Informatieblad. Veehouderijen. Herziene versie

E11

ENERGIE

Infor matieblad

Juliana van Stolberglaan 3 2595 CA Den Haag Postbus 93144 2509 AC Den Haag Telefoon (070) 373 55 75 Fax (070) 373 56 00 E-mail [email protected] Website www.infomil.nl

Veehouderijen Her ziene versie

Veehouderijen

Een uitgave van InfoMil, november 2004. Herziene versie. InfoMil Juliana van Stolberglaan 3 2595 CA Den Haag Postbus 93144 2509 AC Den Haag Telefoon (070) 373 55 75 Fax (070) 373 56 00 E-mail [email protected] Website www.infomil.nl Fotografie omslag coko.nl Vormgeving coko.nl Druk PlantijnCasparie (ISO14001), Den Haag Papier en productie Het binnenwerk van deze publicatie is gedrukt op 100% kringlooppapier. Bij de productie is gebruik gemaakt van Computer To Plate (CTP). Ondanks het feit dat bij de samenstelling van deze publicatie grote zorgvuldigheid in acht is genomen, kunnen er geen rechten aan worden ontleend. InfoMil is een project van SenterNovem. © InfoMil, Den Haag 2004.

E11 Infor matieblad Veehouderijen

InfoMil, november 2004

Inhoud 1

Inleiding 5 1.1 Achtergrond en doel 5 1.2 Gebruik van het informatieblad 5 1.3 Opbouw 6

2

Veehouderijen 7 2.1 Inleiding 7 2.2 Melkveehouderijen 7 2.3 Kalverhouderijen 8 2.4 Varkenshouderijen 8 2.5 Pluimveehouderijen 8

3

Veehouderijen en energiebesparing 10 3.1 Algemeen stand der techniek/BBT 11 3.1.1

Verlichting 11 V1 Natuurlijke daglichtintreding 11 V2 Aanwezigheidsdetectie 11 V3 Centrale lichtschakelaar 11 V4 Schakelklok en schemerschakelaar buiten- en terreinverlichting 12 V5 Spaarlampen 12 V6 Hoogfrequente verlichting met spiegeloptiekarmaturen 12 V7 Halveringsschakelaar of dimmer op biggenlampen 13

3.1.2

Warm WT1 WT2 WT3 WT4 WT5 WT6 WT7 WT8 WT9

3.1.3

Isolatie I1 I2 I3 I4

3.1.4

Ventilatie 17 VE1 Warmteterugwinning op ventilatie 17 VE2 Klimaatcomputer 18 VE3 Regeling met meetwaaier en smoorunit 18 VE4 Frequentieregeling 18 VE5 Centrale afzuiging 19 VE6 Hybride ventilatie 19 VE7 Ventilatiesysteem met ondergrondse luchtinlaat 19 VE8 Lengteventilatie 19 VE9 Automatisch geregelde natuurlijke ventilatie 20

tapwater 13 HR doorstroomapparaten(gas) i.p.v. elektrische of gasboiler 13 Optimaliseren aanleg leidingen en warmwatertoestel 13 Voorkoeler 14 Warmteterugwinning van (melktank) condensor 14 Warmtepompboiler 14 Benutten warmtepompwater voor voorspoeling 15 Spoelbak voor reiniging melkmachine isoleren en afdekken 15 Leidingdiameter toevoer warm water naar spoelbak vergroten 15 Zonneboiler 15 16 Ligvloerisolatie 16 Dak / plafondisolatie 16 (Spouw)muurisolatie 17 Isolatie van leidingen 17



3.1.5

Verwarming 20 VW1 Optimaliseren en weersafhankelijke regeling verwarmingsinstallatie 20 VW2 Eigen cv-groep of –ketel voor afwijkende ruimtes 20 VW3 HR-ketel of HR/VR-combinatie 21 VW4 Vloerverwarming gekoppeld aan warmtepompen 21 VW5 Stralingsverwarming of gescheiden microklimaat 21

3.1.6

Overige maatregelen 22 OM1 Verbeteren energie efficiency melkkoeltank 22 OM2 Capaciteit van vacuümpomp afstemmen op behoefte 22 OM3 Beter regelen van vacuümpomp / frequentieregeling 22

3.2

Overig 23

4

Ontwikkelingen mesten ammoniakproblematiek 24 4.1 Emissie-arme stallen 24 4.2 Mestverwerking 25

5

Vragenlijsten veehouderijen 26 Bijlage Referenties 28

5

1



Inleiding 1.1

Achtergrond en doel

In  is het informatieblad veehouderijen () uitgebracht als deel van een reeks informatiebladen, die zijn ontwikkeld ter ondersteuning van het bevoegd gezag bij het opnemen van het aspect energie in de milieuvergunning. Gezien de ontwikkelingen en praktijkervaringen is het informatieblad waar nodig geactualiseerd en aangevuld. Naast de stand der techniek/ (beste beschikbare technieken) zijn enkele aanverwante onderwerpen rond veehouderijen opgenomen. Het doel is om vergunningverleners en handhavers niet alleen informatie te geven over energiebesparing, maar ook suggesties aan te reiken hoe in de praktijk met energiebesparing in veehouderijen om te gaan. Ook in die zin is het huidige informatieblad gewijzigd ten opzichte van de vorige versie. Het vooroverleg in de vergunningprocedure is van groot belang. Dit is de fase waarin moet worden geprobeerd zoveel mogelijk inzicht te verkrijgen in de energiebesparingsmogelijkheden. Uiteindelijk moet overeenstemming bereikt worden over de maatregelen die het bedrijf gaat nemen. Geadviseerd wordt hierbij zoveel mogelijk aan te sluiten bij de initiatieven van het bedrijf zelf. Zo wordt de verantwoordelijkheid en de zelfwerkzaamheid van het bedrijf bevorderd. Uiteindelijk is het mogelijk om met het instrument Wet milieubeheer, zowel via vergunningen als op grond van amvb’s, inrichtingen rendabele energiebesparingsmaatregelen te laten treffen. Een aantal agrarische bedrijven valt onder algemene maatregelen van bestuur. Veel kleine en middelgrote melkveehouderijen vallen onder het Besluit melkrundveehouderijen milieubeheer. Akkerbouwbedrijven waar als nevenactiviteit een kleine hoeveelheid vee wordt gehouden kunnen vallen onder het Besluit akkerbouwbedrijven milieubeheer. Beide besluiten zijn oorspronkelijk opgesteld voor in  de Wet milieubeheer van kracht werd. De besluiten bevatten geen verplichtingen voor een zuinig gebruik van energie. Het is op dit moment niet mogelijk een bedrijf dat onder een van deze besluiten valt te verplichten iets aan energiebesparing te doen. Beide besluiten zullen opgaan in het nieuwe Besluit landbouwbedrijven milieubeheer. Dit besluit zal wel voorschriften voor een zuinig gebruik van energie bevatten. Het ontwerp van dit besluit is echter op dit moment nog niet gepubliceerd. IPPC-richtlijn / aanpassing Wet milieubeheer

Vanaf oktober  moeten nieuwe (en belangrijke wijzigingen aan bestaande) inrichtingen voldoen aan de Europese  (Integrated Pollution Prevention and Control) richtlijn; vanaf oktober  geldt deze eis ook

voor alle bestaande inrichtingen. De  richtlijn bepaalt onder andere dat vergunningen voor de industriële inrichtingen moeten waarborgen dat die inrichtingen alle passende preventieve maatregelen tegen verontreinigingen treffen, met name door toepassing van beste beschikbare technieken ( of ). Om richting te geven aan het begrip  organiseert de Europese Commissie een uitwisseling van informatie over . Het resultaat van de informatie-uitwisseling wordt vastgelegd in zogeheten , (referentiedocument voor de beste beschikbare technieken). Om een betere aansluiting op de richtlijn te realiseren, worden de Wet milieubeheer (Wm) en de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo) aangepast. Een van de meest in het oog springende aanpassingen is de verplichting voor bevoegde gezagen om de Wm- en Wvo-vergunningen van bedrijven aan te passen. Deze vergunningen dienen op  oktober  in overeenstemming te zijn met de bepalingen van de -richtlijn. De -richtlijn is alleen van toepassing op de activiteiten die in bijlage  van de richtlijn zijn opgenomen. Voor veehouderijen betekent dit dat alleen de volgende ‘installaties’ onder de werking van de richtlijn vallen: a meer dan . plaatsen voor pluimvee; b meer dan . plaatsen voor mestvarkens (van meer dan  kg); c meer dan  plaatsen voor zeugen. Met installaties wordt in dit geval bedoeld de gehele inrichting en niet de afzonderlijke stallen. Voor nadere informatie over de -richtlijn zie www.infomil.nl.

1.2

Gebruik van het informatieblad

In het blad wordt een overzicht gegeven van energiebesparingsmaatregelen die als stand der techniek/ worden gezien. Hierin wordt een verdeling gemaakt in algemeen toepasbare maatregelen in veehouderijen en maatregelen voor: melkveehouderijen, kalverhouderijen, varkenshouderijen en pluimveehouderijen. Met behulp van het overzicht kan de vergunningverlener vaststellen of in een bepaalde bedrijfssituatie de stand der techniek/ wordt toegepast. Maatregelen kunnen echter niet uitsluitend op basis van dit blad voorgeschreven worden. Bij de keuze van de maatregelen spelen ook de terugverdientijd en toepasbaarheid een rol. De in dit blad genoemde besparingspercentages en terugverdientijden zijn indicatief en gelden voor gemiddelde situaties. Op het niveau van de inrichting moeten in geval van twijfel de kosten en opbrengsten worden berekend. Op basis hiervan kan een /-afweging voor de betreffende maatregel worden gemaakt. Daarnaast dient

6


de vergunningverlener een integrale afweging met andere milieuaspecten te maken. Het informatieblad is informerend en adviserend en heeft niet de status van een richtlijn. Het informatieblad is gebaseerd op de Circulaire Energie in de milieuvergunning (). De circulaire biedt ondersteuning bij het doorlopen van de vergunningprocedure en het opstellen van energievoorschriften. Dit informatieblad is voor wat betreft de milieumaatregelen vooral gericht op veehouderijen. Maatregelen gericht op andere sectoren of specifiek gericht op gebouwen of faciliteiten zijn te vinden in andere informatiebladen uitgegeven door InfoMil (zie www.infomil.nl).

1.3

Opbouw

In hoofdstuk  worden enkele karakteristieken gegeven van de beschreven veehouderijen, vooral in relatie met het energiegebruik. In hoofdstuk  is de stand der techniek/ met betrekking tot energiebesparing beschreven. In hoofdstuk  wordt aandacht besteed aan ontwikkelingen in deze sector. Ten slotte bevat hoofdstuk  vragenlijsten, waarmee het energiegebruik van het bedrijf kan worden geanalyseerd. Dit informatieblad is samengesteld door het Informatiecentrum Milieu (InfoMil). Het blad is becommentarieerd door de Animal Sciences Group, het Expertisecentrum  van het ministerie van , de gemeente Ede, het Regionaal Milieubedrijf Cuijk en het directoraat-generaal Milieubeheer van het ministerie van .


7

2



Veehouderijen 2.1

Inleiding

Een aantal karakteristieken van bedrijven met melkvee, kalveren, varkens (zeugen en vleesvarkens) en pluimvee (leghennen en vleeskuikens) is samengevat in Tabel . Het betreft hier indicatieve cijfers voor een gemiddeld bedrijf. Cijfers van individuele bedrijven kunnen dan ook grote afwijkingen vertonen.

¹ In de praktijk wordt ook de volgende werkwijze gehanteerd: Komt het gezamenlijk gebruik van gas en elektriciteit boven een vastgestelde grenswaarde uit, dan is het mogelijk om energievoorschriften op te nemen in de milieuvergunning.

Indien het jaarlijks energiegebruik van een inrichting minder is dan . m³ gas of . kWh elektriciteit, dan is het niet redelijk om in de milieuvergunning energievoorschriften op te nemen. Het bevoegd gezag kan dan wel in overleg met de inrichtinghouder het treffen van energiebesparende maatregelen stimuleren. Indien het jaarlijkse energiegebruik van een inrichting groter is dan . m³ gas of . kWh¹, dan kan het wel redelijk zijn om in de milieuvergunning energievoorschriften op te nemen.

Tabel 1: gas- en elektriciteitsgebruik, totaal direct energiegebruik, bedrijfsomvang en aandeel energiekosten, gemiddeld per bedrijfstype [refs. 1, 3] Melkvee Kalveren* Aardgas (m3/jr) Elektriciteit (kWh/jr) Overige brandstoffen (GJ/jr) Energiegebruik (GJ/jr) Energiekosten (€/jr) Gem. aantal dierplaatsen Energie / totale kosten (%) *

Zeugen

Vleesvarkens

Leghennen

Vleeskuikens

950

10.000

17.700

6.300

3.100

45.000

25.000

17.000

61.000

36.100

114.000

81.000

160

122

100

141

61

404

280

500

880

470

570

2.120

4.900

6.000

12.000

7.700

12.000

24.000

61

285

280

1.018

35.000

50.000

2

2

4

3

3

4

De kengetallen voor kalveren waren niet beschikbaar bij de genoemde referenties. De in de tabel opgenomen kengetallen zijn geschat op basis van beschikbare informatie.

Direct energiegebruik betreft het gebruik dat direct samenhangt met het houden van dieren. In de veehouderij sector is dat met name brandstof voor ruimteverwarming en productie van warm tapwater en elektriciteit voor verlichting en klimaatbeheersing. Naast elektriciteit en aardgas wordt er ook gebruik gemaakt van overige brandstoffen zoals trekkerbrandstof, stookolie, kolen en propaan. Door schaalvergroting en uitbreiding van het aantal activiteiten op het bedrijf (zoals mestbewerking) zal het totale energiegebruik per bedrijf in de toekomst stijgen. Binnen de varkens- en pluimveesector wordt energie met name ingezet voor klimaatbeheersing in stallen. Zo wordt er met name bij jonge dieren en tijdens koudere perioden verwarmd. Voor de afvoer van stallucht en overtollige warmte wordt geventileerd. Bij kalverhouderijen wordt veel warm water gebruikt voor kunstmelkbereiding. Bij melkveehouderijen is trekkerbrandstof de grootste post op de energierekening. De trekker wordt

onder meer ingezet voor de eigen teelt van ruwvoer. Dit vindt plaats op akkers en grasland, buiten de grenzen van de eigen inrichting zoals deze voor agrarische bedrijven meestal worden gehanteerd en daarmee buiten het bereik van de milieuvergunning. Energiebesparende maatregelen voor de inzet van trekkerbrandstof worden in dit blad niet uitgewerkt. Bij melkveebedrijven zijn de melkproductie (winning en koeling) en de bereiding van warm water ook belangrijke posten op de energierekening. Bij de beoordeling van de energiesituatie van een veehouderijbedrijf moet rekening worden gehouden met de randvoorwaarden waarbinnen zo’n bedrijf moet opereren. Wet- en regelgeving op het gebied van welzijn en gezondheid van dieren en productievoorwaarden stellen onder meer eisen aan het klimaat in de stal, verlichtingssterkte en koeling van de melk. Ook de regelgeving rond de mesten ammoniakproblematiek heeft gevolgen voor het energiegebruik van het bedrijf. Bij integrale beoordeling zou kunnen blijken dat dit van invloed is op de mogelijkheden om energie te besparen. Zie ook hoofdstuk .

2.2

Melkveehouderijen

Bij de circa . melkveehouderijen die Nederland telt, ligt de nadruk op het houden van vee ten behoeve van melkwinning. Het energiegebruik in deze sector is de laatste jaren redelijk constant gebleven en hangt vooral samen met de melkproductie. Het elektriciteitsgebruik bedraagt – kWh/koe per jaar. Het gemiddelde aardgasgebuik bedraagt circa  m³ gas/koe per jaar (er zijn echter ook bedrijven die geen aardgasaansluiting hebben). Het totale energiegebruik bedraagt ongeveer . MJ/koe per jaar. Hierin zijn ook de overige brandstoffen, zoals trekkerbrandstof meegenomen. Bij een productie van gemiddeld . kg melk per jaar is dat  MJ per  kg melk [ref. ]. Bij melkwinning worden elektrisch aangedreven melkmachines toegepast. Om de houdbaarheid van de melk te vergroten, wordt deze zo snel mogelijk na winning gekoeld en in melkkoeltanks opgeslagen. Koelmachines zijn voorzien van elektrische aandrijving. Rundveestallen worden nagenoeg niet verwarmd, zodat het gebruik van warmte zich beperkt tot bereiding van warm water voor reiniging. Er worden daartoe vooral elektrische, maar ook gasgestookte boilers gebruikt. Van het warme water is –% nodig voor reinigen van melkwinningsapparatuur (= melkinstallatie en melkkoeltank), zo’n  liter water per melkstal per dag. Volgens de huidige inzichten wordt in de melkveehouderijen een :

8


lichtregime aanbevolen ( uur licht en  uur donker). In de lichtperiode dient de lichtintensiteit – lux te zijn. Dit betekent in de stalperiode een vrij lange verlichtingstijd.

2.3

Kalverhouderijen

De kalverhouderij heeft zich de laatste jaren tot een gespecialiseerde tak ontwikkeld. Huisvesting van kalveren vond in het verleden voornamelijk plaats in afdelingen met individuele boxen. Sinds januari  is bij nieuwbouw groepshuisvesting verplicht vanaf  weken na opzet. De energiekosten van een kalverhouderij worden met name bepaald door opwarmen van water voor de bereiding kunstmelk. Warm water is dagelijks in grote hoeveelheden nodig voor aanmaken van deze kunstmelk en het schoonmaken van emmers, mengers, melkleidingen en dergelijke. Voor de opfok van witvleeskalveren is per kalverplaats ongeveer  m³ warm water per jaar nodig (warm water van circa °C). Voor de opfok van rosé kalveren is per kalf ongeveer , m³ warm water nodig. Warmte is soms ook nodig voor het bijverwarmen van stallen, vooral als kalveren in een koude periode worden opgezet. Stalverlichting is aanwezig, maar beperkt aangeschakeld. Kalvermest is vanwege het lage drogestofgehalte weinig gewild als meststof. Zuivering en verdere opwerking van mest kan plaatsvinden in centrale kalvergierbewerkingsinstallaties. De mest kan ook worden uitgereden.

2.4

Varkenshouderijen

Er kan onderscheid worden gemaakt tussen zeugen- en vleesvarkensbedrijven. In zeugenbedrijven vindt opfok van biggen plaats. Een beperkt, geselecteerd aantal biggen gaat zorgen voor nakomelingen (opfokdieren), de rest wordt in vleesvarkenbedrijven afgemest. In gesloten bedrijven vinden beide activiteiten binnen hetzelfde bedrijf plaats. Totaal zijn er in Nederland ongeveer . varkensbedrijven [ref. ]. Het energiegebruik van de sector wordt met name bepaald door klimaatbeheersing in de stallen. Het gemiddelde energiegebruik bedroeg in  circa . MJ per fokzeug en circa  MJ per vleesvarken [ref. ]. Bij alle bedrijven geldt dat de klimaatomstandigheden in de stal moeten zijn afgestemd op de leeftijd of productiestadium van de varkens. Een varkensstal omvat verschillende afdelingen met elk hun eigen gewenste klimaatomstandigheden. Bij zeugenbedrijven ligt de nadruk op stalverwarming. Over het algemeen zijn voor ruimteverwarming gasgestookte -ketels aanwezig. Bij plaatselijke verwarming wordt merendeels gebruikt gemaakt van vloerverwarming met warm water (gasgestookt) of


warmtelampen van – W. Vleesvarkens geven zelf meestal voldoende warmte aan de omgeving af, zodat de nadruk hier bij optimale ventilatie ligt. Toch kan ook hier verwarming aanwezig zijn in de vorm van vloerverwarming (met name voor de beginfase van de groei). Stallen worden voornamelijk mechanisch geventileerd vanwege de mogelijkheid om zodoende de vereiste luchtverversing optimaal te kunnen regelen. De toepassing van natuurlijke ventilatie of een combinatie van mechanische en natuurlijke ventilatie maakt echter een voorzichtige opgang. Er zijn natuurlijke ventilatiesystemen verkrijgbaar waarvan de regelbaarheid dicht in de buurt komt of vergelijkbaar is met die van de mechanische ventilatiesystemen (mits goed ontworpen). Er komen grote verschillen voor in energiegebruik tussen varkensbedrijven. Deze verschillen worden veroorzaakt door verschillen in toegepaste klimaatbeheersingstechnieken, management en nevenactiviteiten (zoals mestbewerking of luchtwassing ten behoeve van ammoniakverwijdering).

2.5

Pluimveehouderijen

Voor de diercategorie kippen is het onderscheid tussen legkippen en vleeskuikens van belang. Legkippen (opfokhennen en ouderdieren van legkippen) worden gehouden in batterijhuisvesting of in grond- of volièrehuisvesting. Vleeskuikens (en ouderdieren van vleeskuikens) worden altijd in grote groepen gehuisvest. Bij de leghennensector worden op vermeerderingsbedrijven eieren gelegd ten behoeve van de leghennenbedrijven. Direct nadat die eieren in broederijen zijn uitgebroed, worden de kuikens in circa  weken opgefokt en naar leghennenbedrijven vervoerd. Een paar weken daarna begint de legperiode. Binnen de vleeskuikensector worden in fokbedrijven kuikens grootgebracht die gaan dienen als moederdier. Na circa  weken gaan ze naar vermeerderingsbedrijven, om de eieren te leggen waaruit vleeskuikens worden geboren. Deze worden tot slot in – weken in vleeskuikenbedrijven grootgebracht voor de slacht. Per jaar vindt een aantal van deze rondes plaats. Moederdieren en hanen worden samen vleeskuikenouderdieren genoemd. Broederijen worden niet verder behandeld, de overige genoemde bedrijven komen qua energieaspecten onderling overeen. Het gemiddeld energiegebruik in  bedroeg  MJ per aanwezige leghen en  MJ per gemiddeld aanwezig vleeskuiken [ref ]. Het energiegebruik per leghen of vleeskuiken kent een aanzienlijke spreiding tussen de verschillende bedrijven. Deze spreiding in energiegebruik tussen bedrijven hangt samen met het type ammoniakemissie beperkende techniek, het type ventilatiesysteem en hoe met de klimaatregeling wordt omgegaan.

9


Leghennen worden vaak gehouden in legbatterijen met  of  etages, voorzien van een mestband, al dan niet met beluchting. Grondhuisvesting waarbij de kippen over een strooisellaag van houtkrullen lopen komt ook veel voor (bijvoorbeeld een scharrelsystemen of volière). Vleeskuikens worden in strooiselstallen gehouden. Op grond van dierenwelzijnseisen (het Legkippenbesluit  en Europese richtlijnen voor dierenwelzijn) mag de batterijhuisvesting niet meer worden gebouwd. Met ingang van  mogen ook de bestaande batterijen niet meer worden gebruikt. Eéndagskuikens zijn nog niet in staat hun lichaam op temperatuur te houden en behoeven in de eerste paar dagen een staltemperatuur van meer dan °C. Hiervoor dient bijgestookt te worden. Daarna kan de temperatuur geleidelijk dalen tot °C. Om later de temperatuur niet teveel op te laten lopen door toename van warmteproductie van de kuikens, dient voldoende geventileerd te worden. Stalverwarming speelt alleen een rol bij vleeskuikens en de opfok van ouderdieren en leghennnen. De oudere dieren zijn in staat voor hun eigen warmteproductie te zorgen. Wel kan tijdens koude perioden bijverwarming noodzakelijk zijn. Gebruikelijke stalverwarmingssystemen zijn direct gestookte hetelucht kanonnen. Het energiegebruik bij leghennen wordt bepaald door ventilatie om de luchtcondities (temperatuur, stof, vochtigheid en dergelijke) op peil te houden. Gangbare ventilatiesystemen zijn lengteventilatie, nokventilatie of een combinatie daarvan, waarbij het ventilatiesysteem kan zijn gecombineerd met mestdroging. Bij stalverlichting wordt gewerkt met lichtschema’s, waarbij continu licht gedurende een groot deel van het etmaal bij eendagskuikens in een aantal weken wordt afgebouwd naar afwisselend een aantal uren licht en donker. De optimale verhouding is afhankelijk van het type bedrijf. Bij vleeskuikens is een periode van  uur donker verplicht en bij leghennen  uur donker per etmaal. In stallen voor leghennen komt vaak een mestdroogsysteem voor. Dit heeft niet als hoofdfunctie het indikken van de mest, maar is hoofdzakelijk bedoeld om de emissie van ammoniak te reduceren. Door toenemend gebruik van een mestdroogsysteem is het energiegebruik per bedrijf de laatste jaren gestegen.


10

3



Veehouderijen en energiebesparing In dit hoofdstuk worden energiebesparende maatregelen weergegeven die als stand der techniek/BBT worden aangemerkt. De maatregelen zijn ingedeeld in de volgende categorieën: verlichting, warm tapwater, isolatie, ventilatie, verwarming en overige maatregelen. Per maatregel is aangegeven voor welke sectoren deze maatregel interessant kan zijn.

De vermelde terugverdientijden zijn slechts indicaties, de werkelijke terugverdientijden moeten per situatie worden berekend. Voor het bepalen van de terugverdientijden is gerekend met een gasprijs van € , per m³ en een elektriciteitsprijs van € , per kWh. Bij de berekening van de terugverdientijd moet u uitgaan van de verhouding tussen: • De (meer)investering van de maatregel na aftrek van eventuele subsidies of belastingmaatregelen. Op www.subsidieshop.nl is een overzicht te vinden van relevante subsidies. • En de jaarlijkse opbrengsten van de maatregel als gevolg van de besparingen die met de maatregel samenhangen. Onder toepasbaarheid is aangegeven wanneer de maatregel in gemiddelde situaties aan deze terugverdientijd voldoet. De effectiviteit en dus ook de terugverdientijd van de weergegeven maatregelen kunnen afhankelijk zijn van het gebruiksgedrag, de instelling (van tijden of temperaturen), de bedrijfsomvang en de situatie. Waar dit van toepassing is, is dit in de tabel aangegeven.

Let erop dat energiebesparende maatregelen invloed op elkaar kunnen hebben. Wanneer een combinatie van maatregelen getroffen wordt, heeft dit gevolgen voor de terugverdientijd van de afzonderlijke maatregelen. Bijvoorbeeld wanneer een nieuw verwarmingssysteem volgens de stand der techniek/ wordt aangelegd, en het warmteverlies van het gebouw wordt verminderd door daken/of wandisolatie, dan zorgt de combinatie ervoor dat de terugverdientijden van de afzonderlijke maatregelen langer worden. Een ander effect waar rekening mee gehouden dient te worden, is de soms negatieve invloed van emissiereducerende maatregelen op het energiegebruik. Zo is reeds genoemd het hogere energiegebruik in de pluimveehouderij door toepassing van mestdroging ter reductie van ammoniakemissie. Ook het toepassen van luchtwassers is een voorbeeld. Hoofdstuk  komt hierop terug.

11



3.1

Algemeen stand der techniek/BBT

3.1.1

Verlichting (V)

In stallen is voldoende licht nodig, zowel voor de werkzaamheden als voor het welzijn van de dieren. Bij sommige diercategorieën bestaat een wettelijke eis ten aanzien van verlichting. Zo is in de varkenshouderij gedurende  uur per dag een lichtsterkte van minimaal  lux op dierniveau vereist, voor vleeskalveren moet de stal voor minimaal % van het vloeroppervlak aan lichtdoorlatend materiaal op het dak hebben, voor andere runderen jonger dan  maanden is dit %. Bij leghennen is een verlichtingssterkte van minimaal  lux op dierniveau vereist, bij vleeskuikens wordt minimaal  lux nagestreefd.

V1

Allereerst kan op verlichtingsenergie worden bespaard door zo goed mogelijk gebruik te maken van daglichttoetreding in de stal (voldoende ramen of lichtdoorlatende nok of dakplaten), hierbij moet rekening gehouden worden met een mogelijke negatieve invloed van zoninstraling (warmte) op het binnenklimaat. Vervolgens kan worden gedacht aan maatregelen om de brandduur van de verlichting te optimaliseren, rekening houdend met eventueel wettelijk verplichte brandduur en intensiteit. Andere besparingsmogelijkheden zijn armaturen waarmee de lichtopbrengst per lamp kan worden verhoogd (hoog armatuurrendement) en energiezuinige lampen (hoog lampsysteemrendement). De terugverdientijd van de verschillende maatregelen hangt af van het aantal branduren.

Natuurlijke daglichtintreding ➨ alle sectoren

Stand der techniek/BBT

Toepassingscriterium

Kosten, baten en terugverdientijd

Er kan worden bespaard op verlichtingsenergie door zo

Overwegen bij nieuwbouw, renovatie of

Kosten van een lichtkoepel zijn sterk

goed mogelijk gebruik te maken van daglichttoetreding in

verwijdering asbest. Eventueel in combi-

afhankelijk van de grootte, de vorm en

de stal. Bij het ontwerp van de stallen dienen voldoende

natie met verschillende schakelgroepen

de dikte.

ramen te worden geplaatst en/of een lichtkoepel te worden

en/of daglichtsensoren voor verlichting.

geïnstalleerd als lichtbron in plaats van elektrische verlichting. De lichtplaten op het dak dienen schoon te zijn, evenals witte reflecterende binnenmuren. In de zomer dienen lichtplaten eventueel te worden afgedekt in verband met opwarming van de ruimten en het beperken van ventilatie energie.

V2

Aanwezigheidsdetectie ➨ alle sectoren




Het installeren van een aanwezigheidsdetectie in ruimten

In opslagruimtes en andere ruimtes die

Kosten afhankelijk van het type tussen

die niet continu bemand zijn, bijvoorbeeld opslagruimten of

niet continu bemand zijn. In dierruimten

€ 30,– en € 100,–. Besparing op het

eventueel de centrale gangen in varkens- en pluimveestal-

met een minimum vereiste lichtsterkte en

elektriciteitsgebruik ligt tussen 0 en 90%,

len. Met behulp van sensoren wordt vastgesteld of iemand

onvoldoende daglichtintreding is dit niet

afhankelijk van het gebruikspatroon.

in het vertrek aanwezig is. Is dit niet het geval dan schakelt

relevant.

Terugverdientijd < 5 jaar.




Om te voorkomen dat de verlichting van binnenruimten

De verlichting dient apart van andere

Indien de voeding erop is ingericht zijn

door onachtzaamheid ’s avonds en ’s nachts aan blijft staan

elektriciteitsvragers gevoed te worden

de kosten per schakelaar zeer gering

kan een centrale lichtschakelaar geïnstalleerd worden,

om ongewenst uitschakelen van appara-

(< € 50,–). De besparing afhankelijk

naast de schakelaars per ruimte.

tuur te voorkomen.

van het gebruikspatroon. Terugverdien-

de verlichting na een bepaalde tijd automatisch uit.

V3

Centrale lichtschakelaar ➨ alle sectoren

tijd < 5 jaar.

12

V4



Schakelklok en schemerschakelaar buiten- en terreinverlichting ➨ alle sectoren




Om te voorkomen dat buitenverlichting onnodig aanstaat,

Alle genoemde regelingen zijn toepas-

Investering schakelklok € 40 – € 150,

kunnen verschillende regelingen worden toegepast:

baar.

• bewegingssensor.

investering bewegingssensor € 30 – € 100, investering daglichtsensor € 45 – € 150. Een combinatie van schakel-

• aanschakelen met een ingebouwde lichtsensor,

klok en daglichtsensor is verkrijgbaar

• aan- en uitschakelen met schakelklok.

vanaf circa € 100.

uitschakelen met schakelklok.

Besparing afhankelijk van geïnstalleerd vermogen en huidige gebruikspatroon. In de meeste gevallen terugverdientijd < 5 jaar.

V5

Spaarlampen ➨ alle sectoren




Vervang gloeilampen door spaarlampen. Vaak kan de

Voor alle gloeilampen.

De kosten van spaarlampen zijn

spaarlamp in het bestaande armatuur worden toegepast,

€ 4 – € 15, 75–80% minder

soms is aanpassing van het armatuur nodig.

elektriciteitsgebruik, minder onderhoudskosten door langere levensduur (5.000–10.000 branduren in plaats van 1.000 voor een gloeilamp). Vanaf 100–150 branduren per jaar is de terugverdientijd < 5 jaar. Vervanging door spaarlampen is dus vrijwel altijd rendabel.

V6

Hoogfrequente verlichting met spiegeloptiekarmaturen ➨ Met name pluimveehouderij




De lichtopbrengst per armatuur (lichtbak) kan met spiegel-

Als basisverlichting bij nieuwbouw

Investering is sterk situatieafhankelijk.

optiekarmaturen verbeterd worden. Gebruik wel spiegel-

vanaf circa 2.000 branduren. Bij

Bij een gelijk aantal armaturen en één

reflexarmaturen die in een gesloten kap zitten en die spuit-

vervanging van bestaande verlichting

lamp per armatuur (in plaats van twee)

waterdicht zijn. De armaturen zorgen voor een andere

rendabel bij geïnstalleerd vermogen

is de terugverdientijd op basis van de

lichtverdeling: er is direct onder de lamp meer licht en in

vanaf 14 W/m2.

meerinvestering 4–6 jaar. De terugver-

de omgeving ervan minder. Hoe groter en hoger de ruimte,

dientijd is korter in nieuwbouwsituaties

hoe beter het licht op vloerniveau verdeeld zal zijn. Nauwe-

als het aantal armaturen kan worden

lijks interessant voor varkensstallen, omdat dit vaak kleine

verminderd.

en lage ruimtes zijn, waar in de gehele dierzone 40 lux is verreist. In rundveehouderijen is het aantal branduren en geïnstalleerd vermogen te gering. De efficiëntie wordt verhoogd door het toepassen van hoogfrequente voorschakelapparatuur. In nieuwbouwsituaties zijn hierbij vaak minder armaturen nodig. Bij renovatie van een bestaand gebouw worden de armaturen meestal een op een vervangen. Bij deze armaturen en voorschakelapparaten kunnen ook tl-5 lampen worden toegepast. Deze bevatten minder kwik, zijn kleiner (16 mm diameter) en nog energiezuiniger.

13

V7



Halveringsschakelaar of dimmer op biggenlampen ➨ Varkenshouderij




Met een halveringsschakelaar kan het vermogen en daar-

Halveringsschakelaars zijn aan de

Halveringsschakelaars kosten circa

mee het energiegebruik van de biggenlamp enkele dagen

biggenlamp gemonteerd en zijn gemid-

€ 2,– per stuk. De toepassing van een

na het biggen gehalveerd worden.

deld na circa 2 jaar aan vervanging toe.

halveringsschakelaar levert een elektri-

Ook zijn er automatische dimmers verkrijgbaar die geschikt

De levensduur van dimmers in kraam-

citeitsbesparing van 25–30% op. De

zijn voor gebruik in de kraamstal. Op de dimmer kan een

afdelingen is niet bekend.

terugverdientijd bedraagt enkele maan-

curve ingesteld worden voor de lichtintensiteit. Direct na

den. Dimmers kosten circa € 125,– per

het biggen is de lichtintensiteit maximaal en wordt in een

stuk. Elektriciteitsbesparing bedraagt

aantal dagen afgebouwd, afhankelijk van de warmtevraag

30–40%. Terugverdientijd bedraagt

van de biggen.

4,5–6 jaar.

3.1.2

Warm tapwater (WT)

Melkvee- en kalverhouderijen gebruiken veel warm water. In beide sectoren wordt ernaar gestreefd om de bereiding zo energiezuinig mogelijk uit te voeren, bijvoorbeeld door gebruik te maken van warmte die elders in het bedrijf vrij komt. Bij melkveebedrijven komt veel

WT1

van het gebruikte water weer vrij als afvalwater. In kalverhouderijen wordt het warme water met name ingezet voor de bereiding van kunstmelk. In de varkenshouderij en pluimveehouderij wordt nauwelijks warm tapwater gebruikt (meestal alleen voor het reinigen van de stallen).

HR doorstroomapparaten(gas) i.p.v. elektrische of gasboiler ➨ Melkveehouderij/kalverhouderij




Met behulp van een doorstroomapparaat (bijvoorbeeld

Alleen bij vervanging/nieuwbouw. Er is

De energiebesparing is afhankelijk van

geiser) wordt warm water geproduceerd, maar wordt geen

een gasaansluiting nodig.

het waterverbruik. De terugverdientijd is

voorraad warm water aangehouden, zoals bij een gas- en

< 5 jaar.

elektrische boiler het geval is. Een doorstroomtoestel verwarmt water wanneer het bij een tappunt gevraagd wordt en kan onbeperkt warm water leveren. Doorstroomapparatuur heeft daardoor een hoger rendement. Nadeel is dat dit toestel in het algemeen minder warm water per minuut kan leveren dan een voorraadtoestel (boiler). Minder geschikt indien regelmatig op verschillende aftappunten tegelijkertijd vraag is naar warm water.

WT2

Optimaliseren aanleg leidingen en warmwatertoestel ➨ Melkveehouderij/kalverhouderij




Plaats het apparaat waarmee het warme water wordt

Alleen bij renovatie/nieuwbouw. Met

De energiebesparing is afhankelijk van

geproduceerd dicht bij het aftappunt om aftapverliezen te

name bij het vaak tappen van kleine

het waterverbruik. De terugverdientijd is

beperken.

hoeveelheden warm water.

< 5 jaar.

14

WT3



Voorkoeler ➨ Melkveehouderij




Er zijn twee typen voorkoelers: platenwisselaars en buizen-

Het opgewarmde water uit de voorkoe-

De besparing is circa 40% op energie-

koelers. Beiden werken volgens het tegenstroomprincipe:

ler moet nuttig gebruikt kunnen worden.

gebruik voor koeling.

water en melk stromen in aparte pijpen in tegengestelde

Rendabel vanaf een jaarlijkse melkpro-

Een voorkoeler kost tussen € 1.700,–

richting. Bij een tegenstroomhoeveelheid van circa 2 liter

ductie van 800.000 liter. Optie is te

en € 2.300,–. Bijkomende kosten voor

water per liter melk daalt de melktemperatuur van 35°C

combineren met WT3, warmteterugwin-

aanpassingen bedragen € 220,– tot

naar 18–20°C.

ning uit de condensor van de melk-

€ 450,–.

Bij voorkoeling ontstaat veel opgewarmd water (10 tot

koeling.

Terugverdientijd < 5 jaar bij een melk-

15°C). Dit kan worden gebruikt als drinkwater voor de

productie vanaf 800.000 liter per jaar.

koeien of als spoelwater voor de melkstal. Het water moet in een tussenopslag worden opgevangen, omdat tweemaal daags een grote hoeveelheid drinkwater vrijkomt, dat verspreid over de dag wordt opgedronken. Bij automatische melksystemen komt het water gespreid over de dag en is een tussenopslag meestal niet nodig. Het gebruikte water voor de koeling moet voldoen aan de leidingwater- of bronwatereisen of aan de eisen die de Stichting Keten Kwaliteit Melk (KKM) stelt.

WT4

Warmteterugwinning van (melktank) condensor ➨ Melkveehouderij




Warmte die bij het koelen aan de melk wordt onttrokken,

Op veel bedrijven ontstaat meer warm

De benodigde investering is circa

wordt via een elders in het bedrijf geplaatste condensor met

water dan nodig is voor het eigen

€ 3.000,–.

lucht of water weggekoeld. Door de condensor in een vat

bedrijf. Soms kan een deel van het

De besparing die behaald kan worden

met koud water te plaatsen (boilercondensor), kan warm

warme water voor andere doeleinden

door de warmteterugwinning is ten

water worden geproduceerd. Als de boilercondensor is

worden gebruikt.

opzichte van elektrisch verwarmen van

opgewarmd (verzadigd), dan wordt de warmte afgevoerd

Indien mogelijk combineren met maatre-

water € 0.50 – € 1,00 per 1.000 liter

via een luchtgekoelde condensor.

gel WT5. Benutten warmtepompwater

melk. Bovendien kan vaak bespaard

Het voorverwarmde water kan in een gas- of elektrische

voor voorspoeling.

worden op de huur of aanschaf van een

boiler verder worden opgewarmd en voor reinigingsdoel-

of meer elektrische boilers. Terugver-

einden worden gebruikt of het kan de warmte via warmte-

dientijd < 5 jaar vanaf 800.000 liter

wisselaar weer afgeven aan tapwater dat daarna door een

melk per jaar.

gasdoorstroomtoestel verder wordt verwarmd.

De besparing die behaald kan worden

Er zijn systemen die evenveel elektriciteit gebruiken als

door de warmteterugwinning is ten

conventionele koeling. Per liter melk ontstaat dan circa

opzichte van verwarmen van water met

0,3 liter water van ongeveer 45°C.

gas € 0.20 – € 0.40 per 1.000 liter

Daarnaast zijn er systemen die 10% extra elektriciteit

melk. Terugverdientijd < 5 jaar vanaf

gebruiken, omdat de condensortemperatuur hoger ligt.

1.500.000 liter melk per jaar.

Hierbij wordt per liter melk 0,5–0,8 liter water opgewarmd tot ongeveer 55°C. Het water moet tot minstens 60°C doorverwarmd worden om bacteriegroei tegen te gaan.

WT5

Warmtepompboiler ➨ Kalverhouderij




Een warmtepompboiler haalt warmte uit stallucht en warmt

Bij vervanging warmwatertoestel.

De meerinvestering in een warmtepomp-

hiermee tapwater op tot circa 65°C. Het is mogelijk het

Toepasbaar in ruimtes waar het in het

boiler ten opzichte van een conventio-

water verder op te warmen, het rendement van de warmte-

algemeen warmer is dan 15°C. De

nele boiler bedraagt circa € 400.

pompboiler zal dan echter dalen. Als meer elektrische

verdamper dient geschikt te zijn voor

De terugverdientijd van de meerinveste-

boilers nodig zijn dan kan de warmtepompboiler als eerste

lucht waarin ammoniakgassen zitten.

ring is meestal < 5 jaar bij vervanging

in de serie geschakeld worden, zodat de overige boiler(s)

Rendabel vanaf 500 kalveren per jaar.

van warmwatertoestellen.

het warme water verder opwarmen naar de gewenste eindtemperatuur. Met behulp van een ventilator creëert de warmtepompboiler een luchtstroom, waaruit de warmte wordt onttrokken.

15

WT6



Benutten warmtepompwater voor voorspoeling ➨ Melkveehouderij




Ten behoeve van de voorspoeling van de reiniging van

De reinigingsautomaat moet geschikt

Kosten zijn beperkt. Besparing afhanke-

melkwinningsapparatuur kan rechtstreeks water uit de

zijn voor deze aanpassing. Bij hand-

lijk van de situatie. Terugverdientijd

warmtepomp van de koelmachine worden gebruikt. Het

matige reiniging moet een extra water-

meestal < 1 jaar.

water wordt niet naverwarmd, maar wordt rechtstreeks uit

leiding worden aangelegd.

het vat van de warmteterugwinning gebruikt. Hierdoor hoeft het water niet onnodig opgewarmd te worden, om het vervolgens te mengen met koud water. Mogelijk kan hiermee het aantal benodigde elektrische boilers verminderen.

WT7

Spoelbak voor reiniging melkmachine isoleren en afdekken ➨ Melkveehouderij




Dek de spoelbak voor reiniging van de melkmachines toe of

Afdekken is met name interessant voor


isoleer de bak, zodat het spoelwater minder snel afkoelt.

bedrijven met automatische reiniging


van de melkleiding.

meestal < 1 jaar.

Isoleren is zinvol bij zowel handmatige als automatische reiniging. De isolatie mag echter niet nat worden.

WT8

Leidingdiameter toevoer warm water naar spoelbak vergroten ➨ Melkveehouderij




Door de diameter van de aanvoer van warmwater te

Met name interessant bij nieuwbouw en


vergroten van 10 naar 12 of zelfs naar 15 mm is de spoel-

een grote (gelijktijdige) vraag naar


bak sneller vol met warm water en koelt het minder af voor-

warm water op diverse aftappunten.

meestal < 3 jaar.

dat met de reiniging wordt begonnen. Er kan dan met

Alleen bij voorraadtoestellen met

minder warm water worden begonnen.

voldoende inhoud.

Vergroten van 10 naar 12 mm levert een 30% kortere vultijd op. Vergroten van 10 naar 15 mm levert een 50% kortere vultijd op.

WT9

Zonneboiler ➨ Melkveehouderij/kalverhouderij




De toepassing van een zonneboiler levert een energiebe-

De toepassingsmogelijkheden zijn

Een besparing op de energiekosten voor

sparing op. Met een zonneboiler wordt water (voor)ver-

afhankelijk van hellingshoeken en oriën-

de warmwatervoorziening van meer

warmd met behulp van een zonnepaneel en zonne-energie

tatie van het dak. De toepassing van een

dan 40% is haalbaar. De investering is

in plaats van door middel van gas of elektriciteit.

zonneboiler is met name interessant bij

afhankelijk van de bedrijfsomvang. Een

gebruik van grote hoeveelheden tapwa-

zonnecollector van 20 m2 inclusief

ter, bijvoorbeeld voor bereiding van

boilervat kost circa € 10.000. De terug-

kalvermelk.

verdientijd is meestal meer dan 10 jaar.

16



3.1.3

Isolatie (I)

Door isolatie wordt in koude perioden het warmteverlies beperkt zodat bespaard wordt op verwarmingsenergie. Omdat de gewenste staltemperatuur voor varkens en pluimvee veel hoger ligt dan voor rundvee is isolatie van gebouwen hoofdzakelijk aan de orde in varkens- en pluimveestallen. Een maat voor het warmteverlies is de warmtedoorgangscoëfficient U of K (W/m²K). Naarmate de isolatie beter is, is die waarde lager. Voor een spouwmuur met isolatie ligt de K-waarde rond , W/m²K. Door isolatie wordt bovendien in warme perioden de warmteopname door met name zoninstraling gereduceerd, waardoor bespaard kan worden op energie benodigd voor ventilatie. Bovendien wordt de koelbehoefte lager. Ingevolge het bouwbesluit gelden er voor nieuw te bouwen of te renoveren (bedrijfs)gebouwen eisen ten aanzien van energiezuinigheid. De isolatie-eisen uit het bouwbesluit voor muren en daken komen neer op een warmtedoorgangscoefficient van ten hoogste , W/m²K. Het bouwbesluit sluit echter verblijfsgebieden uit die worden verwarmd voor een ander doel dan het verblijven van mensen of niet worden verwarmd.

I1

Het bouwbesluit stelt dus geen eisen gesteld aan de thermische isolatie van uitwendige en inwendige scheidingsconstructies van stallen. Voor pluimveestallen wordt in de  (referentiedocument voor de beste beschikbare technieken) [ref ] gesteld dat de warmtedoorgangscoëfficient van muren en daken ten hoogste , W/m²K bedraagt. Voor varkensstallen wordt in de  geen uitspraak gedaan over de warmtedoorgangscoëfficient van muren en daken. Een varkensstal omvat verschillende afdelingen met elk hun eigen gewenste klimaatomstandigheden. Bijvoorbeeld bij zeugenbedrijven ligt de nadruk op stalverwarming. Afhankelijk van de gewenste klimaatomstandigheden is een warmtedoorgangscoefficient tussen , en , W/m²K redelijk. Om een flexibele bedrijfsvoering mogelijk te maken is het zinvol voor het gehele gebouw een maximale warmtedoorgangscoëfficient van , W/m²K aan te houden. Zowel voor pluimveestallen als voor varkensstallen dienen de isolatie-eisen in de milieuvergunning opgenomen te worden. Rundveestallen kunnen hier buiten beschouwing worden gelaten, aangezien deze nagenoeg niet verwarmd worden.

Ligvloerisolatie ➨ Met name varkenshouderij




Het isolatiemateriaal bestaat meestal uit 3–5 cm dikke

Niet van toepassing bij roostervloeren.

Bij zeugenbedrijven wordt circa 25%

geëxpandeerde polystyreenschuimplaten, welke per

Bij nieuwbouw of renovatie van de vloer.

bespaard op het gasgebruik voor

ligplaats tussen de betonnen onderlaag en afdekvloer

verwarming. Ligvloerisolatie kost € 5 tot

worden aangebracht. Veelal worden geïsoleerde vloeren

€ 8 per m2. Terugverdientijd < 5 jaar bij

gecombineerd met een vloerverwarmingscircuit.

nieuwbouw of vloerrenovatie.

I2

Dak / plafondisolatie ➨ Varkenshouderij/pluimveehouderij




Door aanbrengen van isolerend plaatmateriaal kunnen

Dak- of plafondisolatie wordt standaard

Besparing mogelijk tot 40% op gasge-

daken of plafonds van stallen goed geïsoleerd worden.

toegepast bij nieuwbouw of renovatie

bruik voor verwarming. Kosten zijn € 5

Het plaatmateriaal moet wel dampremmend en vlamdovend

van varkens- en pluimveestallen, mits

tot € 12 per m2, afhankeijk van de

(brandverzekering) zijn, droog blijven en er mogen bij

niet uitgevoerd als buitenklimaatstal.

toepassing. Terugverdientijd < 5 jaar.

brand geen giftige dampen uit vrijkomen.

Een buitenklimaatstal wordt vaak wel

Bij plafondventilatie bij varkens worden meestal zowel dak

geïsoleerd om zoninstraling te

als plafond geïsoleerd, in veel andere gevallen alleen het

voorkomen.

dak of alleen het plafond. Er wordt veel isolatie met dupanel of sandwichpanelen toegepast, voor plafonds ook wel mineraalwol in combinatie met plafondventilatie. Dak en/of plafondisolatie heeft een positieve invloed op productieresultaten.

17



(Spouw)muurisolatie ➨ Varkenshouderij/pluimveehouderij

I3




Buitenmuren zijn vaak op een van de volgende manieren

(Spouw)muurisolatie wordt standaard

Kosten bij spouwmuren € 8 tot € 15

uitgevoerd:

toegepast bij nieuwbouw of renovatie

per m2. Kosten van sandwichpanelen

• Spouwmuur van steenachtig materiaal (bijvoorbeeld

van varkens- en pluimveestallen, mits

zijn vergelijkbaar, bouwkosten echter

niet uitgevoerd als buitenklimaatstal.

iets lager.

binnenblad kalkzandsteen, buitenblad baksteen) voor-

Jaarlijkse besparing van 9–11 m3 gas

zien van circa 10 cm spouw met isolatiemateriaal.

per m2 isolatie.

• Sandwichpaneel, verschillende uitvoeringen mogelijk.

Terugverdientijd is dan 2–4 jaar. Besparing is sterk afhankelijk van verwarmingsbehoefte, maar mogelijk tot 40% op gasgebruik voor verwarming.

I4

Isolatie van leidingen ➨ Varkenshouderij/pluimveehouderij/kalverhouderij




Isoleren van de verwarmings- en warm tapwaterleidingen,

Met name in onverwarmde ruimten en in

Kosten leidingsisolatie: afhankelijk van

waardoor de warmte-uitstraling naar de omgeving wordt

ruimten met een warmteoverschot.

het toe te passen type materiaal ongeveer € 2 tot € 7 per strekkende meter.

beperkt.

Besparing ongeveer 10 m3 aardgas per strekkende meter per jaar. Terugverdientijd circa 1 jaar.

3.1.4

Ventilatie (VE)

In stallen wordt in eerste instantie geventileerd om ongewenste schadelijke gassen uit de stal te verwijderen en zodoende de luchtkwaliteit op een goed niveau te houden. Als de ruimtetemperatuur hoger wordt dan de gewenste temperatuur kan er meer geventileerd worden om ook overtollige warmte af te voeren. Ventilatiesystemen kunnen onderverdeeld worden in drie hoofdgroepen: mechanische ventilatie, natuurlijke ventilatie en hybride ventilatie (combinatie van natuurlijke en mechanische ventilatie). Bij de meeste mechanische ventilatiesystemen wordt lucht de stal uitgezogen. Door de zo gecreëerde onderdruk in de stal komt verse lucht in de stal via daarvoor gemaakte inlaatopeningen, waarna op

VE1

verschillende manieren de luchtverdeling in de stal kan plaatsvinden. Bij natuurlijke ventilatie wordt gebruik gemaakt van temperatuurverschillen, wind en het schoorsteeneffect om een luchtbeweging te creëren, waardoor de stallucht wordt ververst. Door optimale afstelling van het ventilatiesysteem wordt ongewenst warmteverlies beperkt en wordt bespaard op verwarmingsenergie en eventuele elektrische aandrijfenergie van de ventilatoren. De keuze van het ventilatiesysteem bij nieuwbouw of renovatie is afhankelijk van diverse factoren: afdelingsgrootte, oplegstrategie, luchtopeningen in huidige situatie (bij renovatie) et cetera.

Warmteterugwinning op ventilatie ➨ Met name pluimveehouderij




Als een gebouw gebalanceerde ventilatie heeft (met een in-

Bij nieuwbouw en renovatie van stallen

Terugverdientijd < 5 jaar bij meer dan

en uitvoerkanaal) kan warmteterugwinning worden toege-

voor legpluimvee met mestbanddroging.

6.000 m3/h ventilatie.

past. Deze techniek komt in de pluimveehouderij voor bij

Besparing sterk afhankelijk van verwar-

droogsystemen voor mest van legkippen. Veelal is een

mingsbehoefte. Toepassing meer gemo-

platen-of buizenwisselaar geschikt. Een goede buizenwisse-

tiveerd door milieuwinst bij mestdroging

laar heeft een terugwinrendement van 80%. Bij vervuiling

van legkippen (NH3-reductie) dan door

loopt het rendement snel terug. In plaats van een warmte-

warmtebesparing.

wisselaar wordt ook een luchtmengkast toegepast voor gedeeltelijke recirculatie van lucht. Mestdroging met ventilatielucht is een emissiearmsysteem, dat dan ook met name voor dat doel in de pluimveehouderij wordt toegepast.

18

VE2



Klimaatcomputer ➨ Alle sectoren




Een klimaatcomputer is een automatische regelaar voor

In mechanisch geventileerde stallen voor

De besparing is sterk situatieafhankelijk.

ventilatie en verwarming in stallen. Het gebruik kan verge-

varkens, pluimvee en kalveren.

Een klimaatcomputer is stand der tech-

leken worden met een thermostaat in woningen en utiliteits-

In natuurlijk geventileerde stallen, waar-

niek/BBT in mechanisch geventileerde

gebouwen. Argumenten voor aanschaf zijn hoofdzakelijk

onder melkveehouderijen, wordt in

stallen voor varkens, pluimvee en

productieverbetering en efficiënter gebruik van apparatuur,

toenemende mate gebruik gemaakt van

kalveren.

waardoor onder andere energiebesparing en arbeids-

klimaatcomputers voor het regelen van

Terugverdientijd < 5 jaar.

besparing wordt gerealiseerd.

de ventilatieopeningen. De klimaatcomputer verzorgt dan een beter binnenklimaat, maar levert geen energiebesparing op.

VE3

Regeling met meetwaaier en smoorunit ➨ Varkenshouderij




Het juiste ventilatiedebiet is van belang voor een goed stal-

Meetwaaier en smoorunit zijn gekop-

Er wordt met name bespaard op

klimaat en zo min mogelijk onnodig warmteverlies. Een

peld aan klimaatcomputer. Handbe-

verwarmingsenergie. Belangrijkste

meetwaaier kan het ventilatiedebiet meten met een onnauw-

diende diafragmaschuiven worden

reden om een meetwaaier en smoorunit

keurigheid van maximaal 5%. Vaak wordt een meetwaaier

tegenwoordig nauwelijks meer geïnstal-

te installeren is echter het bereiken van

gecombineerd met een automatische smoorunit, waarmee

leerd, behalve in afdelingen voor

een optimaal klimaat voor de dieren,

de grootte van de doorgang van de ventilatielucht kan

dragende zeugen.

wat van belang is voor een goede

worden geregeld. Hiermee kan het ventilatiedebiet nog

productie. Terugverdientijd < 5 jaar

verder worden geminimaliseerd, dan met een toerenrege-

voor biggenafdelingen, kraamafdelin-

ling mogelijk is. Ook is het minimaliseren van windinvloe-

gen en vleesvarkenafdelingen.

den in veel gevallen mogelijk.

Voor dragende zeugen (= onverwarmde afdeling) is een ventilator met handbediende diafragmaschuiven gangbaar.

VE4

Frequentieregeling ➨ Varkenshouderij




De frequentieregeling kan op twee manieren worden

Bij stalrenovatie of nieuwbouw.

Een frequentieregeling is 3 à 4 maal zo

toegepast:

Eén frequentieregeling voor verschil-

duur als een triac regelaar. Energiebe-

• één frequentieregeling voor een aantal ventilatoren in

lende afdelingen is geschikt bij een

sparingen mogelijk tot 60% op energie-

verschillende afdelingen.

vergelijkbare ventilatievraag van de

gebruik voor ventilatie. Tevens wordt

De hoogstvragende afdeling bepaalt het toerental van

diverse afdelingen (vooral bij centrale

bespaard op energie ten behoeve van

alle ventilatoren en in afdelingen met minder ventilatie-

afzuiging en vaak in combinatie met

verwarming.

vraag wordt de luchttoevoer gesmoord.

luchtwassers).

De terugverdientijd van een centrale

Een frequentieregeling per afdeling

frequentiereling ten opzichte van het

wordt interessant bij grote afdelingen.

traditionele systeem is < 1 jaar.

• per afdeling de ventilatoren voorzien van een eigen frequentieregeling. Hiermee is het toerental van elke ventilator exact

De terugverdientijd van frequentierege-

afgestemd op de ventilatievraag.

lingen per afdeling ten opzichte van het traditionele systeem is sterk afhankelijk

Elke afdeling is voorzien van een meetwaaier, die de klimaatregeling aanstuurt.

van de situatie, in ieder geval < 5 jaar.

19

VE5



Centrale afzuiging ➨ Varkenshouderij, kalverhouderij




In een conventioneel afzuigsysteem wordt elke afdeling

Bij nieuwbouw. Centrale afzuiging

In een vleesvarkensstal is de energie-

afzonderlijk geventileerd met behulp van één of meer kleine

alleen toepassen indien de centraal

besparing 30% op elektriciteitsgebruik

ventilatoren. Bij centrale afzuiging zijn alle afdelingen

afgezogen lucht wordt gebruikt voor

voor ventilatie. Door de hoge investe-

aangesloten op een centraal luchtafvoerkanaal. Enkele

mestverdamping of luchtwassing, of om

ringskosten voor het centrale afzuig-

grote ventilatoren verzorgen zo de ventilatie van de gehele

het emissiepunt uit de stal te verleggen.

kanaal is de terugverdientijd > 5 jaar.

stal. De ventilatie per afdeling wordt geregeld via afzonder-

In een zeugenstal is de energiebespa-

lijke regelunits, waarbij het afvoerdebiet wordt gevarieerd

ring 60% op elektriciteitsgebruik ventila-

door middel van automatische smoorunits.

tie. Hier is de terugverdientijd < 5 jaar. Tevens wordt bespaard op energiegebruik ten behoeve van verwarming.

VE6

Hybride ventilatie ➨ Alle sectoren




Hybride ventilatie is een combinatie van een mechanisch en

Belangrijk is een lage luchtaanvoer en

Ten opzichte van een traditioneel venti-

natuurlijk ventilatiesysteem. Als er voldoende natuurlijke

hoge afvoer. Daarnaast moeten de

latiesysteem met afzuiging per afdeling

trek is in de afdeling, dan is de ventilator uitgeschakeld. Een

ventilatie openingen ruim zijn. Dit alles

is een energiebesparing op ventilatie

smoorunit zorgt voor de juiste ventilatiehoeveelheid. Als er

heeft een positief effect op de hoeveel-

realiseerbaar van 30 tot 60%. De kosten

te weinig natuurlijke trek is dan schakelt de energiezuinige

heid natuurlijke trek. Bij renovatie

zijn iets hoger dan van het traditionele

ventilator aan om toch voldoende luchtverversing te krijgen.

dienen de afdelingen dus geschikt te zijn

systeem. De terugverdientijd is

om het systeem te installeren, anders

1 tot 3 jaar.

alleen bij nieuwbouw. Systeem met name geschikt voor kraamafdelingen en gespeende biggen.

VE7

Ventilatiesysteem met ondergrondse luchtinlaat ➨ Varkenshouderij




Lucht wordt via ondergrondse luchtkanalen of grondbuizen

Bij nieuwbouw. Ruime luchtaanvoerka-

Energiebesparing op zowel ventilatie als

aangevoerd, zodat deze de aanwezige lucht naar boven

nalen zorgen voor lage luchtsnelheden

verwarming in totaal circa 25%.

verdringt. Verse lucht komt direct bij de neus van de dieren

en een betere conditionering en verde-

De kosten zijn niet veel hoger dan bij

waardoor sprake is van effectieve ventilatie. Bij effectieve

ling van de lucht.

een systeem met een bovengrondse

ventilatiesystemen volstaat een lager ventilatiedebiet om de

Toepasbaarheid afhankelijk van geko-

luchtinlaat, waardoor de terugverdien-

luchtkwaliteit bij de dieren op peil te houden. Daarnaast is

zen huisvestingssysteem.

tijd in elk geval > 5 jaar is.




Bij lengteventilatie zijn een aantal grote ventilatoren (circa

Bij nieuwbouw of renovatie. Dit systeem

Ten opzichte van conventionele mecha-

1,2 m diameter, 30.000–40.000 m3/h) in de kopgevel

wordt met name geïnstalleerd om een

nische ventilatie wordt een elektriciteits-

(korte zijde) van de stal aangebracht. Meestal zijn voor de

goed binnenklimaat te creëren.

besparing van gemiddeld 20% gereali-

door het ondergronds aanvoeren van de lucht sprake van conditionering: in de zomer koelt de ventilatielucht enkele graden af en in de winter warmt deze enkele graden op alvorens de afdeling binnen te komen. In de zomer wordt zodoende bespaard op ventilatie en in de winter op verwarming. De maatregel is goed te combineren met VE5 en VE6.

VE8

Lengteventilatie ➨ Pluimveehouderij

regelbaarheid ook een aantal kleine ventilatoren aanwezig.

seerd. Besparing is sterk afhankelijk van

Deze kleine ventilatoren draaien gedurende het gehele jaar,

de situatie. Terugverdientijd

de grote ventilatoren zijn ongeveer gedurende een half jaar

< 5 jaar.

uitgeschakeld.

20

VE9



Automatisch geregelde natuurlijke ventilatie ➨ Varkenshouderij




Deze maatregel betreft natuurlijke ventilatie van de stal. De

Bij nieuwbouw.

Meerinvestering ten opzichte van een

luchtaanvoer vindt plaats via een ondergronds luchtkanaal

Een lage luchtaanvoer en hoge lucht-

conventioneel mechanisch ventilatie-

of direct via openingen in de zijwanden. Luchtafvoer vindt

afvoer bevorderen de natuurlijke

systeem bedraagt circa € 5 per vlees-

plaats via de open nok. De openingsgrootten (van alleen de

ventilatie.

varkenplaats door benodigde specifieke

nok of van zowel de nok als luchtaanvoer) worden auto-

Maatregel individueel beoordelen op

regelapparatuur.

matisch geregeld op basis van afdelingstemperatuur en

mogelijke geureffecten.

Besparing minimaal 70% op elektrici-

eventueel het CO2 gehalte in de stal. De kwaliteit van het

teitsgebruik voor klimaatregeling (met

binnenklimaat is bij dit systeem nagenoeg gelijk aan een

name voor de ventilatoren). Terugver-

mechanisch ventilatiesysteem.

dientijd circa 3 jaar.

3.1.5

Verwarming (VW)

Indien energiebesparende maatregelen aan verwarming worden getroffen, dient eerst te worden bepaald in hoeverre de warmtebehoefte in de stal kan worden verlaagd door te isoleren. Vervolgens kunnen de verschillende mogelijkheden van verwarmen worden bekeken. Tot slot kan de meest efficiënte wijze van warmteopwekking en regeling hiervan worden gekozen. De capaciteit van

VW1

de installatie moet zijn afgestemd op de maximaal benodigde staltemperatuur, ook al zijn hoge temperaturen slechts een aantal dagen per jaar noodzakelijk. Door isolatie kan de omvang van het besparend effect van andere maatregelen verminderen. Hiermee dient rekening te worden gehouden bij het bepalen van de terugverdientijd.

Optimaliseren en weersafhankelijke regeling verwarmingsinstallatie ➨ Met name varkens- en pluimveehouderij




Door een weersafhankelijke regeling (stooklijn) wordt de

Algemeen toepasbaar.

De investering kan uiteenlopen van

temperatuur van het ketelwater aangepast aan de buiten-

€ 150 (voor alleen optimaliseren pomp)

temperatuur. Dit betreft een voorregeling en is niet bedoeld

tot circa € 900 (voor een complete rege-

als hoofdregeling van het binnenklimaat.

ling), exclusief montagekosten. Bespa-

Met weersafhankelijke regeling wordt de warmte die verlo-

ringen kunnen oplopen tot circa 10%

ren gaat als de brander in de ketel gedoofd is en de ketel af

van de stookkosten. Terugverdientijd (en

gaat koelen (zogenaamd stilstandsverlies) beperkt. Verder

besparingen) afhankelijk van de huidige

worden transportverliezen beperkt en wordt het na-ijl effect

regeling en verbruik, klimaateisen en

(nastromen van de warmte als de brander al uit is)

optimale opstelling, maar meestal

verminderd.

2–4 jaar.

VW2

Eigen CV-groep of -ketel voor afwijkende ruimtes ➨ Met name varkenshouderijen en pluimveehouderijen




Verschillende ruimtes kunnen uiteenlopende gebruikstijden

Nevenruimtes met afwijkende gebruiks-

Zeer sterk afhankelijk van de situatie.

en klimaateisen hebben. Als alle ruimtes op hetzelfde

tijden of klimaateisen of vloerverwar-

De ketels worden geïnstalleerd op basis

verwarmingssysteem zijn aangesloten, kan het zinvol zijn

mingscircuit.

van warmtevraag. Naarmate het bedrijf

ze te onderscheiden als aparte CV-groep met eigen tempe-

groter is, is een meer verfijnde verdeling

ratuur en schakeltijden. Soms kan het zelfs zinvol zijn de

en regeling van de ketels eerder ter

afwijkende ruimtes een eigen ketel te geven.

zake. Per situatie dient de terugverdien-

Het is ook aan te bevelen in stallen met zowel vloer- als

tijd bepaald te worden, deze zal in een

ruimteverwarming een gescheiden hoog en laag verwar-

aantal gevallen < 5 jaar zijn.

mingscircuit te hebben, waarbij het hoge circuit (90/70°C) bedoeld is voor conventionele verwarming en het lage circuit (60/40°C) voor vloerverwarming. Eventuele duurzame opwekking van warmte kan dan ingezet worden voor het lage temperatuurcircuit.

21

VW3



HR-ketel of HR/VR-combinatie ➨ Met name varkenshouderijen en pluimveehouderijen




Op grond van de Wet energiebesparing toestellen moeten

Bij overschakeling op HR is de retour-

De meerinvestering in een HR-ketel ten

nieuwe verwarmingsketels minimaal VR zijn (rendement op

temperatuur van het water doorslagge-

opzichte van een VR-ketel verdient zich

bovenwaarde circa 82%). HR-ketels hebben een rendement

vend voor het gebruiksrendement. Als

in 2–4 jaar terug, als het verwarmings-

op bovenwaarde van tenminste 90%.

dit niet goed wordt ingesteld, condense-

systeem ingeregeld kan worden op een

Bij vervanging van een verwarmingsketel komen de

ren de rookgassen niet en presteert de

retourwatertemperatuur van 50°C. In

volgende varianten in aanmerking:

ketel niet beter dan een VR-ketel.

een conventioneel systeem (90°C –

• Vervanging door één (grote) HR-ketel

Aan de orde bij vervanging van de

70°C), is de terugverdientijd 4–6 jaar.

• Vervanging door één grote of meerdere kleine HR-ketels

ketel. Bijna altijd zal een HR-ketel

De besparing bedraagt circa 24% ten

worden geplaatst.

opzichte van het aardgasgebruik van

gecombineerd met een VR-ketel voor pieklasten (bijvoorbeeld tijdens het opwarmen) opgenomen in een cascade

een conventionele ketel en circa 11% ten

schakeling. De investeringskosten zijn 3–5% lager dan

opzichte van een VR-ketel.

die voor een grote HR-ketel. De cascade regeling voorkomt het onnodig aanslaan van de tweede ketel.

VW4

Vloer verwarming gekoppeld aan warmtepompen ➨ Pluimveehouderij




De stallen worden voorzien van vloerverwarming, waarmee

In bestaande situaties alleen als de stal-

Voor vleeskuikens is dit systeem een

tijdens warme perioden gekoeld kan worden. De warmte

len voorzien zijn van vloerverwarming

emissiearmsysteem omdat het koelen

kan gedeeltelijk of geheel worden geleverd door een

via een gescheiden verwarmings-

van vloeren de ammoniakemissie

warmtepomp, die warmte onttrekt aan de bodem. Indien

systeem, anders voor nieuwbouw of

beperkt. Het systeem wordt dan hoofd-

de warmtepomp wordt ingezet voor vloerkoeling wordt de

renovatie.

zakelijk geïnstalleerd ten behoeve van

warmte aan de bodem afgegeven. Door de relatief lage

De totale milieubelasting is het minste

dit emissievoordeel, niet ten behoeve

temperatuur van een vloerverwarmingssysteem, kan een

als de energievraag voor verwarming

van de energiebesparing. Indien het

warmtepomp een hoog rendement bereiken.

en energieaanbod door koeling in even-

systeem alleen wordt geïnstalleerd om

wicht zijn.

een energiebesparing te bereiken dan is

Afhankelijk van het systeem wellicht

de terugverdientijd > 5 jaar.

aanvullende vergunningen nodig (bijvoorbeeld Grondwaterwet).

VW5

Stralingsverwarming of gescheiden microklimaat ➨ Varkenshouderij: afdelingen gespeende biggen




Stralingsverwarming kan worden toegepast in onderko-

Het overzicht over de dieren wordt

Energiebesparing van 20–80% op

mens voor varkens. Er zijn panelen op de markt die voor-

beperkt, behalve als de panelen opklap-

verbruik verwarming, erg afhankelijk

zien zijn van een watercircuit, waar warm water doorheen

baar zijn (bij voorkeur automatisch),

van de uitvoering. In een aantal geval-

stroomt. Een andere mogelijkheid is elektrische verwarming

wat extra kosten met zich meebrengt.

len is er sprake van een heel ander stal-

van deze panelen of losse stralers onder panelen. De pane-

concept (buitenklimaatstal met onder-

len worden horizontaal opgehangen op circa 1 meter

komens). De terugverdientijd is zeer

hoogte. De panelen zijn aan de bovenzijde geïsoleerd en

afhankelijk van de uitvoering en

stralen aan de onderzijde warmte uit. Bij toepassing van

bedraagt 4 tot 16 jaar.

deze panelen is meestal verdere ruimteverwarming overbodig.

22



3.1.6

Overige maatregelen

Hieronder komen nog enkele overige maatregelen aan de orde die energie besparen en die niet onder eerder genoemde categorieën vallen.

OM1

Verbeteren energie efficiency melkkoeltank ➨ Melkveehouderij




De grootte van de melkkoeltank moet worden afgestemd op

Bij vervanging van de melkkoeltank of

Door een optimale afstemming tussen

de melkproductie. Daarnaast is de keuze van het type

koelcompressor.

melkproductie en de benodigde capaci-

koelcompressor bepalend voor het energiegebruik. Zuiger-

teit wordt energie bespaard.

compresoren worden steeds minder toegepast (15 kWh/

De terugverdientijd van de meerinveste-

1.000 kg melk). Scrollcompressoren zijn gangbaar en

ring in een energiezuinige koelcompres-

gebruiken circa 12 kWh/1.000 kg melk. Er zijn energiezui-

sor is afhankelijk van grootte melkkoel-

nige compressoren die koelen met behulp van natte

tank en manier van melken

verdampers. Deze gebruiken circa 25% minder energie

(conventioneel of automatisch) en

(9–10 kWh/1.000 kg melk) dan de scrollcompressoren.

bedraagt circa 3 jaar (> 300 ton melk per jaar).

OM2

Capaciteit van vacuümpomp afstemmen op behoefte ➨ Melkveehouderij




Door het optimaal afstemmen van de capaciteit van de

1 kW minder vermogen geeft per jaar

Bij automatische melksystemen draait

vacuümpomp op onder andere het aantal melkstellen en het

een besparing op het elektriciteitsge-

de vacuümpomp nagenoeg de hele dag,

luchtverbruik van de overige onderdelen in de melkinstalla-

bruik van circa 1.100 kWh, bij 3 draai-

waardoor de besparing groter zal zijn.

tie wordt energie bespaard. Overcapaciteit van de pomp

uren per dag.

betekent een te hoog energiegebruik. Daarnaast is toepassing van een energiezuinige pomp mogelijk. Bij vervanging of renovatie van de vacuümpomp. Nodig is 0,74 kW per 400 liter lucht per minuut.

OM3

Beter regelen van vacuümpomp/frequentieregeling ➨ Melkveehouderij




Vacuümpompen hebben vaak een hogere capaciteit dan de

Bij vervanging of renovatie.

Deze maatregel kan een energiebespa-

benodigde normcapaciteit voor het melken. Dit komt door-

ring van 50 tot 80% opleveren op het

dat niet altijd de juiste pomp beschikbaar is, reiniging meer

elektriciteitsverbruik van de vacuüm-

vacuümcapaciteit vraagt of een extra veiligheidsmarge is

pomp (besparing is afhankelijk van de

ingebouwd. Door de toepassing van elektronische regelin-

aanwezige capaciteit). Meestal is een

gen kan de pompcapaciteit beter worden afgestemd op de

standaard regelateur naast de frequen-

benodigde capaciteit.

tieregeling nodig voor de reservecapaciteit tijdens melken. Terugverdientijd is afhankelijk van de situatie. Bij automatische melksystemen is de terugverdientijd in het algemeen kleiner dan 5 jaar, omdat de vacuümpomp nagenoeg de hele dag draait.

23


3.2

Overig

Good housekeeping

Met name bij varkens- en pluimveehouderijen is het van belang dat het klimaat in de stallen zodanig wordt geregeld dat het voldoet aan de eisen die het dier nodig heeft om optimaal te kunnen produceren. Om dit te bereiken worden ventilatie en verwarming veelal automatisch via een klimaatcurve geregeld op basis van ruimtetemperatuur, afhankelijk van onder meer leeftijd en gewicht van de dieren en het huisvestingssysteem. Naarmate het gewicht en leeftijd van de dieren toeneemt, geven deze meer warmte af en is meer ventilatie nodig. Een goede afstelling van klimaatapparatuur is van belang voor het juiste binnenklimaat en kent onder meer de volgende aandachtspunten:  Instellingen op klimaatcomputer zijn van grote invloed op het energiegebruik voor ventilatie en verwarming. Als bijvoorbeeld bij gespeende biggen het ventilatiedebiet  m³/uur per dierplaats te hoog staat ingesteld, dan kost dat  m³ aardgas per biggenplaats per jaar extra, terwijl het een negatieve invloed heeft op de kwaliteit van het klimaat. Voor varkens- en pluimveehouderijen zijn adviezen ten aanzien van de klimaatinstellingen opgesteld door het klimaatplatform (refs  en ).  Als de centrale gang in een varkenshouderij wordt verwarmd, is de ingestelde temperatuur van grote invloed op het energiegebruik voor verwarming. Bij gespeende biggen en kraamzeugen is een maximum van °C op de centrale gang voldoende. Bij drachtige zeugen en vleesvarkens dient de centrale gang vorstvrij gehouden te worden. Voorbeeld: als de centrale gang gedurende de winter wordt verwarmd tot °C, dan kost dit voor gespeende biggen  m³ aardgas per biggenplaats extra en voor kraamzeugen  m³ aardgas per kraamhok (ten opzichte van °C op de centrale gang). Bovendien zal bij te hoge temperatuur op de centrale gang meer worden geventileerd in de afdelingen, waardoor het elektriciteitsverbruik voor ventilatie ook zal stijgen.  De klimaatcomputer in de stal regelt in de meeste gevallen op basis van een of meer temperatuurvoelers in de ruimte. Het is van groot belang dat de temperatuurvoeler op de juiste plaats hangt. Als deze bijvoorbeeld direct in de ingaande luchtstroom hangt, dan zal de voeler een lagere temperatuur meten dan op dierniveau en zal er teveel verwarmd worden. De voeler dient in de meeste gevallen te hangen op de plek waar de ingaande ventilatielucht mengt met de aanwezige stallucht.  De ventilatieopeningen dienen afgestemd te zijn op de ventilatievraag. Voldoende openingen zorgen voor lagere luchtsnelheden en lagere tegendruk in het systeem en dus een lager energiegebruik voor ventilatie. De openingen dienen ook niet te ruim te zijn, aangezien dit ten koste gaat van de luchtverdeling in de stal en de windinvloeden een grotere rol gaan spelen.


Er kan tevens energie bespaard worden door regelmatig onderhoud, reiniging en ijken van apparatuur (melkmachine, ventilatoren, ventilatiekanalen, verwarming et cetera) Door het afsluiten van onderhoudscontracten blijven optimale werking en zuinig energiegebruik gewaarborgd. Energieopslag in bodem

Bij energieopslag in de bodem wordt gebruik gemaakt van twee bronnen in een geschikte aquifer in de bodem. In een open bodemcollector wordt water met een redelijk constante temperatuur opgepompt uit de ene bron, door een warmtewisselaar geleid en gaat vervolgens naar de andere bron. Ventilatielucht wordt, voordat deze de stal ingaat, gekoeld of verwarmd met behulp van deze warmtewisselaar. In de zomer wordt hiermee de lucht gekoeld en in de winter opgewarmd. Gedurende het gehele jaar kan de ingaande ventilatielucht hierdoor tussen  en °C liggen. Gekoelde lucht reduceert het benodigd ventilatiedebiet en komt ten goede aan de productie. Opgewarmde ventilatielucht in de winter reduceert de hoeveelheid benodigde naverwarming in de stal. In de benodigde vergunningen worden de eisen vastgelegd waaraan een dergelijk systeem moet voldoen. De totale milieubelasting is het minste als de energievraag voor verwarming en energieaanbod door koeling in evenwicht zijn. Door toepassing van bodemsystemen voor luchtconditionering kan circa % bespaard worden op energiegebruik voor verwarming en circa % op energiegebruik voor ventilatie. Energieopslag in de bodem is relevant voor varkens- en pluimveehouderijen. De maatregel is alleen rendabel bij nieuwbouw of renovatie. Voorwaarde voor het systeem is dat een geschikte aquifer aanwezig is. De kosten van het systeem verschillen per diercategorie. Voor vleesvarkens is de terugverdientijd langer dan  jaar, voor zeugenbedrijven kan de terugverdientijd korter zijn dan  jaar. De precieze rentabiliteit is echter sterk afhankelijk van lokale factoren, en kan alleen aan de hand van een haalbaarheidsonderzoek beoordeeld worden.

24

4



Ontwikkelingen mesten ammoniakproblematiek 4.1.

Emissie-arme stallen

Om de uitstoot van ammoniak uit dierenverblijven te verminderen worden emissie-arme stallen ontwikkeld en toegepast. Door aanpassingen aan de huisvesting van de dieren en de manier waarop de mest wordt opgevangen en afgevoerd kan een reductie van de uitstoot van ammoniak (gemeten in kg NH per dierplaats) worden bereikt. De Regeling ammoniak en veehouderij bevat de officieel vastgestelde emissiefactoren voor ammoniak van verschillende stalsystemen. De beschrijvingen van deze systemen zijn te vinden op www.infomil.nl. Op termijn wordt het verplicht emissiearme stalsystemen toe te passen op grond van het Besluit ammoniakemissie huisvesting veehouderij, dat op  mei  als ontwerp is gepubliceerd.

De emissie van ammoniak vanuit stallen kan op verschillende manieren worden verminderd. Veel daarvan zijn bouwkundig van aard en hebben niet of nauwelijks invloed op het energieverbruik van de stal. Een voorbeeld is het verminderen van het verdampend oppervlak van mest door schuine putwanden in het mestkanaal of het toepassen van een bollevloerhok met betonnen morsroosters en metalen driekantrooster. Ook kan ammoniakemissie worden voorkomen door mest vaker af te voeren naar een gesloten opslag. Het vaker afvoeren van de mest (bijvoorbeeld spoelgotensysteem) geeft een lichte verhoging van het energieverbruik. Emissie van ammoniak uit varkensmest kan ook worden verminderd door de mest aan te zuren of het oppervlak van de mest te koelen met een zogenaamd koeldeksysteem. Een koeldeksysteem werd in het verleden vaak gekoeld met grondwater. Dit gebruik van grondwater is steeds minder wenselijk. Een koeldeksysteem wordt inmiddels meestal gekoeld met behulp van een warmtepomp. Het

extra energieverbruik van de warmtepomp kan worden gecompenseerd door de warmte te leveren aan een afdeling die veel warmte vraagt (bijvoorbeeld de biggenopfok). Als er geen of onvoldoende warmtevraag, is leidt een koeldeksysteem tot een hoog energieverbruik en is om die reden minder wenselijk. Sommige bedrijven, die zijn gevestigd in de buurt van voor verzuring gevoelige gebieden, hebben om uit te kunnen breiden de stal voorzien van een biologische of chemische luchtwasser. Luchtwassers zijn een nageschakelde techniek die afhankelijk van de uitvoering  tot % van de ammoniak uit de ventilatielucht kunnen afvangen. Daarnaast hebben ze een effect op de geuremissie. Naar schatting vangen chemische luchtwassers circa % van de geuremissie af en biologische luchtwassers circa %. Toepassing van luchtwassers leidt tot een stijging van het energiegebruik vanwege de hoge drukval over het ventilatiekanaal die gecompenseerd moet worden en het energiegebruik voor het sproeien en verpompen van het waswater. Voor bijvoorbeeld vleesvarkens stijgt het elektriciteitsgebruik door toepassing van een luchtwasser vaak met minimaal  kWh per dierplaats, dat is meer dan een verdubbeling. Daarnaast ontstaat bij chemische luchtwassers een aanzienlijke stroom ammoniakhoudend afvalwater die moeilijk te verwerken is. Voor de beoordeling van deze afvalwaterstroom heeft de Directeur-Generaal Milieubeheer op  mei  een brief laten uitgaan (/, Milieuhygiënische randvoorwaarden voor verwijdering van spuiwater van luchtwassystemen in de veehouderij). De toepassing van een luchtwasser moet in de milieuvergunning worden vastgelegd. De strekking van de brief is dat de aanvaardbaarheid van de verwijderingsopties afhankelijk is van de specifieke situatie en dat dit in het kader van de vergunningverlening moet worden beoordeeld. Als uit overleg tussen aanvrager en bevoegd gezag blijkt dat toepassing van de luchtwasser in de specifieke situatie niet mogelijk is, kan de ondernemer kiezen voor een ander emissiearmsysteem. Bij deze beoordeling worden alle milieueffecten van de luchtwasser – dus ook het energiegebruik – tegen elkaar afgewogen. Vanwege de afvalwaterproblematiek en het hoge energiegebruik worden luchtwassers in het algemeen niet gerekend tot beste beschikbare technieken () voor het beperken van de emissie van ammoniak en geur uit stallen (zie bijvoorbeeld de  voor de intensieve veehouderij en het Besluit ammoniakemissie huisvesting veehouderij).

25


4.2

Mestverwerking

Mestverwerkingsinstallaties kunnen onderling onder meer verschillen in: • Toegepaste technieken, uitvoeringsvormen van de technieken, en de wijze waarop de technieken onderling zijn gekoppeld of verweven. • De schaalgrootte, variërend van kleine installaties op boerderijniveau tot lokale installaties. • De samenstelling van de inputstromen. Hierbij kan grofweg onderscheid worden gemaakt tussen dierlijke mest en andere organische residuen. Binnen deze beide hoofdstromen is een brede variëteit aan deelstromen te onderscheiden, met verschillende karakteristieken. Op www.infomil.nl is onder aandachtsgebied landbouw uitgebreide en actuele informatie te vinden over mestverwerkingstechnieken. Energie uit mest

Bij het vergisten van drijfmest en bij het vergassen van stapelbare pluimveemest wordt een brandbaar gas geproduceerd waarmee een gasmotor wordt gevoed. Daarmee wordt elektriciteit en warmte geproduceerd. De elektriciteit kan op het eigen bedrijf worden aangewend en een overschot kan, zo mogelijk als groene stroom, aan het net worden teruggeleverd. De warmte kan in koude perioden op het bedrijf worden aangewend voor verwarming van woonhuis en stallen. In het geval van vergisting wordt de warmte voor een deel gebruikt om de vergistingstank op temperatuur te houden, terwijl bij mest vergassen de warmte wordt gebruikt voor het drogen van de ingaande mest. Bij de inzet van duurzame energie blijft het voor het bevoegd gezag mogelijk om inrichtingen rendabele energiebesparingsmaatregelen te laten treffen.


26

5



Vragenlijsten veehouderijen In dit hoofdstuk is een aantal vragenlijsten opgenomen. Met de vragenlijsten kan worden vastgesteld in hoeverre de stand der techniek/BBT wordt toegepast conform dit informatieblad. Wordt de stand der techniek/ BBT niet toegepast, ga dan na of wel voldaan wordt aan het toepassingscriterium (zie tabel paragraaf 3.1) voor de betreffende maatregel.

Overige maatregelen

5.1

5.2

Vragenlijst melkveehouderij

Welke overige maatregelen worden toegepast?

■ ■ ■ ■ ■

verbeteren energie-efficiency melkkoeltank capaciteit van vacuümpomp afstemmen op behoefte beter regelen van vacuümpomp / frequentieregeling anders, namelijk … geen

Vragenlijst kalverhouderij

Verlichting

Verlichting

Wat is het geïnstalleerd vermogen (W/m2)?


Hoeveel uur per jaar is de verlichting in werking?


Welke van onderstaande energiezuinige verlichtings-


technieken worden toegepast?


■ ■ ■ ■

■ ■ ■ ■

natuurlijke daglichtintreding aanwezigheidsdetectie centrale lichtschakelaar schakelklok en schemerschakelaar buiten- en terreinverlichting


■ spaarlampen ■ anders, namelijk … ■ geen

■ spaarlampen ■ anders, namelijk … ■ geen

Warm tapwater

Isolatie

Welk type warmwatertoestel wordt toegepast?

Welke isolerende voorzieningen worden toegepast?

■ doorstroomapparaat ■ boiler

■ in geval van verwarmde stallen, zie maatregelen met

Welke maatregelen met betrekking tot de bereiding van warm tapwater worden toegepast?

■ ■ ■ ■ ■

betrekking tot isolatie

■ isolatie van leidingen ■ anders, namelijk … ■ geen

optimaliseren aanleg leidingen en warmwatertoestel voorkoeler

Warm tapwater

warmteterugwinning

Welk type warmwatertoestel wordt toegepast?

benutten warmtepompwater voor voorspoeling

■ doorstroomapparaat ■ boiler

spoelbak voor reiniging melkmachine isoleren en afdekken

■ ■ ■ ■

leidingdiameter toevoer warm water vergroten

Welke maatregelen met betrekking tot de bereiding

zonneboiler

van warm tapwater worden toegepast?

anders, namelijk …

■ ■ ■ ■ ■

geen

Ventilatie Welke maatregelen met betrekking tot mechanische ventilatie

optimaliseren aanleg leidingen en warmwatertoestel warmtepompboiler zonneboiler anders, namelijk … geen

worden toegepast?

■ ■ ■ ■

klimaatcomputer

Ventilatie

hybride ventilatie

Welke maatregelen met betrekking tot mechanische ventilatie


worden toegepast?

geen

■ ■ ■ ■ ■

klimaatcomputer centrale afzuiging hybride ventilatie anders, namelijk … geen

27


5.3

Vragenlijst varkenshouderij


5.4

Vragenlijst pluimveehouderij

Verlichting

Verlichting









■ ■ ■ ■

■ ■ ■ ■


■ ■ ■ ■

spaarlampen halveringsschakelaar of dimmer op biggenlampen anders, namelijk … geen


■ ■ ■ ■

spaarlampen hoogfrequente verlichting met spiegeloptiekarmaturen anders, namelijk........ geen

Isolatie

Isolatie



■ ■ ■ ■ ■ ■

■ ■ ■ ■ ■

ligvloerisolatie dak / plafondisolatie (spouw)muurisolatie isolatie van leidingen anders, namelijk …

dak / plafondisolatie (spouw)muurisolatie isolatie van leidingen anders, namelijk … geen

geen Ventilatie

Ventilatie



worden toegepast?

worden toegepast?

■ ■ ■ ■ ■ ■

■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

klimaatcomputer regeling met meetwaaier en smoorunit frequentieregeling centrale afzuiging hybride ventilatie

warmteterugwinning klimaatcomputer hybride ventilatie lengteventilatie anders, namelijk … geen

ventilatiesysteem met ondergrondse luchtinlaat automatisch geregelde natuurlijke ventilatie

Verwarming


Wat is het bouwjaar van de stooktoestellen?

geen

Welk type verwarming wordt toegepast?

Verwarming

■ cv / vloerverwarming ■ luchtverwarming

Wat is het bouwjaar van de stooktoestellen? Welk type verwarming wordt toegepast?

Wat is de uitvoering van de stooktoestellen?

■ cv / vloerverwarming ■ luchtverwarming ■ stralingsverwarming

■ ■ ■ ■

conventioneel VR HR VR/HR-combinatie

Wat is de uitvoering van de stooktoestellen?

■ ■ ■ ■

conventioneel

Zijn er aanvullende maatregelen getroffen?

VR

■ ■ ■ ■ ■

HR VR/HR-combinatie

Zijn er aanvullende maatregelen getroffen?

■ ■ ■ ■

optimalisering en weersafhankelijke regeling verwarming eigen CV-groep of -ketel voor afwijkende ruimtes anders, namelijk … geen

optimalisering en weersafhankelijke regeling verwarming eigen CV-groep of -ketel voor afwijkende ruimtes vloerverwarming gekoppeld aan warmtepompen anders, namelijk … geen

28


Bijlage Referenties  , Burgemeester Patijnlaan , Den Haag, [email protected]  Onderzoek van Antuma ()  www.doeproject.nl  www.cbs.nl  Handboek Varkenshouderij, februari . Praktijkboek . Animal Sciences Group, Wageningen , Lelystad. Pag. –.  Handboek Pluimvee, september . Publicatie nr. . Informatie en Kennis Centrum Veehouderij, Afdeling Pluimveehouderij, Beekbergen. Pag. – (het nieuwe handboek verschijnt in september ).  Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC), Reference Document on Best Available Techniques for Intensive Rearing of Poultry and Pigs, July .  code .


E11

ENERGIE

Infor matieblad

Juliana van Stolberglaan 3 2595 CA Den Haag Postbus 93144 2509 AC Den Haag Telefoon (070) 373 55 75 Fax (070) 373 56 00 E-mail [email protected] Website www.infomil.nl

Veehouderijen Her ziene versie

Informatieblad. Veehouderijen. Herziene versie

Recommend Documents