieuwe archilecluur: geslachten werken voor er aan. De kunslenaar die dit uitvoerde, belichaamde zelf een stijl hem had de geheele barok dergelijke problemen beproefd bet samenpersen ;
;
van wand en geledingen, bet weglaten van bet kapiteel beduidde een eindoplossing kostebjk diep in den geest der barok. Hier oveiiuigl de dnrf van een grooten meester de barok van haar uiterste conseqnenties. Wat Michelangelo in zijn vestibnul der Laurenziana voorspelde, dat ging :
in vervulling door....
Lundens. Door bet genie van
26 jaar oud, bet uit zijn duim
zoog. Die bet
«
G.
Lundens
ongesthetisch voorwerp
Bz. die, »
zooals
Dyserinck bet schild noemde, verwijderde. Die evenals D. C. Meyer (O. H. 1886 p. 209) vond dat « een schild met leesbare letters opgehangen aan de poort, een borribel prozaisch effect was, een gebrek aan vinding en een dissonant in de compositie ». Die meende dat er reeds genoeg koppen op bet
waren, en dat de architectuur bare engele-kopjes wel voor zich kon bouden. Die inzag dat de draagkracht van de geweldige kolom verspild was aan dat stompzinnige schild. Die bet meest wezenlijk deel der architectuur niet wilde maskeeren door wiebelende smakeloosbeid. Die wegvaagde
scbilderij
waarmee zoo'n Rembrandt
bet groote publiek trachtte te
cbarmeeren
:
versie-
rinkjes en tierelantijntjes.
ook dat de barok houdt van composities schijnbaar onsymmetrisch, maar waarin een geheime symmetric door suggestie openbaar wordt. Hij wist dat de barok, bij een boog als die op de Nacblwacht, gaarne een der boekkapiteelen aan bet oog onttrekt, door wolken, zwevende figuren en dergelijke. Op Lundens' Nacblwacht is alzoo bet tweede kapiteel door bet vaandel gesluierd de symmetric voor bet oog is gebroken maar daar we de vorm van bet verborgen kapiteel uit die van bet andere afleiden, worden in de voorsteUing evenwicht en symmetric hersteld. Is echter ook bet eerste Hij wist
;
:
dan blijft de toestand achler bet vaandel onverklaard. Even volkomen als de groote Lundens bet geweld van de barok onder de knie had, even fijn bad bij haar subliliteilen doorgrond. Wie was die Lundens, die zoo iels aankon ? Een « niet onverdienstelijk » produccnl van olieverf-minialuurtjes, en in zijn boerelafereelen een gappedief van Brouwer en een aftreksel van Miense Molenaer. Hij copiecrt de Nacblwacht en dan gebruikt bij de compositie voor een Boerebruiloft (coll. Tritsch Weenen) en voor een Boereker mis (coW. Van der Hoeven, Rotterdam).
kapiteel bedekt,
:
Dat tcekent den slungel. Nachtwacbt-arcbilccluur.. en Lundens Wie beelt ooit een kapiteel van Lundens gezien ? Terwijl in 1640 Rembrandt's Ontmoeiiny imn Maria en 1
52
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT Elisabeth de volledige voorstiidie der Nachlwacht-architectuur, kroonlijst en wonderlijk kapiteel te
aanschouwen
REMBRANDT
met ongewone
geeft.
Bezoek van Maria aan Elisabeth (De Hertog van Westminster, Londen). Voorstadie voor de Nachtwacht-architectuur. :
Lundeiis, die zich geneert van de kruimpjes en het afgeklovene, Lundens zou het wezenlijkste aan dat tooverschoone bouwsel hebben toegevoegd ? Allons done Een marmot concipieert de Negende niet. !
Het
duidelijk uit wiens geest die eenige orde der barok le voorschijn
is
kwam. Dat te
geven
:
brein bevatte elementen
:
aan zulk een architectuur karakler
episch geweld en cyclopische soberheid.
Conclusie
en zeg
om
dit
:
de Nachtwacht
is
verminkt.
Neem
de compositie van Lundens
moet, desnoods met verlies van een paar figuren zooveel mogebjk
53
;
HET GENETISCHE PROBLEEM VAN DE NACHTWACHT besnoeid worden en ge hebl de huidige schilderij. Men heeft de Nachtwacht klein gekregen door haar van het zoogenaamde overbodige te ontdoen. Wie een voorstelling van het oorspronkelijk werk zoekt, kan dat alleen met beluilp van Lundens' houterig-eerlijke copie. Wat Lundens heeft bewaard
vermag niemand uit zich zelf te verzinnen. Wij zijn dezen simpelen copist geen boon, maar warmen dank schuldig. De copie, als elke copie, heeft onbeduidende afwijkingen de meest hinderlijke rectificeerden we reeds. :
Aldus beschoiiw^d blijkt, bij ontledingder composilie en onderzoek naar haar v^etten, deze herhaling, hoe flauw en droog ook, ten eenenniale onontbeerlijk. Dankbaarheid past ook ten opzichte van D' J. Veth. Hij trachtte Holland in 't bezit te stellen van een ongerepte Nachtwacht. Zijn bond ontkennen
dwong ons de oogen
te
openen
om
zelf te oordeelen.
de wordings-geschiedenis van het werk
:
waar
We
blijft
kregen inzicht in
de bewering dat de
Nachtwacht zonder veel voorstudies geschilderd is? Wie degroei der vormen nagaat, in het wezen der compositie doordringt en haar noodzakelijkheid beseft, die bezit de Nachtwacht toch, zooals Jan Veth het wilde, in ongereplen staat.
De Nachtwacht
staat
naast die hoogste
triomfen der menschheid, die
onvoltooid, verbrijzeld, uitgewischt, slechts in
den geest
het Parthenon, het Paard van Leonardo, Michelangelo's
te
genieten zijn
:
Tombe van Pans
ook Rembrandt's Anatomic van Deyman en Rembrandt's Claudius Civilis. Ondanks een onvolledig bestaan, worden ze wellicht, door de inspanning waarmede we bun schoonheid vermeesteren moeten, inniger en vruchtbaarder ons eigendom. Hadden we echter, zonder Lundens, de volmaakste barok-schepping ooit kunnen begrijpen? Ik meen van niet. Wat er onttrokken werd was geheel ontastbaar figuren die « niels » deden, wat leege ruimle, wat duisternis wat veerkracht aan de schreden, wat galm aan de gewelven. Verliezen, niet
Julius, en
:
na
te
gaan. schijnbaar onwezenlijk,
essentie bederven. In de kunst (Wordl voortgezet).
54
maar
die de huidige compositie in haar
wegen de imponderubilia
het zwaarst.
Y. ScHMIDT-DeGENER.
WANDSCHILDERINGEN VAN R. N. ROLAND HOLST er wel een land ter wereld
|s
waarzoo
wonen
veel schilders
en waar zoo veel geschilderd wordt, in verhouding
lot
geografische afmeling, als in Nederland ? Belgie misscliien ?
De publieke
belangstelling
in
de vrije schilder-
kunst, de kunst van het schilderij in in
tamelijke,
hoewel de beoefenaars der
zoo niet
belangrijke
vrije schilderkunst bet niet
lijst, is
daarmede
—
evenredigheid
met
niij
eens znllen
en misscbien terecbt, deze grooter zouden willen zien.
zijn,
Maar boe staat bet met de belangstelHiig in de sierende scbilderkunsl, en de monumentale wandscbiklerkunst en wat daarmede verband boudt? Het korte, maar juiste antwoord op deze vraag, moet zijn « treurig ». Er zijn slecbts enkele
kunstminnaars die daarvoor
iets
voelen, daarvoor iets over
bebben. Het rechtmatige kind der scbilderkunsl, wordt ten onzent alter stiefmoederlijkst
—
in
de slecbte beteekenis
—
bedeeld en bedacbt.
belangstelling zoo gering doordat er ten onzent zoo weinig scbilders dit
gebied bewegen of zouden daarvoor andere beweegredenen aan
zijn?
Hoe komt
bet dat vele scbilders niet
op de wandscbiklerkunst neerzien vervaluitingen dier kunst in
bun
geest in rythmische
die scboonbeid
Acbten
Waarom zich
zij
gang
bun tot
als iets
geest en
op
voeren
minderwaardigs? Zien ze alleen de
bedenken
zij
niet dat in die kunst
booge scboonbeid kan opstijgen en
kunnen mededeelen door deze kunstuiling? bun kunst onder onze, tocb
zicli
dan met minachting of wrevel
het genialer op een verplaatsbaar vlak
zijn er
te
Is die
illustre,
scbildersbent
te
zij
van
uilen?
zoo weinige die
op de wandscbildering, de decoratieve scbilderkunsl toeleggen
?
De
enkelen die daar wel aan doen, bewijzen tocb door bun uitmuntend werk,
wat daarmede
te
Komi bet door gebrek aan aanmoediging, dat den moed bebben om den moeilijken weg der toege-
bereiken
zoo weinige scbilders
is.
55
WANDSCHILDERINGEN VAN
R. N.
ROLAND HOLST
paste kiinst te betreden, of zou het inderdaad aan het goede inzicht ont-
breken
?
Mogeii wij wel, met het zooeven genoemde
« treurig »,
de schilders er
een verwijt van makeii dat ze zich niet geven voor de wandschildering,
omdat
de kans beloopen, werkeloos
ze
moeten
te
aan
blijven, uit gebrek
waardeering van het piibliek?
Moeten wij onze verwijten dan richten aan dat publiek, dat wel schildekoopt maar geen opdrachten verstrekt aan den wandschilder. Ja zeker, bemiddelden die de macht bezit, 't is schandelijk dat ge uwe huizen
rijen gij
onversierd laat met deze kunst en ze wel volpropt met schilderijen, die vaak niet daarin passen
of
onvoldoende verlicht een
Geenszins verlangen wij dat uwe wanden plaats
had
den ergsten
in
worden gegund. worden zooals dit
plaatsje
versierd (?)
vervaltijd der wandschilderkunst. Dat er
land-
schappen op worden aangebracht van half romanlische, half naturalistische schilderingen met uitdraaiende deelen, die deuren blijken
aannemen
dat ge de
andere wijze als hallen
zijn
kunst
wanden der woonvertrekken met
versiert, blijven er
te
geven en de schoonheid
hunne kunst
Hun
niet
stoffen
genoeg deelen
in
Laten wij
behangt
ol
kunst
;
maar
te veel,
al
te
om
Den kunslenaars van de veel aan uwe belangstelling
dienen
te
op
het huis over,
en gangen, die voor den wandschilder een heerlijk veld bieden
wandschildering mangelt het in
dan nog
te zijn.
?
nog meer aan uwe opdrachten. kan zich
opdrachten. Zooals
de
op geen andere wijze ontwikkelen dan door
kunstenaar-architect (ik moet
hier wel bijvoegen
kunstenaar, omdat er helaas zoo veel architecten zijn die dat niet zijn) zonder
bouwopdrachten, met mooie projecten teekenen, slechts het middel voor scheppingen
geeft,
en de eigenlijke schepping pas
in het
bouwwerk
zijn
zelf tot
de ware uiting komt, evenzoo vergaat het met de kunst van den wandschilder, de decoratieve kunstenaar. Afgescheiden van de hislorische verwording van de ware wandschilderkunst,
waaraan veel
vast zit
van ethischc en sociale
levensverhoudingen en de ongebondenheid, vrijheidszin, gebrek aan ideaal en meer, dat eindelijk de wandschilderkunst, die even als de dichtkunst aan
rythmische regels gebonden was,
tot het
naturalisme en door meer andere
ismes voerden en het vrije schilderij deed ontstaan; kunnen wij ons voorstellen
hoe de kunstenaar zich voelt aangetrokken
kunst op het doek of paneel van het
losse
tot
schilderij.
de uiting van zijn
Geen gebrek aan
hem daarbij vrij, impulsief kan hij zich uiten, geen belemmeringen van financieelen of anderen aard kunnen hem weerhouden. Even vrij staan de koopers zijner kunst daar tegenover. Laten we de
opdrachten belemmeren
;
zaken eens heel nuchter bekijken. Zijn er dan aan de wandschildering niet veel platte, banale
56
bezwaren verbonden?Men
laat ze
aanbrengen, verlaat
om
WANDSCHILDEHINGEN VAN
R. N.
ROLAND HOLST
een of ander reden zijn huis oin hel
le
men
is
tegelijk z'n geliefde schildering kwijt.
Bovendien zoo'n wandschildering
is
niet
verhandelbaar
!
Zoo'n schildering in kijk, net als
Ah
!
lijst,
neem
je
voor een ander en
zijn wij er, geloof ik
mee, verkoopt
een stuk handelswaar.
met de markt op en
het gaat
nu
juist
ruileii
En
dan,
is
ze,
Niet verhandelbaar
!
koopl weer een andere,
hel niet als een stuk effeclen,
neer, en zie je je kans schoon,
dan kan
een beetje oplet en gewikst bent, nog een aardig stuivertje er
men nog bovendien van de kunst geniet en koopen aanmoedigt en beschermt. Wat een voordeelen En !
ook en vindt het nog zoo kwaad
niet; al licht
je, als je
mede verdienen
ook, terwijl
voelt dat
!
deze door het
de knnslenaar
ondervindt
hij er
eenige voordeelige terugslag van. Is er
aan de liefde voor de kunst niet vaak een wrang bijsmaakje?
Hoe kan
men
hel anders
komen, dat
bij
een kleurgevoelig volk als hel onze,
zoo'n hartstocht voor hel schilderij kan hebben en zoo koel tegenover
de wandschildering kan staan? Bekijk onze moderne huizen, ook van de meest gefortuneerden
wandschilderingen
vaak de wanden
Ireft
men
overladen
daarin aan ? Ze zijn zelden
!
;
hoeveel
Daarentegen hangen
met schilderijen en vertegenwoordigen soms
tonnen waarde.
Maar daarvoor zijn ze dan ook verhandelbaar Zou dat de eenige reden ? Neen laten wij zoo slechl niet denken, er zuUen ook wel andere over!
zijn
wegingen
zijn of...
Men
een leemte, een onzuiverheid in kunstwaardeering.
denkt er niet aan, of gevoelt er niels voor.
Maar
laten wij de pecuniaire overwegingen, speculatief of niet, eens ler
zijde stellen,
waarom
zijn
onze openbare gebouwen dan zoo weinig versierd
met wandschilderingen, daar loch behoeven we de speculatieve ondergrond niet te veronderslellen. Hoe zeldzaam wordt er bij den bouw van een
bouwwerk een som voor de wandversiering als hier bedoeld uitgetrokken. En als dit een enkele keer wel gebeurl, hoe weinig oordeelkundig, wordt er dan mede omgesprongen hoe weinig zuiver begrip van belangrijk
;
deze kunst wordt er dan zoowel van den kant van den architect, als van de
andere laslgevers getoond. Een sprekend voorbeeld hebben wij nu weer van de versieringen van
hel
— werkelijk
al te
recenten datum voor
ons met
universiteils-gebouw
Groningen. In plaats van een onzer
weinige
men,
—
op
le
geval
van
decoratieve kunstenaars die opdrachten
te
verslrekken, beslelt
een allerzonderlingste wijze, deze eenvoudig
decoratie firma, zoo als
den wand aan dat dit zoo
het
is,
te
men
bij
een Duilsche
een lapje stof van een fabriek belrekl,
hangen. Als hel waar
is
om
tegen
en hel heeft er alien schijn van,
dat onze regeering op advies nog wel van een onzer rijksbouw-
57
WANDSCHILDERINGEN VAN meesters,
tot
R. N.
ROLAND HOLST
deze meer dan lichtzinnige daad overging, moeten wij dear
schande over uitspreken. Teekent
min of meer den toesland van het publieke kuiist. Gaat het met iiet hoiiwen en inrichten van huizen en monumentale gebouwen al niel even zoo. Zoekt het publiek niet bijnaimmerin plaats van de kunstenaars, de middelmatigen ? Zien we die dit
geval
niet
denken over toegepaste
middelmatige architect vaak meer makelaar dan kunstenaar niet met de aller beste opdrachten schoot gaan om er even middelmatige bouwwerken van te
maken en de kunstenaars
die van die opdrachten waarachtige kunstwerken vreugde van het heden en het toekomende geslacht zou gemaakt hebben, werkeloos blijven ? Het kunstterrein wordt maar al te veel afgegraasd door tot
makelaars en beunhazen makkelijkst bedotten
hand
!
!
Het
en het publiek is
laat zich
op dat gebied zoo
dan ook zoo makkelijk zoo'n mannetje
allerbij
de
hebben die allerlei lastige zaakjes opknapt, waar de ware kunstenaar zoo vreemd voor staat en zich niet mede wil inlaten. te
Er moet dus met de ontwikkeling van dat publiek zoowel ontwikkeling der beoefenaars van de bouw- en schilderkunst lets haak
zijn. Is dit slechts
Het
onzuiver inzicht en gebrek aan gevoel
wel heel gek, dat iedereen
meent
als
aan de
niet in
den
?
kunnen oordeelen over men een gebouw noodig, wel de leek weet precies wat hij noodig heeft, kiest een bouwkundige die aan z'n wenschen weet te gemoed te komen. Eigenlijk bouwt de leek en de architect is het gewillige medium voor de uitvoering van het werk. Vaak gaat het ook zoo met de toegepaste kunst, hier bedoeld wat men verstaat onder kunstis
te
architecluur en toegepaste kunst. Heeft
nijverheid.
Het fnuikende voor de bouwkunst en de decoratieve schilderkunst is, dat ze niet tot uiting kan komen zonder opdrachten en dat de opdrachten toch per slot van rekening door dat onbevoegde publiek en die officieele,
eveneens vaak onbevoegde, heeren moeten worden verstrekt. Het ontstaan van kunstwerken berust dus voor een deel in hunnc hand was men zich ;
van deze gewichtige functie maar ten voile bevvusl,
men zou
zeker niet zoo
werk gaan. Want, als ze zich werkelijk volkomen bewust waren, zouden ze er dan niel een groote eer in stellen, door hun wijs beleid en oordeel mede te helpen kunstwerken achter te laten die hun en hun geslacht lichtvaardig
te
en tijdgenooten
tot
eeuwige eere strekken
zich een huis in de stad of op het land laat
? Maar wie denkt daar aan als hij bouwen ? Men heeft een huis noodig
dat voldoet aan zijn, vaak gebrekkige, verlangens, zie daar alles
Lak
!
Een practisch gebouw, dat
En muren
je toch eenvoudiger schilderijen
58
is alles
!
uit
beschilderen, wel waarvoor !
is
!
Kunst?!
I
dat nou noodig! Daarvoor keep
WANDSCHJLDERINGEN VAN
Gelukkig begint
men
R. N.
ROLAND HOLST
echter zoo hier en daar er anders over
en wordt af en loe een onzer knnstenaars
te
denken
de gelegenheid gesteld
in
zijn
kunde op het gebied der wandschilderkunst le lalen zien. Het opnieikelijke hierbij is, dat de enkele male dat zoo'n opdracht veistrekt word deze I
gevvoonlijk niel van particnliere zijde noch van overheidswegc konit, doch de, wat
om
men zoo noemt,
deze kunst
te
oiidergeschikte corporaties, op het denkbeeld
wanneer
eeren,
ze uiling willen geven aan
komen
hun genieen-
we Roland Hoist maken voor het gebouw van
schappelijke gevoelens voor een of andere zaak. Zoo zagen in
de gelegenheid gesteld wandschilderingen
le
den Bond van diamanlbewerkers.
De
hierbij afgebeelde schilderingen
zijii
eveneens van den kunstenaar
R. N. Roland Hoist uit Laren, in het, door den bekenden kunstenaar-archilcct
Bussum, ontworpen gebouw van de Nederlandsche
K. P. C. de Bazel nit
Heide-maatschappij, dat staat op een heuvel
Deze schildering, blijk
de vestibule van dat gebouw aangebracht,
in
aan genoemde maatschappij
jarig bestaan
maatschappij, en is
gelegenheid van haar
bij
is als
viji"
hulde-
en Iwintig
door haar personeel aangeboden.
Deze schildering schildering
de buurt van Arnhem.
in
is
is
de handelingen
een verzinnebeelding van
dezer
nog verduidelijkt door het gedicht dat onder en boven de
geplaatst
:
Indien' er veel als ick
Tot
(ieseii
liaiuiel <»ingeii
En maeckle vruchlbaer laiull, Van ongebaende kllngen, Het
zoLi niet dienslig zijn Slechls vooi' een nienscli alleen,
Maar
't
zou aen
Oocli baten in
Van
harte
hopen
wij dat een
schildering door vele andere
't
't
vadeiiandt
genieen.
verheugend
feit als
de uitvoering van deze
moge gevolgd worden, waaruit zou kunnen
blij-
ken dat het onzen knnstenaars niet langer mangelt aan opdrachten en dat het publiek het is
kunnen
onverantwoordelijk
te laten
zijner knnstenaars tijdig weet
als
de kunstenaars er
zijn,
te
benutten, want het
luinne talenten ongebruikt
vergaan. Jac. van
den Bosch.
^nj^Q(^!S^
59
—
KUNSTBERICHTEN
VAN ONZE EIGEN CORRESPONDENTEN
TENTOONSTELLINGEN AMSTERDAM
:-:
iLBERT NEUHDYS ^ EERE-TENTOONSTELLING IN ARTI ET AMICITliE
±
JuNi
belangrijke
op
Een
>:^|^
gebeurtenis
kunstgebied
is
deze
groote tenlooiislelling ter eere van de nagedachlenis van den onlangs
gestorven groolmeester der
nieuwe Hol-
landscbe schilderscliool, Officieele belangstelling Irachlte
daaraan nog
luisler bij
te
Utrecht) behoorde
hij
In 1844
geboren
(te
naar bet leven reeds tot de oudslen, naar kunst evenwel nog tot de jongsten. Men
zijn
in
—
verder poelisch
zijn
werk nog geen enkel
laalste
de
kracht van psychologische uitdrukking nog steeds toenanien. Kortziclitige critici hebben
hem
geen psycliologische dieple erkend,
en zoo werd het een algemeen praatje, dat hij
een groot colorist zou
zijn, docli
geen
psycholoog. Vergeleken met Jozef Israels
zeker
in zijn
werk
doordringend en tragische
is
het zielsleven niet alles
alles overvloeiend, in zijn
momenlen
;
doch vergeleken met
jongere binneiihuisschilders, die het door
den vorm en de kleurheen, die bijna al bun aandacht en vermogen reeds opeiscben, nog nauwelijks aan het psychischc toekomen, is Neubuys' werk steeds rijk geweest aan zielsleven, zonder dat dit zich nochtaiis als zoodanig opdrong. Vatte Jozef Israels als 't ware den levensdraad op bij die zielsvolle, en vaak tragische gebeurteiiissen. die in een menschenleven slechts
60
te
spinnen en er een
onlroerend tafereel mee te borduren op het stramien van het algemeen menscbelijke, Albert
Neuhuys bescbouwde
lijke leven, in het
het
mensche-
bijzonder het gezinsleven,
van (le alledaagsche zijde, die nochtans toegekeerd was naar het eeuwige. Menige gemeenplaatsblijkt een diepen zin te hebben,
menige oude pasmunt wel beschouwd zoo verschijnt menig binnenhuis van dezen grooten gelijk
een verheven symboliek vertoont
verstond en
handwerk
in zijn
als
;
de besten
genrebeelden onbewust
een gemoedelijke levenswijsheid openbaarde, als een
verheven gemeenplaats
in
het
zuivere licht der geestelijke schoonheid.
De zorg
teeken van veroudering zien. Hetsclieen wcl of het techniscb scliildersvermogen en
in
uit
schilder, die zijn
zellen.
kon
eensof tweemaal voorkomen, in allegevallen uitzonderingstoestanden zijn, oni dien
b. v.
waannee een moeder voor
haar kinderen het brood
snijdt, heeft
een
alledaagsche en een eeuwige beteekenis, en dat deze les onopzettelijk in de bandeling, in
de gezichtsuitdrukking
lezen wordt gegeven,
is
in
't
bijzonder,
te
een blijk van dat
voile en rijke levensbegrip, dat de tijdgenool te weinig in dezen schilwaardeeren. Later, op grooten afstand van hem gekomen, zal men hem wellicbt eerst recht kunnen bewonderen. Dat hij zijn genrebeelden als 'I ware bezag van de zonzijde dcs levens is geen blijk van oppervlakkig oplimisme, maar van gezond
mijns inziens veel
der wist
te
levensbegrip. Zijn
degelijke schilderwijze, zijn zuiver
kleurgevoel, zijn eenvoud en natuurlijkheid
van voordracht en wijsheid
zijn
gemoedelijke levens-
maakten hem
meest lypisch onzen tijd.
lot
den wellicbt
IloUandscben schilder van
TENTOONSTELLINGEN
Kunst zou dan schenken crilisch genie Kant het gezegd
—
?
—
heeft het ken-
diepzinnig
niet
interesseloses Wohlgefallen
«
men evenwel den nieuwen
Treedt
».
kunst-
lenipelaanden Anistelveenschenwegbinnen, dan nioet men onzen levenswijzen Bredero
kan verkeeren. Nauwelijks men over den drempel en heeft men even geven
gelijk is
't
:
londgeblikt of
men (ook
dit
«
men
»
worde
beschouwd) wordt zich een onbehagelijke belangwekkendheid bewust. Tenzij men zoo aangelegd is, dat men op een zomerdag de bezichliging van de martelwerkluigen van de Gevangenpoort aangenamer vindt dan een wandeling in den Haailemmer Hout. Of zou welliclil zelfs een crilisch
« onaangeden Haarlemmer Hout, zoowel in liet vooruitzicht der aanstaande verbroedering van Noord en Zuid aldaar,
literair-historische figuur als de
name mensch
als in
»
in
de herinnering der cesllietische marte-
weg
lingen aan den Amstelveenschen
dat
hij
—
stel
de onhafliankelijken met zijne tegen-
—
woordigheid had vereeid zijne nurkslieid leeren afleggen ? De ontmoeting van Nurks en Tijl Uilenspiegel zou een onvergetelijk moment zijn! Men zie liierin geen symboliek van Noord en Zuid, nocli eene uiting van den Lof der Zotheid. Laat ons de zaak dan niet te Iragisch of te comisch opvatten; de liumor houdt het midden en zoo God en de menschen te vriend. Vooral als die mensch een futurist
De naam
is. (*) «
Onafhankelijken
»
duidt op
vrijheid, en toch verkeert zich hier, naar
Breero's woord, alles
men
in...
't
verkeerde.
Want
onderworpenheid aan bepaalde vooropgestelde regels, dan waarvan het werk der cubisten getuigt ? De zucht zag
ooit grooler
naar excenlriciteit werkt een
gril of
als
een obscssie,
bevlieging drukt op deze
zielen als een nachtmerrie.
arme
— Wat een ont-
goocheling als ook voor hen eens de morgen aanbrcekt Doch wellicht wordt het voor
AMSTERDAM
om nimmer
te onlwabelangwekkend op de wijze vvaarop psychosen belangwekkend zijn, — van wetenschappelijk standpunt. te blijven
DE ONAFHANKELIJKEN^ Mei en Jum/L^
droomen,
—
ken. Zoo zijn
slechts
zij
Niet zoozeer uit aesthetisch
— want voor de — maar
kunst beleekent dit werk weinig, uit
psychologisch en sociaal oogpunt
is
het
futurisme, cubisme etc. belangwekkend. Bij een vorige gelegenheid heb ik in hoofdtrekken de beteekenis gcschetst, welke zich 'I bijzonder voor de decoratieve en andere aan de architectuur verwante kunsten, uit deze excentrische strevingen, die zich
in
van het centrum der absolute schilderkunst verwijderen, kan ontwikkelen. Bijna alles, wal tot nu vertoond werd, is tot ondergang gedoemd. Het is juist vooral gebrek aan kunslphantasie, naast technisch onvermogen, welke velen belet de vleugels vrij uit te
bewegen in de richting van hun kunstdroom, doch in den regel een waan is. En zoo mag dan vooral hier gelden Denn Alles w^as entsteht ist wert dass es zu Grunde geht. Het is niet noodig namen te noemen. In dit ontal van mislukte werken gaat de goede slaan en zich te
wat op
zijn best
:
kunst
te loor.
KEUZE-TENTOONSTELLING ± LARENSCHE KUNSTHANDELx^ Toen in voor't
jaar een groote keuze-tentoonstelling van
Nederlandsche kunst in Weenen plaats had, kenschetsen de bladen deze in bewonderende woorden, waarin degelijkheid, kracht, eeiwoud, rijkdom, ziiivevheid van
kleiir
en
waren. De Wiener Mitlagszeitung sprak van een « wohlthuend kongenialen Gleichmasses, einen feinen toon, scheering en inslag
nationalen und rassigen Klarheit und Bild-
imposanten und Uberschwengund niichternen Zucht der Arbeit », en van « aulochthone Kraft, als zumindest erschwungene und im stelen Miihsal des Schallens cr-
kraft, eines
llchen Rechlums, einen harten
kiimpfle Grosse
».
!
velen dezer nooit dag. Dan zijn
zij
gedoemd
Toespeling op de scene, waarin een futurist den criticus, die zijn werk dwaas durfde te noemen, een oorveeg uildeelde, waarvoor liij /icli voor .lustitia had te veranlwoorden. (')
Het werk van Jacob en Willem Maris, van Jozef Israels, Albert Neuhuys, van Th. de Bock en W. Roelofs, Gabriel en Mauve, be-
nevens dat van een groot aantal jongeren, een verrassenden en die[)en inchuk
blijkt
Gl
!
TENTOONSTELLINGEN
—
AMSTERDAM
hebben. Men noemde de tentoonstelling de beste, die er in langen tijd le Weenen geweest was. zoo zeggen wij met Geen wonder! Doch daarna met rechtmatigen trots.
gemaakl
le
—
—
steeds
moment
of factor van kunslscboon-
beid, boe romantiscb deze en boe realistiscb
baar grondslag ook
zij.
Het tentoonslellen der Amerikaanscbe portrelscbelsen acbten wij een misgreep.
weemoed, met 't oog op onze hedendaagsche kunst waar is nu die grootheid en praclit? Men kan van het historisch verloop onzer kunsl de analogie waarnemen in de beide
Teekenvaardigbeid in oppervlakkigen
tentoonslellingen, welke de Larensche kunst-
beid en levensinzicbt Ibuis lalen. Dat deze
:
bandel inrichlle, eerst te
Weenen en nu
Amsterdam. Daar zag men de Marissen hier missen wij ze! Overigens tenloonstelling.
—
Ja,
dwijning dier sterren
is
is
't
tc
enz.;
dezelfde
nocbtans gaan en
niet.
zijn
kunslenaar
blijkt er eenigszins uit,
kunslvaardigbeid
zin,
Men moet
naar Amerika
niet
kleurzin, zijn oorspronkelijk-
vvel lot
grondiger zelfbezinning
en psycbiscbe verdieptbeid vermag le komen, bewijst zijn porlretteekening van den
maar, met de ver-
arcbitect Berlage.
nu ook
^9i a^^ ^fs 2^^ '^9i ^9i <j^ a^fi ^^ ^9i ^fi
alle... luister
verdwenen Doch lalen we billijk zijn. Er zijn schilders, waarop we onze wankele lioop weer kunnen vestigen, en wier namen reeds en wellicht meeren meerzullen gaan schilleren van de schoonheid van bun werk Ansingh, :
Bauer, Bisschop-Roberlson,
Isaac Israels,
Tholen, De Zwart...
HERMAN MOERKERK VRIES /C-^ De
BERNARD DE
BIJ
kleine tenloonstelling van
de teekeningen van
Herman Moerkerk
eene aanteekening waard
om
is
bet in ons land
zeldzamevan de karakteristieke kunslsoort, waarin bij uilmunt, welke kunst in baar wezen tocb door en door Hollandscb is :
gemoedelijk en bumorisliscb.
Men zou bem
MOLKENBOER t KDNSTZAAL VAN DELDEN /! Deze kunslenaar, die bet
den Nederlandscben Sleinlen kunnen noevoorsbands nog in duodecimo. Docb men, bet kleine kan groeien, — gelijk een arends-
vorigjaar zooveel opzien wekte door
jong?
TH.
naturabstiscb beeld Eva aeterna,
zijn
slelt
nu
—
Dil leekentalent beeft van den
bumor
lot
een beeld ten toon, dat bij Evafiiliira noemt. Hoe bckwaam bet vorige beeld ook gemo-
nogtoe meer de comiscbe dan de Iragiscbc zijde te pakken. De boogsle synlbese van
vormen,—
beiden eiscbt machliger levcnskennis, diepere psycbologie en omvallcnder intellect, dan waarover deze teekenaar vooralsnog
delleerd
was in
zijn natuurgelijke
scboon in den zuiveren seslbeliscbcn zin konden wij bet niet noemen. Vooral aan bet gezicbt ontbrak bet ziellijke of geestelijke, dat in cestbetiscbcn zin ontroering beeft te
wekken, in barmonie met de vormscboonbeid van bet gcbeel, De Eva fiiliira, een jonge mcisjes-, zoo niet een kindergestallc, wckt nog minder de sensatie der scboonbeid
kunnen ons geen illusies makcn voor baar toekomst. Ook in de vormgeving is de kunslenaar niet vooruitgegaan. Zonder de scboonbeden der Griekscbe onze lijdbeeldbouwkunsl na le volgen ideaal-scboonzal de geesl is romanlisch en beid niet zoo volmaakl kuiuien wcergeven
op, en wij
—
—
dcrii
is
jammer, dat aan talenlen
onze dagbladen en tijdscbriflcn nog niet de ruimle bescbikbaar is, waar zij bun vleugelen kunnen uilslaan. Het ligt
als
deze
in
anders wcl in den volksaard van Adriaen Brouwer, Jan Sleen, V. d. Venue en... Tijl Uilenspiegel, om aan den bumor ook voor onzcn tijd een nieuw verscbiel te openen. dal de bumor de spirilueelsle en aan onze der kunslcalcgoricen is, kunslenaars onlbrcckl vcelal juisl boogerc
Docb bedenk,
—
geestelijke erudilie.
iedere becldbouwer desnieltemin
de ware scboonbeid, indicn bij zicb daaraan allbans niet weet le inspirccren, Dc classicke
scboonbeid
()2
bescbikt. Het
(bet idcalc
vormscboon)
blijfl
FELICIEN ROPS i:n JEAN VEBER BIJ SCIIULLER & EISENLOEFEL y^^ Over deze geestelijke erudilie, waarvan onze kun-
!
— AMSTERDAM — ROTTERDAM — MUSEA
TENTOONSTELLINGEN
beschikte
lang kan dit werk meedoen. Ofschoon van
hooge mate. Zijii etsen Felicien Rops overstelpen uwe aandacht met een wonderdagige grilligheid v:m verbecldiiigen en verzinsels, die verlokken tot verder uitspinnen van het geziene, tot vermoedens en raadsels, die de aandacht boelen zonder dat er een einde komt aan vragen. Wat een
Oosterzee geheel zichzelf is in zijn arbeid en
helaas
zich
stenaars
spenen,
in
figuuiiijklieid en zinnebeeldigheid
!
Wat
een
uiteenrafeling van verbeeldingen
is liet
sociaie en niondaine leven coniiscli
zelfs niet
kunnen
wien
gissen, zijn
waarom men
karaktervolle,
hij
arbeid
behet
het bijzonder
zou mogen noemen. Alb. de Haas.
^9i^ 3^2^^ :-:
In de lithographieen in kleur van Jean Ve-
ber
we
wondert, mist nochtans
^^
2^2^»ia^*^*ia^2^^
:-:
musea en
:-:
:-:
verzamelingen
of tragisch verzinnelijkt, liarlstochlelijk en
—
in zoover de niensch een brunt Tot den hoogen humor raaki liij zelden. In beider kunst vinden wij de twee niomenten, weike wij den Nederlandschcn kunste-
brutaal,
:-:
:-:
brussel
:-:
:-:
is.
naars van bet slag Moerkerk toewenschen
ruimte
om
de vleugels nil
le
ROTTERDAM
:-:
natuur
zelfs in zijn
als liet
meest grootsche
zetting in den schilder teweeg. Gelijkmoedig
eronder. Niet het karakter van het het hij
fijne,
ligt,
in
wezen
zegeviert.
En
een indruk van ruimte
Noorwegen
het landschap
zijne
nevelige vcrschieten en
teergetinte bosschages.
dan wel
Of helnu
in
Holland,
of in de Eifclstreek
is in zijn
voelen hetzelfde.
op dat van den schilder gestemd. Zoolang nu beschaving in de voorDit
is
dracht, een uitstckende penseelvoering en
een besliste zin voor compositie,
mee mogen
hoofdkenmcrken onder deze eigenschap|)en welke den schilder vornien, zootellen als
Welenschappen de nieuzaal voorde teekeningen ingewijd die door Mevr. de Douairiere de Grez zijn geschonken. Dit was een lang verwachle plechtigheid die ons eindelijk vergunde om een deel dezer schatten in oogenschouw te nemen. De beer FierensGevaert heeft ze mooi geschikt in de door den beer Cardon ontworpen uitstalkasten.
in den invenvan den beer de Neve mogen slechls onder voorbehoud worden aanvaard en toch
scliilder beziet,
verschijningen, brengt nimmcriets van ont-
opnieuw schenkt
den
van dezen
zee heeft daarbij een gelijkmatige natuur.
en rust, van
van
Minister van Kunsten en
Erzijn teekeningeii onder van zeer ongelijke
een gevoel van vrede, verzoening
doch
den
verdienste, van het beste lot het minder-
ware, ontspruiten. De schilder van Ooster-
landschap
is
in tegen
!
het stemt ruslig en doet
blijlt hij
11.,
Welk landschap men ook
fijn
Het landschap,
Januari
we
A. VAN 00STER2EE ^ KUNSTZALEN UNGER EN VAN MENS yc^. Een
voelende
Oude Museum
woordigheid
:
D. B.
.
IQden
slaan en geesle-
lijke verhefflng.
:-:
N het
waardige, enkele atlributies
taris
welk een kostbare inlichtingsbron vormt tot heden nog niet in het
deze afdeeling, die
Museum
te
teekeningen
Brussel
bestond
!
De enkele
ons bezit van Tiepolo, Ingres, een onlangs aangckochte Primitief, in
in dit tijdschrift
:
besprokcn, de Millet
uit
de
van den Eynde, hebben hiermcde een plaats onder een vriendelijke zonnestraal gevonden. Dan zijn er de Vlamingen in Italic uit de xvic en xviie ecuw: Stradanus, aan wien Vasari zijn inlichtingen aangaandc de Nederlanden onlleende, van Heemskerk, beschrijver der Romeinsche oudheden, de Witte, gez. Candido, de landschapschilder Paul Bril, de geschiedschrijverCarel van Mander, Cornells de Wael, die door van Dijck zou worden gcportretteerd. Verder een menigte verz.
63
MUSEA EN VERZAMELINGEN
—
BRUSSEL
documeiilen aangaande de hoofden onzer school en een overvloed van Vloeren Breughels. De Kortrijksche schilder Roeland
Savery is door vele fijne landschappen verlegenwoordigd. Vermelden we dan nog terloops den naam van Joris Hoefnagel, wiens bruiloft door Frans Pourbus op een verleden zomer door ons te Gent gezien sluk is weergegeven. En waar onder de meeslers derxvii" eeuw, de lierinnering aan Rubens door enkele slukken bewaard wordl
slechts
De enkele Vrienden der Miisea, bij de opening der teekeningenzaal aanwezig, gingen vervolgens over tot bet plaatsen van bet Portret van Margaretha van Oostenrijk, waarvan ik onlangs den aankoop vermeld beb. « onbekend » op bet kostbaar voor de kriliek een vrij veld voor allerbande gissingen open. Reeds werd door den beer A. J. Wauters den naam van Pieter van Coninxloo genoemd, een Brns-
Het etiket
paiieel laat
die niet meer dan middelnialig zijn, schittert Jordaens met een reeks hoogelijk inslruc-
selscb scbilder, dien bij volgens bandscbrift-
met kleuren verlevendigde teekeningen. Evenzoo openbaren zich enkele nieuwe, tot biertoe op den achtergrond gehouden figuren, als die van Gillis Neydts en Bonaventura Peeters, alsmede Erasmus Quellijn, eender interessantsteleerlingen van Rubens. De berinnering aan de Hollanders wordt bewaard door eigen teekeningen van Rembrandt — de inktvlekken van bet genie Verniag bet minsle geklad van een groot
belangrijk bericbt voor ons beeft opgedol-
tieve,
!
kunstenaar geen ontroering te wekken? Noemen we dan nog de herbergtooneelen
van Ostade, de stadsgezicbten van van der Heyden en SafHeven, van wien ons museum reeds enkele werken bewaarde. Dicbter bij ons staat Is. Moucberon. Verder een aanlal producten van Cornelis Troost en Bosboom met zijn kerkgezicbten. Onder de Ilalianen een roodkrijtteekening van Micbel-Angelo, enkele bladen van Zuccbero, de scbilterende namen van Albano, Augustino Carracio en Bernini, die men op enkele beschciden etsen Le Sueur, van leest. Onder de Franscben Loo en den zinnelijken Boucber. De 4000 nummers, door drie geslacbten van geduldige verzamelaars bijeen gebracbt, bieden onzen snufl'elaars een beerlijk, onontgonnen :
terrein. tegelijk
De Staat beeft de douairiere de Grez, met Mevrouw Errera Oppenbeim,
deze laalste voor bare aan den Cinquantcnairc
bewczen dienstcn,
tot
ridder in de
Leopoldsorde benoemd. Men weet dat de prachtige vaas in verzilverd brons Le Vase de Bois el Bossii, door Jean de Mot in de Januari-Februari afleveringvan bet BiiUelin des musees royaiix beschreven,
dank
zij
zijn
spoedige tusschenkomst, voor ons land
bewaard.
64
is
notas van Alexander Pincbarl, in een boogst ven. Daarnaast
blijft
de
Chrisliis
aan hei
Krnis (verz. Aynard) voorzicbtig nanieloos,
want de toescbrijving aan Hubrecbt van Eyck door den beer Durand-Greville voorboudbaar. Gaarne vermelden we bier, bebalve de publicatie der door Vermeerscb nagelaten voorwerpen, bezorgd door den beerMacoir, adjunct-conservator van bet museum der Halle-poort, een artikel van den beer Felix Marcus, gewijd aan bet, bij bet meerendeel der Brusselaren nog al te weinig bekende
gesteld, scbijnt ons niet
Wapenmuseum,
aflevering
III
(Feb.
1914)
van het Duitscbe Tijdscbrift der Cicerone. Een prijzenswaardige publicatie. De geleidelijke opvoeding van het groole publiek, bewerkt door alle denkbare middelen, is bet doel van de Vrienden de Mnsea. Op iniliatief van den voorzitter, den beer Philippson, werden
12,
bier indertijd aan-
gekondigde conferenlies gehouden, gegeven tusscben Oclober-Maart 11., en door een aandacblig publiek,
— kunstvrienden, leden
van het onderwijzend personeel, lellerkundigen, mannelijke en vrouwelijke kunststudenten en eenvoudige nieuwsgicrigen ge-
Deze lezingen hebben een cnorni De beer Buls begon met bet bebandelcn van het glorieuse Brusselsche Forum, waaraan zijn naam verbonden blijft. De beer Wauters sprak een edelmoedig pleit uit voor Hubert van Eyck, slachtoffer eener eeuwcnlange miskcnning, door het te Gent opgericbte monument nog eens officiecl onderslreept. Met meesleepende welsprevolgd.
succes gehad.
kendheid, vcrheerlijkte Jules
beeldbouwwerk
in
Destree
het
onze Waalsche gewestcn
—
MUSEA EN VERZAMELINGEN
—
BRUSSEL
DEN HAAG
— van af Renier van Hoey en du Broeucq tot
kregen resultaat naar hetgeen er nog valt
aan Constantin Meunier en Victor Rousseau, een voortzetting van de poging van de tentoonstelling te Charleroi in 1911. In eene
op
Lambotte, de nionden Alfred Stevens
sierlijke rede lierdacht
—
kunst van vrouwenschilder bij uitnemendheid onder het tweede keizerrijk en de eerlijke, loyale figuur van Eugene Smits, over wien eerlang een uitvoerige nota van zijn hand in dit tijdschrift zal verschijnen. Met glimlacliende bonlioniie wijdde de heer Tourneur ons in, in de geheimen van de daine
Belglsche
medaljeerkunst, vooral in haar
betrekkingen
tot het
helderen.
te
De
Vrieiiden der
een gewoonle
sel
het
leven,
Brus-
te
men
die
gaarne bestendigd zou zien. Zoo zijn we alle veertien dagen in den kunstkring in
om
de gelegenheid geweest breiden en
uit te
te
leeren
onze kennis
om met meer
genot onze openbare verzamelingen
te
be-
schouwen. P. Bautier.
:-:
:-:
humanisme. De heer
Jos. Deslree leidde ons
Musea riepen in
den haag
:-:
:-:
EMEENTE MUSEUM
rond tusschen de
veelvoudige voorbeelden van meubelkunst
/C^>
ons land, van af de vroegste tijden tot aan de Renaissance. Met zijn bekend talent bekoorde Prof. Vermeylen zijn gehoor
dient bier wel vermeld
in
door eenige zijden aan
te
toonen van den
Italiaanschen invloed in de xvJ* en
xvi'i^
eeuw. Naar aanleiding van het Getijboek van Chantilly, omschreef de heer FierensGevaert de rol der miiiiaturisten
bij
het
debuut der moderne schilderkunst. Met
zijn
gekleurde projecties ter illustratie heeft
hij
sensatiegemaakt. DeheerCapartgroepeerde
met volslrekle competentie de monumenten vanEgyptischebeeldhouwkunst in deMusea van den Cinquantenaire. In een beeldenrijke causerie had de heer Jean de Mot, in de bouwkunst, schilder- en beeldhouw- en nijverheidskunst treffende getuigenissen van het voortduren van een klassiek ideaal
bij
In de eerste plaats
de be
groep
1
a n g
wekkende
Haagsch
waarmede
brandt
uit
de
kollektie
Steengrachl van
kom met bouquet-motieven
versierd, waar-
van de kleuren zich blijkbaar vrij sterk met het glazuur verbonden hebben en waarin dus wel een voorbeeld van « pate tendre » moet worden gezien, tegenoverde, als zeld-
zaamheden zeer merkwaardige kom en kan, waar de schildering voelbaar bovenop ligt, naar de eigenheid der « pate dure ». Naar de mededeeling van mejuff. Ida C. Peelen Bulletin van den Nederl.
ropeesch porcelein
Zuylen van Nijevelt, geen stukken
in
onze verschillende
Musea. De eigenaardige stukken die schreef,
hij
be-
hebben ons van hun belang kunnen
overtuigen. Eindelijk, als waardig besluit,
het
Duivenvoorde),Als een der meest belangwekkende specimena valt te noemen eene groote
gevonden. De heer Marcel Laurent moedigde ons op de warniste wijze aan tot een bezoek aan de verzamelingen van Euons
porse-
museum verrijkt werd, door schenking en aankoop (met steun der Vereeniging Remlein,
biz. 40, te
met afbeelding)
Sevres en in
de
in
Oudhk. Bond
het
(VII,
zijn er,
behalve die
kollektie
Baron van als
deze
laatsten bekend.
Een tweetal Lodewijk XV sauskommen
is
versierd met Chineesche molieven, waarbij
heelt de heer Verlant op meeslerlijke wijs
de kleur doet denken aan het Meissener
het ingewikkeld vraagsluk behandeld van
decor, zoodat het vermoeden voor de hand
den Meester van Flcnialle, het meest aantrekkelijke raadsel uil de geschiedenis onzer
ligt,
xvi'c
eeuwsche Vlaanischc kunst, op bevatte-
lijke wijze
uiteengezet,
waarmee
hij
een
wel gewettigde geestdrift gewekt heeft. We verstaan van heden af het uitslekende van een methodc uitgaande van het reeds ver-
we hier niet zoozeer met karakHaagsch porselein te docn hebben, dan wel met voorwerpen vervaardigd tot aanvulling van een Saksisch servies. Overigens vinden we hier nog een botervloolje, dat eveneens met Chineesche motieven versierd is en verder toch geheel « Haagsch ». dat
teristiek
65
MUSEA EN VERZAMELINGEN
—
DEN HAAG
vertoonl een decor van
Maria
v.
bloemguirlanden rond medailloiis met dikwijls aardig geteekende arkadische lafreelvoor dezeu tjes, zooals ze typisch zijii
Bond,
1913,) lijdl,
Al
(iit
porselein
achtiend' eeuwscheii tijdkiing.
— Een nieuw
molief der bescliildering van het Haagsche porselein leeren
we kennen van
dat, in zwart, het sillaouet
een kopje,
van een vrouwen-
kopje draagt.
Meer kurieus dan mooi is de scholcl, waarop in liet midden een landschap niel rnine en arcliitektuur-resten inccpalet))
is
gescliilderd,
overeenslemmend met een Lode-
wijk XVI scliolel van een « lete a tele
» uil
museum. Het guirlanden-decor daaromwerd waarscliijnlijk later aangebrachi, Voorwerpen als de hier Ihaus aanwezige kandelaar in den vorm van een wingerdblad,
Laeck. Zie
d.
slechls
zakelijk
de
er
wijl
huizing
;
blijktdeuilvoeringhetrulle,weliggespoelde, mat-transparanle, dat het mooie
hel
der waterverf-tecbniek
de produktie der Haagsche werkplaalsen, dan dat we het niet atzonderlijk zouden vermelden. Behalve de in
gewone beschildering zien we de bladnerven in zwak relief aangegeven. uit
de verzameling Steengracht
zijn
twee glazen, versierd met
Eveneens afkomstig
polderlandschai)jes, in de nianier van Wolf.
Eene
serie
modern
aardewerk,
uil
de
eerste periode van Rozenburg, geeft ecnige
pracbtigc slalcn van Colenbrander's fanlastische kleurkunst te zien. Bijzonder
mooi
een blauw bordje, zooals er ook een
verzameling
in
is
de
Mesdag voorkonit. Hoe wist
deze Oolenbrander
al
de eigene kwaliteilen
van het materiaal uit te buiten en op te voeren tot luisterrijke schoonbeid, alleen reeds in den gloed zijner wonder-expressieve kleur. Bijna grappig is bier van diiuzelfden kunstenaar een stcrk Oud-Grieksch doend kannetje met 'n soort pahnet-ornament bcscliilderd. Nog werd verkregen een Loose! rechlsch scrvies met weinig fraai, gemolfeld uitziend, blauw decor en een, eveneens niel bijzonder, Chineesch « haanljes » servies, eind 18'^'^ eeuwscb, mooglijk Kienlung. (Lcgaat Mej. A. C. van Zegwaard). De aanwinsten der scbilderijen-verzameling zijn van minder beleekenis. Een klein schilderijtje in bruin-grijzen loon, van den vrijwel onbekenden zevcntiend'eeuwscben Hollander van der Lacck (mogelijk ook van
66
hislorisch
plaatselijk
'n
Nieburg te Rijswijk op voorkomt, waar de vrede van Rijswijk geteekend werd. Een portret van den oud-minisler D^ A. Kuyper in waterverf, door Haverman, M doel » op het eersle gezichl, door 'n zekere scherpe karakter-omlijning maar perslot belang,
dil
zeldzaam
navolging
van van Goycn, aan die leegbeid, waartoe diens Irani bij zwakkeren zoo lichl aanleiding geefl. Dil stukje heeft dan ook hoofd-
heen,
zijn te
Oudhk.
Bulletin
:
als uilerlijke
fijne,
le
is,
missen.
De
vleeschpartijcn zijn dood en glazig; de wille
boord is expressieloos en kalk-achtig. Beler, ofscboon ook niel van bijzondere kwaliteit, is dan hel walerverf-portrel van den beer S. V.
in
W. door
Jozef Israels, dat hel
bruiklcen onlving.
een
—
museum
Jammer, dat ook
Mauve, Scliapen
scbitlerende
in
de
Sneeiiw, slechls bruikleen en geen eigendouj is.
Dil
wcrk, een van
's
meesters laalste
voortbrengselen, behoorl lot het mooisle, ik van Mauve ken, De subtiel-gevoelde verboudingen der fijne grijzc toncn, van de in breed, bruin-grijs kleurplan saamgebouden kudde legen hel mat-zilverige van de sneeuw, hebben dien weemoedigen, brozen samcnklank, die van « Mauve op zijn mooisl » is. Met de vermelding van een minialuurporlret, vermoedelijk van RoUin, door
wat
Delecourt, geiialeerd 1791, een portrelteeke-
ning van Frederik Ilendrik en Amalia van Solnis (pen), die er gehccl uilziet als een
voorsludie voor
'n
gravure
(C.
de Passe?)
en een miniatuur van de, uil de Haagsche «
Gbronique Scandaleuse» welbekende Sofia Noorlwijk, door Job. Vollevens Sr.
van
gcdat.
1G97
(Zie
bruiklcen van
's
((Die
Haghe
»,
1911),
in
Rijksarchief, kan ik dan dit
ovcrzicbl sluitcn.
Frans Vermeulen.
BOEKEN EN lUDSCHRIFTEN ^J ^^ ^"^^"^ BOEKEN EN TIJDSCH RIFTEN
^"^ ^"^ ^^ ^^^"^ ^•^^^
REVUE DE L'ART CHRETIEN ^
Nov.-Dec.
nummcr van Novem-
ber-December bespreekt Andre Michel het onlangs voor liot Louvre-Musenm
dat
«
:
museum Jacquemart-Andre. De
en
meent de beer Durrieu
eindigt
artikel
zijn
oogpnnl
met deze nutlelooze
is,
karakler,
zijn
zijn
techniek, zijn doclrinalen en zedelijken
in-
houd (cursiveering van ons, A. D.) dringt (lit werk zich aan onze overpeinzing op. In een tijd waai- de schilderkunst meer en meer ondergeschikt
is
aan de
sensalie
vormen
waar onvolkomen
en
alleen,
verfijnde
staalkaarlen van tonen voldoende zijn voor
het genot der liefhebbers,
waar de verach-
voor het onderwerp, voor de « tuur » gemeenplaats is geworden ting
lilera-
in de tegenwoordige esthetica, hebben wij hier
(doelende op
v. d.
Weyden's
getuigenis uit een tijdstip rijk
van oude Kunst in Vlaanderen verleden jaar te Gent gehonden. In het nummer van Januari-Februari 1914
Rogier van der Wej'den,
Door
....
zet Jos, Casier zijn
aangekochte drieluik van
zeer lezensvvaard
woorden
nummer
In hetzelfde
verschijnt het vierde en laalste arlikel van Paul Durrieuover het Gelijdenboek, gezegd van den maarschalk van Boucicaul, in het
kunstwelenschappelijk
uit
der moderne schilderkunst en het ideeele
der oude aan elkaar geen afbreuk doen...
bespreking voort over de Tentoonstelling
1913, Janv.-Fev. 1914
N hel
onbelwislbaar dat het sensueele karakter
drieluik) een
waar de
kunst,
aan een gansch nieuwe techniek, be-
te
regeering van Karel VI naar Parijs in dienst trad die,
en ook in Lombardie
werkzaam was.
Jos. Casier publiceert hier zijn
3^^ 2^^ 2^^ ^•i '^^- a^^ a^^ ^^ a^*J
sluk in
^^ ^^
Het Spaansche tijdschrift MUSEUM (1913, nr 7) bevat van Pedro Enrique de Ferran, een artikel over den Belgischen, idealistischen schilder Jean Delville, waarvan de dubbele personaliteit als denker en kunslenaar wordt belicht, en die volgens den schrijver, na de onrust der eerste jaren, nu teristieke individualiteiten
lijk
3''e
over de tentoonstelling van oude kunst Vlaanderen (Gent 1913).
beschouwd wordt
al
kwam,
van den herlog van Burgon-
nog met al hare hulpmiddelen ten diensle stelde van een gedachte, een leerslelsel, een ten, al de
toeschrij-
ven aan Jacques Coene, den Brugschen voorlooper van van Eyck, die tijdens de
geerig van welenschap en zekerheid, zich
onderricht, en
miniaturen
mogen
een der meest karak-
als
van de heden-
daagsche Belgische kunsl.
deze uildrukkingskrach-
schoonheden van de naluur,
deed samenwerkcn
tot
Icge-
de slreeling van
het oog, tot de hoogste manifeslalie van den
Zou het ons niets te leeren of tc herinneren hebben ? » Niemand begrijpt beter dan ik de geestdrift des heeren Andre Michel voor van der Weyden's kunst. Maar waarom de geleerde
geest, en tot verheffing der ziel...
DER CICERONE ^
Febk. 1914
Door een gelukkig
toeval
is
de Parijsche
kunslhandelaar Charles Brunner
in
bezit
conservator der Musees nationaux het noo-
met elkaar zeer verwante scheppingen van den lot nu steeds te weinig bekenden meester Barent Fabritius. Het zijn drie bijbelsche voorstellingen, die in den geest der 17'ie eeuwsche Hollandsche kerk-
dig vindt te dier gelegcnheid een uitval te
schilderijen als bizonder veelzeggcnde docu-
doeii tegen
raadsel.
een
«
de moderne kunst,
blijft
mij een
Of we dan Icrugkeeren moetcn
doctrinale en
zedelijke
kunst
»
tot
die
alleen in streng-geloovige lijden als de mid-
deleeuwcn mogelijk was, is een vraag welkc ik meende hedcn ten dage niet nicer te moeten gestcld worden! En het lijkt me toch
gekomen van
drie
menten mogen beschouwd worden, Georg Biermann geeft een beschrijving van deze drie werken 1) de Parabel van den :
de Parabel van den rijken en den arinen Lazarns, 3) de Parabel van den Yerloren Zoon,
2}
Pharizei'r en den tollenaar. Allc drie zijn uit-
muntcnd bcwaard,
Zij
werden
in 1G63
door
67
,
BOEKEN EN TIJDSCHRIFTEN Barent Fabrilius voor de Leidsche kapillelzaal geschilderd, en dit verklaart dan ook liun
langwerpig formaat. Eerst
in 1850 gin-
Wij voegen hierbij, dat de schilderijen zoowel als de kunstvoorwerpen dezer verzameling, op wensch van de stad Keulen,
over in privaalbezit, eerst van den heer Van Leeuwen, later van den heer Van Heukelum, conservator van het Aartbissclioppelijk museum le Utrecht. Bode en
aldaar
Bredius hebben de stukken
werken van
gen
zij
in 1881 gezien
het
in
Museum
Wallraf-Richartz
van begin Juli tot omstreeks half Augustus wordt tentoongesteld. Het loont wel de moeite,
om
deze keurcollectie, welke enkel vooitrefTelijk gehalte bevat te
en in 1883 heelt de laatste in een Hollandsch
gaan
dagblad over deze waardevolle stukken geschreven, en ze zelfs vergelekeu met liet
verspreid wordt.
werli van Caret Fabritius.
Yoik werden, sedert de verzameling Pierpont Morgan zich daar bevindt, bijzondere
Te lezen
nummer
in liet zelfde
stukje over
liet
een kort
Delftsche Rijksmuseum in
Lambert van
1908 door de vereeniging Hnis
Meerten aan de Regeering geschonken, en dat eenige zeer interessanle stukken van
Vlaamsche en Hollandsche nieeslers bevat, benevens een mooie collectie oud-Delftsch porcelein. A. D.
^"^ ^"S ^"S ^^ :-:
:-:
^ ^^
^^ ^"^ ^"S ^"^ ^"^
varia
:-:
:-:
VERZAMELING OPPENHEIM Zoo pas verscheen,
twee deelen, de
in
calalogus der bekende verzameling OppenIieini,
welke, zooals
we
reeds met een enkel
woord genield hebben, Berlijn verkocht wordt.
in
October
a. s. te
Het eerste deel
gewijd aan de schilderijen
—
is
Hollandsche
en Vlaamsche meesters van eersten rang
—
^-y'
alvorens ze voor goed
bezichtigeii,
In het Metropolitan
de Amerikaansche verzamelaars
Pierpont Morgan ook leeke-
gravure; het tweede deel omvat de nijver-
ningen bijeeiigebracht.
heidskunst, en wel voornanielijk de prach-
Richard E d e r h e
door 90 platen Alle zorg
in
het
wordt
lichtdruk geillustreerd.
werd besleed aan deze
die niet slechts van belang
is
uitgave,
voor degenen,
wenschen bij te wonen, maar ook voor kunstkeniiers een document van groote waarde zal blijven. Het eerste
die de verkooping
deel bevat een voorrede van
W. van Bode,
het tweede deel eene van O. van Falke.
68
New-
centrale in verbinding.
^^ Van heeft
verzameling aardewerk;
te
niaatregelen tegen gevaar van dieven en brand genomen. De belangrijkste stukken zijn met een electrisch schelienwerk op zoodanige wijze verbonden, dat de geringste aanraking een groot alarm veroorzaakt. De draden dezer installatie zijn onzichtbaar en alleen de hoogere beambten van het museum weten bun loop, Vijftig wachters gaan dag en nacht met revolvers gewapend in dit museum op en neer. Twee- of driemaal in de week wordt op onvoorziene momenten het gansche personeel voor brandweeroefeningen opgeroepen, Zoodra de brandklok luidt, weet ieder waarheen hij le gaan en wat hij le doen heeft. Het museum staat bovendien door speciale draden met het centraal politiebureel en met de brandweer-
en bevat 45 groote afbeeldingen in helio-
tige
museum
alleen
i
Onlangs heeft het
m e r-I n s
t i t
uu
t
deze en
andere coUeclie's tentoongesteld. Er bevonden zich o. a. teekeningen van Memling
(Madonna met kind). Rembrandt (Artemis en Calisto), Berchem (Landschap), Rubens (Vrouwenkop), van Dijck (sludiekop). De belangslelling blijkt zeer groot te zijn ge-
wcest, en
men meent
tentoonstelling
zich
dat de invloed dezer
op de
veilingen zal doen gevoelen.
Europeesche
REMBRANDT DES MEESTEBS ZUSTER :
(National
Museum, Stockholm).
LIJSRETH.
/^
TWEE VROEGE WERKEN VAN REMBRANDT biz. 252-53, Emile Michel dit schilderij als een werk iiit Rembrandt's jeugd beschreef en vermoedde dat bet een familielid van den meester voorstelde. Dit schilderij is inderdaad bet zoogenaamde portret van Rembrandt's zuster
Lijsbelh,
waarvan zich de copie, welke
verzameling Thieme
te
tot
Leipzig beviiidt.
nu
als bet origineel geldt, in
(/ior/e,
de
no 59. Klassiker der Kiinsl,
biz. 58).
De van
leven lintelende, zilverblanke
kop
is
van
een
plasliek en zal waarscbijnlijk kort voor zijn verlrek naar
De bijgaande photographic maakt ovaal, 59 cm.x44 cm.
staan zijn.
Paneel,
Amsterdam
ont-
elke bewijsvoering overbodig.
J.
70
buitengewone
0.
Khomg.
REMBRANDT OFFERANDE VAN ABRAHAM. :
(National
Museum, Stockholm).
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING TE BRUSSEL, 1914 I
SCHILDER- EN GRAVEERKUNST Goncourls vermeldden
|e
in
hun Journal, een ken-
schetsend gezegde van President Grevy. Bij de opening
der Parijsclie lenloonslelling van 1880, vroeg
hij
aan
den BesUiurder van Schoone Kunsten, hoe
hij
het
Salon vond,
—
Weinig snperieur werk,
maar een gulden
niiddelmaat, luidde het anlwoord.
—
Uitstekend,
Grevy, een gulden niiddelmaat
zei
is
precies wat een
republiek noodig heeft! Die middehiiaat zou Grevy ook
hebben gevonden,
en,
minder op haar plaals zoo democralisch
als
't
waar in
bij
ons, op de tentoonstelling te Brussel
ze paste in een Gemeenebest,
ze zeker niet
is
een conslilulioneele monarchie en
onze.
Doch
—
zonder gekheid,
bezoekers dezer tentoonstelling er weinig
—
't
is
een volk
bij
een
feit
meestervverken zullen
dat de
vinden.
Daarentegen een overvloed van verdienstelijk werk en het geheel maakt een
goeden indruk, die nog verhoogd wordt door den smaak waarmee de zalen
waren gesloffeerd
:
tonig
wandbehang, Oostersche
waren met behoorlijke tusschenruimte, geplaatsl,
—
a
la
tapijten, enz.; alle
cimaise
stukken
gehangen, gunstig
een echt salon dus.
De aangenomen werken waren er op hun plaals en we hadden er geen van willen missen. Enkele nummers van eersten rang springen zelfs nit de massa eerlijk werk naar voren. Onder de Belgische inzendingen noemen we, onder veel andere, de doeken van Frans Hens, Baseleer en Paulus, die zeker ver boven de niiddelmaat verheven zijn.
Niettemin hadden vele onzer beste kunstenaars zich onthouden. Zoo betreurden
we de
afwezigheid van Courtens, Mellery, Jacob Smils, Gilsoul,
Baertsoen, Maurits Blieck en vele anderen. Anderen waren slechts door een
71
TENIOONSTELUNG TE BIWSSEL, 19U DE DRIEJAARLIJKSCHE
ln,n .oem goed Nvcik .onder nieer was, vervchoogen. Evenwel, zoo als 'l goed on.deUten e. ™ee.- dan een
verlegenwoordigd soort visilekaoHje
Lend
ch V
zonder dien
.e
:
.ezoeU. We ::.» l:.on'„.ee,. dan ... a mee. Zoo legde meer dan een ernslige leering van sink en d.oegen er s.udie van de figuu, erns.igen le.ugkee,- to, de ,e,ui..enis af van een o n,aar ze sehen n ove.vloed van landschappen, een nog er wartn 7eke, en .ninde,- in,p,ess.on,s.,sel., oviseld, n.nder oppe.v.akkig e. g n P neo-,n,p.ess,on,sn, van het vvoord. He, gewilde e" ongnnsligen zin een .eeken des s.e.k aan . dalen. En nog ;oj!mns„,e, lun -nisnie zijn n,ede slads- als landgeziclUen iids er waien bijna evenveel van de ' opviel, is de ,.e>-ve,sch,jn,ng zooals ik zei, wat voond Ma ;JIn een aan,a> n,ooie PO.-''-;, „enS:en„gnn.., zie., voora, nUend jonge -;-" he. meerendeel van zeer ^^ ^ .en voeten «i,, waa.van ^^zeH.^ knnsltnaa.s de wa,e len gel.annen, te zijn scheen hel naak, slreng .oeiii,. sooH knns,, waa-toe argezien van een zee,•
!
'
i:
^^^^^ -
-
d.ei
om ,ds te z,jn en waa.in men misehe kennis vereischt wordt van Jan Gonwe.oos en We vonden er niet meer dan .en naakt vermelding waard. ..n vnn vnn Zevenbeiehc, beide een d,e ' de vverUen verme.den wn ik, mij,:e aan.eeUeningen vo,gend,
ZlZl. ThaL
gelrokken hehl^en. het meest mijne aandaeht doeken van trans Hens, alle drie meesterhjke j met u Ik begin l,e..in mei
m.c
volkomen techniek
a.en hg. Vijuer, die daar zoo ver ,e PoUlers, die avondlijke st een noodiotspoe. » boomen a>s sehi.dwach.e transa lantiekc, »' nitgeputte wrak van een
ome
^ "
n.eegs, het
vijandelij e dreiging der ronwdragende,
^
--;;
^^
^
^
e
.
f^VrfzwaHe ^
,
,„ ,,j
^rsieepten,
en
en marines en
is
e or elikel
is
^^''';
1
wekkende
Uh dan Ueen
72
da, het met hij t van zoo groole heleekenis inderdaad groo,e kuns,. onder le brengen. Da, is
'-^.i-^;;;;:,Lse,eerv.aserook me, ,wee eeh,e -''''f " S,-,.,,. gezich.en van An,werpen ''-;";;;;•;, ^^
die
widen
waaidige legenhanger van Hens, doch er een
n, e
^ ;:"
f
.l
von.und,
s,ad, « naar de groo,e, moderne naar de s.ad. doeh me,
.a
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENIOOySTELLING TE BRUSSEL, 19U ville tentaciilaiie
»
zoonls Veihaeren ze
lieeft
genoemd, zoo dierbaar aan de
Engelschen Pennell en Biangwyn, maar naar onze
kleiiie,
doode,
HICHAUI) HASKLEEH
:
in ieder
Zeilsclupen.
geval slapende stadjes van Brabant, Vlaanderen en Anlwcrpen, als Lier, DiesU
Veurne en Dixmnde. De gloed waarmee ze hnn zangers bezingen neemt toe met het dreigend gevaar om ze onder t houweel van de « oprnimeis » of die nog erger vandalen
— de
inderdaad met
drie,
«
h'efde
verfraaiers »
te
zien
verdwijnen. Zoo had Lier
geziene slukken geinspireerd aan
Begijnhofkerk, Oiid Sladspoorlje en Hei Steegje.
Marten van der Loo een innig suggestief stnk van een ring
:
meer
Oud
Grachtjc
te
Lier,
inlimist, vertolkte
Opsomer
:
Die zelfde stad leverde aan llinke,
sappige schilde-
met tonige rooden en groenen. Emanuel Vierin
ons met klaarder palet en minder dramatisch penseel
Het Huisje van den 7'uinman, een Hoekje van Zeeland. Willaert, minachtend
liet
'/
oude Vlaanderen en Ho/je
koortsige nijverheids-Gent
in
zou ons het
Begijnhof en de Lcie vertolken. Van Neste wendde zicb met niet minder tegenzin af van het gemoderniseerde en geamerikaniseerde Antwerpen
door een stadje
uit
den omtrek
te
dwalen en de oude kaden
te
om
schilderen en
73
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOOS'STELLING TE BRUSSEL, 19U Maisons da Silence, waar Georges Rodenbncli heeft gedroomd. Tot die zelfde groep belioort Taelemans, die met zijii gewone geweleiisvolheid en les
MAl?ri;\
VAN DRR LOO
:
Oud
grachlje
te l.ier.
sympatliie, de oude wallen voor ons doel oprijzen, stedekeiis
waaraan zoo vele onzer hun patriarchaal en primordiaal kaiakter danken. Celos, met zijn
Hoekje
Vlaanderen en Begijnhof. Tilz met den verrukkelijken lach onzer
in
oude doch verkwijnende veslen
wekkende Groole Markt die
ons met
zijn
te
Veurne en lepcien. Huys, met een indruk-
:
Oudenaaide. Een ander, even hegaafde
groof, niterst veriijnd talent, zijn eigen
geliefkoosde plekjes vveet
mee
drie allerliefste klcine stukjes
te
declen
bewonderde
is :
scliilder,
indruk van
Maurice Sys, van wien
zijn
ik vooral
het Veer ouer de Leie bij Laethem,
Visschers op de Leie en Zeenwscli Havenlje bij avond.
Het moderne nijverheidsleven, rai)rieken, geeft Pierre in zijn
Hoogovens weer, hoewel
synthetisch werk
hiercheusen,
—
het
woelen en
krioelen in de groole
Pauhis ons met veel autorileit en decoralief prestige ik
de voorkeur geef aan zijn breed opgevat
De Steenkool, met
groot van
stijl
zijn
voorplan van vrouwenfiguren
—
en niettemin vol natuurlijkheid, een soort
priesteressen van den arbeid, even ontroerend als een groej) van Parken of
Nornen. En dan
74
zijn
lichtende,
zij
't
grijze verscliieten, zicli verliezend in
DE DRIEJAARLIJKSCHE TE^TOONSTELLING TE BRUSSEL, IdU Babels van tooverde
terrils,
men
fabrieken en scboorsleenpijpen! Sedert Constanlin Meunier
ons geen zoo aangrijpende synlbese van bet Zwarte Land voor
PIEUHE PAULUS
oogen
!
Ik durf zelfs
resultaat zou zijn
beweren
dat
als scbilder
Meunier
:
De
steetikool.
niel lot zulk
een
gekomen. Hel was, met de scbilderijen van Hens en Base-
zeker een der nieesterstiikken der tentoonstelling.
leer,
We
verbazen ons ecbter, dat er in dezen
werken, geweldig
als
lijd
van groot-indusliie, van
cataclysmen of geologiscbe omwenlelingen,
die bet
aangezicbt onzergroole steden vervormen, de kunst deze reuzeninspanningen niet
vaker weerspiegelt. Ongelvvijfeld leggen, zooals we zooeven zagen,
rijke voorlrefTelijk gescbilderde
stukken getuigenis
dommelende, glimlacbende
at"
tal-
van de bekoring en de
maar de groole ondernam indertijd enkele studies van Brusscl hij avond. Het Brussel van bet groole verkeer, met zijn schitterend verlicbte etalages en zijn bonte reclames, met wat Villiers de zacbtjes
rust onzer kleine stadjes,
stad levert even vele scbilderacblige motieven. Gilsoul
risle
Adam
(c
begonnen met
raflicbage celeste partij le
beiligscbennende
»
beeft
Irekken van
gruwel
dit
genocmd. Maurils Blieck
is
bet eerst
piltoresk-barbaarscbe, scboon in zijn
tocb indrukwekkende vandalisme, zooals
we
i
75
DE DIUEJAARLIJKSCHE TEN! OONSTELUNG TE BHUSSEL, 19U j^ezien
hebben en nog zien
Doch
waren
dit
Wat
van
als
pnin omgewoelde Brussel.
lot
slcchts alleenslaande dingen, en loch
woeste fresken zouden er niel
wordt verwoesi,
van hel
in het hart
't
welke prachtige,
borslelen zijn, zoowel van
le
't
Brussel dat
Brussel in heropbouw, dat als uit zijn asch verrijst!
een j^rachtige, decoratievc molieven, die weiven met hun fantastische
toestellen en die ploegen weiklui, aardwerkers, melselaais, snieden, niachine-
werkers.
Waaiom
vindt
men
met passend lyrisme
die epopeeen
Men weet hoe weinig waarde als uitvloeisel
te
dichten
hecht aan de verschillende precedes en
ik
met wetenschap en onbeholpen
niet dat,
noch voortgang
Industrie, de kunst hierin
noch volmaking. De echte kunstenaars blijven van
rudimentair en
om
?
daarvan aan de verschillende scholen. Vergelen we
in tegenstelling
keni,
onzent geen Brangwyns en Pennels
ten
alle
tijden,
hoe
uildrukkingsmiddelen ons ook mogen
hun
Door de eeuvven been blijven Piiidias en Michel-Angelo aan elkaar verwant. Rubens volgt op Quinlin Massys, doch verdringt hem niet. In dit opzicht kunncn kunstenaars en critici niet voldoende bepeinzen het schoone woord van Guslave Moreau aan den jeugdigen Evenepoel, hoewel die zelf over een schitlerende techniek beschikte, maar die er toch de dicpe waarschijnen.
heid van verstond
de
la virtuosite, le
:
a
Bien peindrC ne
metier est impuissant a
Byzantins malhabiles qui, dans une se sont eleves a
les
Meme
pas.
suffit
maintenir
parmi
les
maitres
hauteur de ces
a la
difToime et mal construite de Vierge,
tete
un sentiment de Tideal qu'on
n'a pas depasse.
»
De kunst begint, waar het ambacht eindigt. Het middel is slechts bijzaak, op 'I doel komt het aan. Een twintig jaar geleden had men geen verachting genoeg voor de schilders van den Sillon van bruinen, Ihans
drijft
men
om hun
gamma
voorkeur voor een
reeds den spot met de blauwige grijzen en
pleisterachtigc blanken der zoogezegde luministen. ('arriere ziet alles zwart,
Mellery
ziet
ook
alles zwart. Dit belet niet dat beide groole
kunstenaais
zijn,
wier werk veel grooter waarde heeft dan van het meerendeel onzer ijveraars
voor heldere lonen. Hechten we dus geen overdreven waarde aan hel precede en wachten
we ons
vooral
om
de kunst
te
verlagen
tot slaaf
van de mode en
het schilderstuk te vergelijken met een rok of kuitenbroek.
De nieuwstgekonien kladderaars hebben voor
het zoo zorgvuldig gedetailleerde,
Firmin Baes. Dit belet
niet dat zijn
Kind
bewonderenswaardige composilie. Want er compositie, dat
Hoe
is te
voortrcffelijk
— hoe
trell'end
is
zeggen van
at"
zekcr
zullcn
met
in dit is
bewerkle pastel van
salon was een roerende en
bier wel inderdaad sprake van
werk, zooals
men
de schikking en teekening van
al
er weinig
meer
aantrefl.
die verschillende figuren
en hainionieus die groep van mooie, jonge vrouwen
verteederend voor het moederschap van een onder hen
76
gegrijnsd
verachtelijk
liefde
—
in
— zich
opgetogen
DE DRIEJAARLIJKSCHE TE.^TOOSSTELLING TE BRUSSEL, 19U verrukking voor een zoo zullen
/.e
kindje
kleiii
lief,
«
:
Dal
net iets voor 'n prenlje
is iiii
loepeii onze ultra-niodeinisten, zonder dal
'I
EDGAHD FAHASYN dal dil de gioolsle
loHiiitiiiiii is,
gewordeii, dal nog waard
Ook een
scliikieiij,
in
onze dagen
is
:
w.
een volkomen composilie,
z.
Paardenmaikt.
het kiinstvverk
oni gegraveerd ot'zelfs gefotogiafeerd
is
d.
waul
is
»,
hen opkomt
bij
le
zeldzaam
word en
!
de Paardeii-
nmrkl van Farasyn, een kiinstenaar die eveneens door een krachlig en welig lalenl
wordl gediagen. Mel
— de duinen schenen me
zijn
le
(jariialenuisschers
wazig en
te
was
ik
minder ingenonien
flauw en de vissclieis
te
paard
niet
op hun voordeeligst genomen.
Van Camille Lambert was er een goed, reeds bekend met figiiren gevuld schilderij, 7 Uiir van 't Bad en een uilgebreid doek, met, niet zooaLs de tilel zegt een groep kunstenaars, maar een waar heirleger van kiinslenaars. En voor dat gewirwar van min of meer l)eroemde schilders en beeldhouwers, dacht ik met weemoed aan dat sink van Lambrichs in bet Moderne Museum :
te
Brussel, met een
libre des
ze
voorslelbng van
a!
de leden van bet besluur der Socieie
Beaux-Arls en de droevige gedacbte
minder groot
in aantal,
kwam
l)ij
mij op
die kunstenaars van 18G0 wel
(b»t,
a!
waren
opwogen tegen die te moelen
van 1914, wier trekken de beer Laml)ert gemeend beeft voor ons
vereeuwigen
!
Wie bebben we
in
onze dagen
te
stellen
tegenover Verwee,
Charles de Groux, Constantin Meunier, Eug. Smils, Artan en Hops? Doch
onder voorbehoud van
liet
belangrijke dezer geconterfeiten,
eonstalecren
77
DE DRIEJAARLIJKSCHE lENTOONSl ELLING TE BIWSSEL, we
(lal
191^
Camille Lambert een ware lour deforce heeft verricht door zooveel
figuren hijeen
te
EUGENli LAEHMANS
:
schikken en luin gelijkenis
Dc
te
verzekeren.
iiis|):imiiiig
Eugene Laermans had
drie stukken tenloon gesteld, als allijd inleressaiil,
helangrijker wellicht nog door hun achlergrond en liun decor, dan door de
voorgeslelde typen, als altijd diagend den stempel van zijn machtige persoonlijklieid, docli die niels
schild.erijen
Wal
was
iiet
zijn
hoogen roem ziiUen toevoegen. Van deze drie
belangrijksle
:
CEffoii.
figurenslukken betieil, hebben
een werk waarover ling
aan
we
badden gesproken
:
Vnichtbanrheid (inipressie van een Zuid-Anicri-
— door de
de compositie en de keur der
Verder noeni
ik
grool genoegen weergezien
reeds naar aanleiding eener pailiculiere lenloonstel-
kaanscb kamp) van Ainie Slevens. van bel beele Salon
we mel
l)it
kleur,
sink
blijlt
een der beste in zijn genre
bet rijke, voile leven
—
de leekening,
13'pen.
onder de fignnrstukken nog de Landloopers van Bosiers,
twee rnwe volkstypen, prachlig van leekening en niodele, vooral die kerel, die op de kaai
ligt
van beweging en
necrgesnieten, de Tango van Bercbmans, heel interessant kleiir,
bet elegante
Retour
dii
'I
eimis
van Guslave Max
Doode van Verrees, de Boerinnen van de Sloovere, twee bun werkplnnje, heel naluurgetrouw. Dan nog de Oiide Lom-
Stevens, de Eersle
leuke types in
penuiouw, de Oudc Boerin en Danwlje van ISH) van Leon Frederic, hel Bad
78
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING TE BRUSSEL, van
R£iz\ed'ine,
Herderin van Houyoux, Gcle Dansercssen
eii
vooial
liet
191^
Perzische
Kleedje van Rassenfosse, een Kermis van Alpli. ProosI, als tegeiihaniifr van een
andere Kermis, van
JefTei ys.
een gcvoelvol en stralend
als
wild
adagio, teaenover een
scherzo of allegro, niaarbeide zijn uitstekend
interesseerde
en het eerste
me
om
vooral
bekoorlijke der figuren.
liet
Hoezeerverschilden deze van de soort monsters die Marlen
Om
Melsen gegroepeerd had de
—
Lamp
een Polderinte-
rieur, overigens heel kraiiig
en knap geschilderd. Maar
wat een gedrochten
!
En hoe
zou dat overigens zoo goed uitgevoerde werk mij
kip-
penvel bezorgen als ik er
al-
lijd
op kijken
dat
oude moedertje dat zoo
idioot
te
zit
nioest, vooral
grijnzen
We
!
rusten uit van dergelijke pa-
rodieen
van
bij
de bescliouwing
van
Kanlwerkster
de
Herman Verbrngge, ook vrouw
nit
het volk,
men zon kunnen noemen
sterk onder den
porlrelten,
ik in
Met Perzische
klee(lj(
:
de mystieke karikatunr,
invloed van Maurice Denis. Niellegenstaande die
Armenbegrafenis en vooral Zooals
:
sterke en ernstige inenschelijkheid. Albert
grimas van eenvoud en oprechtheid, zijn
RASSENFOSSI-:
een
maar van een
Servaes vervalt in wat hij staat
A.
ligt
er vecl karakler en ontroering in
in zijn Sursiim
Curda.
den aanvang reeds heb gezegd, was er een overvloed van
waaronder vele nitstekende.
Ik
vermeld, naar de volgorde van
den calalogus, dat door Anto Carte, van den graveur Degrool, een
ziele-
studie, tot
aan het dandysme gedistingecrd, van Emiel (^laus door bemzelf
—
wel doordacht, met sleik nilgesproken Irekken, goed gelijkend,
stevig,
niettegenstaande de
verblindende
portret van Ciahay, een
zon.
Verdcr een interessant en soiled
Portrelsludie van Oscar Halle, een Uleine HerUxj
van BrabaiU van Fernand KhnoplT, een Damesportret van Landy, een bui-
tengewoon werk, Iroublant en van een morbide bekoring, voornaam en
79
U DE DRIEJAAHLIJKSCHE lENrOONS'IELLJ^G l)uitengenieen
knap van
BRUSSEL,
19
Dan een Emilc Veihaeren van Monlald, een blik gunnend in dc ziel. Lily, een allei-
beliandeliiif*
intens van gelijkenis en tegelijk
'IE
!
jong
liefst
nieisje in
t
blauw van Pinot, goede portrellcn van den Ko-
ningende Koningin der Ik'lgen van Ricliir, vooi-
dat van de koningin
al
geelt uitslckend al
weder
de gialie en goedheid
dezer
Een
edele
vioiiwe.
Mcisje en een Klein
een bloemliof
nieisje in
van Snieers, mooi, pitlig
werk, dric prachtige
Swyn-
van
portrellen
cop, waaivan twee van
dames Uel :
en
het//c'/
(jroene Ideed
blauwe Ideed,
van een opperste eleganlie,
die
gecn
afbreuk
doel aan hel macblige
en slevigc der peinliiur,
alsmede een derde,
niel
niinder solide en vooinaani, een voorstelling
van twee jonge scbilders,
//;
Iwt cdelier.
—
MijnJongen en De Ideine FHANS SMKKUS
:
Klein meisje in een
van van Holder, aanheUkeliJke modelleljes, maar ook en oeuvre,
meer dan geslaagd. Ken
Valerins de Sadeleei- door
van
losheid, nalniirlijkheid en zeker
een
allerlielsl
hvee
miter
zijn
liefste
kinderporlrellen
aller-
luiii.
heel origineel
als uilvoering, i\h
i)orlret
mise
van den scbilder
de Woeslyne, verbazend van waarlieid,
ook van
veel
overwonncn zwarigheden. Dan
Eaehslerlje van rdansdoiiV; bevallige, gedurlde en levendige
portrelten van Molle.
l^^en
nilersl arislocralisch, kranig geschilderd juilerlje
van G. M. Stevens en eindelijk een aangenaani aandoend porlrel van een man van Verrees en (wee aaidige Kindeien in een Inin van Wielhase.
jongen
Moge
80
er al een
minder
()versleli)en(le
slorlvloed van landschappen zijn
DE DRIEJAARLIJKSCHE TE\'TOONSTELLING IE BRUSSEL,
daarom waicii ze toch nog niet verdweneii Er waren er nog vele vele zelfs. De met dieien gesloffeerde waren lamelijk zeldzaam. Oni een
geweest,
—
le
!
koe stevig op ten
i9l^
luiar
zetten,
te
poo-
is
ook
allenians vverk niet en vereisciit groote loewij-
ding en grondige kennis
om
der natunr, genoeg
de steeds taliijker snelscliildeis af te schrik-
ken. Aan de spits onzer dierscliilders iiandhaalt
Geo Bernier,
zich
die
twee doeken
iiad
len-
toongesteld,
fier
van
allure
:
de
I'oel
en Sep-
waarin
teinbenniddag,
heide, dieien en decors,
even goed waren begie-
Damme mooi
Van
Sylva
Mej.
pen.
schilderde een
slukje, de Driuk-
koeien
plaals,
geleid
door de bevallige
sil-
houelvan een koewaclitertje.
we
Verder vonden
stevige en
lie ve
decora-
omlrekken
paarden
in
uisschers
van
de Gaiiinlcii-
van
(^lahay.
Ten slotte nog een wooid van lot' voor //j
PHU.ll'PE SWYNCOl'
liel
veld en Langs de Vaaii van
Emiel Clans, van wien we zooeven exposeerde tegelijkertijd
in
roode Beiik en een met figuren
oogenblik zijn Klooslerland
om
mooie
liet
scliilterendste
zijn :
neer
In het atelici
Ma mils Hagemans.
porliel
vermeldden,
manier een landschap
Aardappelen looien. Delaunois
zijn ezel
:
te zetten in
verliet
:
De een
de open lucht voor
de oneindigheid der velden en zoo onlslond een stuk als een groolsche polyptiek zijn
:
Zomervelden
goud uilspreidt
straalt nil dit
lot
in
Brabant, wnarop het dichtgroeicnde,
aan het azuur-zilveien
zomersche stuk een impressie,
grijs
niet
ri
jpende graan
van den horizont. En er
minder godsdienstig dan
81
DE DRIEJAARLLJKSCHE TENTOONSTELLLXG TE BRUSSEL, 19U die van de kloostergnngen en lien
diepgaande indriik,
heiligdommen van den Leiivenschen scliilder. schoon een weinig streng en droef, gaat uit van de Grooie boomen van V. de Sadeleer, grooie zwarte
boomen, openend
een
poitiek over
een
soorl
vcilalen,ingetogen wijde vlakte.
Noenicn we dan
verder nog drie Kempisc/ic
landsclmppen
Hymans, Succuw van Huys, Haiiles
van
Us
en
E(Hjih's
van Roid(yl, Biocikasscn en de Pod van JNIerckaert,
Auoiul
en
Moigeii
van
Viandier, Dooi in Noor-
van Weiieman,
we(jen
van
Vesperindrukken Co|)pens, lahc!
respec-
alles
weik van bekende
kunslenaars, die echler
wel eens zijn
eigenaardiger
voor den dag geko-
nuMi. Panl Malhieu, een
FUANZ VAN
HOr.DF.n
:
De
klt-ine ruitcr.
der landscliap,
nam aan
deze tentoonslelling deel met drie
van
nieesters
nil
het
den C.ongo meege-
brachle doeken, op het eerste gezicht een beelje deconcerlant, doch waarvan
de eerlijkheid van den schilder, ons voor de oprechtlieid zijner Het zijn de Laon
bij
Flambayont, de Oevers van de M'Pozo en de Boababs
aan de oevers van den simpele studies te
maken met
geeigend
om
—
visie instaal.
en
strooni.
Deze studies zouden slechls
staaltjes zijn
de meester zal ons eerlang uitnoodigen
om
kennis
ernstiger werk, van grootere synthetische beteekenis,
ons voor
te
tooveren die atmosfeer, dat
licht, die
—
meer
plantengroei
van den Congo, zoo geheel verschillend van de onze. Interieurs,
ker,
meubelen, accessoircs,
toegewijder
behoorden
tot
vertolker,
stillevcns,
vondcn nimmer een
dan Alfred Verhaeren,
de best geslaagde van het Salon.
Ilij
volkomen meesterschap. Noemen we dan verder nog Waller Vaes, de behaagzieke, goed geschilderde
82
«
wiens
drie
eerlij-
doeken
beschikt over een
het ernslige
arrangemenlcn
^>
werk van van Leo
DE DRIFJAARLIJKSCHE TENTOOSSrELUNG IE BRUSSEL, 19U Yo, de Papcwers van Haiinon en de Bloemen van de dames Gilsoul-Hoppe, A.
Ronner en Anna de Weert.
GUSIAVE VAN DE WOESTYNE
Poilret van Mevr.
:
(Eigendom van den heer
Van W. (ievaerl).
Gravure en teekening waren schillerend verlegenwoordigd, door de etsen en vooral door een belangrijke leekening
aan wien we tevens het
eiiislige,
Op de Anliveipsche Kade van
Bosiers,
zooeven door ons vermelde schilderslnk
danken, teekeningen van Delaunois, interessante en schilderachtige werken
van Geo Drains, een niooi landschap van Goelhals, gravuien van Mevronv^' Marie Dense, fanlaisien van Ensor, Kclcllappers en Oiide Marki oiider Boomen
van Pauhis, Porlrclien van Raniah
;
een Ex-Libris van Rels, gekleurde elsen
van M. van der Loo, teekeningen van Stan van OfTel en Amedee Lijnen,
Kempen van Verrees, Tempels van Van de Sande. De schilders nil den vreenide
Hiitje in
de
Oiid Hoekje en
liadden
mede
Avomi van Van
Riel, de
liun krachtigen sleun ver-
leend aan dit salon.
83
DE DIUEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLJNG TE BIWSSEL, i9U Vanaf den ingang in de rotonde werd onze aandacht gelrokken door hel slrakiide doek van Lucien de eerste plants ((Hoiineiir a
In
JULES MEUCKAEHT
Simon
:
:
la
France
».
Brocikasscn.
In den Tiiin en
door drie in/endingen van Jacqnes Blanche, waar-
onder een Porlrcl van Kharsairna, de beroemde Russisclie jNlime en Halleldanseres in VOiscaii de Ecu. Vooral merklen we op de inzendingen van Collet, die
gelrouw
hlijll
aan
zijn
somber en
hieralisch
Armorica dal hem
wellicht nog aangrijpender teekeningen inspireerl dan zijn
persoonlijke schilderwerken,
o. a.
die
.S7
JansDiircn,
die
loch
reeds zoo
even vreemd als
Goyas doen. Ondcr vele opzichten en voor een grool deel dank aan de medewerking van Frankrijk, was de afdeeling graveer- en teekenkunst eigenlijk
heler dan de schilderzalen. Yerder waren er Henri Jourdain, Labrouche
met een Venctiaanscli P(d('is en Snccuiv te Mcclielcn, Lesage met Kanalen en Robbe met Zedui. Sleiiden vooral was er heel gelnkkig mel zijn Drie Gczcllcn op den steenweg. Verder Berlon, Cezanne, Maurice Denis, Forain, Lepere, Vuillard mel zijn Porlrcl en RaiTaelli en dan nog onder de schilders :
Binuciihnisiiu d'Fspagnat
met
zijn
Jong mcisjc
Holland werd gerepresenteerd door Isaac
in
7 hlauw en Idcinc modellcn.
Israels, die zich
gaarne inspi-
op Parijsche noceurs en noceuses en door Monnickendam, die een Balcon de theatre. Leo schilderachlig humorisliche schels tenloon slelde reerl
:
84
DE DRIEJAARLIJKSCHE TESTOONSTELLING TE BRUSSEL, lOH
WALTER VAES
:
De
tf
Dromedaris
.
te
Enkhuysen
(Ets).
Samberger, van Miinchen, was er met drie machtige poilrelteii, waaronder een van een ouden man, een grootvader met zijn kleinkind en P. de Laszlo, van Londen, eveneens met drie portrelten, waaronder een sludie naar den Duilschen Keizer. Joseph Pennell, de Engelsche meester-teekenaar en graveur exposeerde drie werken in zijn besle manier Londen heropbouw, ;
New-York
:
ook iiit Engeland, een stylvolle Walter Crane De vier jaargetijden. Dan nog drie inzendingen van Gerald Spencer Pryse, waaronder Avond, een mooie, zwaite, met rood gehoogde teekening, voorslellend een inleressante oplocht van figuren, alle vol accent en acfualileit, met het echte cachet van het stadsplebs en een paar Little Mother Eve en Sweet Seventeen. lieve vroiiwe figuurljes van Urwick
Genua mooie
:
de haven en
:
the Ferry en verder,
:
:
Georges Eekhoud.
85
KUNSTBERICHTEN
VAN ONZE EIGEN CORRESPONDENTEN
TENTOONSTELLINGEN :-:
ANTWERPEN
slechls een quaeslie van
Z^^^^gJJJlNT LUCASGILDE ^ TOONSTHLLING
Arv Delen.
arnhem
:-:
:-:
>C^-
Dil salonneljelooiulewerk
AN
van onze allerjoiigslekuiislenaars. Moeslcn
we op
(ien gezameiilijkeii
indruk
voorlgaan, dan ware hel niet mogelijk groole
verwachlingen le koesteren omlrenUJe lockonisl van al deze jongeren, waarvan de meeslen zich zoo oud mogelijk toonen. Van de 21 tcnloonslellers is er inderdaad sleclUs cen, ecu enkele, wiens weik een bizondere aandaclil verdient. Het is nl. de jonge reeds
Genii
Baksleen,
dien
ik
vioegere gelegenlieden noenien
bij
moclit, en die nn
waarachlig,
Vreemde
weer
rijk
blijken geeft van een
aangelegd temperament.
invloeden
zijn
weliswaar nog
steeds in zijn scbilderwcrk
maar persoonlijkheid
is
te
bespreuren,
er in ieder geval
voldoende mate aanwezig, oni voor de loekomst van dezeii zeer jongeii kunslenaar de meest boopvolle voors|)elliMgen te
in
ma ken. Nu eens
(lit
werk de knnsl van
Jakob Smits als in de Zonncbloenien, dan weer die van Vincent van Gogb als in De Leiile. Maar wie de frischheid en de eerlijkbeid van deze nog slamelende klanken over zicli beel'l lalen komen, zal weldra ecu eigen stem hebben gchoord, die door hare zuivere ongereplheid zal hebben bekoord. Er grocit in
Haksteen een knnslenaar,diep en gevoelig,
en ik ben krachl
81)
le
stellig
overtuigd
in
hebben gcvondcn. Het
hem
cen
bij
hem
is
:-:
:-:
ANTOON MARKUS,
van wien men bij gernchle nog al eens vernam, is Ihans een c(»mpleete ver-
W'^M ^_
zameling wcik bijeen in den Gelderschen Kunsl-
handel (van Lerven). Hel
is
de eerste maal
dat wij een leprcsentatief bceld van dezen
onder oogen kregen. Er
scliilder
doekcn,
vecrliglal
zijn
een
waarbij zeer omvang-
deze kunstzaal ondeigebrachl Een van nature zeer begaafden kunslcnaar begroetcn wij in hem, die in enkele land-
lijke, in
schappen lets bereikt dat gaat boven de middelmaal van werk uit, zooals wij dil in doorslag op lentoonstellingen zien. Doch dat deze naluurlijke begaafdheid ondersteund is geworden door een krachtigen sludiezin, spreekt uit het mce-
het
fell
niet
lendeel dez.er werken evenzeer. De oiiderwer|)en van Markus betreHen het landschap
Ainhem, in Noorderlijk Helgie en Een romantische gencgenheid,
rond lieriniiert
en van wcrken.
l'"'^^
VMCtr^y^iSA jAARLIJKSCHE TEN-
Hollerdainnier
lijd
:-*.
Frankrijk.
voor groole contraslen in het beeld in Markus" werk in slerke
liefde
dcr naluur, koml
male
lot
uildrukking. Waai-
bij
zich
bij
hel
meer nnchlere beeld van de Hollandsche naluur als lot bezinning dringi, en de meer soberc kleuren
lot
grootcr lijnheden op-
Antoon Markus, als scliilder wel op zijn best. De composilies van de Eransche en Gelderschc landschnppen is overigens te roemcn. voerl,
is
TENTO()i\SrELLIi\GEN
- DEN HA AG
.-.
Henri de Groux, Georges Leminen, Xavier George Morreii, Theo Van Rysselberghe en Felicien Rops de
Aai) den BcsUuirder van het Mnandblad «Onze KunsU).
Belgische afdeeling doorruinie inzendingen vervulden.
^^^^'^^^^^'^^^^^^^'^^^^"^' I-
1
Mellery, Meunier, Mimie,
DEN
I"!
WelEdele
rIAALr
.-.
^^^^ exposilie was het voor de eersle ik kennis niaakle met de groleske elsen,Yan doodskoppen, en de geschiedenis van Hop Frog van James Ensor, van wien
^^
Ileev,
maal dat
Heer Ary Delen. correspondent van ((OiizcKunsti) lieefl in het nnnuner van
^^g
E
^nw
maand
de
Jnli
een criliek
uJKR^ gegeven op hetgeen door mij over de
2'''^
Belgische
Gravenhage gehouden, in dit tijdschrift is geschreven, waartegen ik inij moet verdedigen. Het ergste wat mij daarin Salon, te
's
wordt gelegd, is, dat ik uit een soort van vooringenomenheid tegen de Belgische Kunst een artikel zon hebben geschreven, dat niet van groole bewondering ten laste
voor haar geluigde. Hiertegen meen
ik mij ten zeerste te
heeft in mij steeds een
groot bewonderaar en een
warm
pleiter
had gekregen, in Holland terugkwam, heb ik niet opgchouden de lief
le
betoogen, dat er eens
eene lentoonstelling van Belgische Kunst zou
worden ingericht, uitgebieider dan die, welke nu een Iwintigtal jaren geleden, van Glaus, Baertsoen en Meunier in Pulchri was gehouden. Hel was aan doovemans ooien gepraat. De Haagsche school nog in vollen bloei was cr niet warm voor le krijgen, vond liet wcrk der Belgen opi)crvlakkig, zonder loon, en hield
zicii bij
menl krachl
U kunt U toen in hel
de opvalling, dat
ill
isole-
ligl.
(lus
In 1903, zoo ik me niet veigis, hield de Rotterdamsche Kunslkring een tenloonstelling van dezen meesler, waar al zijn vreemde
phantasien en
phanlomen,
al
werken
le
niijn
cerst
vrengde voorslellen,
niaar sporadisch, laler
Emile Glaus kreeg daar ook een uilge-
als Baseleer,
Vaes,
lerdijk, waar wij, Hagenaars, Degouve de Nuncques leerden kennen in 1901 in villa Boschoord, op de Inlcrnalionale lentoonstelling, door Toorop voornamelijk voorbereid, waar Glaus, Degouve de Nuncques, ;
Hageman
en anderen, een tentoonslelling van hunne
werken in den Haagschcn Kunstking en le Amsterdam. Met hen kwain de viclorie, kwam het succcs, de algemeene waardeering. Belgische exposilies waren niet van de luchl, de een volgde de andere op.
Zookwamen
:
een eeretentoonslelling van
Henry Luylen in Pulchri; een lentoonslelling van Degouve de Nuncques in den Haagschen Kunslkring; prachlige exposilies van Baseleer in den Larenschen Kunslhandel; van Vaes bij Schiiller; van prenlen van James Ensor bij Debois in Haarlem, van Belgische schildersin den LarenschenKunst-
handel; en
last
not least, een zeer ovcr-
berghe, Xavier Mellery zond
Arts and Crafts op den Kneu-
het
Eindeiijk iiielden eenige jonge onderne-
niende Belgen,
werk
bij
zij
dan ook in minialuur, door (\e\\ Larenschen Kunslhandel zon worden herhaald.
zichtige van het (Euvre van
hier lenloonslelden.
realis-
zien waren.
meer, Vlaamsche en Waalsche meeslers bun Eerst
die bizarre,
burleske schilderijen en ook zijne
moe-
gevonden. Van het oogenblik af, dat ik, na een tweejarig verblijl' in AnUverpen, waar
wenschelijkheid
krachliger was dan een der twee slillevens op den tweeden Belgischen salon van 1913.
breide exposilie, die laler nog eens,
De Belgische Kunst
haar zeer
zien, en dat vcel
tische
ten verzetten.
ik
vooral hel stilleven « Le coq niorl », eigendoni van DrLeuring mij sterk eniotioneerde, steeds bleef bekoren, ook bij later weder
Theo van Rijsselvrij
geregeld
op de lenloonstellingen van de Ilollandsche Teekenmaalschappij. In 1912 kwam de in
Internationale tentoonslelling in
Amsterdam
met een zeer goede Belgische afdeeling. Een tentoonslelling waar zoo veel verschilIcnde meeslers, waarbij vcle der jongeren,
87
:
TENTOONSTELLINGEN - DEN HA AG aan deel nameii, als aan deii eersteii Belgischen Salon in den Kunslhandel Kleykamp
was er nog niel geweest in den Haag. Over deze tentoonslelling heb ik verleden jaar in «OnzeKunst» geschreven, en roenide zeer de groote liefde voor de natuur daar
bespeuren, de sludie van bel builenlicbt, bet volgen van bet spel der leflexen en raadde den Noord-Nederlander aan bier een le
nemen, daar een lerugkcer
voorbeehl
le
de natuur
niij
tot
anderen overgaat. De Groux, Degouve de Nuncques, Oleffe, de Sadeleer, Reckelbus, Courlens, Delville, Gilsoul, Jacob Smits en Alexander Struys, o. a. schitterden door afwezigbeid.
En dan de beeldbouwkunst Oscar Jespers met zes werken, waarvan vier kinderkopjes, George Minne, met een melselaar, Victor Rousseau en Rik Woulers,
met twee
elk
kleiiie
werken, vormden de ge-
zeer noodzakelijk toesciieen
beele roenirucbteZuid-Nederlandscbe beeld-
voor de Hollandscbe Kunst, die na bet uitbloeien der Haagscbe Scbool en defnuikende invloed van bet Ainerikaanscbe niercan-
bouwkunst, een kunst, die bier in Holland, allijd zoo zeer wordl bewonderd. U zull, Mijnbeer de Besluurder, moelen
tilisme, in een soort van verbijstering, bel
toegeven, dat dit tocb geen representatie
spoor kwijt was geraakl. Had de Heer Ary Delen zicb de moeile gelroost deze regelen in bet nuninier van Juli 1913 eens na le
land.
lezen en ook, wat door mij over
Rijsselbergbe daar
dan
is
niet tot zulk een
oordeel over
inij zijn
Tbeo Van
gezegd, zeker zou
bij
voorbarig en onjuist gekonien.
uw
Waar de Heer Ary Delen de lenloonsteiling met een loesjjraak opende, waar bij een werkzaam aandeel nam ding, daar kan bij
bare voorberei-
in
naluurlijk niet critisch
er tegenover slaan en begrijp ik zijne ver-
Wat aangaat de tweede
Belgiscbe Salon
onlwaardiging, dat bet kind van zijne zorgen
waar deze onder de
iiooge bescber-
en zijn enlbousiasme zulk een weinig
zelve,
ming stond van
ministers, gezanlen, burge-
meesters en andere autoriteilen van beide landen en met bebulp van de vereeniging «
kan worden genoemd van de Kunst van
Kunst van Heden
«
was
ingericbt, nadat
bier al sinds jaren zulke uitstekende ten-
loonstellingenvanZuid-Nedeilandscbe Kunst
waren gebouden, daar was de verwacbting zeer boog gespannen. In plaats van eene keuzetentoonslelling le zijn geworden van wat te Gent op de Internationale Wereldtenloonslelling te zien was geweest, kregen we eene tentoonslelling van niet bet besle werk
warm
onlbaal ten deel viel. Hij wist misscbien
niet dat zulke
goede
tenloonstellingen van verscbillende der deel-
nemers, bier reeds badden plaats gebad.
—
Ditzij zijn excuus. Niet ecblerik onderscballe
de Belgiscbe Kunst, maar
bij
bel Holland-
scbe publiek.
U
wel zeer bedankende voor de gelegen-
beid mij geboden lot verweer, teeken ik mij
met de meeste boogacbling.
Uw
dienslw.
G. D.
d.,
Ghatama.
van verscbillende voorlreffelijke meesters.
Er waren uilzonderingen. De inzendingen een
van Jefferys, Vaes, Mellery en Merlens gaven goed beeld van bun kunnen, niaar
eeri:tf:ntoonstellingvang.henkes IN PULCHRI STUDIO yC-^ De zeventigja-
Kbnopff, Laermans, Frederic en Van Rijssel-
rige
bergbe zonden geen representatief werk.
zijne jeugd
Van
Rijssolberge's kleurrijke kracbt ken-
den we betervan de tentoonslelling van den Larenschen Kunslhandel, dan uit bet bier vertoonde dock, dat al jaren en jaren bij een mijner kennissen bing. Fcrnand Kbnopll' was met een landschapje beelemaal niet in zijn
genre verlegenwoordigd, en (>laus niet naaibebooren met een landscbap dat al sinds jaren van den eenen kunstbandcl in den
88
Henkesis een scbilder van riguren,diein nog werden aangetrofTen, zoo'n balve eeuw geleden. Hij is de geeslverwant van David liles, en van Bakker KorlF, die beiden
bem
overlroflen
;
Bles in geesl en
KorlTdoor kcurigbeid van peinlure. Eigenlijk was Henkcs bel best in zijne ailerecrste werken, waai- oudcrlingen om een groene tafel zillen te
vergadcrcn,
uit
lange pijpen
rooken, en waar ecu bleeke dominc voorzil.
Huniorisliscb in een enkel geval, geeft
:
- BOEKEN
TENTOONSTELLINGEN - DEN HAAG hij
soms
oog voor het koddige,
niet zoiuler
het inwendige van een Irekschtiit, met nog alaangedikte typeii van oude viouwtjes met
shawls en besteedslers. Sclierp is zijn karakterisliek ninimer; illuslreerend is zijn wijze van werken. Invloed van krachtige tijdgenoolen is zeer steik le bespeuren. Vooral Israels is het, die hem door zijn atmospherische wonderen beloovert. Een grijsheid is het gevolg daarvan, die in stede van atmospherisch te werken, stotfig aandoet. In zijn interieurs van branderijen in sonmiige schetsen van een kerk of van stadsgezichten illustere
Bosboom,
het
is
voorbeeld
meisjc, dal door hel
redding van
de
der tenloonslelling,
ijs
het
die
Het groolste sluk
gaf.
is
een
gezakl, heeft veel
van den stadsgracht, de figuren zijn pilliger dan gewoonlijk, het geheel doet, hoewel wat historisch, toch fleuriger en krachliger aan dan het meeste latere werk. goeds
het buiteiie
in
Toch gaf dit werk hem niet zijn bekendmaar wel het oude diakenhuismannelje, de oude vrijster met neepjesmuls of
heid,
de deflige stijve regent
Hildebrand
zijn
nit
onsterfelijk
den
tijd
toen
boek schreef,
figuren die de zeventigjarige als kind heeft
gezien en later uit
memorie moest geven.
^^^^^•^^^^^^^^^^^^^^
leit bezit,
& TIJDSCHRIFTEN
dat het absoluut niet
zwaar en
donker is. Het deelt ons in vertellenden trant bijzonderheden van den geportretleerde mee. Het is illustratief teekenwerk, van een jongen kuiistenaar, die minder scherp analyseert dan Laurent Verwey, maar die in zijn gevoelige uitbeelding der psyche een eigen bekoring heeft. Aan de bloemen van Mej. Wandscheer doen deze portretten denken, waar helzelfde innige contact tusschen de ziel van den kunstenaaren hel geschilderde sujel beslaat, zich openbarend in even zachte en teedere linlen.
G. D.
^^ ^ '^
Gratama.
2^*i2^ 2^2fifi S^i ^9i ^9i
BOEKEN EN TIJDSCHRIFTEN CATALOGEN EN GIDSEN VAN DEN LOUVRE 1) PLAN GUIDE ILLUSTRE DES SALLES DE PEINTURE DU MUSEE ^ PARIS, G. BRAUN >^^ LE MUSEE DU LOUVRE, 2) PAUL VITRY GUIDE SOMMAIRE A TRAVERS LES COL:
LECTIONS t. PARIS, G. BRAUN, 1913 /0». LES TABLEAUX LOUIS HOURTICQ DU LOUVRE, HISTOIRE-GUIDE DE LA PEINTURE t. PARIS, HACHETTE & O",
3)
:
yC^
1913
SEYMOUR DE
TENTOONSTELLING VAN I'ORTRETTEN DOOR G. BIRNIE IN MAISON ARTZ /^^
DESCRIPTION RICCI RAISONNEE DES PEINTURES DU LOUVRE, I. t PARIS, IMPRIMERIE DE L'ART,
Met deze tentoonstelling doet de Heer G.
1913.
4)
:
Birnie zijn intrede in de kunstenaarswereld.
K heb in dit tijdschrift
naam Birnie er reeds bekend, door het werk van zijnen broeder den luminist, maar de zijne was er tot nu nog nooit gehoord. Dit werk is niet luminislisch het Wel
is
de
om
is
dacht
le
maar vooral
Irekken. Het
zoo intens
mogelijk
in
is
hem
te
psyche
doen om weer te
Dit gelukt stille
hem
in
minor,
in
gedempte,
accoorden.
geven den afgebeelde weer zonder eenige actie, als droomverloren, met genoeg persoonlijkheid om niet geheel Zijn portretten
en
al
oogenblik tracht cieel te
geven.
te
vergeesteiijken. Luchtig en licht
doet dit werk aan, dat daarin zijn moderni-
den Louvre; sommige onvoldoende, andere
Op dit men olfi-
geheel verouderd.
niet te veel de aan-
de
(')
het
zijn
van kleur, die bijkomstig aangebracht toch
op
groole gemis aan catalogi
;
is stil
gewezen
roeds
—
en niet officieel
verhelpen
:
bij
— dit groole gebrek
Braun,
officieel uitgever
der nalionale Musea, zijn twee deelljes ver-
schenen
:
een Plan guide
illustre des salles
de
da Miisee, werk zonder eenige aanspraak op wetenschappelijkhcid en zich beperkend lot een opsoniming der schilderijen, ge'illustreerd met een zeer groot aantal foto-
peinliire
(')
Onze Kimsl, Oeel XV,
biz. 172,
April 1909.
89
BOEKEN EN TIJDSCHRIFTEN lypieen op zeer kleine scliaal, welke alleeii aide-ineiuoire kuniicii
lot
(iieneii,
—
een
eii
Guide sommaire van het Museum, door Paul Vilry. Deze gids is vcrdeehi in vijf wande-
den vischkoopman van Snyders nerie Iruculenle, bien copieuse ap|)elil
»
Poisson-
«
pour notre
over hel Paradijs van denzelfde
;
overeensleniniend met de verschillende afdeelingen van het Museum, en ge'il-
animaux s'ennuient » over den dood van Henri IV van Rubens « il inonle au ciel en homme que rien ne sui prend «... Deze
lustreerd met Iwee
zetlen
liiigen,
het
is
derlig goede cliches
eii
een zeer bondig overzicht
van
;
de
«
ces
;
zullen den bezoeker ongctwijfeld amuseeren en verslrooien, inaar men zou
hem
een belei en dienst bewijzen dooi-
Vilry, die de bezoekers als een geleerd en
aan
le
opmeikzaam
geen IVazcn, maar nauwkcurige gegevens,
van
kunslschallen
i\en
Louvre. De heer
cicerone rond leidl, heefl aan
de verzoeking niel weerstaan,
mooi en len
zijne
;
den
:
aanlrekkelijken
in
pen
'tzijn al
delicales,
looft en |)rijst «
om
zijn gids
vorm op
le slel-
zonder ophou-
ceuvres precieuses, elegantes,
exquises,
verrukt en i)aadt
in
delicieuses
rozewater
»
men
;
is
Hel schijnl
!
dames beslemd met kunslhislorische geleerdheid geuren, en in de salons voor « kenneis » willen doorgaan. Te Louden hadde men dien gids anders opgcvat, — droger voorzeker, mij dal die gids vooral voor die gaarne
is,
niaar degeiijker, en in plaats van
kosten, zou
hij
gekost hebbcn
—
en
want ginds
geetl het
nicer
en
uit,
speculatie er niet
de goede weg
:
tckst
bevat hcbben
bij le
pas. Dit
dan ook
is
niusea zijn openbare
lingen lot onderwijs
;
museumbestuur zelve koml de particuliere
;
niet enkel
ieder er vrijeu loegang hebben,
iiislel-
moct cenmaar ook
moel men er gemakkclijk de middelcn vinden om kwcslics, waariii men belang stelt, te
besludeeren.
De kleine gids Les Tableaux du Louvre doorL. Hourlicq, uitgegeven door Hachetle, en geillustreerd met lalrijke fotolypieen (niet-officieele
uilgavc)
hecn, evenals
het
« mondain « Voor ieder sciiilderij gcell de heer Hourlicq een opmcrking ten beste. Deze opmcrkingen zijn doorgaans niet nicer dan
veriuift le
hem
schei pen
:
sprekcnde toenaderingen, vergelijmet werken van andere verzamelingen {*/. l-len gids, op die wijze opgcvat, zou minder schillerend van uiterlijk zijn, en van deu sclirijvcr een heel wal nicer ingaaiide sludie van zijn ondei werp vcrgen. Maar hij zou geenszins in den sniaak vallen van het publiek, dat even door den Louvre kiiigen
loopl tusschcn
hem
twee bezoeken
durvcii schrijvcn zou
le
in,
om
en
men uoch de
om
behoeflc, noch den lust moelen hebbcn,
publiek
dit
te
behagen.
De heer Seymoui- de
Ricci publiceert het
eerste deel van zijn Description raisonnee des
peinlures dn Louvre, gewijd aan de Ilaliaan-
sche en Spaansclie scholen.
Het werk
is
geheel wclenschappelijk opgevat en geeft
voor iedcr sluk de herkomst aan, de voornaamsle al'beeldingcn welke ervan verscheiien
en de nicer belangrijke studies waarin
het
wcrd vcrmeld.
Een
bibliografie
der
den Louvre dieiit lot inlciding aan dit gewetensvol bewcrkle bock, waarin ik slechls onbeduidcnde vergissingen heb opgemcrkt, en die in calalogi en invcnlarissen van
een groole behoeflc voorziel, waul, sedert
was ondcrnomen. Hel echlcr bclrekkclijk duur (fr. 4.50)
den calalogus van Fr. dcrgclijk
werkje van Vitry, een ccnigszins
bock
tiiiljc.
en
ccn omsciiiijving of een subjectieve indruk
zijn
dala,
six[)euce
en daarbij nog evenveel
illustraties
de catalogi
nicer dan
niel
1.25 te
fr.
s|)oren,
is
is
werk
Villol (I849-I8r)5)
niet nicer
niel gcillnslreerd. J.
Mesnil.
:
<2=^^^^:=^
sommige sporeii oiis lot opnierken en nadenken aan andere verradcn alleen den wensch van (Xf'w schrijer zijn er vcrnuftige, en
;
ver
om
niet te kort te schieten.
Zoo zegl
hij,
over .lordaens' zingend gczelschap aan tafel: « Quand on ne pent plus cnlonner, on continue
90
la ripaillc
en Faisant du bruit
«
;
over
(')
Aniekiii};. in zijn voorU-cfrelijkeii Fi'ihrer thirclt die
Aiiliken in Florenz, {^('IkuI
lu'et'l
oni niel de wci ken
onder oogen
heeft,
Iiet
iiilslcUiMuic (icnkl)ccld
te
Ix'chlen, die de lie/oeker
:il
maar verwante werken
nil
andere
vcrzaniclingen, welke ter verselijking moelen dienen.
BOEKEN EN TIJDSCHRIETES verdienen
REMBRANDT-ETSEN UlT HET RIJKSPRENTENKABINET TE AMSTERDAM ^ UITGEGEVEN ONDER LEIDING VAN J. PHILIP VAN DER KELLEN Dzn ± UITGAVE DER KON. STEARINE-KAARSENFABRIEK GOUDA yC-^ De
kuiist,
niel in dienst dei' Vorstiii Re-
clame, maar omgekeerd
is
de reclame oiider-
der Koiiinklijke Kuiist,
daiiige dienaresse
zoo
:
deze uitfJave van Rembrandt's
en
goric
bel
Het
is
is
te f^elijk
materieele en spirilueele
men
't
als
men
heeft
de
ware met
illusie
schijii er
iiiet
waar
—
,
de
elslijn, die
— en dil mag dan docb den veriassenden
van beeft men wel degelijk voor is wat anders,
de kraclit der lijnen fijne
loover van
liet
docli zoo nabij
aan
iiel
origineel,
is
wat gelemperd, de
gelieel is iels versloord,
komt
liiei"
men
(hit
een wijle overgeeft aan de
de reproduclie
welke werkcn ons slecbts weinige in gravuren zijn overgeleverd. Uit de ons bekende scbilderijen weten
van
gaarne voor
illusie
een scbat te
bebben.
Drie porleleuilles bouden elk 12 bladen
waarop
respectievelijk bijbelscbe vooi--
stellingen, porlrellen en landscbap|)en weer-
gegeven
zijn.
In
worden door V.
d.
we
dat Kelel afgezien
builensporigbeden, welke Van Man-
zijn
der wellicbt op den voorgrond brengl, ook werkelijk voortrefTelijke, ja voor zijn lijd
welke
veelbewonderde allegorien, mel eigen verklarende verzen op-
Zijn
bij
pleegdc bij alleieersl met een zuiver literaire bedoeling mel beteekenis-
een
le verfijnen, en bet is kenscbclsend voor den tijd van Rudolf II, waarin zicb de zin voor kunst met het genot van bel kunslige, bet zeldzame, zoo eigen-
aardige vermengt, dat Kelel iels bizondeis
nicende voort
brcngen, wanneer
le
bij
bel
penseel lerzijde legde en zijne allegorien
met de vingers, zelfs ten slolle met de beenen begon le scbilderen c bel bebben verscbeidene Heeren bierin bebagen gebad». :
zicli
van Rembrandls etsen voor zicb in,
de alle-
volle zins[)elingcn
zijn oo<^en l>claslen kan,
oogen. Het papier-oppervlak
—
lot
becld dreef, van
luisterde, :
voor zicb
sloren
bisloriscb
represenlalieve scbeppingen beeft acbler-
verrassend \vat de pbolocliemiscbe
reprodiictie bier vermocbl. Hel
bem
talent
zijn
elscii
Rijkskabinet klaarblijkelijk.
's
wel uil vreugde gescbilbebben. Wel betoogde Van
te
Mander, dat
gelaten. uil
dan
deid scbijnt
welverzorgde
tekst
Kellen Dzn tecbniscbe en
kunstbisloriscbe welenswaardigbeden ver-
'^^ ^^ ^9i ^fS ^-fi ^9i 2^-fj ^f5 ^fi ^fi ^9i
DER CICERONE ^
Miii 1914
yc^^
Tanielijk uilvoerig bespieekl bier Rudolf
Bangel de beriiiricblingen en de nieuwe aanwinsleii van bel Haagscbe Maurilsbuis.Onder leiding van den rijksbouwmeesler D. F. C,
men voor de scbilderijen een nog meer passende, voornamere omgeving
Knutlel beefl
meld.
Mocbt de kunstlievende uilgeefsler nogmaals liaar blik willen slaan naar de boogie van Rembrandt's scboonbeid, laal zij dan een leeks van zijn leekeningen weergeven, en bij de kens van bet papier zicii nicer ricblen naar dat van bet origineel, en
—
gezocbl, lerwijl tot zijn
recbt
voor de groole
men den biunenbouw meer komen. Hoe men daarbij
liet
lalrijke nieuwe aanwinslen, met nauwgezelbeid gescbikle plaalsen
beeft gezocbl, blijkl uit Bangel's inededeelin-
gen, die den eindindruk laten, dat zijn.
D. B.
^"S ^"^ ^^ ^"^ ^^ ^'^^^'S^^^^^'^^"^'
MONATSHEFTE SCHAFT ^
dank aan wat smaakbet stemmige, rijke
prof. Martin, conservator, beel volle verbeteringen
in
Maurilsbuis werdcn verwezenlijkl.
EUR KUNSTWISSEN-
Mei 1914 yO«^ Van Rudolf Oldenbouig bevat dil nr. eenige bijdragen belrellende den Nederlandscben portretscbilder (Cornells Ketel. Hij is ons lol nu toe allbans meer door zijn porlrellen bekend, die bij meer om geld-
BULLETIN VAN DEN NEDERLANDSCHEN OUDHEIDKUNDIGEN BOND ± M.wnrApkil 1914 /c-^ Ida C. E, Peelen beefl bel in
de aanwinslen van bel te 's
dil ni-.
over
Gemccnlemuzcum
Gravenbage, voornamelijk eenige sluk-
91
BOEKEN EN TIJDSCHRIFTEN ken Haagsch porcelein door scheiiking en aaiikoop afkomslig uit de colleclie Steengracht.
Dr C. Hofstede de Groot
geefl een « Kriliek,
zelfkrilieken aaiivuUingen
»,
betreffende den
nieuwen calalogus van het Maurilshuis.
Verder slukkeii van A. van de Velde, Molenaer, Scbalcken, Gerrit Dou. Tusschen de godsdienslige voorslellingen scliijnen vooral belangrijk een Madona van een navolger van Rogier van der Wej'^den, een andere loegeschreven aan den Meester der Marialegende, een Eva van Frans Floris, Si
STUDIEN UND SKIZZEN ZUR GEMALDE
KUNDE
(Sept. 1913-Mei 1914)
>o^
len,
Pellzer in Keu-
een zeer belangrijke kunstgalerij,
rijk
vooral aan werken van Nederlanders, Hier
voorbanden
is
b. v.
hel Jezus-Kind loegeschreven
dezen loegeschreven, een Verzoekiny van den
Dr.Tlieodor von Frimmcl bespreekt in hel nr. van September 1913, de onlangs bij Fred.
MuUer geveilde verzameling
Anna met
aan Van Dijck, een Sludiekop, eveneens aan
het bekende Viuuwen-
poiirel van den Keulscben Meester van Sint-
Severinus, die in zijn werken overeenkomsten vertoont met Quinten Massys en de
groep van Patinier en Bles, niaar nietlemin een specifiek Keulsch schilder was, werk-
zaam van 147-1 tol 1515. Van latere nieesters in de porlretkunst noenil Frimmel bet groote familieportret van Hanneman, waarin Bredius de voorstelling beeft meenen le zien van den Keulscben scbilder Cornells Jansen met zijn vronw en
H. Anlonhis van Frans Fraiicken
en vele
II,
andere werken van minder belang. Frimmel cileert verder een Vanitas van Hendrik Gollzius, een Landschap van Jan Breughel
II,
een Bloemsliik van Corn. Saft-
leven, een Slilleven van den
Anlwerpenaar
Alexander Adriaensen, Bloemen en Viiichlen van Cornells de Heem. Het December nr. 1913 bevat een nola over een werk van Casper Netscber in de
Weensche verzameling Dux, voorstellende Jupiler die onder de gedaanle van Diana de
nymf Callisto bezoekt. Ook eenige gegevens omlrent
i\en
18<'>-"
ecuwschen Anlwerpscben scbilderJan Karel Vierpeyl,
waarvan
men
niet
bijsler
veel
afweel. Van den Branden vermeldl dal van
biz. 205).
Vierpeyl in 1720 in de nalalenschap van den
bevat de verzamelingPeltzer eenige porlretlen. Verder conteifeilsels van
Anlwerpenaar Gevaert van den Dor|)en zas schilderijenwerden verkochl voor 17 gulden. De II. Dympiina-kerk te Gbeel schijnl een schilderij van Vlierpeyl le bczillen nl. De onlgraving van Dijmphna en Gerebernns. De Musea van Hermannsladl en Keulen bezitlen werken van dezen schilder. Hier wordl voider gesproken over Cornells Poelenburgb en zijne navolgers, nl. over Jan van Hoensbergen, van wien ook de bovengcnoemde galerij Pellzer een paar portrellcn bezil. Dil artikel wordl in de 5*^ en
zijn zoonlje [Oiid-Hollami, dl.
Van Jansen
XIV.
zelf
Van derHelst, Jacob Gerrilz Cuyp, Wybrand de Geest, N. Maes, Const. Netscber, Ilarmen Collenius, Gerrit Dou, Plater Quasi, Van Kcyser, G. Donck, J. Van Willem BarMerkelbacb, Ravesteyn, Pieter ToorcnJac. Aanradt, van Oils, P. lius, Jan Mieris,
vliel,
Thomas de
Otlo Vcnius, Gorlzius, Kessler, Frans
Floris, e. a.
Wat de
genrescbilderijen
betreft,
in
de
noemt Frimmel terecht een zeerkarakterisliekeJan Slcen De Rederijkers.
eersle plaals
6« aflevering (Mei 1914) voortgezet.
A. D.
92
EEN JOANNES CORDUA IN HET RIJKS-MUSEUM OOR
eeiii<»e jiiren
Fred. Miiller verschijnende
&
kochl bet Rijks-Miiseum van de C"
aan
eeii schildeiij
firnia
voorstellende Christus
de Emmaiisgaiigcrs, waarover de
mceningen zeer uiteeiiliepen. Sommige kenners meenden er eeii weik uit Rembnindl's scliool in te her-
weik van een Spanjaard meening werd gedurende eenigen tijd Museum gedeeld, doch daarvan is zij teruggekomen
kenncii, aiideren zageii er het in.
door de directie van het en
liand
laatste
nu de
er
ziet
Deze
van een
in
HolIanderolVlaam
onder Spaanschen invloed. Dil verschil van
meening omtrent de school klaien
is le
door
ver-
het
tweeledig karakter
van
De
dit
schildeiij.
kleederdracht,
vooral
van
den
schenkenden jongen,
is
Spaansch
terwijl
de
ling die
van
op vat-
Rem-
brandt's scliool naderl.
Kvenals
Jan
Steen in zijn schilderij
van ditzellde
Onzi; Kunst, Dcel
XXVI, Octol)or
JOANNES CORDUA
Twee hoeren in een keik. (Weenen, vcrzanieling Hari-ach.'.
1914.
:
93
EEN JOANXES CORDUA oiulerwerp,
IN
ook
(toevallig
MET RIJKS-MUSEUM
in
het
Rijks-MLiseiim)
goefi:
deze
artiest
het
Bijbelsch verhaal weer als eeii vizioen dat de beide wandelaars haddeii,
JOANNES CORDUA
Twee boeren (Weenen, verzameling Harrach).
terwijl zij
een heiberg.
vermoeid van de locht aan de
poezie welke van
dit schilderij uitgaat
naar van beteekenis denken, zoo op, dat zijn techniesch
niodeleeren der figuren
eigenschappen troffen in
in
:
tafel
ingeslapen vvaren. Doet de
voor een oogenblik aan een kunste-
valt het bij
een gedetailleerde bestndeering
kunnen zeer middelmalig was. slap,
is
me
in
de verzameling Harrach
le
zijn
Zijn
teekenen en
penseelstreek aarzelend. Deze zelfde
de aan Juan de Cordua gegeven boerenstukken
Weenen. Ook
hoi biuinachtig, vveinig kleurige
met dat van het Amslerdamsche sink overeen. Opvallend van overeenstemming is ook de groole mond, waarvan alleen de onderlip zichtbaar is daar de bovenlip door den snor bcdekt wordl, koloriel
van deze werken
slemt
de overhangende neustop, de vlokkige toets der haren en de overeenkomst
van type. Zelfs schijnt het alsofvoor de rechtszittende (jangcrs en de
man
model gediend
94
rechts op de
hecft. In het
Twee bocren
oog loopend
is
in
dc kerk
man op bij
de
Emmaus-
Harrach, helzelfde
het met hoeveel
meer vastheid
EEN JOANNES CORDUA en vrijheid hel stilleven op
tie
tafel
boeren in een hcrberg (coll. Harrach)
overeen met hetgeen Sandrart schrijft,
nml. dat
hij
mooie
IN
HET RIJKS-MUSEUM
Emmausg angers en geschilderd is. En dit
stemt geheel
Teutsche Academic
over Cordua
der
in zijn «
slillevens schilderde.
Weinig
leven bekend. Denkelijk stamde de familie uit Brussel en
waar Joannes
in 1702 overleed. (Zie
is
»
bij
de Twee
er over Cordua's
woonde
in
Weenen,
Thieme-Becker, Ktinstler-Lexikon d.VII). J.
0. Kronig.
95
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING TE BRUSSEL, 1914 II
BEELDHOUW- EN PENNINGKUNST NKELE,
inderdaad
mooie werken
lieel
;
tamelijk
veel
andere die heel oorspronkelijk waren van opvatling en van factuur en nog meer die eenvoudig verdienstelijk
— dan een half dozijn zonderling of uitzicht — voor meerendeel nil het
uitgevoerd waren,
vreemd van
't
hnitenland afkomstig, en ge zult u een kort begrip
kunnen vormen van de afdeeling Beeldhoiiwkunst op de Driejaarlijksche
te
Brussel.
De beeldhouwkunst,
zooals
we
ze daar
kwam
aanschouwden,
ons heel
zoet voor en wijs en braaf, heel redelijk ook en ver er van verwijderd,
de schilderkunst op de buitensporige banen
te
volgen,
heelhoofden en dwazen wordl geleid. De zucht naar
den
zin van gevi^eldpleging
trouwens
houwer
in
te
waarop ze door enkele nieuwe, opgevat in
'1
aan den elenientairen vorm van
de beeldhouwkunst moeilijker
verwerken
tot uiting.
krijgt, leent zich niet tot
om
De
alle kiinst,
slof, die
komt
de beeld-
de buitensporigheden van den
De visie van den laalste houdt slechts wat ze wil van het wezen van menschen als van dingen en vooral van het licht-verschijnsel vast. Al schilder.
naarmate hij
zijn
temperament, analyseert of synlheliseerl de
met geslrenge trouw
naar het
tot in
't
of werpt slechts vage
uiterste verzorgde, of stelt
sciiilder,
omtrekken neder, zich
waarin
hij
zich enkel tot doel heeft gesteld
van het voorgestehle onder de oogen
den beeldhouwer.
Zijn scheppingen
te
de natuur en belet
96
hem om
zich
om
hij is
geheel
brcngen. Dit zelfde geldt niet voor
is
in
de ware
en volume, heerscht over
hij wil
of niet, in onafgebroken voeling
weg
werpen aan onwezenlijken
te
vrij
een zeker aspect
kunnen enkel vorm vinden
werkelijkheid en die werkelijkheid, die massa
den kunstenaar, houdt hem, of
streeft hij
met een luchtige schets
tevreden, schildert met stippels of met vlekken. In 6en woord, in zijn kunst,
leekent
schijn.
met
DE DRIEJAARLIJKSCHE TESTOONSTELLING TE BRUSSEL, 19H Het
lofwaardig in de schilderkunst, dat ze er naar streeft
is
zekere hoogle enkel
ziel le
ophouden
of ze zoii
De beeldhouwkunst moet
wezen.
kiinst te
om
En
tout
wezen. Onafgebroken, onweerslaanbaar roept
n'aper^oit pas la Nature
comme
elle
Nature.
treffen
ne
11
we nan
methode
s'agit
voir... ».
Dat
waar Rodin
gaat, had ingezonden. Ze bezit, naar
seul principe
point de recette pour embellir
het
is
zijn
men
zijn
ware
!
Een voorbeeld hiervan
machtige figuur van den
Man
die
weet, enkel den tors en de beenen,
geen armen en geen hoofd. Heeft de meesler
samentrekken op het gebaar, dat
le
N'en deplaise aux marchands d'esthe-
voit.
est funeste. II n'y a
que de
in dit Salon,
apparait au vulgaire, puisque son emotion
sous les apparences. Mais enfin
de copier ce que Ton
tique, toute autre la
:
seule ambition est de lui etre servilement fidele... L'artisfe
lui revele les verites interieuies
est
tot zich
zegt Rodin, ((j'obeis a la Nature et jamais je ne pretends lui
)),
commander. Ma
en art
op
substanlie zijn,
de naluur, de krachlige waarheid van het leven den kunslenaar «
tot
zijn
naam aan
gansche aandacht willen
het
werk verleende, of wel
men imponeert door de intensiteit, het kort begrip dat de illusie geeft van een algeheele visie ? Want het zekere, breede, harmonieuse gebaar, waarmee zich dit lichaam beweegt, is met zulk een bewonde-
willen toonen hoezeer
renswaardige waarheid weergegeven, dat de verbeelding de ontbrekende
ledematen weer ineenvoegt, die het evenwicht van den loop voltooien en den
rythmus bepalen.
Men kan
veel discuteeren over beweging in sculptuur en bijv. vinden dat
er een soort van tegenspraak of zelfs iets belachelijks ligt in het weergeven
van een
staat
van onrust. Dit
een van die tegenwerpingen, die ons slechts
is
werk voor den geest komen. Ze vervalt voor het genie, omdat, wanneer dit zich aan een problema waagt, het dit met zooveel sloutmoedigheid en tegelijk met zooveel eenvoud oplost, dat bij
't
zien van ordinair of middelmalig
het schijnt of er geen problema in het gebaar, in de
is
geweest.
Doch de beweging
ligt
niet enkel
bonding van een personage. Het kan veeleer en meer
beteekenisvol liggen in het gelaat, in de uitdrukking der trekken, in een
zekere teerheid en onstoffelijkheid, die als de almosfeer die de kunstenaar
moet trachten
het ware het leven vaslhouden
te
om
behouden en weer
er het beeld van te
vergete niet dat het leven zijnde, ook mobiel trilling, in
in zijn
om
in zijn
van leven andere,
gedachtebeweging. Hoe getrouw
handen dood
ze
is
er
is
hij
model is en geven. Hij moet als grijpen, maar men het
en ook veranderlijk,
te
altijd in
haar copieerde, zou de natuur
blijven en doodsch, ware de kunstenaar
werk de levensvlam in kunst, is
te
om
onbekwaam
doen schijnen. Tot het zoeken en weergeven
de Fransche school wellicht meer geschikt dan eenige
ook meer dan eenige andere door
rasaffiniteiten,
door
97
DE DlilEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING TE BRUSSEL, 19U levendigheid van
om
benieuwd
te
waarin zich,
Men
We
bevaltiiig,
allijd
met een keur van werken
salon
dit
volgens verschillenden
eigenschappen openbaarden.
vliigge
scheppen, loe geeigend.
(e
Die schilterende school was in aanwezig,
door haar
bewegiiig en geest,
leeren keiinen en
graad, die
spraken zoo even van Rodin's
kenmerkende
Man
die gaat.
dien naast dat groote werk, de steenen figuur van Barlholonie, een
stelle
kop van de
variante op den
glorie
van bet graf van Jean Jacqnes Rousseau in
bet Pantheon, een heerlijke vrouwenkop, ernstig, rustig en krachtig, waarin zich soevereine majesteit
De werken der
heel teeders en verhevens.
iets
overige Fransche kunslenaars hadden niets van bet
grootsche, waaraan de
eenvoud vorm wist
mengt met
te
maker van geven. De
bet
monument Aux
Moris,
met zooveel
besle vertoonden echter bevalligheid en
mooie kwabteilcn van noemen, zonder op de noodige onderscheiding nadiuk te
losheid, iets pitligs, scherps en fijns, benevens heel observatie.
We
leggen, de busies van M.
Dampt
('t
Kindje Moreno), Jules Dubois, Camille
Lefevre, de Jonge Mcisjes van Mev. Cazin, de bronzen van Despiau, vooral
Landcdse en die heele expressieve figuren
:
Vreiigdc,
Smart en WHskracld van
Berthoud. De Kinderen van Marque waren amusant, bet Meisje met de Kat van Toussaint
allerliefsl,
van den zelfden kunstenaar zagen we verder een Masker
van een Boschgodin. De Bacchante van Bourdelle was minder inhoudsvol dan zijn Strijdende Appollo. Roche had in verguld lood een treffend
masker van een manneHjken en vrouwelijke Eaun ingezonden. Quillevic exposeerde
zijn
Bigoudaines,
aardig
en
grappig,
met
bun Chineesche
poppengezichljes.
Of Rodo de Niederhausen, niettegenstaande Franschman is, weten wij niet. In ieder geval, uit woont,
kwam
bet door
met sokkel. Dat de
zijn
Duitschen naam, een
Parijs,
hem bewerkte monument
waar de kunstenaar
voor Verlaine
:
een Bnste
is
wel bet geniale, onevenwichlige, enorme en bultige hoofd,
tweeslachtige,
tegebjk woeste en katachfig-sluwe fysionomie van den
zonderlingen dichler-vagebond
--
vagebond
geraffineerd als een Precieux en cynisch als
zeden, Christen in zijn gebeden, vaardig.
Op
altijd
bet voetsluk van zijn
in bet leven als in zijn
Thomas
Vireloque, heiden in zijn
opnieuw zondigend en
monument
gedacbten,
altijd
boet-
zijn half-lijfs enkele figuren
aangebracht, die tamelijk oppervlakkig de heiden en heldinnen symboliseeren
van zijn Ectes galantes.
Twee
Rome, en MiestcbaninofF, te Parijs, waren vertegenwoordigd door werk dat stcrk van een soort Byzantijnsch archaisme was doorlrokken, maar dat niettemin getuigenis aflei van een energiek-krachtige, origineele persoonlijkheid. De groep, zwaar in de manier als in de materie, van Mestrovic Een Vronw met een Kind (de Slaviscbe
artisten,
Mestrovic,
te
:
98
PAUL nU nOlS:
Prins Leopold.
99
:
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING TE BRUSSEL, 19U H. Maagd
?) is
voornaam van
zeer
techiiiek. In liaar
zwaar niassieve vormen,
de bijna karikatnuraclitige scherpte der Irekken, hcefl de
lioofdfigiiur
iels
van een woest idool. Mieslchaninoff, met een heel levendige Kop van een
schema liseerde
Bulgaar,
zijn
in
Maagd en Kop van
een jong Meisje.
Russische kunslenaais, of liever enkele hunner, schijnen, niet,
nog getrouvv aan de oude, Oostersche
noemen, canigrafische bewaarde.
En
't
aan de,
tradilie,
De
viijwilhg of
zij
om
't
zoo
te
waarvan hun land de erfenis ontving en
esthetiek,
die hieratische beelden
mishagen
niel, ze
hebben
lets plechlig,
doodsch.
George Miiine worden
Hetzelfde kon vroeger van zekere werken van
gezegd. Hij veieenvoudigde het leven zoo dal het in zijn figuren bijna scheen
verdvvenen. Zijn Dokiverker, machtig in hout gesneden en zijn Mannenbusle, geluigen gelnkkig van
's
kunstenaars evolutie in de richling van mensche-
en meer expressieve nilbeelding Zonder merkbare overgang, komen we zoo op het Jonge Meisje met de
lijkere
Z^/o6'/7J
van Victor Rousseau;
de kunst van dezen meesler mooie, lieve
figiinrtje
ligt,
lichtelijk zinnelijksin
wat er vrouwelijks en
alles
heeft zich
zelden met meer
geopcnbaard. Ze ademt den geur
gratie
dan
in dit
van de bloem, die
in
ze in de hand hoiidt en in haar bonding, in de uildrukkiiig van haar rein, als
bedwelmd
gezichtje, ligt iets van heel die lente van gewaarvvordiiigen
pas ontwaakte gevoelens, waarvan ze zich luuiwlijks zelf bewust
waren
er,
ook van Rousseau, de busies van
gedrapeerde beelden, hoog van
deii
koning en de
is.
en
Verder
koniiigiii, fraai
stijl.
Enkele passen verder, stond het beeldje van priiis Le()[)old door Paul du Bois, ten voelen uit, in de allereenvoudigste bonding, met al zijn naluiirlijke gratie en het kranige, lieve jongensgezicht. We vonden, in dit nieuwe
werk van discreeten
i\en
grooten beeldhouwer,
smaak en een
al
weer van
zijn talent
geschakeerde en verfijnde uitvoering. Het
uiterst
zelfde geldt voor twee zijner andere
mooie, pure jonge meisjesfiguur
het eigenaardige
:
werken
:
Lente
s
Onlwakcn en Lente,
verwachting, hoop, aspiratie, het ongeduld
der jeugd als omsluierend met een vage melancholic. Van twee meesters onzer de laatste is op school, Thomas ViiiQotte en Jules Lagae, was er niets ;
't
oogenblik
te
Buenos-Ayres, waar
men nog
bezig
Congres-Monumenl waarvan hem, naar men wereldconcours, de uitvoering werd opgedragen.
zijn
,
Guillaiime Charlier had zijn nil
de gewone,
om
medaljons met de of Muse,
bteltenis
te
met de oprichting van
zich herinneren zal, na een
monument voor Emile Agnicz ingezonden,
zeggen afgezaagde elementen saamgesleld
:
van den overledene, den geesl des Grafs, Faam
enz., cnz.
Liever stonden
lOJ
niet
is
we
stil
voor zijn Zeerob en
zijn
Jong
Meisje. het laatste
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING TE BRUSSEL, 19U inderdaad een heel mooi ding.
Godfried Devreese was er met een goede
Vromvenbusle en een Danseres, Charles Samuel met een aardig Lachebekje
EGIDE ROMBAUX:
Busle (Marnier).
en een Buste van Charles Hayem, mooi geobserveerd en uitgevoerd. Gaspar zette
met succes
zijn
werk van animalist
voort.
Zijn
Aanvallende
Biifjel
De zwarte Panters van graaf Jacques de Lalaing,
vooral was voorlreffelijk. vormden met bun lenig-golvende lijnen een decoralief motief van hooge elegantie. Egide Rombaux was er slechts met ecu, doch een meesterlijke buste. Voor zoover wat betreft de oudere school. Waar we overgaan tot de kunstenaars van de volgende generaties, ontmoeten we Baudrengbien, met
een groote, weinig aantrekkelijke Maternite, de
Tombay met
een
allerliefst
Kinderkopie, Herain met een Biiste en twee Medaljons en Herbays met een
marmer
Vers la Lumiere,
met de enkele vermelding waarvan we ons ver-
genoegen.
Kemmerich ontbreekt van
zijn
werk
legt
bet noch aan gespierdheid, nocb aan kracbl, veel
getuigenis af van deze kwaliteiten, in zekere andere, bijv.
101
DE DRIEJAARLIJKSCHE lENTOONSTELLlNG IE BRUSSEL, J9U in zijn Steenenwerper, waar de begeerle om de hefligheid der beweging te
geven,
hem
weer
de charge voert, opeiibaren ze zich vvanordelijk en
tot
al te
overvloedig.
Waar de
geest van den
beeldhouwer zich steeds gedrongen voelt
de fysieke werkelijkheid weer uit
te
te
keeren, waardoor
drukken vermag, dringen de eischen
hij
om
tot
enkel zijn gedachten
zijner knnst
hem daarentegen
soms naar idealere concepties. Zijn hoofddoel meet ten slolle blijven het weergeven van de menschenfiguur, in de kracht of de gratie van hear :
Maar hoe
naaktheid.
tot
weergave van die werkelijkheid
geraken,
te
bij
gebreke aan een geschikt model? Er zijn waarschijnhjk geen sireken, behalve in de vvarmsle van Afrika, waar 't gewoonte is om zonder eenige kleedij rond
wandelen. In Griekenland was zoo het costuum van kampvechlers en van goden. De goden zijn van ons heengegaan, de athleten zijn gebleven, doch de te
preutschheid onzer dagen gedoogde niet dat ze zich op het stadium vertoonden in het olympische gewaad hunner antieke voorgangers. Maar wat
dan
7
van het lichaam naakt uit
in
— bevindt
demode, de
om
die de eerzucht koestert
De beginneling beeldhouwer,
de schepping eener naakt figuur
te
zijn
kennis
openbaren
— heldhaftig
De oude
fabelen zijn
zich in de pijnlijkste verlegenheid.
allegorische abstracties, schijnen en zijn inderdaad, iedig
van belang en emotie. De kunstenaar moet echler een, overigens in de meesle gevallen zeer onschuldig voorvvendsel vinden, dat academische naaktheden wettigt. Dit voorwendsel, uilgedrukt in den titel van het werk, geelt dikwijls of hij het zoo maar had den indruk of de artist het achleraf had gevonden
—
gekozen, omdat
hij
er toevallig een noodig had.
De reden
is
bijv. tamelijk
twee bevroeden waarom het pleister van den heer Behets vrouwen, de eene gezeten, de andere staande, die, zooals voor vrouwen gepast is, samen zitten te babbelen, de tivee Droomen, moet worden moeilijk
te
:
genoemd. Hetzelfde verwijt zou den heer G. Huygens kunnen treffen. Zijn Melancholie, indien ze ons al niet door haar plastische kwaliteiten verbaast, Een verrast ons evenmin door den naam haar door den maker gegeven vrouw met hangende haren knielt in een allerongemakkelijkste bonding op :
de punt van een scherpe rots geen wonder dat ze melancholiek is Het zij echter verre van ons om met moedige, eervolle pogingen van jeugdige kunstenaars te willen spotlen, enkel zijn we van meening, dat het I
;
beter ware voor henzelf en wellicht
zagen als
om
hyperbolische
namen aan hun
zoodanig konden worden beliteld. Marcel Ran heeft zich, en terecht
nierd
—
de mooie
Iiigeniic die hij
luin kunst,
zoo zc er van
ai
naaktstudies te geven, die evengoed
om
dergelijke zaken niet
ons voorstelt,
verklaart het geval voldoende. Een
102
ook voor
zit
bekom-
Voor den spiegel en dat
die zeker niet idealiseert
is
Baggen. Ten
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELLING IE BRUSSEL, 19U bewijze daarvan zijn groep
:
Eerste en laatste schrede
:
een oiide vrouw die
een klein kindje loopen leert, Het denkbeeld had echter, naar onze bescheiden meening, evengoed door personages van een minder afschrikwekkende
GODFRIED
DEVRliKSi:: Prinses Mnrie-Jose.
kunnen worden voorgesteld Josue Dnpon was er met een Flandiia, van kloeken omvang. Een weelderige boerin, met bloemen en leelijkheid
!
vruchlen beladen en hoog gezeten op een werkpaard. Het
is
een plastische
verduidelijking van al de gebruikte en verbruikte metaforen van het vette, weelderige, materieele en prozaische Vlaanderen. Een is
zeker,
maar
toch enkel slechts een zijde er van en
jiiisle
weergave, dat
meer geeigend voor de
bacchische poezie dan voor een apotheose. En voor dat werk, overigens van
een l)evredigende tcchniek, dachten we aan die andere Flandvia waarvan Jules Lagae indertijd de schoone en fiere figuur voor ons had verheven.
op het groolsche en sterk getypeerde toe. Hierin heeft geen ongelijk, schoon zijn Oorlog, voorgesteld door een personage met in
Puttemans hij
legt zich
van een haan, een Mephisto en een Cesar de Bazan, maar weinig verschrikkends heeft. Hij lijkt veeleer op een duivel in een doosje
zijn
trekken
iets
of uit een tooverbalet.
Er
ligt
gratie in de
nimf van de Winne, veel schilderachtigs
in
de Colon
103
DE DRIEJAARUJKSCHE TENTOONSTELLING TE BIWSSEL,
191U
dii grand-air \an Gallic rythmus in de Danseres van Pick-Lajos. verheven hoog werk In het van de Korte De Begrafenis, ontbreekt het noch aan allure, noch aan knapheid. De Persiers van Asten en de Lente van van Goelen, waren daarentegen vreeselijk slijf en hoekig. Het dierenrijk inspi-
de rCEiwre
;
reerde werk van afwisselend belang aan Collard, Ingels en van Perck. Ik merkte vooral dochtertje, een aardig,
busten
Het
!
is
porlret op de juiste
om
gemakkelijk
waarde
:
Mijii
een geschilderd of gebeeldhouwd
men
schallen, als
te
laatste
met een hazewind. Talloos waren de
klein meisje
niet altijd
Hager, Collin, Sauter,
op het brons van dezen
model
het
er van niet kent.
zijn er koppen en zelfs beroemde, die zich maar slecht leenen om worden geportretteerd. En het gebeiirl dat het werk lijdt onder de afwe-
Bovendien te
zigheid van
had weer
karakter, het alledaagsche van het gezicht, dat de kunstenaar
geven.
te
Hij
werk met
zijn
is
slechls
zeer geringe geestdrift
begonnen, zoodat de waarde ervan er onder leed. Onder voorbehoud van deze alleszins redelijke opmerkingen, slellen
opsomming van de werken Sturbelle was er
die
we
in dit
met verschillende
we ons tevreden met de enkele
genre hebben opgemerkt
l)usten,
:
Camille
waaronder een van den dichler
Ivan Gilkin, heel goed gevat in zijn gewone expressie en het eigenaardige
van
Hamoir exposeerde, tegelijk met een op 't strand uitgestrekte ik niet heel mooi vond, een goede buste van den schilder
zijn kop.
Sapho, die
G. M. Stevens.
Die van Mev. A. G., door Christine Bertrand, bezit wel de
verdienstevan een goede gelijkenis,(we zijn
doch die
lof,
die groot
is,
in
in
om
bij
een porlreltist wordt vereischt, schijnt
aanmerking ncmende dat we hier legenover het werk van
een beginnelinge slaan
op
—
het debuut van een aulodidacte.
hierop de aandacht
te vestigen,
uitsluilend door zelfstudie in slaagt
delicaten
stijl
te
om
We
stellen er prijs
aangezien het uiterst zelden voorkomt
dat een kunstenaar, hoe vast en vurig zijn roeping
vorm en dien
om hierover te oordeelen),
aanmerking genomen hoeveel nauwkeurigheid en
nauwgezet waarnemingsvermogen er
nog onvoldoende,
in slaat
ook
zij,
er zoo snel en zoo
een dergelijk meesterschap over den
verkrijgen, zooals
we
dien in het werk van
Mevr. Berlrand bewonderden.
Verder vragen we nog de aandacht voor de busten van Karel de Cock,
Desmare, Hanquart, Louis Du Bar, Arthur Dupon, Jenner,
Hambrouck,
Mascre, Orban, Verbanck, Poeton, Van Tongerloo, Rolsaert {Kinderknpje en GekruldMeisjesk()pje,prach[U^ynu slijl),Theunis, StotTyn, Mevr. Samuel, Sarlcel, enz., die zich, alien in
hun eigcnaardigheid, door hun
lactiinr
en opmerkings-
gave onderscheiden. «
De
afdeeling gravuren en medaljes, met fijnen
penningkundige, den
104
«
heei-
smaak door den bekenden
Alphonse de Witle gerangschikl, was
niet
heel
.
DE DRIEJAARLIJKSCHE TENTOONSTELUNG TE BRUSSEL, 19U bood ecu
uitgebreid, ninar
kcuze vnn Belgisch en uitheemsch
iiitstekeiule
work ward onze aandacht gelrokken door de origineele teekeningen van Roty, den drie jaar geleden geslorven grooten Franschen Meester, door den beer de Wilte voor deze tentoonstelling verkregen. ^Ye bervonden in deze teekeningen, scbetsen en ontwerpen Allereerst
voor medaljes,
al
de verfijnde kennis, bet
gevleugeld
rythmiis, de edele, eenvoudige
gralie, die
van elk werk van dezen meester
een vreugde maakl voor de oogen en voor
den
geest.
Van een anderen, eveneens overleden Franscbnian, Vernon, waren cr porlrellen (Waldeck-Rousseau,
en
enz.)
plaketten,
vooral die met de Comnmnicanten, uiterst subtiele knnst, tocb tegebjk kracbtig en in-
ARMAND nONNEl AIN
:
A. J. Wauters.
boudsvol van modele. De composilies van Henri Dropsy
:
de Appelen, de Muziek, de Dans, Dnnseres
waren mooi en niuzikaal van vooral op
lijn.
In de
lijst
in
een peplum,
van Victor Peter, nierkte ik
de plaket van Marceau en Amours
se
van
disputant un caeur,
Yencesse zijn Frappeur grec en van Henri Delagrave een mooi Jeugdportret.
De
zilveren of bronzen plaketten van Renato Brozzi zijn ecbte scbilderijtjes
waar kudden dwalen, Schapen
in melaal, landscbapjes in perspectief,
Campagna, Vluchtende Gazellen, Schapen omtrekken en verrassend van verdieping. Het Dnitscbe contingent
in dit
salon
Men legl zicb bier niet afgemeten slijl. Wat men zicb ginder al
bet andere.
in liet
toe
de
uiterst fijn
van
sterke tegenstelling
met
Bosch enz.,
vormde een
in
op barmonie, op een edelen, wel
liever ten doel stelt
is
kracbf, energie
en relief in de teekening, een systeem van scbilderacbtige, scboon een weinig overladen decoratieve molieven en een inspiralie, bier en daar wat acbaiek.
Kortom, een macbtige, ruwe, men zou
kunnen noemen Golieke manier, bijv. in bet werk van Karl Goetz Graaf von Mollke, Prins Bismarck, Frederik de Groote. Onder de Hollanders vermelden we Wienecke, waarvan vooral de beel karakteristieke kop van Douwes Dekker, journalist, en van den Javaanscben lijksgroote Radenmas Soeward Soerjaningrat. Een Engelscbman, Perceval Hendlcy, was
die tocb
soms een
goeden
indruk
't
maakt,
:
er
met een inzending van
soepele, ernslige,
in opvatting en uitvoering zeer verscbeiden
soms wat
fantaisisle, bier
en daar
zelfs
werken,
een beelje gewaagde
kunst.
De deelname onzer
Belgiscbe kunstenaars was scbitterend en uitgebreid
105
DE DRIEJAARLIJKSCHE
7
ENTOONSTELLING IE BRUSSEL,
191k
en zou een meer gedetiiilleerde bcschouwing verdiend hebben. Een bewijs
voor de vruclitbare vverking der vereeniging Les Amis de streven
hel
om
is
in
oiis
la Medaille,
wier
land de hernieuwiiig van dezen kunstvorm
helpen bevoideren. Aangezien echler beperking gevvenschl
is,
bepalen
te
we
werk van de Bremaeckcr, Isidoor de Rudder, Fernand Dubois, Dupuy, Kops, Alpbonse Mauquoy (met een ons
sterk
tot
de enkele vermelding van
gekleurden
Peler
het
Sagebomnie,
Benoit),
Tiieunis
en
Vermcylen...
Charles Samuel onderscheidde zicb door zijn afbeeldsels van graaf Goblet d'Aluiella,
van den hertog van
du Bois was
er
met een
Ursel,
den goiwernenr Vergole,
Pietd, een herinneriiig
aan een
Paul
eiv/...
Veiioviiig,
de Kus,
Diana en enkele uitstekende portretten. G. De Vreese had er twee inleressante plaketten, geinspireerd op Parsifal
:
de Graal en die Zaiibevmddchen en
eindigen ons bezoek met de vermelding van het kader van
van wien we vooral de levendige en uitmnntend
we
Armand Bonnelain,
realisle medalje-porlretten,
Edinond Picard en van den onvermoeiden geschiedschrijver onzer nationale kunst, den heer A. J. Wauters, bewonderden, wiens origineele en spiritueele fysionomie door den kunstenaar met waar maestra is
o. a.
die van
weergegeven.
Verder waren
er
composities, rijk van inhoud en
allerliefste stijl
als
kindersilhouetjes
als
Josetie,
de plaket van de Conference du
jeune barreau... een serie werken, die getuigenis aflegden voor het sponlane,
bezonken
talent
gelegenheid was
van Bonnetain, een
om
talent
een vollediger indruk
waarvan het publiek reeds te
in
onlvangen na de expositie van
graveer- en beeldhouwwerken, door den jeugdigen
kunstenaar verleden
winter in den Kunstkring te Brussel ingericht.
Arnold Goffin.
106
de
JACOB JORDAENS, UDE Iiivenlarissen
BEELDHOUWER zijn
soms
uiterst leeirijk. Ik hel) er
menige nierkwaardige ontdekking door kunneii doen, o. a. laalst nog door het vinden van den Invennl
taris
van de moedervan Abraham van Calraat, die
N
resultaat
^
perzikken-stillevens, gem. A. C. niet van
had met zekerheid
niaar van Calraat zijn. Er
K
met een
te
lot
kunnen zeggen, dat alle Aelbert Cuyp
is vvel
bevveerd, dat Calraat
teekende. Zijn broeder Barend Kalraat teekent inderdaad met
K, maar ik kan met facsimile's van handteekeningen van Abr. Calraat, kort voor
dood
zijn
De
in
1717, bewijzen, dat deze broeder
Inventaris van den boedel van
met een C teekende
Vrouwe Hillegonda Maria van Heems-
haar leven Wednvve van Mr. Johan Jacob Wierts, in
kerk, in
(*).
zijn
leven
President en Raad en Rekenmeesler van de domeinen van wijlen Z. Kon. Majt van Groot Briliannien, overleden 4 Oct. 1733 (in den Haag, want daar
woonde
zij
in het huis
met
erve, tninj stal en koetshiiis aan de Zuidzijde van
de Nobelstraat van achteren uitkomende door de Poort achter de Groote
Kerk)
(^)
vinden wij een bijna vorslelijk kabinet van koslbaarlieden en kunst-
werken opgeteekend. Wij zullen ons hier maar rijen en beeldhouwwerken bezighouden.
De
uitsluitend
met de schilde-
schilderijen zijn gedeellelijk uit de Hollandsche, gedeeltelijk
Vlaamsche school gekozen. Behalve stukken waarbij geen namen der ders genoemd woiden vinden wij onder de Hollanders
iiit
de
schil-
:
Een legerlent van Wouwermans. Een fruitsluk van van Beijehen. Een kortegaarde van Palamedes of Codde. 5 kinderlies van A. B. Willaarts, De onbekende God te Atliene van Breenbergh. Een Italiaanscli landschap met beeldjes van denzelfden. Aretliusa door Mozes van Wttenbrouck. Een Italiaanscli geziclit, manier van van der Ulft. (')
Ik lieb een en
ander
niet
lang geleden in de Kunslchronik van
Seemann mede
gedeeld. f) (Prof. Not. A. Corlebranl, den Haag).
107
JACOB JORDAENS, BEELDHOUWER De histoiie van Midas door C L. M. (Mokyaeht). Ecu walerval van KxiuBiiROiiN Eon vrolijk gezelscliap van Vinckhoons. Een keukentjc en een kortegaardje van Beest (S. van Beest of soms Beelt?). Een David van van Staveken. Een geselschapje van den jongen Hals. Een lantscliap, Irani van Berghem. Een ballailje van van Tol. Eenige koeljes en schaepies door G. Cop. Een kleyn geselschapje door Codde of Palamedes. 't kleyn gedaen dooi' Joachim Wttevvael. vervallen gebouwije door J. van (j^oos. Zeelje door Jan (lees Isaak) Willaekts.
Paris oordeel in
Een Een Een Een Een
boereschuurlje van van deh Poel. Zeelje van
Vroom.
Gibr-allar, onder coniniando van den Admiraal Heemskerk, zeer uilvoerig, (dil is liel sink van Willaerts in 'I Rijks Museum, dal voor de fani. Heemskerk geschilderd werd). Een boeredansje door Isaak Ostade.
groole
Zeeballalje voor
Nu volgen de Vlaamsche stukken en dan staan werk van Jordaens, hier aanwezig
wij verbaasd over al het
:
De verloren zoon van Jordaens. Drie naakle vrouwen mel een engel. Diogenes. Een Ironie. Een Lea (sic!) mel de Swaan. De hislorie van Acleon. Pan en Siringa. De bekeering van Paulus. Een boereschuur. Socrates en Xanlippe. slal van Bethlehem mel versch. beelden. Een Jandmannetje. Een fruilsluk van Pater Seghehs met beeldjes van Jordaens. Cupido en Psyche. Venus en Cupido met een Sater. Boven de deur na 't voorhuis een beeld door Jordaens. Een naakle Venus mel Salers. De val van Phaeton.
De
:
De drie Godinncn. Midas (voor de schoorsleen). Een naakt vrouwenbeeld door een Ilaliaansch meesler met (daarin gescliilderd) een gek door Jordaens. Het porlret van Jordaens (zelf). Een heel groot stuk zijnde een Zeetriomf. Een dilo groot stuk mel de wapenen van Acliilles. Een dilo Moses en Aaron of de vierschaar. Soo de ouden Songen soo piepen de Jongen. Een Venus met Saturs. Chrislus en de Kannaeesche vrouw. Argus.
Een
108
hislorie.
JACOB JORDAENS, BEELDHOUWER Een kransje van den fluweelen Breughel met cen beeldje daarin van Jordaens. Twee Kindertjes met eeii Klater. De drie Koiiingen zijtide een Copie naar Jordaens. Een vrouw met een kinlje in een bloemekians. Weer een Midas voor de schoorsteen. :
Elea/.ar,
Kadnuis.
Een nachlliggie. Een iioerhuisje. De Vrouwen aan het graf van
Cliristns, lieerlijk en uilvoerig. de sclioorsleen van de beneden geschilderde kamer verbeeldcnde een familiestuk zijnde een jonge vrouwbeeld en Cupido met een pijllje.
Het stuk
in
Abraham's OfFerande. De Adoralie van de drie Koningen. Een heerlijk stuk verbeeldende een jonkvrouw met een jongman en een Cupido. Een gallerijtje met jonge personen. Een dito met een Moor en Vrouvvebeeld. Ecu Sot met een oude man en jonge vrouw. Een groot vierkant met 4 groote schuynse slukken diencnde voor een blaffon legen de solder van een groote kainer verbeeldende de historic van Psyche door Jordaens geschildert voor Koninginne Christina van Sweden (denkelijk groote studies daarvoor). Zijii wij
reeds verbaasd, door deze menigte van scliilderijen van Jordaens,
nog grooter word
I
die verbazing, als wij verder lezen
:
BEELDWERK. Een sitlend geboetseerde leeuw van Quellinus van Amsterdam. Een slaande Juno met de pauw. \ door Cardon Een Pallas. geboelseert en Een Venus. ( verbeeldende het Een sittende Paris presenlerende den appel. / Ouvdecl van Paris Een ivooren bas-relief verbeeldende een dansend kinderspel met een Sater en Saterinne door Francis van Amsterdam (Francisco Dusart). Een groep geboetsecrt door Cardon, verbeeldende een geestelijke familie Maria met kindje en Johannes met twee engeltjes. Een houten Cupido zeer kunstig en uitvoerig gesneden van Cardon, int kleyn. Een knielend engeltje met een Zonnelje in de hand, zeer kunstig geboetseerd door Candy (Duquesnoy?^ Een dito zittende door denzelven. Een staande Venus en Cupido geboetseerd door Cardon. Een bas-relief zeer rijk van beeldcn, geboetseerd door Cardon. En dan !... r
Een Een Een Een Een Een Een
zitlend geboetseerd kindje
met een fruilhoorn.
knielend engeltje geboetseerd. staand dito kindje.
nakend zittend vrouwenbeeld. liggende Bacchus of Silenus met een luipaard, geboetseerd. liggend vrouwenbeeld, geboetseerd. zittende dito.
109
JACOB JORDAENS, BEELDHOUWER Hier herhaal ik de vraag, aan mijn hooggeleerden vriend
gedaan
:
is
beeldhouwwerk van Jordaens bekend ? Waarhij, Neen zal wellicht niemand anders mij Yoor het oogenblik zij hier dus geconslateeid er
er lets van zulk
die zoo veel wist, mij
nieer weten
antwoordde
te vertellen.
:
!
:
waren werken, door Jordaens gel)oelseerd. Maar vinden
te
?
is
er
nog
iets
Aan andere vlaamsche werken was de verzameling
nog aan, onder de
Ik teeken
Max Rooses
scliilderijen
Jongeiis die speelen, Irant van
van dien aard niet
zoo
rijk.
:
Bhouwer.
gebouwtje van Blommehs (van Bloemen?). Eenige kiiulerljes veibeeldende de oogsl van Rubbens. Bloemstukje van Paler Seghers. De hislorie van Reinoud en Armide, door P. Thysz. Een klein stukje van beeldeljes daar Christus de kinderljcs zegent. naar de trant van Rubbens. Twee landschappen door de Momper, Eeii
Bijna
Jordaans
deze scliilderijen
al
»
komen voor
22 Maart 1734 in den Haag
(bij
in
Hoet afgedrukt deel
waar men de prijzen — zeer lage — kan vinden. — (2- — a / 195. — (de Zee-triumf). brachten !
/" 1.
—
Maar
in deze veiling
komen
nicA
«
Jacques
1 bl.
400 enz.)
de verkooping
De stukken van Jordaens Het plafond bracht /120.
voor de boetseer- en beeldliouwwerken
van Jordaens.
De geachte redacteur van dit lijdschrift was zoo vriendelijk mij er opmerkzaam op te maken, dat Johan Jacob Wieiis de kleinzooix van Jordaens was. Zijne moeder was Anna Catherina, jongste dochter van den Meester. Men kan dns aannemen, dat de loeschrijvingen der schilderijen en beeldliouwwerken
juist zijn.
A. Bredius.
10
KU N STB ERI CHTEN
correspondenten
TENTOONSTELLINGEN :-:
:-:
den haag
:-:
:-:
Als ook deze ler slof, in
ULCHRI STUDIO ± TENTOONSTELLING
stedelijk
VAN SCHILDERIJEN EN
en vroolijker uitzien.
BEELDHOUWWERKEN VERVAARDIGD
DOOR
WERKENDE LEDEN/O^ TerwijI heel Europa door
ecu wereldoorlog te
staan,
in
open(Je
viuir
eii
Piilcliri
ledententooiislelliiig
vlam kwani een
Sliulio
van werken barer lede opening van
den, ter gelegeiiheid van
de verbouwde zijzalen, Vroeger waren dit twee kleine vertrekken met lioog bovenlichl. Waar de bovenkant der muren nieerbelicbt werd dan bet benedengedeelte, waren deze pijpenladeachtige ruimten verre van gescbikt voor lentoonstellingen. Ze werden dan ook weinig gebruikt, soms voor graphisch werk, soms voor kunslnijverbeidsexposities. Terechl nieende bet bestuur dat bet bijeenvoegen dezer zalen tot een nicer
vermaken zijn. Dit nu is gescbied, en werd een vierkant exposiliezaaltje verkregen, waar bet licbt uitstekend kan genoemd worden. Mel zijn licht bebang en zijn lagere zoldcring dan de boofdzalen bezitten, is bet buitengewoon geknipt voor kleine lentoonstellingen van een enkelen kunstenaar. Luniinisliscb werk zal bier bijzonder tot zijn recbt komen, Dat dit denkbeeld ook bij de lentoonslelgescbikte ruimte zou
te
lingscommissie beefl voorgezeten uit het
is veranderd in een neutraden geest van die, welke nu in het
bijeenbrengen
hel licbtstgekleurde
in
blijkl
wel
deze zaal van
al
werk der tenloonsleling.
Daardoor kreeg deze afdeeling een fleuriger moderner aspect dan dc oude zalen met hunne roode bekleeding.
museum
in
Amsterdam
aange-
is
bracht, zullen ook deze ruimlen er friscber
Wat
de tentoonslelling zelve betrof, deze
bad een beter lot verdiend. De schilders waren ter eere van de verbouwing eens goed voor den dag gekomen, waardoor een verzorgder tentoonslelling werd verkregen dan die we gewend zijn.
Door
de
ongunslige economische om-
standigbeden werd niels van deze coUeclie verkocbt, wat zeer te betreuren valt daar bet juist de schilders zijn, die in de eersle getroffen zullen worden door de Kunst loch, kan bet eerst ontbeerd worden. Veel ellende slaal ben te wacbten. Lalen we hopen dat de besluren der ver-
plaats crisis.
scbiilende scbilders-vereenigingen land, die de
banden ineen
in
ons
slaan, er in zullen
slagen, de ergsl gclrofl'enen le ondersteunen
en over de moeilijke lijden been
Zooals
gewoonlijk
le
belpen.
domineerden
weder
de landscbappen. De slillevens volgdcn dan in aanlal terwijl de figuurscbilderingen en
daarvan het portrel, verre in de minderheid waren, Onder de porlrelstukken merklen
we op
een zeer besludeerde damesbeellenis
van Frits Jansen,
waarin deze conscien-
cieuse meester weer eens openbaarde, hoe hij
het in de diepte
meer dan
zoekt. Friscbheid en fleur
in
de breedte
mod men
meer
den oppervlakkiger Albert Roclofs zoeken, zijnen leerling, die juisl dat bezit wat zijn meester ontbreekt, leven en schittering. bij
Overpeinzing bezit juist genoeg bekoring
om
tijdelijk te boeien;
voor langduriger en
steeds groeiende bewondcring beefl
hij
de
HI
TENTOONSTELLINGEN - DEN HA AG verdiepingszin van een Jansen noodig. Deze twee talenten vullen elkaar aan. Prof, van der Waay zond twee zeer verzoigde doeken in. Oerder een Moeder waar zijn tol
atmospherische qualileilen
hun recht kwamen; Willy
gemodelleerde typen
bijzonder
Sluiler sleik
de Rouville een sugestieveiVoc/urneySchreudervandeCoolwijk gekende en bekende frivole figuren, ler;
wijl Dooyewaard, de binnenliuissciiilder, een gietaarspeelsler schilderde, die wel zijn fijne coloriet bezal,
maar waar
aan ontbrak, noodig voren te brengen.
Onder de
om
het niodele
de figuur naar
groote bekoring waren. is
vrouwelijker van
teerheid in bloenien weet
liij
te
vlsie.
De
Wandsclieer, die gevoeliger dan Roelofs en Mevrouw van Tbol-Ruyscb haar liefde voor Flora's kinderen weet
vorm
geven.
Van Essen is een bewonderaar van onze Oud-Hollandsche school. Zijn slilleven met dood wilddoet ons den naani van Weenix op delippen brengen, door de fraaie peinture en de groote verzorgdheid der details. Er gaat echter van dit werk niel zulk een sterke, overtuigde noodzakelijkheid uit als
van dat van den 17d'eeuwer, die z66 moest schildcren en niet anders, als kind van zijn Paul Arntzenius is een van de meest op den voorgrond tredende jongeren. Zijn
werk
heeft een acheve, een doorvoering, die aan
Tholen verwant is. Het stilleven hier van den jongen nieester is een der beslen van deze tentoonstelling. Het zijn alledaagsche in
een
fijne, alles
doordringendc belichling, als waarin Fanlin Latour bij voorkenr zijne voorwerpen plaatste.
Zijn
leermeester Tholen
Mastenbroek was
is
in
Kerk
le
werk
is lichl, transparant en toch vast geschilderd, daardoor de niooisle qualileilen bezittcnd, die een landschap hebben
nioel.
112
om te dragen.
gewoonlijk handig en vlot in zijne Muasgezichlen ; Kilsema gevoelig, welig van kleur in Bij Veere. Kosler consciencieus als altijd; Gorter orientalist, zonder de zon van het oosten, Willem Maris Jbzn vast en niet zonder statigheid in als
zeegezichten Reus vol pieleit; van derWeele van gevoelige natuurgetrouw,•
heid in zijn Ezellje ;^Neyns terwijl Cossaar briljanter
pit tig in
Voorjaar,
dan gewoonlijk De
Haiiholomeiis schilderde en Bodifee zich overtrof in het gave schilderen van een Vaart met oiid woonschip.
St.
Zooals gewoonlijk
wers het
laatst.
komen de beeldhou-
Hun
aanlal
is
klein.
Dupuis
en Jeltsema waren de belangrijksten, waarvan de eerste het nobelsl in Jong vrouwen-
kopje uilkwam. G. D.
:-:
:-:
:-:
Gratama.
musea en
:-:
verzamelingen :-:
:-:
brussel
:-:
:-:
ET Great Event der afge-
maanden
loopen
is
ge-
weest, de intrede biinien
Museum voor Oude Kunst van het prachlige schilderij van Rubens de Mirakelen van den H lienedictiis, uit de nalalenschap van Koning Leopold II. Wat een genot om in het rijke licht onzer galerijcn op het eerste verdicp ons
het onvergelijkelijke
werk
te
bewonderen
dat na
Oegslycest bijzonder op dreef geweest. Dit
Vreedenburgh wordl met
meer algemeen
naluralislisch in zijn
havengezicht. Een werk van zulke afmeting
tijd.
voorwerpen, geschilderd
is te
eischt synthetischer opvalling,
benaderen
cvenals Mej.
te
locale kleur, dan wel een
aspect kreeg Moll
zijn kleine
slillevens viel ons op, een grool
atelier inlerieur de van Suze Robertson, een meer door haar behandeld sujet, waar krachlige loels en saprijke kleur weder van
Oldewelt
te vlak, te weinig doorzichtig van peinture, Schregel zocht naar decoralieve lijnen in zijn landschap, waardoor het minder een
zijn lichler |)alet
de tentoonstelling van Vlaamsche kunst der xviii« eeuw in een bescheiden zaaltjevan den Cinquanfenaire gewachl had, tot alle weltclijke formalilcilen uit
waren geruimd. Met werk tijdschrift reeds afgebeeld (•)
Onte Kunst, Deel XIX,
is
den weg
vroeger
(•;,
1911, biz. 5.
in dit
MUSEA EN VERZAMELINGEN Hel onderwerp verdienl echler een korte
formaat, doch
om
—
BRUSSEL
de een of andere onver-
beschrijving. In 542 had Tolila, Koiiiiig der
klaarde reden heeft de meester zelf er niet
pioef
de laalsle hand aan gelegd. Van daar het
Gothen, den H. Benediclus willende slellen, dezen
zonden, die
zijii
eigcn
zijn
oj)
de
scliildknaap ge-
kleeding
en
zijn
verwarrend gebrek aan eenheid, Onze aandacht wordt door de talrijke elkaar tegen-
waardigheidsleekenen dioeg. Wat we hier is de onlvangst van den nage-
overgestelde partijen
aanschouwen
gebrek dat Rubens
niaaklen Tolila op den drempel der abdij
hebben verholpen. In ieder geval doen de builengewone piclurale kwalileilen van het stuk dit spoedig vergelen. Vooral bewonderenswaardig is de onlroerende ecnvoud van het gebaar van den heilige en het ontsleld terng deinzen van den nagemaakten Tolila en de knappe ineenzetling der beide groe-
van Monle-Cassino. Het miiaculeus doorziclit van denheilige onlmaskert onmiddellijk het bedrog, lot groole verbazing van den gezant en zijn
schiltercnd
geleide.
episoden der legende vindt compositie weer
door monniken
in
een weinig verder het
:
Verschillende
men op
deze
veel verdeeld, een
le
ongelwijfeld zou
zelf
worden kinderen hnn kloosler opgenomen,
pen, de groole verscheidenheid in de ver-
kennis van
lichling, de krassc tegenover elkaar stelling
links
slijgt Tolila,
wonder gekregen hebbend, zelf in perzijn paard, meer naar rechls af-
soon van
beeldingen van nog andere mirakelen
:
de
van schaduw en licht en boveiial door de verscheidenheid der kleuren, waarin Rubens' genie uitdrukking vond,
slreelcnde
Genezing van een Zieke of de Opwekking van
toont zich hier op nicer lastbare wijze dan
een Doode en de Genezing van een Bezelene.
in
In tie
wolken verschijnen, door engelen oni-
geven Chrislus, de H. Maagd en St. Paulus. Enkele details verraden bij den kunstenaar een voUedige kennis der iconografie. Naast den heilige en zijn beide geleiders, op de balustrade van het hordes, zit een nierel, ons herinnerend aan den booze, die oiider deze gedaante aan den heiligen Benediclus :
men weel is dit sluk, waaromslreeks 1635 geschilderd, door Rubens' erfgenamen ten geschenke gegeven aan Caspar de Craj'er, vervolgens, naar men meenl, verkocht aan de abdij van Afflighem, toen reeds in het bezit van de indrukwekkende Kruisdraging, mede in ons Museum.
menig zijner meer vollooide werken. Een copie van het Mirakel van Si. Bene-
diclus door Delacroix, eertijds in de verz.
Pereire en later eveneens in het bezit van wijlen
thans
M.
Z.
mede
in
Leopold II, bevindt zich onze verzameling. Als ge-
Inkkig gevolg ecner schikking tusschen de
den Belgischen onze Brusselsche Pinakotheek met
dochters des konings en slaal, is
gekomen van
verscheen. Naar
gesloten beurs in
schijnlijk
koslbare sluk. Een vruchtbare les voor de
Bij
de ophelfing van de klooslers, ging het
Mirakel over in het kabinct van den beer
Schamp van Averschoot
to
Gent, en in 1840
van den lieerTence le Rijsel. Bij den verkoop dezer laalsle vcrzameling in 1881, werd het aangekocht door wijlen Koning Leopold II. in dat
't
bezit
dit
studie,
—
beide doeken zijn op een ezel geplaalst
om
van
liefhebbers
vergelijkende
dankbaar onderwerp voor onze over-
als
peinzingen
le
dienen!
De beer Fierens-
Gevaerl, heeft hiervan welsprekend geluigd in
een onlangs verschenen artikel in het
Journal de Brnxelles, dat beler zou verdie-
nen dan de vlnchtige aaiulachl, die dergelijke berichten gcmeenlijk
gund
(').
Desormais
<>
schrijft
ecoulerons Delacroix nous dire
Rubens
le
fanalisait
».
Hij
aan
wordt gebij « nous
h quel point
beschreef wel-
In het Museum te leperen wordt er een middelmatige herhaling van bewaard. Het boek van Max Rooses levert interessante
sprekend het romantisch karakter der talrijke schetsen naar den Anlwerpschen meester, waar de onuilpuUclijke « verve » van
vergelijkingen wat betreft de figuren en de
den franschen schilder zich op inspireerde. De zaal de Grez is onlangs verrijkt met twee portretlen van Dietrich van Muyssen-
mise en page. Het Mirakel van
St.
Benediclus
geen schets, maar veeleer een onvoltooid werk. is
')
De composilie bchicld haar tegenwooidig
Dil arlikel
van26
werd ovcrgeiionicn
in L'Ari
Modcrne
Juli 1914.
113
MUSE A EN VERZAMELISGEN
—
BRUSSEL
bergh en zijn gade, met staiiiwapens versierd, van 1627, respeclabel werk, dat aan Michel Mierevelt word loegeschreven. I
Moderne niuscuni
In hel
aangekonicn die door
iiel
zijn
de sluiiken
Belgiscli gouver-
nenient waren aangekocht op de Gentsche
wereldtenloonslelling van 1913. De hecJendaagsche Fransche scliool is verlegenwoordigd door le Sidaner Blanke Tuin, volgens :
zijn
lilel
bijna monoclirooni in een zachle
gamma van luilen
been,
verslensle groenen, bloemen en
door de open gcbeilelde balustrade een gescbikt plekje voor een dich-
—
ler en zijn droomen — en we begrijpen waarom Emiel Clans een voorkeur beeft voor
voorname scbilderwijze.
Hct door minder aantrekkelijk. Andre Cluysenaer's Moeder en Kind voegen nog iels toe bij de elegante banaliteit der mondaine portretten. De Auond van van Holder, is eigenlijk niet meer dan een knap ding, met op die kalme deze
Belgie geleverde contingent
aangezicbten
bet
violette
is
scbijnsel
eener
omkapte lamp. Van Franz Gharlet Het Hnis:
gezin van den Burgemeesler, de burgemeester zelf
met een buitenmateboogen hoed.Verder
een Schipbreuk van Ed. F'arasyn
—
een ver-
weerde kerk, in een zwaar nachtelijke wat raw en rauw van toon, bet
atinosf'eer,
Jomje Meisje van Lemmen dat 'I voorrecht beeft, van bet eenige bier aanwezige naakt te zijn,
konjt slecbt overeen met de zware,
gele inassa van den Slag van Lepanlo. Het scbandaal onzer installalies van moderne
scbilderkunst,
neemt
bedroevend
groote
afmetingen aan en bet zou den oningewijden
bezoeker onzer inricblingen voor moderne kunsl moeilijk vallen, oni zicb een goed denkbeeld te vormen van onze levende kunst, indien bij enkel afging op de onsamenbangeiule brokken die bij in dc zaal voor tijdelijke tentoonstellingen opeen getast vindt. In bet museum van den Cinquantenaire
we met blijdscbap de langverwacbte Egyi)tiscbe verzameling van wijlen Koning Leopold II, een benijdenswaardige aanwinst voor de Pbaraoniscbe afdeeling van Jean Caparl! Men beeft erg moeten passen en meten om de kolossale sarcofaag en bet imposante zilbeeld onder dak Ic brengen. Onder al die mooie, gepatineerde begroetten
114
voorwerpen, merkten we verdcr nog op een obeliskvormige stela en onderscbeidene fragmenlen. In den tegenover liggenden vieugel, boeft
der afgielscls,
men
niet langer
door de hall
maar koml door een
heel
gemakkelijken ingang naasl de arcade, direkt in de rondloopende galerijen. Daar vinden wealle verschillende voorwerpen van kunstnijvcrbeid bijeen. De mooie zerk in zwart
Dinanleesch marmer,
in 1604 door Oger de Maarten te Luik opgericht ter eere van bisschop Reginard (f 1036) reeds in een voorgaandc kionick door mij vermeld, Irootit bier tusscben twee votiefmonumenten van arduin. In bet midden, ondei- glas, de Maagd met het Kind, groep uit Hencgouwen afkonislig, Fransch werk uit de xiv^ eeuw. Daar recht tegenover berinnert hel Doorniksche bas-relief f/e Z^ef/rafenis van den Kloosterbroeder Jean Fiefves aan de sticbting van het genoolscbap « de Vrienden der Musea Tegen de wanden een afwisseling van beeldhouw- en tapijtwerk (de Voorslelling in den Tenipel, de Slag bij Roncevaux, bet Scheeren der Schapen, Het
Loucbin, abt van
St.
:
.).
II. Anna), bet beroemde altaarstuk van Jan Borman, de Marlelie van SI. Joris (1493), uitgevoerd voor de Leuvenscbe handboogscbutters, dat vol majesteit tegen den achterwand eener kleine nevenzaal troont.
gezin der
Verderop een beele reeks altaarstukken, Libramont en uit Auderghem, Pielrain,
Wambeke, verder
kasten, kollertjes, ivoor-
werk, boekbanden, boutsneewcik, aardewerk en porcelein. Zoo koml een deel onzer scballen ten minsle eindelijk aan bet licht!
Hoewel
slechls voorloopig,
behoorlijk ondergcbiachl
is
alles
— want
nu loch de alge-
beele verluiis der verzamelingen naar de zijde der Nervicislaan behoorl lot
meer en meer
de onwaarschijnlijkheden.
Juli 191'i.
P. Bautier.
—
MUSE A EN VERZAMELINGEN
DE^ HA AG
De Backer 1634). Dil schilderij werd overgenomen voor den prijs van frs. 76,000. De vijf andere liierbovengenoemde kunslwerken werden voor een tolaal bedrag van
J.
:-:
den haag
:-:
:-:
:-:
USEUM HET MAURITSHUIS TE 'S GRAVENHAGE ± AANWINSTEN yC-^ Hel Koninklijk kabiiiet van SchiUierijen «
's
Gravenliage
mag
he
I
Maur
i
I
s
h u s » te i
het jaar 1914 wel
boeken
door de VereeniRembrandt)), die ze den Nederlandschen Slaat overdroeg voor 400,000 gulden.
550,000 gulden aangekocht
ging
Merkwaardig is hel « Grachlje » van Job Berckheyde, broeder van den bekenden schilder van sladsgezichlen Gerrit Berckheyde. We vinden dil paneellje (46x39,5 c. M.) den Parijschen veilingscatalogus vermeld een Delftsch » grachtgezichl, door Gerrit Berckheyde. Hel is echler links op een
als
hoogst belaiigiijk in zijne geschiedenis.
in
Dit
museum
als
loch, zag zich door de Regee-
aankoop locgewezen uit de vermaarde Haagschc verzameling Sleengracht, welke den O*^^" Juiii 1913 le Paiijs in
ring den ganschen
de
«
Galerie Georges Pelil
De aankoop
beslaat
uit
»
geveild
vijf
werd.
uilgezoclite
meesterwerken van zevenliend' eeuwsclie
HoUandsche schilders
:
Job Berckheijde (1630-1G93),
Haarlem Gerard zorgen
»
»
c
Grachlje
;
ler
Borch
{I6l7-l(i8\),
«
Mocderlijke
Irnpje duidelijk
en
gemerkl
waarschijnlijk
Gracht
bij
:
werd
J.
Beckheyd: de
bier
het klein Heiligland
»
te
1G66,
Oude Haarlem «
weergegeven. De slillevenachlige beslolenheid van dil stadsgezichi, zoowei als de inliem geconcenlreerde belichling, is hel eigene,
We maar
;
Meindert Ilobbema (1638-1709), »
«
He twee
«
Vaikens-
;
hack van Ostade »
<«
kenmerkende van den Hollandschen
binnenhuis-schilder.
Watermolens drijver
te
«
(1621-1649),
;
Jan Steen (1626-1679), « Vroolijk gezelschap ». misschien hel Hierbij komt dan nog mooisle van al — hel grandioos, levensgrool « Jongensportrel », door Jacob Backer (16081651), aangekocht voor rekening van Mevi-. Rose Molewaler te 's Gravenhage en door deze dame aan het Mauritshuis geschonken, waar het sinds JuH 11. inede isondergebracht. Dit werk was een der voornaamste slukken uil de verzameling Steengracht en behoort lot de koslelijksle voortbrengselen derHol-
—
landsche portrelkunst. Geschilderd
tengemeen delikaat afgewojien,
in bui-
grijze tona-
waarmee hel levende, roomige wit den geplooiden kraag en de lenig doorschilderde vleeschparlljen van hoold en handcn in prachtigen samcnklank zijn, is dil jongensportrel in zijn rusligen, vasten
vinden deze zelfde eigenschappen
hooger
—
—
nog opgevoerd in hel schilterende paneelvan Gerard lerBoich « Moederlijke zorgen ». Dit werkje van den fijngcesligen kunstenaar is van zoo eene arislokralische geesleshouding, van zoo ecu waarlijk voorname reserve, van zulk een slrakke gebondenheid, als zelfs voor dezen meesler der wijze beheersching, der slalievolle vereenvoudiging nog builcngemeen mag heelen. Het onderwerp is zeer gewoon eene vrouw gekleed in groen fluweel, met pels bezel overjak en rooden rok, kamt zorgzaam hel haar van een klein meisje, dat achterover legen haar knieen leunl en een appel in beide handen klemt. Maar dil eenvoudige gegeven heefl ter Borch hier behandeld met een piltigheid van waarnenemen, die, bij alle breedheid van voordrachl, voerde lot eene verrassende phycholot
peil
:
lileilen,
logische scherple, vooral in de uilbcelding
van
bouw, gracievolle belijning en hoogst-voorname, toch zoo gansch onbenepen voor-
van het aandachtige toezien der moeder, haar handbewegen, de lijdzame houding van hel kind, zijne oogen en handen. Dit paneellje, grool 33x29 c. M. werd aangekocht voor frs. 305,000. « De twee Watermolens » van Meindert
dracht, voluit een waarachlig meeslerwerk.
Hobbema (Dock
(Doek, ovaal 94^71
in fiju zilverigen loon,
c.
M. Getcekend, rechts:
:
87.7x126 c. M.), ecu werk behoort mee lot het
115
MUSE A EN VERZAMELINGEN
— DEN
HA AG
mooiste wat we van dezen meester kenneii. Klaar en blank geschilderd, is (lit van een
zorgzame, tocb guile en ruime scbildering,
koele, sterke weidschheid, van eene opene,
voile koloriet is
volkomen gelijkniatige kleurspanning. Deze scliilderij is lechts onderaan geleekend:M. Hobbema en werd verkregen voor
fest.)
frs.
286,000.
Ofschoon de « Varkensdrijver s van Isaak van Oslade niij persoonlijk bet niinst belangrijke in deze gioep nieesterwerken toescbijnt, vooral oni
betietwatprocede-achtige
om
de pitlige teekcning, als om bet rijpe, J. Steen (lit doek (geteekend
van frs. 375,000 frs. op. Zeer zeker vormen deze scbilderijen dus eene aanwinsi, die bet geballe der Mauritsbiiisverzameling aanmerkelijk verboogt. Voor de lileratuur over dezen « Steengracbt-aankoop » verwijs ik, bebalve naar bet reeds in de Juli-aflevering van
den scbilderlrant, zoo den 23-jarigen scbilder (27x25 c. M.; links beneden geteekend I v oslade 1644.) zeer zeker tocb wel bet nieest karakteristieke en aantrekkelijke slaal, dat we van bem in ons
»
delijk
Museum
land bezitten. (Gekoebt voor
14 Sept. 1913)
in
voor
:
frs. 26,000).
«
Onze
besproken ailikel van Prof. Dr. \V. Martin in bet Bullelin, naar den catalogus van de tenloonstelling dezer scbilderijen, door de Vereeniging Rembrandt, in bet SteKunst
isdit paneellje
:
een meeslerwerk. Hel bracbt den prijs
;
te
Amsterdam
(25
Aug. tot
voorts naar de jaarverslagen
vermaarde groole Jan
der Vereeniging Rembrandt, over 1912 en
134X163 c. M.) een derkompleelste en meest-verlegenwoordigende scbilderijen, die we van dezen
naar een artikel van ondergeteekende in « Eigen Haard » van 6 Juni 1914, waarin de aankoop en plaatsing uitvoeriger besproken worden. Frans Vermeulen.
Tenslottc
is
de
Steen dezer kollektie (dock
:
grootmeesler der jolige ironie kennen. Zoowel oni zijne geniale komposilie, als om de
116
1913, en
EUGENE SMITS (Volgens een schets in het bczit van den heer Hertz,
:
Roma.
te Brussel).
EUGENE SMITS KUNSTSCHILDER K^jSS^^^SISy ^^^^'^ f
F X.
IP^^^^\m^3 WSSLiJ %\\ WA ff*r ? ,m(
^11^^^
Smits stierf
te
(1826
— 1912) 1912.
den voornamen grijsaard kenden en het
die
""^ ^^^^ grooter aantal van hen die dezen rasschilder bewonderden, weten welke plaats hem toekomt in de ^^'g*^^^^^ School der negentiende
KHrm^OmiVl
December
Brussel den 4^0"
eeuw.
op den eersten rang r^^^^^lk^^^ Niettemin was Eugene Smits bij de groote menigte nooit heel bekend. En onder de voormannen onzer exposities werd hij Die plaats
is
!
nooit geteld, want deze tegelijk zeer fiere en zeer bescheiden kunslenaar heeft nooit het luid klinkend succes gezocht. Hij bezat vrienden
— en
vrienden met de edelste en zeldzaamste
schappen, maar kameraden in de ateliers of Overigens tijd
is
bij
de Pers heeft
hij
eiften-
nooit gehad.
Smits, hoog bejaard, na een langen en bescheiden schemer-
gestorven.
En De
in zijn
schuilhoek heeft
berichten
groote publiek verspreid beste bcoordeelaars
gaande
hem «
eenigszins vergeten geleefd.
:
de hooge meening die
immers?
— de
kritiek en een
zijn
kunslbroeders
—
de
keur van liefhebbers aan-
hadden.
Vooral merkte teekend
hij
overlijden hebben voor de eerste maal onder het
bij zijn
Erasmus
men op ».
een artikel in het Journal de Bruxelles onder-
Deze schuilnaam verbergt geenszins den persoon van
Onze Kunst, Ocel XXVF, November-December
1914.
117
!
EUGENE SMITS den heer Ernest Verlant, Algemeen Besluurder der Schoone Kunsten en aan het initiatief van dezen hoogen beamble dankt men zekere officieele onderscheidingen, die de laatste levensjaren
van den
onden meester hebben verzoet.
(*)
Aan
het eind van dit
we
stuk geven
eeii veila-
ling van dit ailikel,welke
velen onzer lezeis onge-
aangenaam zal want slechts weini-
twijfeld zijn,
genlezen doodsberichten in
de dagbladen.
En aan de onder ons
—
jongeren schilders
en beeldhouwers natuurlijk
uitgezonderd
— zijn
vooral de vroegere wer-
ken van Smils onbekend. Zijn prachlig
De gang
doek
:
der Jaargeiij-
den, in het
Museum
te
Brussel, getuigt wel van
de hooge kunde van den
Maar onze mu-
meester. sea
word en zoo schaars
bezocht
Hebben Smils
gcen
Museum,
gestorven
was,
zijn
nog
te ver-
—
maar zelfs een aankomenden kunslkrigevcn
(Kon.
toen
dagbladschrijvers
— deze PAUL DE VIGNE: Eugene
we,
Smils
Brussel).
tikus
aan
een
onzer
groole bladen, gezien, die Eugene Smits met Jakob Smils verwarde, den meester van den Gang der Jaargetijden met dien van het Symbool der
(')
Aankoop van
vcrschilleiide zijner
mandeur van de Leopoldsorde,
118
enz. (24
wcrken door den
November
1911).
Slaal, bevorderinj^ lot Ivom-
EUGENE SMITS Kempen en
die van die beide, tolaal disparate persoonlijkheden, een soort
van liybridisch monster had gemaakt
Hoe
liet zij,
!
de groote menigle vernam
bij
GUSTAVE RICARD
:
een en dezelfde gelegenheid,
Portret van
Eugene Smils.
(Kon. Museum, Rrussel).
den naam van Eugene overbodig
om hem
kunstenaar en
zijn
Sniits en bet beriebt
van
zijn
bier nog eens te herdenken,
dood
om
kunst en nieuwe bewonderaars voor
Eugene Smits was deflige burgerfamilie.
te
Zijn
Antwerpen geboren
te
!
Het
zij
dus niet
spreken over den
hem
te
winnen
(^).
stamde uit een vader was, geduiende de kindsheid van onzen in
1826. Hij
meester, Gouverneur van Luxemburg, Eugene ontving eene ernstige opvoeEen belangrijke afdeellngop de lentoonslelling van « Kunsl van Heden » (Antwerpen, was aan hel (Enure van Hugcne Smils gewijd, bestaaiulc nit een keuze nil de Musea van Antwerpen, Brussel en Elsene en uit verschillende particuliere verzaniclingen, terwijl ook de Koninklijkc Maatschappij voor Schoone Kiinsten te Brussel, herhaaldelijk werk van Eugene Sniits tentoonstelde, o. a. op het Lentesalon van 1913. (')
22 Maart-20 April 1913)
119
EUGENE SMITS ding, later zorgvuldig door
ving was
hem
zelf
gecompleteerd.Zijn intellectiieele bescha-
veelzijdig en verfijnd. Hij dacht over de ernstigste vraagstukken na,
vormde
zich
idealis-
tische overtiiigingen en
gaf uiting aan een ver-
heven vorm van
geloof.
In zijn jeugdjaren reisde hij veel.
Een lang
verbhjf in Ilahe, Hol-
vormde
land en Parijs,
zijnsmaak,leiddezijne studies en ontwikkelde zijne
voor de
liefde
schoonheid.
Want
gedurende
heel zijn lange leven,
Smils
gebruikle
zijn
penseel enkel voor de
van
vertolking
het
schooneendedoorhem geschilderde exemplaren van het menschenras
vormden een keur-
bende. Gaf EUGENE SMITS
:
weer,
tuiir
ze getooid
hij
de na-
Ilaliaansche.
met
al
den toover van
hij
wilde
en kleur, en door grootsche lijnen en
licht
harmonieuse omlrekken veredeld. Hij bewonderde de losse, vrije bonding van dieren, den frisschen glans van bloemen, dc rijke pracht van vruchten. van traditie ook En ten einde alles wat Smits van gedachte en kunst
—
—
beeft weten Geliik
te
concentreeren in doeken
Ongeluk, het
en
Oordeel van
Roma, de Gang der
als
Paris en zooveel
Jaargetijdcn,
andere,
afmeting minder belangrijke werken op den waren prijs
te
om bun
doen
stellen,
verklaar ik eerst het karakter van den mensch. Hij,
die
we gekend hebben, was een
groote
grijsaard,
waardig en
gelaten, bescheiden levend in zijn nederig hnis en die zich nooit beklaagde.
Maar van
af
den glans van
zijn
opvolging van teleurstellingen had
De
debuut hij
tot
gehad
aan die resignatie, welk een
!
aandacht door Smils' groote compositie gewekt, had
hem
de bestel-
van eenige werken van monumentalen omvang moeten verzekeren waarin hij zou hebben gegeven de voile mate van zijn stijl, van zijn verbeelling
120
EUGENE SMITS ding, zijn eleganlie, zijn bekoring. en vooral van zijn schoone schildergaven.
Maar deze wijding werd aan liet
betreiiren
zijn talent
ontzegd
!
Hoezeer nioeten we
!
EUGENE SMITS (Eig.
:
Antonio.
van Mevrouw Maurice Pauwels,
Brussel).
Smits deed ook nooit den geringsten stap
weervaren, indien
hij
om
zicli
een weik
in zijn innigst
handiger mededingers
te
te
zich zelven recht te
zien opdragen, dat
wezen eenige zien
om
bitterlieid
hem waardig
lieeft
voortrekken, zoo heefl
gevoeld
hij
dit
doen
was.
om
toch
En zich
nooit
gezegd.
Een kunstenaar,
die
doeken
als
Roma
en den Gang der Jaargetijden
Franschman geboren, in zijn land hebben gevonden, waardig aan de plaats die hem toekwam.
gegeven had, zou, ware
hij b.v.
bestellingen
121
EUGENE SMITS Maar de jaren stukken)).
En
gingeii voorbij. Smits schilderde allerbekoorlijkste « salon-
kwam
toen de droeve grijsheid
en het
stellig
EUGENE SMITS: (Eig.
te
laat
«Sniita Lucia
van den heer Pccmans,
nog hoop op een uitgebreide onderneming
te
was
om
».
15i-iissel).
koesteren, behield
liij
zijn
vredige sereniteit.
Een menschenhater weid
Ongeschonden bewaarde hij zijn vereering voor kunst en schoonheid. En aan zijn stuk Hulde aan de Schoonhij
niet.
heid, heeft hij zijn laatste inspanning en zijn laalste krachten gewijd.
Zijn vrienden zijn
hadden voor hem een
van
loopbaan gewenscht. Hij stelde zich met een bescheiden schemeiiicht
tevreden, vermooid door lectuur en den
122
glorierijker, slralender eind
omgang met vrienden. En
hij
ging
EUGENE SMITS voort,
met
En
breedheid van
zijn
belang in alles
ik weersta niet
deelen, die
blik, zijn
goedheid, zijn edelmoedig gevoel,
te stellen.
hem
aan den
lust
om
hem mee
hier enkele trekken van
te
zoo levendig teekenen. Ziehier een karakteristieke anecdole,
zooals ze mij door verscheiden zijner vrienden werd verteld
Smils was eens tamehjk vroeg uitgegaan, toen
:
onverwacht terugge-
hij,
komen, een lijkwagen, omringd door gapende buren, voor de open deur van
begreep er niets van, vroeg wat er gebeurde
zijn huis zag staan. Hij
voelde zich tamelijk belachelijk dat
Maar
hij
hij
't
wist
niet
!
u in zijn plaats
Stel
kreeg geen dan vage, ontwijkende antwoorden. Toen
voorhuis trad, vond
oude vrouw,
hij
hem
die
daar zijn oude dienstmaagd
sedert jaren, grommig,
in
maar
—
hij
in
!
bet
tranen. Het was eene
had gediend. En
eerlijk
onder snikken bekende ze hem, dat ze buiten zijn weten haar zoon, die bij den troep was en ziek geworden, in huis had gehaald en dat hij den vorigen dag aan « de kinderpokken » was gestorven. Ze had gehoopt
om
deze droeve gebeurtenis en zelfs de begrafenis voor
kunnen verheimelijken. Een oogenblik kreeg Smits het te kwaad. Maar hij bedacht zich en zei toen enkel zacht « Ge hadt me dat moeten zeggen, maar laat ze even wachten, ik ga mee ». haar meester
te
:
En
Hep naar boven
hij
hoogen hoed op
om
een behoorlijken jas aan
te
trekken, een
dooden soldaat tot aan het graf. Toen hij terug kwam vond hij zijn heele huis overhoop gehaald door den ontsmettingsdienst. Hij ging dus maar zoo lang met zijn oude gedienstige in te
zetten en hij leidde den
—
een hotel, hield haar drie dagen lang trouw gezelschap, deed alles wat
kon
om
haar
En nog
verstrooien,
te
dit
traktement, in
:
't
nam
haar
zelfs
mee
uit rijden
hij
!
Smits had een vriend, die buiten en behalve een klein bezit
was van een aardig
fortuintje
— een
12.000 franks
rente.
Die vriend wist heel goed dat Smits zich geenszins had
en dikwijls
in
groote geldverlegenheid zat.
Daarom
wilde
afkoopen, Geluk en Ongeliik, naar ik meen, waarvoor gevraagd. Maar de schilder weigerde.
une quinzaine de mille francs pour
<(
vivre,
rijk geschilderd, hij
hij
hem
een sluk
4000 frank had
Mon
cber, » zei hij, « quand on a on ne consacre pas plus du quart
En hij won er verder nooit van hooren Kort nadien stierf de vriend en benoemde Smits tot zijn eenigen erlgenaam. Voor den schilder was dat fortuin het beloofde land. De onaf-
de son revenu a
se
payer un tableau
».
I
hankelijkheid, de vrijheid van zijn werk verzekerd, de hoop op volvoering
van
altijd
gedroomde reisplannen
een langen
tijd in Parijs
Maar de
erflater
had
:
Venetie,
Rome, Florence
—
en weer eens
!
«
rechte » erven, die luide
bun
teleurstelling uitlen.
123
!
EUGENE SMirS En
toeii
weigerde Smits heel eenvoudig de erfenis
scheen
lijk
oogenblik
— zonder er met
te
Zoo zou
denken, dat
dit
iemand over een weinig
«
heldhaftig
door Smits' vrienden meegedeeld, zooals
om
schriften toevertrouwd hebben,
die
hij
was,
te
instinct vinden en
zij
was geweest
vertellen, mij overvloedig
en andere
mij zijn brieven
intellectueele elite, wier leden
tot die
bij
beeldhouwer Paul de Vigne en
een jaren lange vriendschap met Octave
hij
Pirmez, een der voorloopers onzer Belgische
0ns was Octave Pirmez bekend met grooten rouw
elkaar als
herkennen. Hij was zeer bevriend met groote kunstenaars
anderen.Ook onderhield
van Remo,
»
beter den uitzonderingsmensch,
te
Diaz, Ricard, Isabey, Jongkind, den
:
vele
maar een
doen kennen.
Smits behoorde
als
des
— omdal het hem natuur-
spreken, zonder ook
te
nog verscheiden trekken kunnen
ik
!
in
't
als
literatuiir.
een eenigszins droefgeestig schrijver,
De
hart over een ontijdig geslorven broader.
Heures de Solitude, heeft met Smits van
les Fueillees,
schrijver
zijn
jeugd
af eene lange correspondentie, over een groot aantal jaren loopend, gevoerd.
pakken brieven van Pirmez doorlezen, zorgvuldiglijk door
Ik heb heele
bewaard. Deze
zijn vriend
hellend en
zijn
in
zeer
uiteenloopend
dan eens
schrift,
dan recht en zwaar, met een slechte pen vol inkt geschreven,
fijn,
dan met microscopischevliegenpootjes getrokken, dan weer
in lange,
zenuw-
achtige regels ver nit elkaar.
De oudste van van den
die brieven
werpen een onverwacht
schrijver. Ze vertoonen
zinnelijk, een schijntje egoist.
bevestigt deze diagnose
:
En
hem
als
licht
op de figuur
een geweldig jager, eenigszins
zijn jeugdportret (*), nagelalen
door Smits,
een intelligent gezicht met dikke, roode lippen, een
zinnelijke neus en groote, glinsterende oogen.
Maar
bij
t
chronologisch doorbladeren van die brievenreeks, merkt
men
alras dat de toon verandert.
De werkelijkheid van
't
leven, moreele beproevingen, wellicht
invloed van Smits, die zoo innig en eenvoudig eerst en wischten vervolgens het
Men meene kameraden, van
«
goed
»
was,
Epicurisme der vroegere jaren
ook de
verzachten
uit.
echter niet dat deze brieven van « elkaar alles vertellende a
tot
z belangrijk zijn
voor derden,
in
»
wier handen ze
vallen.
De
nieuwljes over verwanten en wederzijdsche vrienden, plannen voor
reisjes en gezamenlijke lochtjes, aclueele geschiedenisjes, hebben geen plaats
in een anthologie,
maar zoodra
dien de beide vrienden
(')
124
te
er sprake
is
van Bancel, van Victor Hugo,
Brussel zagen, wordt het reeds belangrijker.
Na den dood van den kunstenaar aangekocht door den
Slant.
EUGENE SMITS En
soms, hier en daar, verandert en verheft zich de toon. Pirmez, wiens gezondheid is verslecht en die diep is gesciiokt door den dood van den
EUGENE SMITS
:
(Eig.
Portret van Octave Pirmez.
van den Belgischen
Slant).
geliefden broeder, keert tot zich zelven in en geeft zijn gedachten over liefde,
letterkundigen
roem en over den dood,
boven de aardsche nietigheden verhetTen resignatie,
Om uittreksel
die ons !
En
met een vleugelslag, hoog
hier geeft hij bHjk van hooge
van zielegroolheid en van ware gedachtenadel.
den toon dezer correspondentie duideiijk uit
een reeds zeer
ouden
brief
uit
tc
maken, volge een
Acoz, gcdagteekend
van
10 Maart 1862.
125
:
:
EUGENE SMITS Na
te
hebbeii uitgelegd dat de begeerte als moreel voldoeningselement
de voldaanheid oveiireft,
»
Tu
la
»
»
mon
Toi-meme,
«
retournes a
Eh
bien
le
la
la
pas ailleurs qu'en
n'esf
muraille.
worden
De antwoorden, Pirmez, heb
ik tot
toile
parachevee?
la
alle
vrienden door dergelijke glans-
!
de brieven van Eugene
d. w. z.
mijn
le d^sir, celui-ci realise,
»
Mocht de briefwisseling tusschen lichten overstraald
:
muraille.
bonheur
joie se retourne a
Pirmez
schrijft
cher Eugene, que fais-tu d'une
spijt niet gelezen,
aan
Octave
ik inzage
van een
Smits
maar wel nam
groot aantal brieven van den schilder aan anderen. Hieronder zijn er aller-
belangwekkendste. Smits heeft een eigenaardige manier leukste dingen korl-vriendelijk schertsend,
om
maar raak
de eenvoudigsle,
te
zeggen, op een
een teer-fijne gevoeligheid verbergt en soms geeft
toon, die
woorden op de dingen een heel anderen kijk. Vele brieven zijn met amusante schetsen
geillustreerd.
Pirmez
van iemand die
dikwijls karikaturen,
zijn
«
fratsen
)),
in
hij
Onder
drie
die van
niets
van
teekening of proportie kent, maar gevoel heeft voor charge.
Het volgende heb
ik uit
een der allerlaatste brieven (ongedateerd) van
Eugene Smits geknipt Chere Madame,
« ))
»
(*)
Je suis triste que ce soit votre sante qui vous ait
voir; cependant je croyais
probablement en
que
suis
»
parce que je sais ce que j'ecris
D
plus lire;
»
crainte de
et qu'il
dit uit een,
qu'on pouvait Telrc, je
n'y a rien a dechiffrer, mais je ne puis
peut-etre je ne pourrai plus ecrire et j'en profite, dans
la cecite
complete
la
».
Kan men met grooter eenvoud
En
triste
de devenir aveugle. Je puis encore ecrire
train
»
demain
j'etais aussi
empechce de venir me
iets
aangrijpenders zeggen ?
een w^einig ouderen, ook tijdens ziekte, geschreven brief
(31 Maart 1912)
Chere Madame,
« »
rcQU voire bonne
J'ai
»
vous
»
commence
ecris. Je
ma
))
devant
»
en hiver,
(*)
(5;
12G
I3rief
il
suis
mon
;
(2)
lettre.
Moi
je pense plus souvent a
heureux que votre sejour a
horizon a moi n'est pas
fenetrc, que je regarde souvent.
si
la
vous que je ne
campagne
beau, cependant
II
ait
j'ai
aan Mcvrouw Houiraii.
Mcvrouw
lioullart.
bien
un arbre
n'a plus la rigidile qu'il avait
s'enveloppe d'un leger manteau de jeunes pousses que
Brief aan
si
le soleil
EUGENE SMITS » fail parfois scintiller
;
il
est traverse tantot
par des nuages gris ou roses
))
tantot par de petits oiseaux d'lin vol plus rapide
»
les
plus grands seigneurs, a
moins qu'un pigeon
EUGENE SMITS (Eig.
»
Madame,
»
mois de mai
» terribles
;
van den heer
je pense plus souvent a vous
que
je
:
chez
lui les
fatigue s'y repose.
Het Oordeel van Paris.
G. Rahlenlieck, Brussel;.
ne vous
ecris,
mais
»
m'oblige a terminer
Eugene Smils
ici la
heefl
die een duidelijk licht
longue epitre de voire devoue serviteur.
mede
vergetelheid
werpen op
worden bewaard
zijn esthetische conceplies.
—
er
ken prachluitgave van voorbereid zelf zich die
«
;
pieteit
de quinlessentie er van
zal
een
voor
wordt een, op weinig exemplaren gelrok:
—
een bescheiden gedachtenis, zooals
zou hebben gewenscht.
Hieronder enkele zijner gedachten faut,
»
heel persoonlijke gedachten en nola's nagelaten,
keuruilgave van zijn nagelaten geschriften
« II
du
comme une epave fatiguee du peu de vie que mon pigeon de lout a I'heure. Ce qui
Enkele trouwe vrienden van den schilder bezorgen met
par
a la fin
hivers et qui m'ont laisse
qui lui reste, plus fatiguee
»
Oui,
prochain j'aurai vecu 84 printemps, printemps suivis de
tres
»
de meester
et
merles sont
pour qu'une oeuvre
:
d'art soit tres belle, qu'elle louche
au reve
iin cot^. »
On ne
peut, en peinture, rendre la nature que par interpretation;
127
EUGENE SMirS »
art et artifice sont des
))
rendre
et
« C'est
11
mots qui ont
meme
la
On
origine.
ne pent tout
faut choisir... »
dans ce choix que ce revelent
grands
les
artistes, tous difTerents »
mais tous semblables
»
par
»
de
grands coles
les
I'art
» I'esprit, »
science et de-
de
licatesse
une vision de re,
))
vile.
tiens
Je
mes tableaux. Si ceux-
))
ci
»
puis ton jours esperer
»
en
))
mais
»
I'art
niauvais
sont
si
mes
:
nous etions enfin
»
soudain
))
tes
et
dit
sa source. »
Adieu; tu partais, mais
te
de ton souvenir
»
souriais autrefois. »
et je
pitie
proza-
:
c'etait
pour reapparaitre
dans nos bras;
me
dire
Au
revoir etjevois dans
ma solitude comme tu me
ne t'arrete pas. Je peuplerai
pourrai encore
te
voir
me
sourire
begrijpt hoeveel een persoonlijkbeid van deze kracbt aan ernstige
emotie neer beeft moeten leggen kunst.
nog
cause cc cruel moment,
Pars done, qu'une vaine
»
128
fois
Aujourd'hui tu ne viens que pour
Men
eindelijk
Adieu, eenvoudig,
maar volmaakt
nous serrer une nouvelle
yeux I'ennui que
»
mon
empoisonne
rappelles-tu, lorsqu'apres de longues beures passces ensemble, nous
»
))
idees sur
sont fausses
dans
je
de meilleurs,
faire
gedichtje
Te
a
»
dit
«
plus
nies convictions qu'a
En
van den Heer X).
ser-
ft
»
(Eig.
natu-
la
))
» talent est
met den Spiegel.
est
non une copie
«
(c
EUGENE SMITS: De dame
I'oeil. »
La peinture
« »
elevation de
:
in zijn
wel overlegde en innig doorvoelde
EUGENE SMITS Met een edele, aantrekkelijke verbeelding begaafd, was Eugene Smits tegelijk
een eerbiedvol verlolker van de natuur. Vol nederigheid legenover
EUGENE SMITS
Venetie (Kon. Museum, Brussel).
de schoonheid der
schepping,
streven, zijn naieve zorg
Zoo kon leeftijd in
't
om
't
a.
verraden
goed
te
verouderen, zonder
hij
zijn
doen le
minste werken zijn
hij
vurig
».
verminderen,
eind zijn vingeren doen verstijven en zijn
niettemin bleef
:
al
zou
zijn
hooge
arm verzwakken. En
groot door de bekoring van zijn verstand, zijn ultra-
verfijnde beschaving
en vooral door
zijn
goedheid,
zijn
hartstochtelijk
kunstenaarshart.
De
stoffelijke
vohnaaktheid van zijn techniek heeft echter gedurende
geen enkele periode van zijn Icven het hoofdelement gevormd van het talent
van Smits. Zijn uiterlijk, zooals
was hiermee
't
ons door verschillende kunstenaars geschetst
is,
niet in tegenspraak.
Het aantrekkelijkst
is
het
portret van
zijn
intiemen vriend, Gustave
129
EUGENE SMirS
EUGENE SMITS Het Meisje met de Pop. (Geschenk van den heer Frilz Toussaint aan het Museum van Elsene). :
Ricard, die sedert een twiiitig jaren van een aanhoudend wassenden poslhii-
men roem
geiiiet.
uitersf
Zijii
verfijnde
kwaliteiten
als
schilder en
als
psycholoog verklaren voldoende zijne hooge plaals in de Fransche schilderschool van de 19« eenw. Dit portret te
werd
bij
den verkoop na Smits' overlijden voor hel
Mnseum
Brnssel aangekocht door den Belgisclien Staat.
Die verkooping
was opmerkelijk. Er waren
artisten, letterkundigen,
niet
anders dan
bescheiden liefhebbers, weinig kooplui, trouwens
Smits' kunst viei moeilijk
130
daar
te «
verhandelen
».
EUGENE SMITS Men
zag er wee jeugdige leerlingen der academic van Schoone Kunsten, I
tegen elkaar opbiedend
Het Brusselsch
om
't
Museum
bezit van enkele, overigens delicieuse studies. is
mede
in
t
bezit van
EUGENE SMITS
:
een mooie buste van
Ariadne gelroost
:
Ontwerp (Kon.
vooi-
een plafond.
Museum,
Brussel;.
Eugene Smits door Paul de Vigne. De schilder gaf het op een schoonen dag ten geschenke aan den Belgischen Staat, om den grooleii beeldhouwer te
vereeren wiens vriend
gedachte, die
hij
genoemd werd vermelding
«
voldoende.
En
hij
overal inlei.
of in letteren
was geweest, met dien eenvoud zonder bijMaar het was niet zijn wenscli dat zijn naam van goud op het voetstuk gegril't. De enkele
Buste van een schilder door Paul de Vigne hij
gaf
niemand
tc
van een bestelling of eervolle onderscheiding welkom zou schilder Lucien
WoUes
heeft
»,
kennen dat een vergoeding
mede de trekken van den
veel
scheen in
hem
den vorm
zijn geweest.
De
ouder geworden
Smits voor ons bewaard.
Het eerste werk, waarmee Smits de aandachl der liefhebbers trok, was zijn groot
doek Honia.
131
EUGENE SMITS Het
het meesterwerk van zijn jeugd, opgevat en uitgevoerd te
is
Het heeft
van een
lets
bas-relief,
EUGENK (Koii.
SMI'IS
Museum,
:
toonend
I'laloiul
in
't
voor ecu Ixnidoir.
Urussel;.
Romeinschc leven op den Pincio, met op den achlergrond een den Monte Mario. het
Het werk volgelionden het paleis
is
snperb van koloriet, tegelijk krachtig en
stijl.
Rome.
verkorf, als geconcentreerd.
Het maakt deel
nil
fijn,
geziclit
op
van een ernstig,
van de koninklijke verzamelingen
mi
te Briissel.
Later gaf Smits
den Gang der Janrgelijden, voldragen
peinzende rijpheid. (Museum
Sprekend
in
te
vruciit
zijner
Brussel).
naam der Academie
bij
de baar van den Meester, heeft
Fernand Khnopt!" dit stuk op de volgende wijze beschreven (') « La Marche des Saisons^ cortege harmonieusement rythme dans lequel :
jeunesse fleurie du Printemps, envcloppee de voiles roses, salue gracieu-
»
la
»
sement (*)
Smits
Brussel).
132
la
paleur triomphale de I'Ete qui s'avance, calme, sous Tor de son gal"
medc een
herhaliiig van
(lit
sluk in watcrverf.
(Verz. A. Vauthier,
u>
EUGENE SMITS »
de
chapeau
paille,
serenite
»
devant
»
bleued'uncielsplen-
»
dide.
»
L'Automne apporle ensuile la som-
»
ptiiosile
))
ges cuivres, sonores
»
comme
))
Et I'Hiver parait en-
»
fin,
dans des drape-
))
ries
de deuil. Mais sa
la
»
de ses rou-
des fanfares.
» vieillesse
pas
n'est
))
meprisee car un etre
»
jeune I'accompagne
»
doncement de son
))
devouementdiscrel.))
Onder de belangrijkste werken van Engene Smils noemen we dan verder nog :
Het Paris
van
Oordecl
(*),
een stnk van
somptueuse en klare kl e u r e n h a r
mon
waarvoorhet
niet over-
om
de mees-
dreven terlijke
is
i
doeken
e n,
van
Tintoretto in herinnering
te
brengen
o. a.
:
de versiering van de zaal
van het Anti-col-
legium in hetPaleisder EUGENli SMITS
Dogen. (Eig.
Verder
:
Ferdita.
Barella, Brussel).
Geluk en
Ongeliik, geinspireerd op Heinrich Heine
Hel Geluk
is
een jong meisje, dat ons in
verdwijnt, de Zorg (';
van den heer
is
:
't
voorbijgaan een kus toewerpt en
een oude vrouw, die naast ons bed
Verzanieling van den heer Rahlenbeck
le Biiissel.
zit
en kousen
breit.
,
133
EUGENE SMITS Dit
is
ecn onderwerp geheel in den smaak van Sniits, dat
en zeldzaam doch prachtig kleurengamma,
EUGIiNE SMITS (Eig.
heel
hij in
een dof
karakteristiek behandeld
Othello.
:
van den beer Paul de Reul, Ukkel).
De blondheid van het vleescli, het zwarl van het kleed, de vcrkrcnkle rozen der draperieen vormen liet overheerschende accoord. De figunr van heeft.
het jonge meisje,
en
symbool van het Geluk
is
exquis van waardige kuischheid
jaren geleden aangekocht door den Slaat
gratie. Dit sink, eenige
(')
en
afgestaan aan de Stad Antwerpen, geboortephuUs van Smits, heeft nog geen plaats in
lict
Museum
aldaar
mogen vinden. De aankoop
groole vreugden aan het eind van
De Jachl van Diana en
Iiet
's
er van
is
een der
nieesleis loopl)aan geweest.
Plafond voor een Bondoir in het
Museum
te
Brussel, verloonen ons de kunst van Smits onder een breeder decoratief aspect, zonder iets van zijn koloriste verfijning te verliezen.
Perdita Barella
te
is
een werk op kleiner schaal, dat deel uitmaakt van de verz.
Brussel. Het
is
groot door zijn
stijl
en synthetische visie van de
schoonheid der vrouw. (') Aaiiffckochl op dc teiiloonslclliiig van hcl wcrk van Smils in licl l'''" f.cnlesalon, ingerichl door dc Kon. Maalschappij van Sclioone Kunslen in den Cinquantcnaire, IJrussel,
Mei
134
1908.
EUGENE SMITS: JONGE VHOUW. (Geschenk van
heer Frilz Toiissainl aan
liel
Museum van
ElsciuO-
EUGENE SMITS Ik geef hier nog eens te
kunnen zeggen
het niet beter ((
meer het woord aan Fernand Khnopff. Men
Une charmante
figniine sur
comme
»
carmines, delicieux
))
profondeurs dorees,
telles
un
panneau ou Ton
petit
une soyeuse relique venitienne, qu'en offrent
les plus riches
herkennen.
gegeven heeft ((
gratie,
Was
»
longs
sa
bonheur de vivre
»
Son
»
oreille,
tout I'espace
et
comme un
Verder noem
ik
La prunelle
oreille
tres noire
enlre ses paupieres frangees de
I'oeil
et
fermes respirait
s'harmonisait admirablement an
grande pour une
de femme,
etait
bonte
et le
menton un peu
gras.
la
charmante, nerveuse
coquillage sous ses cheveux bruns crepeles.
longue mais de formes pleines
deel
de
bouche aux levres rouges
))
rosee
doortrokken
:
»
;
alle
»
de volgende penneschets
hij
Elle n'etait pas tres belle et cependant adorable.
cils
des noirs aux
et
ras, die ze overal dadelijk doet
het niet van eene van deze dat
semblait remplir
» et
van die elegantie van
voit des blonds
laques du Japon.
Smits heeft een groot aantal vrouwentypen nagelaten,
van die robuste
zoii
:
nog
elle faisait
zijn Meisje
penser a Diane reposee.
—
Tres
»
met de pop, een heel interessant sluk,
vormend van de schenking Fritz Toussaint aan De reproduties, bij deze korte nota gevoegd,
het
Museum
te
Elsene.
hun meest
helaas van
overtuigend element, de kleur, ontdaan, toonen evenwel aan, hoezeer Eugene
Smits
bij
het weergeven zijner verbeeldingen door het penseel schoonheid
volkomen evenwicht. De bevalligheid der vormen, de gracie der houdingen, de harmonieuse en heeft
geschapen
Zijn composilies zijn
!
altijd in
zeldzame kleuren, die zonder er bepaald op
werken der Venetiaansche school
in
te
de schoonste
lijken ons
herinnering brengen, deelen hun een
verleidelijke bekoring mee.
Hoe
fijn
werd
dit uitgedrukt
door Camille Lemonnier
:
«
La peinture
y)
d'Eugene Smits eveille un gout de volupte langoureuse
»
le
))
royales, les fontaines aux vasques de marbre, les grands pares
»
dormantes. Son ascendance
songe, la meditation,
est
regrets et I'amour
chez Titien
et
:
il
II
suggere
les
parures
noble.
aime
aux eaux
Veronese mais, par moments,
degage aussi, perceptible a une grace simple
» se »
le desir, les
et
et
melodieuse, quelque
ressouvenance de Watteau. ))
C'est le reve de la vie
»
ardenles
»
d'etat
comme
qu'il
exprima dans des harmonies douces
des cuivres lointains
d'ame silencieux
et
;
et
ses oeuvres tiennent d'une sorte
nostalgique. »
Hoe juist is dit gezegd Wanneer we lang een der schoone werken van Smits beschouwen qui par un cote touche an reve » het profiel van een rosse vrouw, een I
—
«
—
hoekje van een Italiaansch landschap onder een blauwen hemel, een parel-
135
EUGENE SMITS moeren schouder boven een rose
keursje, een zwarte gazen sluier over een
blank voorhoofd, voelen we ons door vage indrukken en herinneringen bestormd.
Onder de bekoring van deze slnkken vinden we telkens met verteederden weemoed weer lets van den geur die over onze jonkheid heenging, van onze schoone hoop, die met het leven vervloog, als vluchtige verschijningen die in de verre
serenileit
van lang verleden zomeravonden ons hart deden
kloppen, landschappen als terloops op tooverreizen gezien, de luchlhevelin-
gen van het verleden, dat de droefheid van het heden vorml.
Paul Lambotte.
136
AANHANGSEL
EUGENE SMITS
dood van een zes-en-tachtig-jarig man kan
E
lies zijn
en
liel
ware
vleierij
knetlerend nachllampje, dat verbruikt,
te
hij
spreken
als
om
zijn
al
niel of bijna nooil cen ver-
van de weifelende schijn van een olie
van een groot
de
in
liciit,
gestelde uren lieeft
dat uitgedoofd
was een voortrefTelijk schilder en bij geen enkel werk onvoltooid. Sedert jaren scbiep hij Eugene
om
«
Sniits
is.
zijn
er
dood
liet
behagen
in
lelkens weer te begin nen en te herbeginnen aan een groot doek Hiihie aaii de Schoon-
maar het lot van dit werk zijner was reeds lang bezegeld. Smils scheen er geen ander belang in te stellen dan als in een spel, waarmee hij zich met zekere nieuwsgierigheid bezig hield, om te zien « hoe het uitvallen zou ». Zoo heb ik ook van hem, in een hoekje van zijn huis, een stuk met bloemen en accessoires gekend, dat hij op deze manier heeft geschilderd, heel lang, tclkens met kleine klikjes verf er bij, al naar zijn
heid, dat hij hertoetste, gedeellelijk wijzigde, overlaadde, grijsheid,
luim en
waar
voortreffelijke gedeelten in waren,
en dat toch voortrefTelijk
lust,
De kwalileiten van den aan
zijn
dit alles
Vlaamsche afkomst, kan jaren geleden
tische historiestuk
academisch als
heeft,
geworden.
is
schilder, zijn plaats in onze school, dat zijn
zijn
herhaald verblijf in
ftalie
wat
Roma, van den Gang der Jaargetijden, als
zonder twijfel
gezegd, naar aanleiding van dat edit reaiisle en synthedie
schoone
en van zooveel zachle, ernstige vrouwenfiguren, die
nmziek en ook
hij
en zijn Fransche relaties dankt,
levende vrouwen, tegelijk
rijp
allegorie, die niels als
beelden
zijn
en
en langoureus, bemind met een
rustige, vredige, diepe liefde.
Die werken blijven.
En men
zal ze
ons nog eenmaal willen loonen, saamgegroepeerd
en dat zal de gelegenheid zijn voor enkele
lief hebbers
van nuances
in
de kritiek
om
ze
met
schatten, hun invloed en hun waarvan ze de getuigen waren zoowel als tot de kunst van liet verleden en de hedendaagsche evolutie, hun oorspronkelijkheid, hun inderdaad eigenaardige mengeling van wel overlegde wetenschap en naief
zorg
herzien en zonder bijgedachlen hun waarde
te
onlroeringsvermogen, hun betrekkingen
te
tot het tijdvak,
instinct.
En men
men
zal
van
Laten
alles kunnen spreken als van een ouden Meester, van wien waarvan men nauwlijks raadt wat voor soorl niensch hij was.
dil
dikwijls niets weet,
we heden eenvoudig
zeggen, terwijl de
echo zijner begrafenis nog weerklinkt,
mensch geweest is. De vrienden, zeldzaam geworden, hem wel hebben gekend, beweenen niet zijn dood, het lang verwachle, lang aanvaarde
dat Eugene Smits een voorlrefFelijk die
(')
Als doodsbericht in hot Journal de Druxelles van 6 Dec. 1912 verschenen.
137
EUGENE SMirS
EUGENE SMITS
Ophelia (teekening). (Kon. Musea, Brussel).
eiiidc
:
van ecn zeer moeizaam gewordeii leven, maar ze herdenkeii
den uilzonderingsniensch dicn ze dc cer hebben gchad
Toen
ik
hem
leerde kennen
was
hij al
met de romantische opvatling geloof toenemen. Veel grijsaards verslarren
ongegeneerd en denzelfden
als
zijn rij|)cre
zoo
is
niel
en eerbiedvol
oud, maar nog bcdrijvig en vhig. In tegenspraak
ik niet, helaas, dal de in
hun egoisme
;
onderdom dc goedheid doet
ze zijn
een dier grijsaards geweesl. Geenszins
auloritair,
benioeiziek,
leeilijd schikte,
!
Als
men zag hoe
kon nien zich voorslellen wat
hij
hij in zijn
aat) slijting
en roesl
te
vveerstaan hij
zich
jeugd
jaren moesl zijn geweest. Zijn aangcborcn deugden waren zekcr solide
Tot welke hoogte heeft
138
liel'de-
nacleren.
vervuld met eon zekcr wraakgevoel legenover hen die achler hen
de ongemakken van zijn
en
mogen
weg betreden.
Engcne Smils in
te
om
!
het gevoel van zijn eigcn
waarde gehad
".'
Ilij
had er van het
t/2
WO
"d
'^
fib
EUGENE SMITS redelijke
eii
gepaste gevoel, want
was
hij
eeii lielderzieiui
er trots op, in zekere dingen te zijn geslaagd en loftuiting,
wanneer
hij
en zeer verstandig man. Hij was
aanvaardde zonder complimenlen een
gevoelde dat ze oprecht en zaakkundig was. Hij aanvaardde ze
tevens met dankbaarheid, omdal
Maar hij bezat geen hoegenaamd om zich uit te geven voor wat liij niet was. Is dat niet de ware besclieidenlieid ? En zoo 't lioogmoed is om zicli niet met de ellebogen door bet gedrang te willen werken om de menschen niet opzij en zich aan hen op hij
er troost en zekerheid in vend.
pretcntie, geen ijdelheid, geen begeerle
te willen
dringen,
om
niet te zorgen
voor
zijn eigen
moedig. Hij had zich niet kunnen vernederen
tot
reclame, dan was
hij in
dien zin hoog-
een nuttigen, maar onbevalligen stap.
Veel lieden in zijn plaals en met zijn verdiensten, zouden zich verder hebben vooruit
geschoven op den weg van het succes. Eerst langzaam aan
komen, dat
hij
gelegenheid aan
hemel
te grijpen.
niet dat hij niets
Maar zelfs daarop verhoovaardigde
was verplicht aan
gende bezoeken, aan profitabele
dank voor
te
Hij
bezat
vleierijtjes
;
hij
was zooals
humor, geeslige vroolijkheid, een
passie voor zijn kiinst hield
Hij
was goedhartig en
hem
hij
zich niet. Hij dankte den
was, zonder er zich zelf
naief,
nooit eenige verbiltering of
indulgente
om
hem
goed
te
zonder
te zijn. Zijn
gehcel, Hij zocht zijn
doen en geen enkel
kwelsen.
was met de gedachle aan sterven verlrouwd, De Dood
is
verschrikking gekomen. Zijn leven als kunstenaar en als mensch
is
Hij
filosofie,
zonder ooit dnpe
uitsluitend bezig en voldeed
geluk niet in eerzucht of weelde, maar deed zijn best te
een gunstige
weten.
de minste boosaardigheid.
schepsel
hij
om
die kleine handigheden, aan voordeel aanbren-
In zijn gesprekken, rijk aan herinneiingen, toonde hij
nijdigheld.
de ontdekking moelen
is hij tot
den geest van intrigue niet bezat, noch het snelle besluil
voor hem niet
als
een
een voorbeeld geweest.
Ehasme.
139
HENRY VAN DE VELDE EN HET THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
«
))
TE PARIJS |ooR alle piibliciteits-organen waarover
Parijs beschikt
mel bazuingeschal aangekondigd, verkreeg de opening van
Theatre des
liet
Champs
Elysees, in April 1918, het
karakter eener sensationeele gel)eniienis,
niet
enkel
voor de looneelwereld, maar ook voor de geschiedenis
I^BI^jMwpl^jyj
der bonvvknnst «
schouwburg,
—
alles zegt »,
men kon
er
van
de P'ransche hoofdslad. De pers, die
in
was opgelogen plaatsen zien,
alle
:
heerlijke en
—
eenige
en door en door
Fransch van smaak, dat spreekt vanzelf. De brochure die uitgedeeld werd om het publiek aan te lokken, legde nadruk op de « formula tres simple » waaraan « confortable ct de algemeene opvatling van het gebouw beanlwoordde technique anglo-saxons, harmonic du gout frangais. » Moest men de ver:
mogende clientele niet aantrekken, waar ze ook vandaan kwam? Men deed ook een voordeel uitschijnen, hier voor 't eerst in een grooten Parijschen schouwburg verwezentlijkt « Aucune place d'oii le rayon visuel ne soil :
pleinement
satisfait...
qu'au parterre.
une
parfaitement satisfaisante au cintre
visibilite aussi
»
Niet enkel zekere dagbladen, wicr loftuigingen, naar
per regel kosten,
maar ook
men
weet, zooveel
ernstige tijdschriften hieven zcgeliederen aan
:
in
de Gazelle des Beaiix-Arls gaf Paul Jamot cene uitgebreide studie over het Theatre des Champs Elysees, en prees onvoorwaardelijk het bouwkundige werk. Het definitieve plan was gemaakt door Augusle Perret, die het, met zijn broeder Gustave, had uitgevoerd in zijn dubbele hoedanigheid van architect en
begaan
om
solide et
aannemer. Perret had te
vergeten, dat
permanent dc
passe I'importation de
bewezen
140
«
a la
I'esprit
niet,
simplicite, la raison, la clarte sont le fond
national
modes
»
en
etrangcres.
que Ion pent, que Ton
zooals zekere novateurs, de foul
om »
«
Hij
substiluer a I'imitation
du
had door het voorbeeld
doit meltre en oeuvre les procedes de con-
HENRY VAN DE VELDE EN HET THEATRE DES CHAMPS ELYSEES struction
moderne
et
dans I'ensemble, dans
que Tarchitecte, la
forme
s'il
comme
.^-•
.<^''
x!
4^
s'inspire
dans
le
dans
les parties
comme
decor, des regies qui deter-
HENRY VAN DE VELDE EN HET niet
verrukking
ill
:
stijf,
zonder rythmiis, doende denken aan timmerwerk
veeleer dan aan een steenen geboiiw, vertoont die geheel ongemoliveeid
en
liet
is,
aangezien het
linker buurhuis hooger
Maar daarin
lag
nog
niet afgezonderd staal
dan de aldus verlaagde zijkant
is
niet
een verlaging der zijden
hij
bouwweik
(afl). 1).
het hoofdbelang van het gebonw, en mijn
nieuwsgierigheid bleef even groot den avond van mijn eeiste bezoek, toen ik er binnentrad
onder den lichtbundel, die de
reflector
op
Na den drempel overschreden
te
liet
spelen.
van den Eifeltoren er
hebben, stond
van overdekt peristylnm, oniringd door een
galerij
ik in
een soort
de verlichling was
:
vreemd, er heerschte een soort aquarium-licht, voorlgebracht door acbler
mat
glas verborgen electrische
opzicht
:
lampen. Een volstrekle soberheid in decoratief
groote, gladde, vlakken
muur zonder
een opvallcnd gebrek aan lenigheid van getrokken
;
:
acliterin voerden, tegenover elkaar,
verdieping (afb.
De ruimte was overvloedig bewoog men zich gemakkelijk
2).
de zaal en overal
bovengalerij lieten in dit opzicht
Binnen
lijn
eenig ornament,
in
was de indruk
zonder zichtbare
stutsels
te
alles
maar tevens
was met een touwtje
twee rechte trappen naar de :
breede gangen omringden
;
alleen de toegangen tot de
wenschen.
beslist gunstig
:
die groote ronde zaal
met de
vooruitstekende balcons, die open vakken, die
koepel met middenin een glazen schild, waarachler de lampen verborgen waren, die de in heldere kleuren versierde welving beschenen, en het licht
—
die zaal vertoonde een plastische eenheid, een uitzicht, alom verspreidden, een stijl, waardoor ze zich beslist onderscheidde van alle Iradilioneele schouwl)urgzalen, steeds volgens hetzelfde model nitgevoerd en geschapen in een opvatting van het tooneel, welke niet meer van onzen tijd is. Zekere
bouwknndige ideeen
troffen
mij door
bun
voortretTelijkheid, evenzeer in
opzichl van kunst als in zuiver practisch opzicht
:
zoo
b. v.
de verbinding
de sterke helling van den bodem, welke, cvenals in de Duitsche schouwburgen, de zichtbaarlieid van het tooneel ten zeerste bevordert, steeg achtcr in de zaal bijna lot aan de
tusschen het parterre en de eerste-rangs loges
eersle loges
;
de bouwmeester had
te
;
dier plaalse den uitsprong van de eersle
rangs-loges versterkt, door voor deze loges, tegenover het tooneel, eene rij tnsschen te voegen, die in de open loges, zoogezegde « loges de corbeille ^^
zaal vooruitsteken en diis van alle zijden zichtbaar zijn
;
deze schikking, die
aan mondaine eischen voldoet, brengt ook in kunslopzicht groote voordeelen aan er wordt een geheel van golvende lijnen door verkrcgen, die leven en overgang lenigheid brengen in de benedenste verdieping en een natuurlijken :
vormen tusschen grondvlak en wanden van de zaal (alb. 3). Een nauwletlender onderzoek deed me echler in het geheel zekere gebreken opmerkcn, die voor een kundig bouwmeesler vreemd mochlen
142
«
Afb.
2.
—
A.
iS:
G.
schijnen. Vlak onder de koepel ziet
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
PERHET
men
:
Theatre dcs
Champs
»
Elysees, te Parijs. Toegangshalle.
een krans van getraliede loges, lage
hokjes met rechthoekige openingen, die zich ver uitstrekken vooii)ij bet diameter, dat evenwijdig
is
met den voorkant van hel tooneel
de laalste
;
loges zijn l)ijgevolg gericht naar de zaal en uiet imiir het tooneel
:
alleen de
kunnen met moeite het tooneel zijdelings te zien krijgen (*). Ik ontdekte ook alras dat men van de zijkanten der bovengalerij, op de laatste rangen, evenmin zien kon. Hel programma personen welke voorin gezelen
zijn,
vertelde dus eenvondig een leiigen door te plaals
is,
De gebouw
is
zij is
zelfde motief
(•)
er geene enkele
van waar de gezichtskring niet volkomen bevredigd wordt
font ;
beweren dat
!
onvergefelijk ten opzichte van de doelmatigheid van het niet
minder
wordt herhaald
Voor de lUissische
baletleii
ten opzichte der architecturale logiek
roiid heel
de zaal,
verhuurde men deze
zelCs
:
het het-
boven de opening van
lojfes eiikel in Iniii
plaatsen a 5,50 frs. per plants!), d. w. z. men verpliclitte hel publiek plaalsen Ic nenieii waar volstrekl niels te zien was, lerwijl verkondigd weid dat men overal kon zien.
143
HENRY VAN DE VELDE EN HET
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
<(
Afb.
4.
— HENRY VAN DE VELDE
:
»
Gezicht der zaal, volgens het niet uilgevoerd oiitwerp.
ook de onderverdeeling der koepel het aanduidt. Deze hoofdpunten
zijn,
aan
de zijde van het tooneel, duidelijk aangewezen door twee pilaren, die het uitzicht
hebhen van ingemetselde
halfzuilen,
waartegen de balcons zich
meer achterwaarts
aanliechten, en door twee andere,
geplaatst,
waar de loges
ophoudeii. Eerstgenoemde zijn in hun voile lengte zichtbaar, laatstgenoenide worden op elke verdieping door de balcons doorsneden (afb. 3). Van de vier andere pilaren, achter in de zaal, bespeurt men slechts een fragment boven
de oppergalerij
;
niets duidt
hunne
schijnt als die der voorste pilaren.
Ik zette, op dit spoor, mijne
functie aan, die nochtans even belangrijk
Waar
blijft bij dit alles
de logica ?
opmerkingen voort. Ik bezocht het kleine
theater voor comedie, dat een plaats
vond
in
het groote gebouw, zooals
kleincr en kleiner doosjes voor de aardigheid in een grootere doos
worden
145
HENRY VAN DE VELDE EN HET opgeborgen. Hier heerschte volslagen incoherentie
anderen vorm, en
ieder verdiep had een
:
deze vormen waren onderling legenstrijdig
al
;
men
zoii
gezegd liebben dat ze links en rechts aan verschillende ontwerpen waren ontleend. Gelijkvloeis een vierkante zaal, met, achterin een
vorm
daaiboven een balcon
;
scbouwburgen, en ten vervangen
slotte
in
den voim van
een rechthoekige
door ronde iiitsprongen. Hoe
zijn
alle
galerij,
van samenhang der vormen,
idee
alle
de bouwmeesler, die aan de
liad
logica
den nok van bet gebouv^, acbter bet fronton van den eng
maar de
gevel.
Men
er
stijgt
eigenlijke toegang lot de zaal
is
de ruimte ontbreekt, tengevolge van de verlaging der zijkanten
:
van den gevel
de bnitennniur dient
;
sinal en
pover
van
de bovenverdieping kijkt
nit
de knnslconceptie
in
ook de tentoonstellingzaal, boven bet kleine theater gelegen,
langs een breeden trap naar toe, niterst
geven, plolseling
le
?
Ik bezocht in
alle
loges in boog-
waarvan de hoeken
groote zaal een opmerkelijk plasliscbe eenheid liad weten
verloren
rij
balcons in tradilioneele
terrasje,
Hoe meer
ik
zonder
uitzicht,
dier plaatse tot afslniting van een
te
want die
men op
opmerkte, boe minder
dit
afslniting
is
op manshoogte;
vocbtige en droevige boekje
ik er
of verscbillende tegenslrijdige strekkingen bier strijd
badden geleverd en
of in de nitvoering, de arfistieke bedoelingen van den onlwerper
gedwarsboomd. Er ging voor mij
(*).
van begreep. Het scbeen wel
waren
plots een liebt op, toen ik toevallig in een
der Parijsche weekbladen, die vrijmoediger voor minder aangename waar-
heden uitkomen dan zekere dagbladen, Theatre des bevestigen.
grondig
te
Champs
bet
Dit
kwam
mijn
twijfel
;
alle
Deze stndie
werk
de ware ontwerper van bet
las dat
Van de Velde was.
Maar het vraagstuk scbeen mij belangwekkend genoeg om het bestudeeren ik besloot nu er met zorg de elementen van op te
zoeken, en mij slagen.
Elysees Henry
noodige gegevens is
te
verschaffen. Ik
mocht daarin spoedig
de vrucht van bet ondcrzoek dczer documenten en van
zelve.
De beer Gabriel Thomas, de voornaamste promotor der onderneming, tot de beweging die men « neo-renaissance catbolique » pleegt te noemen. Zijne ideeen over het nit te voeren werk waren vrij algemeen bij
behoort
:
(*i
(iil
(ielukkiff
terras
bestaan er
niel
in archilecliiur
iiil<*cbleven
men
zekcrc
iiatiuirlijke saiiclies
boven
:
hel uilwcrksel van
bcncdenverdiep, op beel den slraalnuiur en een deel der zolderinjf een groote voclili-fc vlek. Men glinilacht als men bcdenkt, dal de beer Perret dit door ninren en een alslnilin-f van lni75 iiooj^ omgeven terrasje, (en dit onder den Parijscben beniel), verdedigd beelt, door bet voorbeeld der terrassen van bet Oosten en van Algerie aan te lialen (Vgl. Cahiers de iArt Moderne, is
:
ziel lliaiis (Jaiuiari 1914),
!
30 Oct. 1913, p. 14
146
)
liel
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
«
Afb.
wilde een schouwburg
woorden
begrijpt wat
«
—
de bien-elre
gcbruiken, een
le
5.
«
»
A.
&
G. PElU^IiT
:
Theatre dcs
CIiaiii|)s lilysocs. llol
»
toonccl.
om
de geijkle
zou wezen.
Voor wie
oprichten, die tevens,
tempel dcr muziek
»
daarmee bedoeld wordt, bestaat tusschen deze twee opvatlingen
een onoverkomelijkc tegenspraak. Een tempel der muziek, dat ware een
schouwbuig en ingelogen
in
den geest van Bayreuth, waar
slille
men
aandachlig, in eeri)iedige
zou komen luisleren naar ware kunstwerken, welke de
147
# HENRY VAN DE VELDE EN MET iiaiidacbt
van het publiek gelieel zoudeii in beslag nenien. Hel thealer
bien-eire
»
ware een scbouwbmg, waar de inlernalionale
geldelijken steun ten zeerste gerckend werd, de toilelten
mailressen zouden
komen verloonen
(*).
«
«
de
snobs*, op wier
bunner vrouwen of
Hoe kan deze wenscb
tot stilte
en
ingetogenbeid met de beboefte aan vertoon en glans verbonden worden
?
Hoe kan men, bonwkundig, een zaal opvallen, die aan beide, zoo tegenslrijdige beboeften zou voldoen ? Dat was bet laslige, door den lieer Tbomas gestelde vraagsluk. Bij
deze moeilijkbeid voegden er zicb nog andere
moesten twee sclionwbnrgen worden ondergebracbt tooneel, en een kleinere zaal voor
Blijkbaar bad
zaal.
Iiij
in betzelfde
:
gebouw
bet groole lyrische
daarbij nog een tenloonstelling-
;
geen bepaalde ideeen in zake de arcbilectuur van bet
gebouw; daarentegen waren bij
comedie
:
nopens de versiering zeer besHst
zijne inzicbten
wenscbte dat Maurice Denis en Bourdelle over
alle
:
noodige ruimle zouden
bescbikken, voor de onbekrompen ontvouwing bunner allegoriscbe coniposities.
Toen bet een plan
le
terrein gekozen was, gelaslte
men den
beer Roger Bouvard
om
onlwerpen. Het tbeater moest aan de straat verrijzen, naast andere
buizen, op bet Avenue Montaigne, nabij de Seine, op een onvast terrein van
walerboudend zand, dat binnen bet bereik rivier.
lag
van den gewonen vloed der
Uitwendig vielen er dus, buiten den gevel, geen groote monumenlale onlwikkelen. Alle inspanning moest zicb naar bet inwendige
tbema's
te
ricbten,
zoowel ten opzicbte van de arlistieke bebandeling
als
van
de
slevigbeid der constructie.
De beer Bouvard was
er niel in geslaagd,
bet boofdgedeelte van bet
gebouw, waarvan
om al
voor de groote tooneelzaal,
de rest moest afbangen, een
Tbomas kon bevredigen, toen M. Denis, op een dooneis langs Weimar in den zomer van 1910, Van de Velde voorstelde, om bem met Tbomas in verbinding te brengen. Men decide Van de Velde de onlwerpen mede bij wierp zekere ideeen op en weldra arcbilectoniscbe oplossing
te
vinden, die den beer
;
werd
bij
als
medewerker aan Bouvard, met diens instemming, toegevoegd.
Deze samenwerking zou
waarvan
Twee
in feile
een volledige scbepping
tot
stand brengen,
wij de genesis willen bestudeeren.
zeer verscbillende oplossingen zweefden
Van de Velde voor den
(*) Deze snobs waren beslisl de hoofdpersoiiages in het Thealre des Champs Elysees op de verlooningen der Russische balellen verbood men, in de pauze, (ie locschouvvers der boveiigalerijen om in de gangen der h)ges en in de galerijen lond hel vestibunl neer le dalen, leiizij ze in rok of in avondloilel waren; Inidjes van nieniendal, die naar (ien schonwburg gaan om te zien en le hooi en, behocven de IVaaie liarmonie niel le slorcn van wclopgcvoede lieden, die zicli wenschcn le verloonen en wcnschcn gezien le worden, en waarvan de beer Jamol zoo welsprelcend hel rechl lol ijdelheid verdedigl :
!
148
((
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
»
een vierkante en een ronde zaal. In Duitschland, of zoo men hem voile vrijheid hadde gelaten, zon liij meer dan waarschijnlijk een vierkant of
geest
:
veelhoekig plan hebben gekozen, een plan waarvan de schikking geheel zou
beheerscht zijn geweest door den wensch,
om
loeschouwers goed te doen zien en hooien, en waarbij het tooneel het brandpunt zou geweest zijn,
waar
maar men was te Parijs, in een theater beau monde)). Men kon onmogelijk de wereldsche conhet oog verliezen en zich niet uitsluilend bekommeren om dat
zou samenstroomen
alles
bestemd voor de venances
uit
alle
;
«
onbelangrijke personaadje
:
de toeschouwer die alleen komt
om
het kunst-
werk. Deze wereldsche convenances, die de beheerraad zoo uitstekend begreep, werden zoo welsprekend door Jamot uileengezet, dat ik niet aan
den
lust
weersta
om hem
letterlijk te citeeren
:
Un
«
theatre n'est pas
salle de conferences. Le spectacle qu'on vient voir est sur
en a uu aussi dans viduel
bonne
il
:
om
serait gate,
et d'etre
vu
».
Le
du theatre
plaisir
Dat
si is
een muzikaal kunstwerk
Ton
la
scene
est collectif
en France du moins, pour
hommes
des
parlie
montrer
la salle.
abolissait les
les
une
niais
;
il
y
autant qu'indi-
femmes
et
pour une
meilleures chances de se
duidelijk. Dus, volgens Jamot, zou het genot te
hooren, in Frankrijk bedorven
zijn
voor
vrouwen en voor de meerderheid der mannen, indien men hun de om zich te vertoonen en om gezien te worden. Moet ik zeggen dat de beer Jamot de Fransche vrouwen belastert ? Zij, die verdienen gekend en hoog geschat te worden, zijn zoo niet. Remain Rolland zou het met mij eens zijn. Maar ik begrijp het de beer Jamot praat slechts van de femmes honnetes », d. w. z. van dezulke die een automobiel en lakeien hebben, en die zich onteerd zouden achten, indien men hen op de bovenalle
mogelijkheid ontnam
:
(c
galerij
van een theater zag
Champs
des
zitten.
Dat
men
Elysees er naar gestreefd heeft
in
om
de opvalting van het Theatre
de wenschen dezer dames
te
niemand bevreemden, gezien den oorsprongderonderneming. Van de Velde schikte zich dus naar de omstandigheden en, wenschend
voorkomen,
maximum van
het « la
decoratief effect
te
bereiken, ontwierp
hij
een ronde zaal,
seule forme esthetiquement acceptable poui- une salle de vastes dimen-
sions
de
zal
»
volgens Jamot, die den cirkel omschrijft als
«
la
figure geometrique
la sociabilite ».
Om nadruk
dergelijke redenen zag te
Van de Velde
er
ook van
af,
om
zooveel
leggen op de afscheiding tusschen zaal en tooneel, zooals dit in de
Duitsche Wagner-theaters gedaan wordt. Deze hoofdgegevens eenmaal vastgesteld zijnde,
was de
eerste esthetisch
op
te
lossen moeilijkheid, het verband
Hoe zou dat verband worden voelbaar gcmaakt? Hoe deze ronde ruimle aaneenschakelen met de vierkante ruimte, en hun tusschen zaal en tooneel.
onderlins verband uitdrukkcn ?
149
HENRY VAN DE VELDE EN HET Van de Velde
stelt zich
de stuwkracht der zaal in haar geheel voor, en wil
daartegen een kracht doen opwegen, door de muren, welke het tooneel en
Afb.
6.
— HENRY VAN DE VELDE
:
Plan gelijkvloers.
Niel uitgevoerd ontwerp. (Einde Januari 1911).
het proscenium omsluiten, in booglijnen trekt hij die booglijnen,
tc
verlengen. Geboren teekenaar,
welke aan die van de zaal tegenovergesteld
zijn,
op
zuiver grafische wijze, nl. eenvoudig afgaande op zijn gevoel en op zijn zin
voor rylhmus. De punten waar deze booglijnen den voorstelt,
snijden, zullen
welke de zaal
De proscenium om-
een allergewichtigste beteekenis verkrijgen.
afstand die hen scheidl van den kop der
150
cirkel,
muren welke
bet
((
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
»
geven, zal de ziclitbare maatstaf worden voor den ryllimus van heel de zaal, en zal de ruimte bepalen, welke de steunpunten scheidl de opening van hel ;
Afb.
7.
HENRY VAN DE VELDE
Plan van hot eerstc verdiep. Niet uitgevoerd ontwerp. (Einde Januari 1911). :
tweemaal zoo groot. Van deze punten af begint, althans op de verdiepingen, de voor het publiek bestemde ruimte daar ook zullen de balcons bun steunpunt vinden meer naar voren zou het gczichtsveld tooneel
is
;
:
onvoldoende worden, en van de hoogere galerijen zou de blik bijna loodrecht op het tooneel vallen. Dit laatsle segment, nabij het tooneel, en ver gelegen buiten het diameter, dat perpendiculair op de hoofdas loopt,
is
naar de zaal
151
HENRY VAN DE VELDE EN HET THEATRE DES CHAMPS ELYSEES Volkomen
gekeerd.
logisch
gebruikt
Van de Velde
segment voor de op de trappen, en op elk verdiep zijn er loggia's aangebrachl, van waar uit de toeschouwers, zoowel bij het binnentieden als gedurende de pauze, een blik in de zaal kunnen weipen (vgl. afb. 4, 6, 7). uilgangen
:
aan beide zijden van het tooneel
dit
geefl het uit
Aldus had Van de Velde een uiterst belangwekkenden vorm gevonden, welke geheel beantwoordde aan de mondaine wenschen der beheerders, en
volkomen strookle met de
men
functie van het architecturale lid. Dien
vorm
heeft
de uitvoering lotaal bedorven door de loggia's te laten vervallen en door de balcons te verlengen tot aan den pijler van het tooneel (vgl. afb. 3
en
we
in
Men
vergrootte aldus de balcons ten koste van de zichlbaarheid, en zullen zien dat zelfs ten opzichte der constructie deze wijziging in geenen
10).
deele gewettigd was.
Van de Velde tooneel
bevestigde dus duidelijk de toegangen aan de zijde van het symetrisch ten opzichte van deze toegangen en van den dwarsen
;
diameter, plaatste
de twee toegangen van het peristylum, op zoodanige
hij
wijze dat de lijnen, parallel aan de groote as, getrokken door de pilaren naast de toegangen aan de zijde van het tooneel, ook door de pilaren liepen naast de toegangen aan de zijde van het peristylum, en aan den gevel naast
den hoofdingang uitJiepen,
waar thans de groote pilasters staan, zooals men dit op het eerste plan van Van de Velde kan nagaan (afb. 6). Ik leg nadruk op dit punt, omdat de heeren Perret later hebben beweerd, dat ter plaatse
deze schikking een gevolg was van het door hen toegepaste constructiesysteem. In de opvatting van de zaal in elevatie, vinden
van Van de Velde terug
:
hij
stelt
we de
grafische werkwijze
door gebogen lijnen de klankgolven voor,
welke van het tooneel en van het orkest uitgaan, en tot den oppercirkel opstijgen de ruimten door deze lijnen opengelaten geven ongeveer de helling van den vloer en de trapsgewijze verkorting der balcons aan op :
;
dergelijke wijze duidt hij de reactie der verticale stuttingen der balcons aan,
en komt koepel
De
hij er toe,
te
om
op
niet abstracte wijze
den omvang der ruimte
in
artistieke
opvatting der zaal was dus in hare hoofdlijnen bepaald
door deze voorafgaandelijke studies van Van de Velde. Zijn voornemen aan het parterre een veel sterkere
schouwburgen gebruikelijk
is,
had
helling, te
hem
gelukkige effect hebben aangetoond. Zelfs had willen uitvoeren dan later
streeksche toegangen
lot
is
om
geven, dan in de Fransche
het idee gegeven van een verbinding
tusschen het parterre en de eerste-rangs logcs, waarvan
152
de
bcpalen.
hij dit
we zooeven
het
verband meer volkomen
geschied, door, tusschen deze loges recht-
het parterre aan tebrengen, wal in practisch opzicht
I
rv
153
HENRY VAN DE VELDE EN HET het voordeel zou gehad hebben, van de uilgangen talrijker te niaken in een gedeelte der zaal, waar de onlruiming gewoonlijk niet vlug in 't werk gaat.
Aan hem
men ook
is
nationalisten
«
het gracelijke idee verschuldigd, dat in
toute fran^aise
zou heeten
»
den
der
stijl
die « loges de corbeilles», open welke achler het parterre de lijnen der
loges, vooruitstekend in een buiging,
:
eerste rangs-loges volgt. In de uitvoering
werd het aanlal dezer loges verminderd en zijdewaarts verlengd door een balcon, dat zich uitstrekte tot aan den pilaar van het tooneel (vgl. at b. 3). Volgens de heeren Perret dacht men er zelfs aan, deze loges geheel zetels, d.
w.
z.
door
in
weg
laten, en ze te
te
den ouden sleur
«
en weer
te vervallen,
het banale balcon, dat in ieder theater te vinden
heeren Perret zich nog wel op deze
vervangen door rijen
is.
te
keeren
tot
En dan beroemen de
merveilleuse conception
die een der
»,
gelukkigste en eigenaardigste opvattingen van den schouwburg ten halve bederft, en haar bijna heelemaal
Zooals buiten alle
werd uitgevoerd, verband met de zaal
had doen verdwijnen
!
staat de loegangshalle, in artistiek opzicht,
zij
;
het
is feitelijk
niet
anders dan het classieke
atrium, omringd door een kolonnade met galerij.
Maar een atrium ging aan een vierkant gebouw vooraf, of vormde er het midden van. Van de Velde had van af den ingang den vorm der zaal doen raden, doen aanwijzen, door aan den achtermuur, middenin, een lichte buiging te geven. De dubbele trap volgde deze beweging en boog zich beneden, als
schouwers
te
ontvangen
(afb. 6 en 7).
om
den stroom der toe-
Zoo werden de vlakken,
het binnentreden voor zich heeft, lenig
;
die
men
bij
geen rechte lijnen, maar gracelijk
golvende, en het starre van het vierkante plan was gebroken. De rechte
muur, de twee beneden te dicht bijeen staande en vlak tegenover elkaar opklimmende trappen, evenwijdig met den muur, beteekenen in ieder opzicht een achteruitgang tegenover In den
Van de Velde's conceplie
(afb. 2 en 10).
aanvang wilde men de tentoonstellingzaal aan den voorkant,
onmiddellijk boven den ingang plaatsen, zoodat er in de halle noch terzijde,
noch achterin, hoegenaamd geen open ruimte zou overgebleven
zijn
:
alles
zou enkel naar de zaal geleid hebben en de halle zou een eenvoudigen door-
gang
zijn geweest.
Om
het publiek er
moest men er het karakter van wijzigen
gedurende de pauze aan :
der andere theaters kunnen vervullen, uitzicht krijgen en
het zou dan de al
rol
te
van het
trekken, «
foyer »
zou het dan een geheel ander
meer afgewisselde doorkijkjes opleveren. Van de Velde
verkreeg dus, dat de tentoonstellingzaal boven in het gebouw zou worden aangebracht, boven de kleine comediezaal, en in de plaats daarvan bracht
dan een
galerij aan,
welke aan de zijde van den gevel de tegenhanger vormde
van het balcon, dat op de halle van de zijde der zaal dit
154
hij
uilgaf (afb. 7). Hij wilde
balcon en die galerie zijdewaards door (wee eenvoudigc ovcrgangen
«
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
»
verbinden. Niels motiveerde inderdaad de herhaling, in de vier richtingen,
van
deze herhaling schijnt wel iiitsluilend
lietzelfde motief;
gewoonten ontstaan
De
schoolsche
uit
te zijn.
van den gevel leverde een moeilijkheid op, die onmogelijk op rationeele wijze opgelost kon worden. Deze moeilijkheid artistieke opvatting
vloeide voort uit de tegenwoordigheid van het kleine theater, dal boven het
peristylum moest ingelascht worden, lusschen de groote zaal en den gevel,
op zoodanige wijze dat de as
in
rechthoek op de hoofdas van het gebouw zou
loopen. Het middengedeelte van den gevel viel dus samen met den zijkant
van het kleine
Door
theater.
den inwendigen bouw
het tusschenvoegen van dit lid,
niet rechtslreeks
doen voorgevoelen
:
kon de gevel hij moest nood-
zakelijk « aangehecht
» zijn en een decoratiel" karakter dragen. Ter andere kon men er geen monumentalen vorm aan geven, aangezien het gebouw op een open plein staat, maar in de rooilijn der straat en aan een kant
zijde,
niet bij
de
andere huizen aansluit. Een heel eenvoudige en heel sobere gevel, welke lijn der huizen voortzet, was in dit geval natuurlijk aangewezen, en dit
karakter verloont dan ook Van de Velde's ontwerp, dat (afb. 8).
zooals
Het was in
men gedaan
opzichten een font
alle
hierbij afbeelden
de zijkanten
te
verlagen,
we hebben reeds gewezen op het nadeel van die van de gangen. En hoe kan men van een esthetisch
heeft
schikking ten opzichte
om
we
:
standpunt, dit soort groote middenportiek verdedigen, in een niet alleenstaand
en niet symetrisch gebouw, aan een kant palende aan huizen, en aan den anderen kant een ronden hoek vertoonend, waar men een zijdeur ziet? (afb. 1).
De heeren Perret hebben die portiek verdedigd, bewerende dat zij organisch met het gebruikte conslructiesysteem verbonden was de twee pylonen, :
welke het insluiten, staan op de
lijn
der dubbele pilaren welke de hoofd-
steunpunten der groote zaal uilmaken. Maar we hebben gezien, dat
dit
eveneens het geval was
in het ontwerp van Van de Velde, waar de lijnen welke de pilaren verbinden, waartusschen de ingangen der groote zaal zijn aangebracht, aan den gevel uitloopen op dezelfde plaats en overeenstemmen
met dezelfde
«
pylonen
»
Overigens rechtvaardigt
welke van den bodem dit in
tot
aan het dak opstijgen.
geenen deele de verlagiiig der zijkanten, noch
den door de heeren Perret gekozen vorm,
die,
nogmaals het gevolg
is
van
schoolsche gewoonten engeenszins van een logische opvatting der conslructie. Zooals ik zooeven zegde, kon de gevel de structuur der groote zaal niet
aankondigen, aangezien
hij
daarvan gescheiden was door een tusschen-
gevoegde tooneelzaal van geheel verschillende schikking. In zulk geval onmogelijk
om
uitsluitend rekening te
en de plaats waar het gebouw oprijst,
is
het
houden met de inwendige structuur, de andere gebouwen waartusschen de
gevel te staan komt, verkrijgen dan een zeer groot belang. Het
is
onzinnig in
155
HENRY VAN DE VELDE EN HET TMEAi UE:
om
de kunst,
om-
in alle
slandigheden een zelfde Iheorie toe te passen, hoe
dan ook
voortreffelijk die
nioge zijn het is een algemeen verspreide mis:
nn dat de theo-
vatting,
rieen zoo overvloedig, en
zekere inslinct en de
liet
overweging
stage
zeldzaam
Wat
zijn.
men
lijks zal
bouwknnst
even
al
lee-
ons in de
nog
opdis-
schen onder voorwendsel
van
Wat men nog
zal
vergissingen
!
gezegd
om
doelmatig
begaan, zoo-
de gebouwen
te
Voor
gezonde
en
logica
rede
maken
het
!
optreden
van Van de Velde, was de wijze van conslruclie niet
bepaald vaslgesleld.
Men dacht aan een gebouw in ijzer en sleen, werd
en Van de Velde verzocht
om
dien zin
te
de zaak in
bestudeeren.
Hij zelf raadde het gebruik
aan van gewapend belon, dat voordeeliger was, en
zekere vrijheden die
men
zich
toeliet,
met het
wone materiaal
niet
ge-
kan
veroorloven Daar het niet .
Afl).
!).
- HF.NRY VAN
I)K
VKLDK &
n.
HOUVAIiD
:
l'l;ni
der eersle logos. Niel uilgevocrd ontwoi)). (Kinde Maarl
ter hoogte
1911).
gemakkelijk
viel,
om
te
aannemer te soort werk de noodige ervaring had, ging Van de Velde Parijs een
vinden, die voor
dit
er zeir op uit, en onldekte de gebroeders Perret, die de praklijk van het
150
«
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
»
gewapend beton hadden, en die hij bij den beheerraad aanbeval. Hier is eenige nadere toelichting noodzakelijk, want in alle aiii-
welke over hel Theatre des
kels,
Champs Ely sees verschenen, werden de
feiten,
onvolledig,
onnauwkeurig en dikwijls
ge-
heel verkeerd voorgesteld
(^).
(')
We
zagen reeds hoe Jamol de
kwestie behandelde. Ziehier aiidere
voorbeelden. Zoo schrijft Brincourt in
«
V Archileclwe van 17 Mei 1913
M.
Thomas poursuivant sa
trouva dans
la
:
volonte,
personnalile de
M.Van
de Velde des inspirations un peu exaltees que MM. Perret freres, achitectes-constructeurs, calmerent et surent adapter praliquement
et
co-
ordonner avec leurs idees personnelles ». — P. Guadet in V Archilecle « Le directeur de October 1913 :
toute cette entreprise, G.
Thomas,
s'entoura d'une pleiade de colIat:)o-
rateurs
:
M. Van de Velde, architecte
beige, pourla decoration
une
fois pris le parti
beton arme fice,
la
construction de
ce furent
anciens eleves
(sic)....
MM.
et
Mais
d'executer en 1'
edi-
Perret freres,
des plus distingues
de notre ecole des Beaux-Arts, qui realiserent I'ceuvre, tant au point de
vue du parti general architectonique,
qua
celui de la construction et de
». In bet nummer van September 1913 der Cahiers de VArt Moderne, heeft Pascal Forthuny zich tot tolk gemaakt van Van de Velde en van zijne vrienden, en heeft »J JiK:^icca5J"-~lL;:: i '-^ , ..^ ^* tamelijk juist weergegeven, wat ze hem gezegd hadden ongelukkiglijk was hij wegens geheelc onbevoegdPlan van heid en gebrek aan hcldcrheid van
la
decoration
15
••
•.-
;
—
Afb. 10. A. & G. PEIIHET hel theater ter hoogte der eerstc loges.
:
man oni op de kwestie in le gaan, en zoodra de gebroeders Perret hem geanlwoord hadden, maakte hij luchlharlig rcchtsomkcert en gat hij hen gelijk, hoewcl zij bet meerendeel der argumenten, welke hij zcif iiad vooruitgezet, geenszins hadden onlzenuwd. Ik heb reeds gesproken van dien brief der eigen inzichlen in kunslzaken, niet de geschikte
157
HENRY VAN DE VELDE EN HET Van de Velde met de Heeren Perret, einde Januari 1911, in verbinding trad, stonden alle voorname punten van zijn ontweip vast, zooals blijkt uit het plan dat we afbeelden (afb. 6 en 7). Op 30 Maart, toen bet contract tusscben den bebeerraad en de firma Perret werd afgesloten, waren de plans, door Bouvard en Van de Velde onderteekend, en die de definilieve plans badden moeten zijn, gebeel voltooid. Aangezien de Heeren Perret, in bun Toeii
brief van 8 October 1913,
hebben
betwist,
is
opgenomen
het noodig
er het
30 Maart 1911 schreef de Heer G.
M. G. ont
ete
de Cahiers de iArt Moderne, stellige
Thomas
Les plans corriges par vous
«
in
et
bewijs van
officieel
dit feit
te leveren.
aan Van de Velde
Op
:
mis au point sur vos indications par
remis ces jours derniers a M. R. Bouvard,
et plusieurs
de ses
cominis ont travaille a leur mise au net definitive, tant en vue du marcbe de I'entreprise ville
que pour leur substitution aux plans precedemment remis
de Paris «
et
a la prefecture de police; ce travail est en cours d'execution.
Je vois tout avantage a ce
que ces plans qui sont dus a votre collaboration
avec celle de M. Bouvard portent vos deux signatures a I'avenir de tout ce qui
emanera de
I'une
ou de
done completement votre sentiment a cet egard lettre a
a la
M. Bouvard, qui
est
en soit de
et qu'il
meme
I'autre agence, j'approuve et j'ai
d'accord avec vous a ce sujet
communique
votre
)>.
Een dezer plans beelden we hierbij af (afb. 9). Zooals ik zei, zijn ze bet werk van Van de Velde; Bouvard had het versland gehad, om zijne medewerking
te
aanvaarden en
hem
te laten
begaan.
Omstreeks half Maart, had A. Perret aan Van de Velde gevraagd, de steunpunten van de zaal te wijzigen, omdat volgens hem, vier dubbele slcun-
gewapend beton voldoende waren. Ondanks de tegenstand van Van de Velde, bleef Perret aandringen De schouwburg schip zou te staan komen op waterhoudend zand, en men moest een bouwen om hem te dragen, en de drukking kon alleen gelijkmatig verdeeld
punten voor de constructie
in
:
>>
ft
worden door een
stelscl
van vierdubl)ele draagbalken, rechthoekig gekruist,
gesteund door vier dubbele pilaren. Van de Velde gaf toe voor deze zuiver lechnische opmerking, waarvan hij de juistheid niet kon nagaan, en hij
stemde er in toe
om
zijne plans in dien zin te wijzigen
(men vindt
die ver-
beteringen in de door Bouvard en Van de Velde onderteekende plans). (*) Hier moeten we een oogenblik stil staan, want we rakcn bier aan den Heeren
l^errel
er dadelijk op
in de Cahiers de I'Ail Moderne van 30 October 1913), en ik zal komen. Deze twee nuniniers van dil lijdschrilt zijn l)elanj5\vekkcnd
(verschenen leruj^
wegens de plans die er
zijn in afgebecld,
Van de Velde aan G. Thomas dal hij hem de plans van den schouwburrt zou zenden, omgewerkl met hel oo{» op den voorgeslclden vorni der <^roote zaal, die door den bebeerraad was goedgekeurd, en die hij bezig was om aan te passen voor de bouwwijze in gewapend bclon. (*)
158
Op
20 Maart sclireef
«
Afb.
11.
kern der kwestie
;
—
A.
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
&G. PERRET Theatre des Champs
hier
:
ligt
»
Elysees. Doorsnede voor hcl proscenium.
de oorzaak van het conflict tusschen bouwmeester
en aannemer, het hoofdpunt van het geschil.
De Heeren
Perret, in den herhaaldelijk
gemelden
brief,
beweren dat van
het door hen toegepast constructie-systeem heel den boiiw, alle architecturale
vormen van den schouwburg voortvloeien. Het is de nioeite waard liun tekst aan te halen « Vous nous attribuez (il serait vraiment difficile quil en fut :
autrement) salle.
Eh
le
parti
des quatre groupes de deux points ou pylones dans
bien, niais c'esl
fini,
la
c'est juge, tout le theatre est la (sic).... C'est
de ces quatre groupes de deux points synietriques posant sur deux grandes
159
HENRY VAN DE VELDE EN HET poutres
soutenant deux pouts que decoule I'architecture de tout
et
Quatre pylones, quatre escaliers, quatre entrees, d'une coupole ou couronne
zij
que
».
eerste volzinnen van dit citaat zijn hoogst karakteristiek,
toonen aan wat
heerscht.
I'ensemble surmonte
(*)
en quatre parties. C'est de ces quatre pylones
vient I'aspect de la salle actuelle
De twee
I'edifice.
heden
ongelooflijke verwarring er
in
want
kunstbegrippen
Zoo beteekent voor de HH. Perret een conslructie-systeem en een
architectonisch kunstwerk hetzelfde!
schijnen niet
Zij
volkomen hecht en stevig gebouw geheel ontbloot kan
te
beseffen, dat een
zijn
van
alle
schoon-
heid en van alle kunstwaarde. Ik ben genoodzaakt hier op te ginsels, en
dingen
te
Maar
de eenvoudigste grondbe-
tot
beweren, die nooit en nergens een bewijsvoering zouden
vorderen, zoo vanzelfsprekend zijn beefl.
klimmen
bet onzinnige der
ze,
voor wie niet
alle kunstinstinct verloren
beden vaak onder inroeping van bet hoogste
gezag verkondigde tbeorieen, bet onsamenbangende en de leelijkbeid der
werken die men den volke vertoont en bespreekl,
al
ontberen ze de meest
essentieele kwaliteilen van een kunstwerk, toonen aan in welke
oordeel van bet publiek in zulke zaken
boe noodig bet
mate bet
afgedwaald, en doen gevoelen
is
er aan te berinneren, dat alles niet op willekeur, per-
is,
soonlijke fantazie of een gril der inspiratie neerkomt.
De bouwkunst in zooverre
zij
beeit een tweevoudig karakter
op bet voorwerp toepasselijk
wicbt, weerstand van bet materiaal, in een
bet
is
ook een kunst, en
zij
is,
:
bet
is
een welenscbap,
zicb bezighoudt
woord met de
met even-
constructie.
Maar
verkrijgt dit karakter zoodra ze kracbt, drukking
en weerstand, die in de constructie in evenwicbt gebouden worden, uildrukt in
vormen, welke spreken
bestaat er in,
om
tot
een verband
ons gevoel. te
De kunst van den bouwmeester
leggen tusscben de objectieve gegevens,
die voortvloeien uit de eigenscbappen der stof en onze ziel, onze gevoeligbeid,
onze logica, onze wijze
van belang,
is
om
de dingen
te
zien.
de wijze waarop ons oog
Voor den kunstenaar-arcbitcct
ziet, zijn
de verboudingen, door
onzen geest gevat. Hetkan gebeuren dat de bouw, die volkomen gemotiveerd is ten opzicbte van bet evenwicbt, bet volslrekt niet is ten oi)zicbte van ons
waarnemingsvermogen.
Hoe vanzelfsprekend deze bcscbouwingen ook mogen zijn, zij scbijncn geen woord, in bun niet doorgedrongen te zijn tot den geest der HH. Perret :
brief, laat
blijken dat ze een waarbeid van dien aard vermoeden, en de
merkc op dat de vier trappen door de politie-reglementen werdcn voorge(*) Men schreven, en bijgevolg ook de vier toegangen welke er op uitkomen. En zeggen dal de HH. Perret aan Van de Vclde verwijtcn, om voor eigen vinding te willen doen doorgaan, al wat het programma den bouwmeester vooraf had voorgeschreven.
160
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
«
»
ontwerpen en gebouwen, die inderdaad hun eigen werk zijn, dragen er dan ook in het minst niet toe bij, om het ons te doen gelooven. (*) Wat Van de Velde
betreft, al heeft hij veel
soms zeer verward en
nagedacht over kunstzaken, blijven zijne ideeen
zelfs tegenstrijdig.
Wij willen
theorieen ingaan,doch ik kan niet nalaten
niet verder
liier
op
zijne
wijzen op den inneiiijken strijd
te
die uit zijn geschriften blijkt, en die zekere kanten van zijn kunst toelicht.
In een zijner stiidien betiteld
de
«
doelmatigheid
als
»
«
:
Vernunflmassige Kunst
doel, en beveelt hij een ulilitaire kunst aan, een kunst in
«
prijst hij
(^)
hoogste kwaliteit, de aanpassing der middelen
de eerste plaats het doel
in het
waar de
tot het
artist steeds
oog houdt, waarvoor het voorwerp bestemd
Van de Velde, in zijn enlhousiasme voor het werk van den ingenieur en van den modernen werktuigkundige, komt er toe om, evenals de HH. Perret te verklaren, dat de architectuur niet anders is dan de constructie. Maar Van de Velde is volstrekt geen constructeur bij temperament hij gelooft aan de constructie zooals men gelooft aan zijn zieleheil. is;
het scheelt niet veel, of
:
In
den grond
hij
is
teekenaar, en dit merkt
waarop
het in de lyrische wijze dit
onderwerp
:
voor
hem
is
de
hij
die hij
«
gemoedslijn
en
»
a
voelt
lijn,
in zijne studie
over
enkel een middel
lijn niet
te
gebaar, dat ons innerlijk wezen uildrukt
men
hij
;
maar
deelen,
werk,
in al zijn
spreekt van de
vormen, mede
zich in ons binnenste
men
om
de beelden, die
eerst en vooral een
onderscheidt twee soorten lijnen,
mededeelende
lijn »
noemt, en
vat heel de
hij
kunstgeschiedenis samen als een steeds hernieuwden strijd tusschen deze
twee lijnen, waarvan de tweede tracht de eerste spontaan
is,
bacchische passie
»
lende
is,
en dat er
lijn ».
niet vindt,
wat zeer karakteristiek
«
hij zelf
dat zijne uitlegging ontoerei-
lijn is juist
doelmatigheid
»
hij
is,
het vuur der ontketende
de gothische kunst, waarvoor
meer bestaat dan de
Het derde element, dat
noemen. Deze aan de
lets
lijn «
bij
hebben uitgedrukt. Doch
een groote bewondering heeft, voelt
kend
verdrukken, die meer
en de diepe roerselen van ons wezen weergeeft. Ondanks alien
dwang, zouden de groote teekenaars door de
hij
te
«
gemoedslijn
raadt
zou
ik
»
en de
maar waarvoor
de leidende in architectuur; deze
door Van de Velde
hij
de functioneele lijn
(c
mededee-
woord kunnen
het
lijn
beantwoordl
in zijn eerste studie verdedigd.
Maar deze idee is niet zoo innig met zijn eigen wezen verbonden; ze is aangeleerd, en werd waarschijnlijk duchtig versterkt onder Duitschen invloed. Zoo Van de Velde
zijn
hoofdimpulsie volgde, zou
hij zich
ongetwijfeld bezon-
(*) Vgl. hel onlwerp van den blinden gevel van het Tlieatre des Champs Elysees, het huis door de HH, Perret voor henzelven gebouwd, rue Franlilin, en een auto-garage, rue de Ponlhieu. Deze drie werken zijn afgebeeld in liet October-nummer 1913 van de Cahiers
de I'Art Moderne. (*) Essays, Leipzig, 1910.
161
HENRY VAN DE VELDE EN HET digen aan orgieen van ders, onverstaanbaar
«
gemoedslijnen
worden voor
»
en zou,
zoovele moderne schil-
als
degenen die buiten een kapelletje staan;
al
maar deze romanlische en
individualistische strekking wordt
hem gelempeid door een
geheel
tendencie, die dat
hem
migen
hij,
tegenovergestelde,
en sociale
utilitaire
vooral in architecluur, verdedigt met een exclusivisme,
tot het koele,
het starre en het ledige zou voeren, Ihans door
deugden aangeprezen, indien deze gebreken
als
gelukkig in
som-
zoo volkomen in
niet
tegenspraak waren met zijn temperament. In de praktijk wegen deze beide strekkingen min of meer tegen elkaar op, en het ze het best in evenwicht staan, dat
Van de Velde ook
Champs
Het thema van het Theatre des
op de oogenblikken dat
is
Elysees, dat
het beste
werk
hem noodzaakte om
ideeen aan de eischen van een midden, dat niet het Duitsche
was wel geschikt
passen,
om
werking
zijn geest geheel in
gelukkige samenwerking van zijne tendencies
te
levert.
weeg
zijne
aan
is,
te stellen
te
en een
brengen. Zoo ware
te
de groote zaal een geheel geslaagd werk geworden, zonder de wijzigingen die de gebroeders Perret er aan toebrachten.
We
willen thans nagaan, of de
anders voor zich op
HH, Perret
het recht hebben,
om
lets
eischen dan de vergissingen, welke in de uitvoering
te
werden begaan. En vooreerst, berust de constructie van de heele zaal, zooals zij het beweren, inderdaad op de vier dubbele steunpunten? Een onderzoek van het plan bewijst dadelijk, dat er andere steunpunten werden tusschengevoegd
ontkennen
(afb. 10). Zij
voor geven,
is
Perret
&
que par
la suite
wel
maar de
niet,
men verbaasd
zoo wonderlijk, dat
mee neemt.
het minste bezwaar genoegen
HH.
dit
«
is
verklaring, die ze er
dat Forthuny er zonder
Vous declarez
»,
schrijven de
nous aurions rajoute des potaux entre
les
qualre
groupes de deux points, Mais ce ne sont pas des poteaux, cesont des nervures apres quoi s'accrochent
verticales,
speelt hier «
nervures verticales
spelen tot
?
Evenals de
«
van de
«
poteaux
»
»
den oppersten kring
loges
;
:
dienen eveneens
zij
les
balcons
Begrijpt
».
zelfs
op
:
De HH.
men tot
ziet er
»,
de sporen van tusschen de getraliede
steunpunt voor de balcons
die koepel
is
geen koepel meer, maar
:
inderdaad hebben,
want ze dragen de
salle et
thans de hoofdkwestie
:
une couronne, un dais
«
decorant un plafond
opgehangen aan een zoldering van gewapend bclon is
»
;
ze
is
van
staiY
en
I
het waar, zelfs van ziiiver constructief
standpunt, dat heel de architecluur van het «
Men
Perret bekennen het heel onnoozel, en beroemen er zich
suspendu au-dessus d'une
En
het?
wanneer ze precies denzelfden rol welke de vier « pylonen » vormen, stijgen zij poteaux
ten opzichte der zaal, de acht pilaren geen andere functie,
koepel niet.
men
eenvoudig op de woorden. In welk opzicht verschillen deze
gebouw
voortvloeit van deze
quatre groupes de deux points symetriques posant surdeux grandes poutres
162
;
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
«
et
soulenant deux ponts
» ?
Bij hef
*
onderzoek van de doorsneden, door de
HH.
Perret zelven uitgegeven (afb. 11), en het schema van het geraamte, dat
men
aantreft in de stiidie van Guadet,
onnauwkeurig
is
bemerkt men dat
die
bewering volstrekt
het geraamte bestaat uit zestien pijleis en niel uit acht
;
de acht bijgevoegde pijlers zijn duidelijk zichtbaar op de plans
;
zij
zijn
ingelascht in de zijwanden van het gebouw, in overeenstemming met de pilaren van de zaal.
maar door
vier
bonden, en het
De
vier
pijlers elk
;
«
pylonen
» zijn
op die balken, welke de
is
dus niel gevormd door twee,
de pijlers van elk pyloon pijlers
der
zijn
door balken ver-
wanden aan de
pijlers
der zaal verbinden, en niet op de pijlers der zaal zelve dat de uiteinden rusten
van de bruggen, welke de twee bovenste vloeren van het gebouw dragen
:
de
vloer der repetiliezaal,waaraan dekoepel of kroonhangt,endevloerder terras. In een zij
woord
:
de ronde zaal
is
bevindt zich in de ruimte van
eenvoudig gevat in een vierkant dit stelsel
stelsel,
en houdt er geen organisch
verband mee. Alle beweringen van de HH. Perret berusten dus op een aanvankelijke vergissing, en, wat Jamot er ook over denke, er
is
niet de minste
logiek in het door hen gekozen schema.
De
logiek
was aan de
zijde
van Van de Velde, en wat
hij
deed na het
aanvaarden van het door de HH. Perret aanbevolen constructie-systeem, bewijst het ten overvloede, Als een waar kunstenaar trachtte
aan
te
passen
bij
hij zijn
plan
de nieuwe voorwaarden welke werden voorgeschreven door
gewapend belon en van het schema der vier dubbele punten. Door het toepassen van dit schema werd heel de rythmus der zaal gewijzigd de opening van het tooneel werd driemaal om de zaal herhaald maar, terwijl boven het tooneel de bazis der koepel een open ruimte beheerschle, bekroonde zij aan de zijde der zaal den uitsprong der balcons. Het was noodig ze aan beide zijden op verschillende wijze te stutten Van de Velde
het gebruik van
:
;
:
stelde voor
om
sterken band
te
de pilaren der loggia's, boven het tooneel been, door een verbinden, en om, ter andere zijde, boven de galerij een
amfithealer te plaatsen, verdeeld door de vier achterste pilaren, welke met
goed
De
in
't
oog vallende verbindingen aan de balcons gehecht zouden
vergelijking van de schets der zaal volgens het ontwerp
zijn.
Van de Velde en
de schets der zaal zooals ze door de HH. Perret werd uitgevoerd, toonl duidelijk aan, hoe veel beter de oplossing van
was
(ai'b.
3 en 4).
We
Van de Velde
in alle opziciiten
hebben reeds gezien welke nadeelen het systeem van den
kring getraliede loges medebracht en ik behoef geen nadruk
te
leggen op het
volslagen gebrek aan kunstgevoel, dat blijkl uit de onveranderde herhaling
van eenzeltde molief rond eene te zijn,
waarvan
alle
zaal, die verre
van een eenvoudige rolonda
deelcn tegen elkaar opwegen, een zeer bepaalde richting
hebben moet, door hare bestemming
zelve.
163
HENRY VAN DE VELDE EN MET In Mei 1911 besliste de beheerraad, legen hel advies van
om
in,
de balcons
aan de pilaren van het tooneel
tot
loggia's te laten vervallen.
(')
Van
dit
te
Van de Velde
veiiengen en
om
de
oogenblik werd de ronde zaal door
De acht pun ten, waarop volgens de HH. Perret, de heele constructie moest rusfen vormden een acbthoek. De eenige waarlijk organiscbe opiossing, welke de vormen bij de slructuur zouden aanpassen, niets nieer gemotiveerd.
bestond in het uitvoeren van een achthoekig plan. Van de Velde had den moed om de logica zoover door te drijven en aan den beheerraad een ontwerp van een achthoekige zaal voor te leggen, dat alle kans had om
verworpen tegen alle
worden, gezien het verrassende van dien vorm, die indruischte theater-tradilies in Frankrijk. Dit ontwerp was, schijnt het, zoo te
oorspronkehjk, dat de beheerraad een oogenblik weifelde voor de maquette, doch,
« la
solide et
simplicite, la raison, la
permanent de
I'esprit
clarte
»
die,
national »
zijn,
volgens Jamot,
« le
fond
zegevierde alras over deze
gevaarlijke nieuwigheden die van over de grenzen komen, en men slaagde er ten slotte in om zich van den Heer Van de Velde te ontdoen.
Zoo goed en zoo kwaad
men het werk iiit, gebruik onder beneficie van willekeurige wijziging en verkeerde toepassing, waar hij geen nauwkeurige aanwijzingen had gegeven omtrent de wijze waarop ze moesten verwezenlijkt worden. makende van
Zoo welke
zijne ideeen,
vergiste
hij
zouden
men
zich ten opzichte van de verlichting door indirect licht,
had aanbevolen.
zijn,
maar had
sluilen, zooals
het ging voerde
men
in
Hij wilde niet dat de
lampen rechtstreeks zichlbaar
om ze in de zoldcring in te de gangen gedaan heeft; de lampen moesten op korten nooit de bedoeling gehad
afstand van de zoldering gehangen worden; door de ruimte tusschen de zoldering en een ondoorschijnend glasschild, zou het licht zich vrij verspreid hebben en rechtstreeks de zoldering beschenen, die dan als reflector dienst
zou gedaan hebben; met het thans toegepaste zolderingen en het verlies van licht
schap bekende
zelf,
is
stelsel
aanzienlijk.
krijgt
men donkere
De ingenieur der vennoot-
dat slechts het tiende gedcelte van
de voortgebrachte
lichtkracht inderdaad benuttigd werd.
Van de Velde had een systeem bedacht, waardoor de bodem van hel orchest gemakkelijk opgchaald kon worden, zoodat de heele orchest-ruimle kon overdekt worden en voor het gordijn een plaals verkrcgen werd, waar kon gespeeld worden als op een antiek tooneel; twee zijdeuren, waarvan de rol thans niet meer te verklaren is, en die men aan beide zijden boven het orchest ziet (afb.
(*)
De
moesten de tooneelspelcrs loegang verschatTen. Door
HII. Perret beroenien zich
formidable
164
5),
[?!)
op deze \veglatin<4 « dimimianl de nioilio qui separait alors les spectateurs de la scene ».
la
distance
((
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
een vergissing in de construclie weid de uitvoering van
dit
»
systeem onmo-
gelijk.
In de deelen, welke
Van de Velde nog nietgrondig had bestudeerd,
bet kleiiie coniedie-tbeater, ging
arlistieken leiddraad.
welke de HH.
men op goed
En dan kwamen,
lyren en palmen,
«
b. v.
de valscbe orgelpijpen
symbolisme
discreet
»,
in
den
— een boogst oorspronkelijke vinding, voorwaar,
en beelemaal niet academiscb
!
Eindelijk bad de opening plaals, groote artistieke en nis,
als in
werk, zonder eenigen
te
ten slotte, de decoratieve fantazieen,
Perret zeer tot eer strekken, als
naast bet tooneel en de ornamenten van een
vorm van
geluk
mondaine gebeurte-
begroet door vaderlandscbe ditbyramben ter eere der berboren Franscbe
kunst. Acbt
maanden
beid gesloten
Zoo
ricbten.
Maar
later
sedertdien
:
werd bet tbeater onder algemeene onverscbilligis er kwestie geweest, om er een cinema in te
eindigt de comedie.
we deze
laten
mizeries en deze kwasterijen verder ongemoeid, en,
terngkeerend tot de zuiver artistieke kwestie, willen we ons afvragen wat in de tegenwoordige evolutie der bouwkunst, Van de Velde's werk beteekent,
zoo
als bet
kelijk
bad moeten uitgevoerd worden, en zoo
men
als
kan voorstellen, dank aan de aanduidingen welke
ik
bet zicb
gemak-
gegeven heb, en
aan de grafiscbe docnmenten.
Een
blik in bet verleden zal de kwestie
Het Griekscbe tooneel was
volkomen aan of zelfs
tot
nu
toe
zijn doel beaiitwoordde. Zijn
meer dan balven
cirkel,
gedeeltelijk, zoo niet gebeel, in
nader toelicbten. bet eenige,
waarvan de bouw
vorm met trappen
in
een balven,
was volkomen geweltigd, want de aclie bad de middenruimte plaals, in bet «orchestv),
waar bet allaar van Dionysos stond, waarombeen bet cboor zicb bewoog. Daarbeen waren alle blikken gericbt op de treden waren alle burgers, zonder onderscbeid van rang, onder elkaar gezeten in dit geval was de cirkelvorm ongetwijfel bet meest gescbikt om den volke bet gemeenschaps;
:
gevoel
te
geven
;
de klassen waren
niet, als in
onze tbeaters, gescbeiden
verdiepen, en bet gemeenscbapsgevoel uitte zicb niet enkel
bij
in
borizonlale
scbijtjes. Bij
de Romeinen veranderde de opvatting van bet tbeater aanzienbjk,
maar de door de Grieken geschapen vorm werd eenvoudig toegepast aan de nieuwe eiscben. Het cboor vond een plaats op bet proscenium, en voor 't eerst werd bet publiek volkomen van de tooneelspelers afgescbeiden. Het oude, niet langer gebruikte « orchest » werd de plaats, voorbcbouden aan
165
HENRY VAN DE VELDE EN HET toeschouwers van rang en stand, en
men
bet vulgiim pecus naar de hoogere treden In zijn boofdlijnen, rijU,
maar aangepast
de Renaissance
is
te
de toescbouwers
vermogcn. In de
17<^
bet antieke tooneel onveranderd
Vicenzo, door Palladio), maar zoodra bet tooneel
meer populair en een bestendige
om
instelling
in te deelen volgens
werd, gevoelde
bun
eeuw vond men, naar
der afgescbeiden loges
om
individualistiscbe levensopvallingen. Tijdens
nam men de gegevens van
over (Teatro Olimpico
toe,
verbannen.
ons tooneel nog dat van bet Romeinscbe Keizer-
meer
bij
neigde er nieer en nieer
te
uit,
men
de beboefte
stand, en vooral volgens
bet blijkt
te
bun
Venetie, bet stelsel
dat steeds in zijn voile strengbeid in Italic bleef
toegepast, en dat ook overal elders werd nagevolgd. In de oudbeid speelde
men op
een verboogd proscenium. Toen bet tooneel zicb in de diepte
uil-
werd bet verlaagd en maakle men een belling in bet oude orcbest, dat voortaan door rijen zetels werd ingenomen, die ook nu nog a fauleuils strekte,
worden genoemd. De treden van bet ccwea werden bervormd tot loodrecbt boven elkaar gelegen balcons en loges. Maar al deze wijzigingen bleven slecbis opvolgentlijkc aanpassingen van den oorspronkelijken vorm, d'orcbestre
»
die voor gebeel andere
omstandigbeden gescbapen was, en er volgde
een groot aantal toescbouwers bet tooneel nog maar onvoldoende kregen. Dit gebrek werd
waar men
z'n
dat
te zien
niet bijzonder sterk gevoeld, zoo lang bet tbeater een
eenvoudige wereldscbe verstrooiing plaats,
uit,
bleef,
en
men
er
kwam
als
naar een
vrienden aantrof, en nu en dan naar de vertooning
luislerde.
Maar
in
de 19^ eeuw werd bet publiek, dat een onverdeelde aandacbl aan
bet tooneel wilde wijden, van lieveilede talrijker.
Een nieuwe opvalting van
den scbouwburg streefde er naar, om in de plaats te komen van de tooneelzalen waarvan de Italiaanscbe met bun gebeel van elkaar gescbeiden kleine loges, als cellen in een bijenkorf, de
Duitscbland was
Italic
Duitscbland, waar
meest karakteristieke voorbeelden gaven.
en Frankrijk vooruit
in
zake dramatisebe kunst, en in
bet publiek aandacbliger en
meer ingetogen
is,
onlstond
de gedacbte aan een scbouwburg, uitsluitend opgeval om bet kunstwerk te doen gelden, om bet den toescbouwer op zoodanige wijze te vertoonen dat
ingenomen werd en zijne ziel in een boogeren kring werd opgevoerd. Ricbard Wagner was de eerste, die deze idee nauwkeurig omscbreef, en doorvoerde (*) dank aan de mcdewerking van Gottfried
heel zijn aandacbt er door
;
wordt van 1862 af geschelst in hel voorwoord van den tckst van den « Ring » werken) en uitgcwerkt in 1805 in hel ontwcrp lol liet inrichlen eener muziekschool te Munchen (deel VIII). Op deze twee plaalsen vindl men allusies aan Semper. Deze vatte voor 't eerst (in 1862-1863) een ontwerp op voor een lijdelijkcn scliouwburg in hel Glaspaleis te Munchen in 1867 vollooide hij hel voliedig onlwerp van een (*)
Zij
(Vie decl (ler volledige
;
166
«
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES »
Semper werd er dadelijk de architeclurale vorm voor gevonden. Van 1867 was het ontwerp van een muziekschool met een schouwburg in Wagner's geest geheel gereed voor het eerst was de afscheiding tusschen de werkelijke ;
ruimte, ingenomen door de toeschoiiwers, en de ideeele ruimte, voorgesleld
door het tooneel, duidehjk afgeteekend door een ledige ruimte, welke zich breedte en diepte uitstrekte, en
waarvan de toeschoiiwers de
gen niet konden schatten, dank aan zekere perspectivische ruimte, waarin het orkest verborgen was, werd door ((
» genoemd (*), een woord Champs Elysees, waar iets
mystieke afgrond
het Theatre des
dat
in
juiste afmetineffecten.
Deze
Wagner en Semper
men, naar aanleiding van
dergelijks niet te vinden
is,
schroomelijk heeft misbruikt. Opdat alle toeschouwers het tooneel even
goed en even volledig zouden zien, moesl men ze op treden plaatsen, naar het tooneel gekeerd, en geschikt in rechte evenwijdige rijen of concentrische
kromming. Vandaar de vierkanle of waaiervorniige zalen, opgevat volgens Wagner's ideeen. Deze vorm is noodig, wanneer men een schouwburg wil bouwen waarvan het doel niet is om het publiek door beuzelarijen te verstrooien, maar door ware kunstwerken te veredelen en te ontwikkelen Deze vorm zou men dan ook noodzakelijk moeten aanvaarden voor een tot dil doel opgerichten volksschouwburg. Te Parijs zelf werd
cirkels van geringe
dien vorm dan ook reeds in 1900 door Eugene Morel voorgestaan in zijn Projet de Theatres populaires,
bekroond door de Revue
d'art dramntiqiie. Dit
belet niet dat onze esthetici, dertien jaar later, het als een gevaarlijke nieu-
wigheid beschouwden,
Deze opvatting
strijdig
met den Franschen smaak.
heeft nochtans de groolste
kans
om
in
de toekomst
te
zegevieren. Zij verwezentlijkt een volkomen gemeenschap tusschen de toeschoiiwers,
gemeenschap
die gevoeld
wordt dank aan de vereeniging van
geesten in een zelfde spanning en die heel wat
meer
de wereldsche gemeenschap, die zich onder rijke wederkeerig
te
beloeren.
ving die in wording
is,
Zij
alle
te
beteekenen heeft dan
lui
openbaart door zich
beantwoordt aan de eischen van een samenle-
waar de maatschappelijke banden
sterker gelegd
zullen zijn dan onder het huidig regime, dat alleen gevestigd
wedijver der zelfzucht. Deze samenleving had
Wagner op
is
op den
het cog, toen zijne
ideeen over de hervorming van het tooneel rijpten. Hij wildc, dat het tooneel zijn
commercieel karakter geheel zou verliezen, dat het publiek het drama-
muziekschool, waarin een schouwburg voorkwam, een giootsch plan dat echter nooit werd uitgevoerd. Doch de studies van Semper dienden Hruclcwald lot gids bij den bouw van den scliouwburg le Bayreulh, die in liunstopziciil niet oj) de hoogte sloiid van Gottfried Semper's ontwerp. hieromtrent de toelichtingen van Wagner in Das Buhneiifestspiellunis zii (1) Vgl. Bayreuth (1873), deel IX der volledige werken.
167
HENRY VAN DE VELDE EN MET tisch
kunstwerk
in voile vrijheid
kon beoordeelen, en
dat, te dien einde, het
kosteloos toegang tot de vertooningen zou verkrijgen. Hij zegt het voluit in
mid Revolution, welke van 1849 dagteekent (*), en tot het eind van zijn leven was de onafhankelijkheid der kunst ten opzichte van de geldmacht een zijner diiurbaarste denkbeelden gebleven, ondanks de trans-
zijne studie Kiinst
acties
waartoe de oprichling van
zijn theater
hem
gebracht had.
Zoo men
in het Theatre des Champs Elysees slechts een kunstdoel had hadde men noodzakelijkerwijs de principes aanvaard, welke de oprichting der Wagneriaansche schouwhurgen te Bayreuth en te Munchen hebben geleid. Maar, zooals ik heb aangeloond, was er van af den oorsprong
nageslreefd,
der onderneming een dubbelzinnigheid, welke dadelijk overging op het
programma heeft
bouwmeester werd voorgelegd. Henry Van de Velde zich onderworpen aan dit programma, dat mank ging aan een princidat den
pieele vergissing, en hij heeft zoo handig mogelijk een
compromis gezocht
tusschen de oude en de nieuwe opvalling van het tooneel. Maar ondanks vernuft,
aangewend
richtingen,
is
tot het
woordt
niet
doen samengaan van deze beide tegenovergestelde
het evenwicht,
wankel, en het werk
aan het
alle
tusschen tegenstrijdige principes verkregen,
De eenvoud der versiering beantmondaine karakter de vorm en de schikking der zaal blijft
tweeslachtig.
;
verwezentlijkt niet alle desiderata van een uitsluitend aan de kunst gewijden
schouwburg. Men heeft hier de uitdrukking van een lenig talent, dat zich naar de omstandigheden weet te plooien en oude motieven weet te verlevendigen door het gebruik van nieuwe middelen, maar het
navolging verdient.
Van de Velde weet
De toekomst hoort dit beter
van het best mogelijk den aanvang Januari I'JU.
af
partij
toe
is
aan franke oplossingen. Doch
dan wie ook en wij kunnen te
geen voorbeeld dat
hebben getrokken
uit
hem
niet verwijten
een ontwerp, dat van
door inwendige tegenstrijdigheden was aangetast. JaCQUES MeSNIL.
—
(*) Vf^l. biz. 93 van mijiie verlaling (lUbliotheque des Temps noiiveanx, 1898, n° 13). Het is volkomeri valsch om te bewereii, zooals Manfred Semper in zijn nierkwaaidig werk over tooncel-arcliitectuur (Stullgart 1904), dat het looneel van Wagner niels te niaken heeft met een volkstheater, en dat hij er zelf nooit aan gedacht heeft, om een dergelijk theater op te richten. Ilet tooneel dat hij zich allereerst tot model koos, was het Grieksche, bij uitstek populair, aangezien alle vrije burgers er naasteen zalen.
168
((
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES »
NASCHRIFT Nadat bovenstaande
was
(*)
&
A.
ontving ik
in
de Fransche uitgave van
dit tijdschrifl verscheneii
van de HH. Perret de volgende brieven
:
G. Perret, Architectes
THEATRE
RUE Franklin, Paris, xvi^
25"^'%
CnA/*\PS-ELY5EE5
Monsieur,
Cct->e-Me
0- OOiprr,
Vous avez public dans les numeros d'Avril et de Mai de la Revue « L'Art Flamand et Hollandais un article intitule « Henry Van dc Velde et le )),
Theatre des
Champs
Elysees)).
Nous en prenons tardivement connaissancc.
que vous
est regrettable
II
n'ayez
comme
pas,
naguere
M. Pascal Forthuny en occurence, pris
la
pareille
peine de con-
documents que vous apporlait M. troler a leur source les
Van de
Velde. Sans doute n'au-
riez-vous pas pu parlager ses illusions avec
Fardeur partiale
don temoigne voire long article. Nous ne nous attarderons pas t
a en relever toutes les erreurs et toutes les contradictions,
vous
nous
permettrez
mais
d'etre
etonnes que vous ayez ete jusqu'a negliger
reproduction
la
d'un document de
importance
—
ce
qui se trouve dans c'est le
plus haute
la
document, le N^ 7 des
definitive des quatre escaliers dit
«
Cahiers de I'Art Moderne
» cite
plan de I'Ossature Generate du Theatre, comprenant
diagonaux
et
la
par vous,
disposition
sur lequel a etc caique
le
projet
du 30 Mars.
(')
LWrt Flamand &
Hollandais, April en Mei 1914.
169
;
HENRY VAN DE VELDE EN MET Vos
seront certainement frappes par I'identite de conception notre plan definitif reprodiiit page 173 (*),
lecteiirs
plan
eiitre ce
et
Nons venons done vous prier et an besoin nous vous requerons de conformement aux stipulations de la loi
publier, 1**
faire
:
le
plan d'Ossature dont ci-joint une reduction
;
2o la presente lettre 3« les declarations ci-jointes
d'Adminislration de
la
de M. Gabriel Thomas, President du Conseil Sle Immobiliere du Theatre des Champs Elysees.
Veuillez agreez, Monsieur, I'expression de nos sentiments distingues. (s.)
&
A.
G.
PERRET
Paris, le 7 Juillet 1914.
SociETE Immobiliere du THEATKEDESCHAMPS-ltLYSEESSteAn'e Capital 2.750.000 Francs
PaRIS,
Ic
7 Juillel 1914.
:
Siege Social Tel.
15,
:
:
Avenue Montaigne
Pass.' 27,62
^
&
Messkuvs A.
G. Pevret,
Arciiitecles, I^aris.
Messieurs,
Apres avoir
pris
connaissance de
I'article
sur
Elysees, public par M. Jacques Mesnil dans la
Hollandais
le
Theatre des Champs-
Revue
«
L'Arl
Flamand
et
vous autorise a poursuivre aupres de lui, de son editeur et », de tons autres journaux ou revues, la publication des declarations suivantes je
:
1° le
contrat intervenu entre
Societe du Theatre des Champs-Elysees
la
M. Van de Velde en date du 3 Decembre 1910 concernait uniquement Facade et la Decoration interieure. et
Sa participation a I'etude du plan ne fut qu'accessoire S'il
en avait ete autrement, M. Van de Velde
demander mon 30 Mars dont
il
le
et subsidiaire.
pas eu besoin de
autorisation pour apposer sa signature sur les plans dits
me du
question ci-dessous.
est
2o Ces plans,
en realite
n'eiil
la
dont un figure a
15 Juin.
lis
la
page 172 de
la
Revue
(*),
ont ete termines
ont ete etablis dans les bureaux de notre administra-
tion, d'apres le plan d'Ossature
Generale date du 4 Mars, dresse par A.
et
G.
Perret. C'est ce plan d'Ossature qui servit a retablissement de la maquette
de
la Salle,
3o
commencee en
Toutes
les
definitivement rejetces par
¥ 5°
Avril 1911.
etudes de facade presentees par M. le
Conseil d'Adminislration
Van de Velde ont le
3 Juillet 1911.
Le contrat de M. Van de Velde a ete resilie les 11-13 Juillet 1911. En resume la conception et la disposition de I'ossature generale en :
beton arme, I'etude complete des plans definitifs qui en decoulent, (')
170
ete
Van de Fransche uitgave.
les
((
rameublement sont entiement
facades, la decoration interieure et
A.
&
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
y>
I'oeuvre de
G. Perret, Architectes.
Veuillez agreer, Messieurs, I'expression de nos sentiments les plus distingues.
Le president
dii
(s.)
Ik heb niet veel bij
le
antwoorden op den
Conseil d'Adminislralion,
Gabriel
THOMAS.
HH.
brief der
Perret, aangezien
geen nieuw element in bet debat brengt, en geen enkel mijner argumenten
ontzenuwt. De afbeelding van bet plan van bet geraamte leert den lezer, die
mijn studie kent, volstrekt niets nieuws. Dat gegevens van
der constructie de
in het opzicht
plan teruggevonden worden in de plans onderteekend door
dit
Bouvard en Van de Velde, en
niemand verwon-
in bet definilieve plan, zal
deren, aangezien, zooals ik uitdrukkelijk zegde,
Van de Velde
zijn eigen
plans verbeterde
om
HH.
gewapend beton medebraebt, en aangezien, ter defmitieve plan bet werk is van de HH. Perret Maar de
aan
ze
te
passen
bij
de eischen welke, volgens de
Perret, bet gebruik van
andere
zijde, bet
!
zonder moeite
intelligente lezer zal
bemerken, dat
zelf
in
kunstopzichi bet plan
van bet geraamte van de HH. Perret, van 4 Maart gedagteekend, volstrekt
nieuws bevat, en recbtstreeks de gegevens overneemt van bet plan
niets
Van de Velde van einde
Januari, dat ik beb afgebeeld (afb.
dan ook wel
:
niet
anders
Het kon
6, 7).
op dat oogenblik waren de HH. Perret nog lang
de arcbitecten niet van bet tbeater
;
waren nog maar de candidaten-aan-
ze
nemers, aangezien bun aannemings-contract slecbts van 30 Maart dagleekent, zooals
zij
bet zelf bevestigen in
bun
brief,
opgenomen
in
de Cahiers de
Moderne (30 Oct. 1913, p. 8, nota). Het antwoord der HH. Perret bevestigt dus volkomen wat
ik in
I'Arl
mijn
studie vooropstelde, nl. dat ze de begrippen constructie-systeem en arcbitec-
toniscb kunstwerk
neiging
om
zicb niet
(c
den welke
gebeel verwarren. Ze toonen overigens niet de minste
zicb te begeven op bet terrein der artistieke discussie
opbouden zij
in
»
met
:
ze
Niet
waarom
bebben me
te
niet
meer dan de HH.
wijzen.
Te vergeefs heb
geantwoord.
Perret, scbijnt de
bet in deze discussie gaat.
men had hem ons smaak, maar baast pas moins que
Hun
ik
stilzwijgen
zij
ze willen
:
en tegenstrijdigbeden
mijn opstel onldekten, en daarom vinden
ger er geen enkele aan
doen
alle vergissingen
te
bet eenvoudi-
ben verzocbt zulks is
te
snappen,
Ik ben er terecbt over verbaasd, want
een kunstenaar
la realisation » riep
te
welsprekend.
Heer Gabriel Tbomas
voorgesteld, niet enkel als een kenner en een als
vermel-
:
« la
man van
conception de I'oeuvre ne
Paul Jamot
uit,
toen
bij
lui doit
de heerlijkbeden
van bet Theatre des Champs Elysees bezong in de Gazelle des Beaux-Avis.
171
HENRY VAN DE VELDE EN HET En
connoisseurship
me, dat
hij
men
die
bij
en waarop door geleerden nl.
«
rudiments of
ieder
vermoeden van een elementaire waarheid,
gewezen,
niet eens die
mensch mag verwachten, die met kunstzaken bezig houdt. De Heer Thomas schijnt
» bezit,
zelfs als dilettant, te
brief
thans bewijst zijn
als Morelli,
niets
die ieder kunsthistoricus kent
Berenson en zooveel anderen, werd
document maar een
dat het geschreven
zich,
zeer betrekkelijke
waarde
voor de attributie van kunstwerken en dat men de gegevens, welke het ons verschaft niet zonder scherpe critiek mag aanvaarden, vooral wanneer ze in tegenspraak zijn met de conclusies, die uit een aandachtige en beredeheeft
neerde studie van den
stijl
voortvloeien. Ieder geschiedkundige weet, dat
contracten niet steeds worden uilgevoerd, en dat de officieele documenten
met de werkelijke
niet altijd
feiten strooken.
In het onderhavige geval,
woord en de werkelijkheid Theatre des
Champs
is
deze tegenspraak tusschen het geschreven
flagrant.
Elysees en
inwendige versiering, verklaart
Het contract tusschen de Societe du
Van de Velde betrof enkel den gevel en de de Heer Thomas. Echter hebben we gezien
hoe Van de Velde druk bezig was met het ontwerpen van plans voor heel het theater en bijzonderlijk van de groote zaal, welke er het voornaamste gedeelte van uitmaakt. Tegenover de grafische documenten, welke ik heb afgebeeld, «
is
was van een van de door Bouvard
het kinderachtig te beweren, dat er slechts kwestie
participation accessoire et subsidiaire
».
De vorm
zelfs
ontworpen zaal verschilde van de later uitgevoerde. Forthuny schreef, en niemand sprak dit tegen, dat het was « une salle ovoide comportant un plafond en parlie plat avec gorge se retournant sur I'amphitheatre (*) en alle critici welke den schouwburg aan de HH. Perret hebben toegeschreven, ^)
hebben weinig waarde gehecht aan de voorafgaandelijke studies van Bouvard. In kunstopzicht is de medewerking van Van de Velde kapitaal gewcest, en ware dit niet het geval, dan zou de eer vau het kunstwerk toekomen aan Bouvard, en niet aan de gebrs. Perret. De door den Heer Thomas aangehaalde clausule werd klaarblijkelijk z6o opgesteld om den Heer Bouvard te ontzien, en zoo het waar is, dat Van de Velde de toestemming gevraagd heeft, om zijn
werk warcn, was het naluurvan Van lijk per regard tegenover denzelfden Heer Bouvard. De kieschheid en hij gesteld, licht in het de Velde tegenover Bouvard werd door Forthuny
naam
te
zetten op plans, die groolendeels zijn
werd hierin niet tegengesproken. De plans door Bouvard en Van de Velde ondcrteekend, waren op 30 Maart 1911 voltooid, zooals blijkt uit den brief van Thomas aan Van de Velde, van denzelfden datum, en die ik in mijn studie heb o|)genomen. De Heer (M
172
Lea (jthicrs de rail Modenie, 15 Sept. 1913,
p. 4.
«
Thomas
THEATRE DES CHAMPS ELYSEES
belwist de echtheid van dien brief niet
hij
;
»
spreekt er niet over, dat
is gemakkelijker. Zoo men met het overteekenen van deze plans pas op 15 Juni gereed kwam, hebben de « bnreaux de Tadministralion » van het Theater het werk erg laten slingeren, daar het reeds op 30 Maart aan gang was,
volgens denzelfden brief van Thomas. Als besluit, bevestigt ons de Heer Tliomas, dat de constructie, de gevels,
de inwendige versiering geheel het werk zijn van A. en G. Perret. Maar heb ik dan ooit het tegendeel beweerd? De Heer Thomas zegt « kennis genomen » te
hebben van mijn
van
opstel. Zijn brief bewijst, dat hij er volstrekt niets
begrepen heeft Het
is
onmogelijk dat we elkaar verstaan, want we spreken een geheel
verschillende taal en het voorwerp van de discussie
is
voor
niet hetzelfde
mijne tegensprekers en voor mij.
Voor den Heer Thomas evenals voor de HH. van
transacties
stoffelijke
zij
:
over contracten en conventies;
wordt en over formaliteiten die
is
er alleen kwestie
spreken alleen over constructie en levering, zij
spreken, in een woord, over
met zaken doen
over kunst,: over conceptie van vormen, over
in
al
wat betaald
verband staan. Ik spreek
stijl,
over uitdrukking
van het kunstwerk, de inspanning van den scheppenden
genesis
ziedaar wat heb.
Perret,
me
;
de
geest,
belang inboezemt, en waarover ik in mijn studie gesproken
Men zou zeggen
dat die
heeren niet vermoeden, dat er zulke dingen
bestaan.
Champs Ely sees ; le Monument, Programme, I'Abonnement, welke voor de opening werd uitgedeeld, bevat
De
le
brochure:
officieele
de volgende mededeeling zele desquels
MM.
A.
et
est
due
:
le
«
Theatre des
Les principaux collaborateurs au talent
I'edification
et
au
du Theatre des Champs Elysees sont
:
G. Perret, constructeurs et decorateurs, Roger Bouvard, architecle
Van de Velde, architecte conseil, Auguste Milon, ingenieur, » etc. De Heer Gabriel Thomas bevestigt thans opnieuw dat de HH. Perret de constructeurs en decorateurs zijn van het Theatre des Champs Elysees (*). Accoord. Maar de voornaamste architect van het Theater, degene waaraan de beste arlistieke ideeen verschuldigd zijn, is Henry Van de Velde, en ik wacht nog, dat de HH. Perret en Thomas mij het tegendeel bewijzen.
administratif,
Jacques Mesnil.
c::^^^gcD (*)
Men nierke
brochure dien
op, dat hij lien thans
titel niet
« architeclen » noenil, tcrwijl zij in gcMneldc diagen, die alleen aan Bouvard en Van de Velde wordl vcrlcend.
173
INHOUD VAN DEEL XXVI (DERTIENDE JAARGANG. — TWEEDE HALFJAAR Bosch
van den): Wandschilderingen van R. N. Roland Hoist Bredius (Dr. A.) Jacob Jordaens, Beeldhoiiwer (Jac.
1914)
...
:
Eekhoud (Georges) Erasme GoFFiN (Arnold) O.)
(J.
Driejaarlijksche Tentoonstelling te 1914. I Schilder- en Graveerkunst
—
:
—
Engene Smils
:
Kronig
De
:
De
(Aanhangsel)
—
...
:
het
te Stockholm Een Joannes Cordua in het Rijks-Museum Eugene Smits, Kunstschilder, 1826-1912 HoUandsche Kunst in Keulen Henry Van de Velde en het & Theatre des Champs
....
:
Mesnil (Jacques)
:
:
Elysees
Schmidt-Degener In
Memoriam
:
(F.)
:
» te
69 93 117 18 140
Parijs
Het Genelische Probleem van de Nachtwacht
Max
96
Museum
...
Lambotte (Paul) LoEBER Jr. (J. A.)
71
137
Twee vroege werken van Rembrandt in
:
55 107
Brussel
....
Driejaarlijksche Tentoonstelling te Brussel 1914. II Beeldhouw- en Penningkunst
:
Blz.
.
1-37
33
Roosesl.
KUNSTBERICHTEN TENTOONSTELLINGEN Amsterdam
:
Albert Neuhuys, Eere-tentoonslelling in Arti et Ainiciliffi; De Onafhankelijken Keuze-tentoonstel;
Larensche Kunslhandel Th. Molkenboer, Kunstzaal van Delden Herman Moerkerk bij Bernard de Vries; Felicien Rops en Jean Veber bij liiig,
;
;
Antwerpen Arnhem :
:
Schiiller en Eisenloffel (D. B.) Sint Lucasgilde; l^t'-'Jaarlijksclie Tentoonstelling (Ary Delen) Kunsthandel Jac. De Vries, Huib Luns; Toorop-
den Gelderschen Kunsthandel van Lerven (Alb. de Haas) Antoon Markus Jef Leempoels; Zaal Giroux Jakob Smits. (G. E.)
60 86
lentoonstelling in
Brussel: DEN Haag
;
:
.
Tweede Belgische Salon Tentoonstelling Suze Bisschop-Robertson
.
.
(Ary Delen) bij
24
86 25 26
den
Kunsthandel Esher Surrey (G. D, Gratama) Brief van G. D. Gratama; Ecre-lentoonslelling van G. Henkes in Pulchri Studio Tentoonstelling van Portretten door G. Birnie in Maison Artz (G. I). Gratama) Pulchri Studio, Tentoonstelling van Schildcrijen
28
;
.
87
en Beeldhouwwerken vervaardigd door werkende
Leden
Rotterdam:
Mens
174
(G. D.
Gratama)
111
de Haas)
63
H. A, van Ooslerzec, Kunslzalen Unger en Van (Alb.
MUZEA EN VERZAMELINGEN Amsterdam: Antw^rpen Brussel: DEN Haag
Stedelijk
Museum
(W. Steenhoff)
29 28 (P. Bautier) 63-112 (Frans Vermeulen) 65 Gravenhage, aan(Frans Vermeulen) 115 (A. D.)
:
Gemeente-Museum
:
Museum
het Mauritshuis te
's
winsten
BOEKEN EN TIJDSCHRIFTEN Gatalogen en Gidseii van den Louvre Rembrandt-etsen uit het Rijks-Prentenkabinet Overzichten van Tijdschriften
(J.
te
Amsterdam
Mesnil)
89
(D. B.) 91 (A. D.) 31-67-91
VARIA Verzameling Oppenheim
.
68
.
PLATEN N.-B.
De
cijfers met * gemerkt geven de bladzijden aan tegenover dewelke de platen buiten tekst moeten tusschengevoegd worden.
door Edw. Pellens.
Tekstuersiering in hout gesneden
Omslag Baes (Firmin) Baseleer (Richard) BoNNETAiN (Armand)
:
:
Farasyn (Edgard)
Ketel
(Cornelis)
:
:
Laermans (Eugene) Loo (Marten van der) LuNDENS (Gerrit)
77 33 82
Max Rooses De kleine Ruiter
:
Roland)
Wandschilderingen in het gebouw der Nederlandsche Heide55-*58-*-*58 Maatschappij bij Arnhem Fragment uit een teekening in het Prentenkabinet te Amsterdam, voorstellende het schutterstuk van Herman
Rodenburg Beths De Inspanning
:
:
99 103
Paardenmarkt
:
(R. N.
73 105 93 94 *94
J.
Prinses Marie-Jose
:
:
Haverman (H. J.) Holder (Franz van) HoLST
*76
Wauters Twee Boeren in een Kerk Twee Boeren in een herberg De Emmausgangers Prins Leopold A.
:
:
Dubois (Paul) Devreese (Godfried)
hout gesneden door G. W. Dijsselhof.
Het Kind Zeilschepen
:
CoRDUA (Joannes)
in
:
Oud
Grachtje
te
Lier
Copie van de Nachtwacht Detail uit de Nachtwacht De architectuur van de Nachtwacht volgens de copie van
Lundens
Merckaert (Jules) Paulus (Pierre) Perret (A. en G.) :
:
:
Broeikassen De Steenkool Het a Theatre des Champs Elysees » te Parijs, Gevel langs de Avenue Montaigne Het « Theatre des Champs Elysees » te Parijs, Toegangshalle Het « Theatre des Champs Elysees)) te Parijs. Schels van dc zaal
Het Het
« «
Theatre des Champs Elysees » te Parijs. Het tooneel Theatre des Champs Elysees » te Parijs. Plan ter hooglc .
der eerste loges Het « Theatre des Champs Elysees »
43 51 84 75 141
143 144 147 157
te Parijs.
Doorsnede v66r
het Proscenium
159
Het ((Theatre des Champs Elysees geraamte PRiKKER(Johan Thorn): St. Michael (Glasraam) De Vlucht naar Egypte (Glasraam) ^ De zinkende Petrus »
De Emmausgangers
45 78 74 **40
»
» te Parijs.
Plan van het 169 19
20 21
22
175
Rassenfosse Rembrandt:
(A.)
Het Perzisch kleedje
:
79
*4 De Eendracht van het Land 7 De Justicie bij den verlaten Troon *12 Het wapen van Amsterdam op het Kostuum van Ruytenburch Het wapen van Amsterdam. Fragmenten uit « De Eendracht **12-15-16 van het Land)) Detail uit een Ets en uit de Nachtwacht 39 Joris de Caulery
Portret van Martin Daey, 1634 Vermoedelijk portret van Frans Banning Cocq, 1629
...
De Nachtwacht Doode pauwen Mansportret, 1637 Het kind met den stootband om Detail uit de Gevangenneming van Simson
RiCARD (Gustave)
ROMBAUX (Egide) Rubens (P. P.)
De Cynspenning Bezoek van Maria aan Elisabeth Des Meesters zuster Lysbeth Offerande van Abraham Portret van Eugene Smits
:
:
Smeers (Frans) Smits (Eugene)
119 101
Buste Christus op het stroo Klein meisje in een tuin
:
:
*28
80 117 120
Roma
:
Italiaansche
Antonio « Santa Lucia De Gang der Jaargetijden Portret van Octave Pirmez Het Oordeel van Paris De dame met den Spiegel Venetie Het Meisje met de Pop Ariadne getroost. Ontwerp voor een plafond Plafond voor een boudoir Geluk en Ongeluk
121
122
))
*122 125 127 128 129 130 131 132 v.
.
.
Perdita Othello
SwYNCOP
(Philippe)
Vaes (Walter) Velde (Henry Van
:
134
*134
Accessoires In het Atelier
*138
«
138 81
Dromedaris
» te
Enkhuysen
Het « Theatre des Champs Elysees » te Parijs. Gezicht der zaal Het ((Theatre des Champs Elysees)) te Parijs. Plan gelijkvloers Het ((Theatre des Champs Elysees te Parijs, Plan van het Iste verdiep Het ((Theatre des Champs Elysees» te Parijs. Eerste ontwerp van den Gevel Velde (Henry Van de) en Bouvard (R.) Het ((Theatre des Champs Elysees » te Parijs. Plan ter hoogte der eerste loges Eugene Smits ViGNE(Paul de) Woestyne (Gustave van de) Portret van Mevrouw van W. de)
*132 133
Jonge Vrouw Ophelia
De
:
39 40 40 *40 42 43 44 45 47 53 *69 *70
:
85 145 150
))
151
153
:
:
.
:
Ongenoemde of Onbekende Meesters
:
Het uittrekken van de Burgerij van Amsterdam der Stad Swol
tot assistentie
Burgerij te Leiden. Penning uit 1672 lUustratie nil de h Medicea Ilospesn van Barleus van den ruilersloet Teekening naar het naamschild op de Nachtwacht
9 13
Gewapende
Gedrukt door
156 118 83
J.-E.
BUSCHMANN
te Antwerpen.
:
Gedeelte
....
14
49
N
Onze kiinst
5
07 deel 26
PLEASE
CARDS OR
DO NOT REMOVE
SLIPS
UNIVERSITY
FROM
THIS
OF TORONTO
POCKET
LIBRARY
