In Paradisum. bulletin voor behoud van monumentale Nijmeegse begraafplaatsen

In Paradisum bulletin voor behoud van monumentale Nijmeegse begraafplaatsen

jrg. 22, nr. 2

zomer 2013

Colofon ‘In Paradisum’ is het bulletin van de gelijknamige stichting en verschijnt minimaal driemaal per jaar. Stichting In Paradisum stelt zich tot doel de cultuurhistorische, kunsthistorische en landschappelijke waarden van de Nijmeegse monumentale begraafplaatsen te beschermen en te behouden. De focus op dit funeraire erfgoed komt tot uitdrukking in diverse activiteiten: het behartigen van de belangen van nabestaanden, het inventariseren en documenteren van grafmonumenten, het organiseren van tuinierochtenden, en het verspreiden van kennis over de begraafplaatsen door de uitgave van dit bulletin, via een website, en door het geven van rondleidingen op de begraafplaatsen. Stichting In Paradisum treedt sinds 1972 op als gespreks- en onderhandelingspartner met beheerders en de gemeente Nijmegen over ontwikkeling, verbetering of verandering binnen de Nijmeegse begraafplaatsen, vooral als dit publieke-, algemene- of nabestaanden belangen betreft. Vanouds zet de stichting zich in het bijzonder in voor R.K. Begraafplaats Daalseweg. Ieder jaar organiseert de stichting hier op 22 februari, samen met de gemeente Nijmegen, een herdenking voor de vele slachtoffers van het bombardement in 1944 die hier begraven liggen. Ook wil de stichting de begraaflocaties in Nijmegen digitaal beschikbaar maken. In samenwerking met de Stichting Begraafplaatsen Nijmegen (SBN) worden hiertoe de aanwezige registers van begravingen en verloven tot begraven verwerkt. ■ De jaarlijkse donatie aan Stichting In Paradisum, die geheel werkt met vrijwilligers, is minimaal € 12,50. Het bedrag kan worden overgemaakt op bankrekening nr. 475 42 43 36 ten name van Stichting In Paradisum te Nijmegen. Stichting In Paradisum Daalsedwarsweg 24 6521 EG Nijmegen t 024 322 13 93 e [email protected] i www.stichtinginparadisum.nl


Vooraf De zomer staat weer voor de deur. Daarmee sluiten we een seizoen af waarin we, zoals elk jaar, uitgebreid stilstonden bij het noodlottige februari-bombardement op Nijmegen in 1944. De indrukwekkende voordracht die Edo Fennema, bestuurslid van stichting In Paradisum, bij deze gelegenheid hield, kunt u teruglezen op pagina 15. Ook kunt u een verslag lezen van de NLdoet-dagen, waarop vrijwilligers de handen uit de mouwen staken op begraafplaats Daalseweg (p.18). Dit zomernummer opent met een uitvoerig portret van bestuurslid Bart Janssen, over zijn noeste arbeid aan het vervolgdeel van ‘De Pijn die blijft’. De zomer is ook het seizoen waarin u kunt deelnemen aan de zomerrondleidingen op begraafplaats Daalseweg en – dit jaar voor het eerst – op begraafplaats Stenenkruisstraat. Precieze informatie hierover (data en tijden) leest u op pagina 19. In het hart van dit blad een prachtig verhaal over het leven van Willem van de Wakker, begraven op de Daalsweg. Bovenstaande is slechts een greep uit dit bulletin en ook van al het werk dat op vrijwillige basis wordt verricht. We zijn u, als donateur van Stichting In Paradisum, daarom blijvend dankbaar dat u ook met uw jaarlijkse financiële bijdrage dit belangrijke werk wilt ondersteunen. Degene van wie wij de jaarlijkse donatie (nog) niet ontvingen, hebben we onlangs apart aangeschreven. Dit appèl willen we hierbij van harte onderschrijven. Uw steun, ook financieel, is en blijft onontbeerlijk. Wij wensen u ten slotte veel leesplezier in dit bulletin toe. En een mooie zomer! Redactie




1


Gedreven Bart Janssen bouwt verder aan levenswerk

Vervolg op ‘De pijn die blijft’ in 2015 Elf jaar werkte Nijmegenaar Bart Janssen aan ‘De pijn die blijft’, het monumentale gedenkboek uit 2005, waarin hij honderden slachtoffers van het februari-bombardement in 1944 een gezicht gaf. Tien jaar na verschijning staat het vervolg gepland. Een portret van een gedreven mens, al decennia lang bestuurslid van Stichting In Paradisum. door Paul van der Haar

Als auteur van ‘De pijn die blijft’ staat Bart Janssen bekend als de kenner bij uitstek van het oorlogsgeweld in zijn geboortestad, met name van de burgerslachtoffers die het bombardement van Nijmegen op 22 februari 1944 maakte. Hoe Bart als baby van drie weken jong die dinsdagmiddag aan de dood ontsnapte, heeft hij beschreven in het ruim 700 pagina’s tellende boekwerk. Het is zeker niet het enige indrukwekkende verhaal tussen de ongeveer 450 verhalen van nabestaanden. Mede door die verhalen kregen circa 800 slachtoffers van het februaribombardement een gezicht. Na verschijning van ‘De pijn die blijft’ kreeg Bart Janssen al snel de vraag of hij ook pogingen zou willen doen de verhalen vast te leggen van de nabestaanden van de overige

2
 


1700 slachtoffers van oorlogshandelingen uit Nijmegen. Bijvoorbeeld mensen die omkwamen bij andere bombardementen, in concentratie- en vernietigingskampen, door granaatbeschietingen, tijdens de Duitse Arbeitseinsatz, door de jodenvervolging of in het verzet. Een aantal dat inmiddels wordt geraamd op circa 3000, daarbij inbegrepen de militaire slachtoffers van beide kanten. Met een nietaflatende ijver werkte Bart Janssen dan ook door, wat in 2015 moet resulteren in een vervolguitgave, waarbij het accent ligt op de burgerslachtoffers. Noest speurwerk Aan ‘De pijn die blijft’ werkte Bart elf jaar. Als het vervolg in 2015 verschijnt, heeft hij er weer tien jaar research op zitten. Het werk dat Bart verricht valt nog het beste te vangen onder het trefwoord ‘speurwerk’. Ooit begon hij zijn carrière bij de politie, om daarna over te stappen naar een functie bij de blindenbibliotheek. Zou hij bij de politie gebleven zijn – overigens werkte hij nog 29 jaar bij de reservepolitie – dan zou hij daar een uitmuntend rechercheur geworden zijn. Het is voor een groot deel eigen onderzoek, dat sterk doet denken aan het zoekwerk van het tv-programma ‘Spoorloos’, zodat vaak met minimale gegevens toch grootse resultaten worden geboekt bij het terugvinden van nabestaanden die hun verhaal kunnen doen.

Avonden lang aan de telefoon om een naam te achterhalen… Slechts met een familienaam in de hand zit Bart soms avonden achter elkaar aan de telefoon om ergens in Nederland de juiste persoon te pakken te krijgen, die hem het ontbrekende stukje van een puzzel kan leveren. Dan weer is hij dagen op reis om op begraafplaatsen, waar dan ook, via




3


de informatie op grafstenen of uit archieven en registers zijn verhaal rond te krijgen. De informatie is veelal niet rechtstreeks meer te bemachtigen, maar heel vaak zoals dat heet via-via. Het is niet alleen toeval dat daarbij een rol speelt, ook het enorme netwerk waarin Bart Janssen na decennia speurwerk als een spin in het web zit, levert hem veel profijt op.

Bart is een enthousiast verhalenverteller Toeval? Maar toeval bestaat ook. Bart vertelt dat hij in een restaurant mensen aan de tafel vlak achter hem hoorde praten over de oorlog, waarbij hij opving dat ze het betreurden dat een kwestie nooit was opgehelderd. Toen de mensen klaar waren en weggingen, verontschuldigde Bart zich dat hij ongewild flarden van het gesprek had opgevangen en bood hij zijn diensten aan. Bart is een enthousiast verhalenverteller, dus om een lang verhaal kort te houden: via Barts bemiddeling kon de familie na decennia onwetendheid alsnog het graf van hun tijdens de Arbeitseinsatz in Duitsland omgekomen en aldaar begraven zoon en broer bezoeken. Je kunt je terecht afvragen of dit enkel toeval is. Als je ergens volledig op gefocust bent, zoals Bart, houd je blijkbaar je oren ook altijd gespitst… De tijd dringt Bart heeft chronisch tijd te kort. Naast zijn speurwerk, het houden van gesprekken met nabestaanden, het uitwerken van de tapes en alles wat daarbij komt kijken – een zeer tijdrovende klus – geeft hij her en der lezingen, en rondleidingen op begraafplaats Daalseweg, waar 306 slachtoffers van het februari-bombardement uit 1944

4
 


begraven liggen. En als een sociaal persoon besteedt Bart ook veel tijd aan het onderhouden van de contacten met mensen uit zijn netwerk. Omdat mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt en er ook nog helder over kunnen vertellen, steeds dunner gezaaid zijn – hun leeftijd varieert inmiddels van 85 tot honderd jaar – merkt Bart dat de tijd begint te dringen. “Ik moet echt doorrennen om de nabestaanden nog te achterhalen”, beseft hij. Om begrijpelijke redenen begint hij nu dan ook gesprekken met de honderdjarigen.

‘Ik moet echt doorrennen om de nabestaanden nog te achterhalen.’ Ontspanning Veel werk moet nog gedaan worden, veel moet nog worden nagezocht. Zoveel zelfs dat Bart er van uitgaat dat na het vervolg op ‘De pijn die blijft’ in 2015, zelfs nog een derde deel nodig is om alle informatie een plek te geven. Als geen ander beseft Bart overigens dat het werk nooit compleet zal zijn. Ook hoopt hij van harte dat hem de gezondheid gegeven zal worden om zijn levenswerk te voltooien. Wie Bart bij hem thuis ontmoet en de stapels ‘geordende chaos’ overziet, kan zich heel goed voorstellen hoe hij gestaag, geduldig en gedreven dit monnikenwerk aanpakt. Maar soms zijn de feiten wel heel heftig, soms komt er wel heel veel op hem af. Om even afstand te nemen, neemt Bart af en toe spontaan de trein, bijvoorbeeld naar Groningen, om vergezeld van een goed boek een ontspannend reisje te maken. “Want”, zoals hij het zelf omschrijft: “dan ben ik even onbereikbaar.” ❏




5


Bidprentjes Bart Janssen werkt nauw samen met o.a. het Regionaal Archief Nijmegen (RAN), Stichting Noviomagus (op www.noviomagus.nl plaatst Bart ‘Oproepen’ ) en de site oorlogsdodennijmegen.nl, met daarop een databank waarin het werk van Bart in beknopte vorm vindbaar is. Deze gezamenlijke inspanning van diverse

organisaties levert vaak extra informatie op door wederzijdse kruisbestuiving. Zo vormen de honderden bidprintjes die via de site van Noviomagus getoond worden, voor Bart Janssen een extra invalshoek om informatie te achterhalen bij nabestaanden. Zijn aandacht is bijvoorbeeld gewekt wanneer, zoals op bijgaand bidprentje, staat vermeld “…overleden door een noodlottig ongeval te Nijmegen 22 Februari 1944…” websites www.noviomagus.nl/Oorlog/Bidprentjes/Cat/BidprentCat.html www.oorlogsdodennijmegen.nl/zoekfuncties.asp

6
 


de twee stenen de ene helt naar voren heeft hij buikpijn of is hij dronken kijkt de andere goedmoedig toe? de ene steen is al eeuwen niet aan het vallen de andere houdt hem bij beide zakken dieper en dieper de grond in oude jaartallen doen mij fluisteren (ik, die niet van begraven houd, en alleen in jullie hoofd wil wonen) zet mij een stoeppaal overeind laat hem oud bebeitelen met mijn voeten diep in de aarde hel ik over naar mijn geliefde Liesbeth Ulijn uit: ‘Onder de boom die er voor is’

Liesbeth Ulijn (1950) woont in Nijmegen en is docente sociologie aan de HAN. In 2007 verscheen bij uitgeverij Kontrast haar bundel ‘De Windhapper’. De sfeervolle acryltekeningen van beeldend kunstenaar Frans Drummen completeren deze fraaie poëziebundel met een focus op Begraafplaats Daalseweg. ‘Onder de boom die er voor is’ is te bestellen (€ 15) bij Boekhandel Roelants of via email: [email protected]




7


Willem van de Wakker en Vincent van Gogh

Nuenen, waar hun wegen elkaar kruisen Het Vincentre, het Van Gogh Museum in Nuenen, dat op 18 juli 2010 zijn deuren voor het publiek opende, is een bezoek meer dan waard. Je ziet hoe Van Gogh leefde en schilderde in zijn Nuenense periode. Een apart deel van het museum is ingericht voor de Brabantse vrienden-schilders van Vincent, onder wie de telegrafist Willem van de Wakker. Over Willem las ik dat hij op 30 april 1927 in Nijmegen is overleden, 68 jaar oud. Hij en zijn vrouw werden begraven op R.K. Begraafplaats Daalseweg.

door Peter van Schaijk Willem van de Wakker zag het levenslicht op zondag 17 april 1859 in de namiddag in Stad Almelo. Hij werd thuis geboren in wijk 3. Zijn vader, van beroep cipier, deed een dag later aangifte in tegenwoordigheid van twee getuigen, een deurwaarder en een conciërge. Hij gaf zijn zoon de doopnamen: Willem Fredrik Johannes Maria. Willem van de Wakker senior werd geboren op 22 maart 1819 in Deventer en overleed op 25 mei 1885, 66 jaar oud, te Oss. Hij was de zoon van Albertus van de Wakker en Maria Bouwman en was klerk op het parket van het Provinciaal Gerechtshof in ’s-Hertogenbosch, woonde daar ook, en trouwt op 15 september 1852 met Maria Catharina Ummels, geboren in ’s-Hertogenbosch op 8 mei 1819. Zij was de dochter van Wilhelmus Ummels en Joanna Burghout. Het echtpaar verhuisde al vrij spoedig naar Stad Almelo, waar een Arrondissementsrechtbank was. Hij werd in 1863 benoemd als bewaarder van het Huis van Bewaring in Zwolle op een wedde van 1000 gulden per jaar en werd in 1868 overgeplaatst naar het Gevang in Almelo.

8
 


Rijkstelegrafist In Almelo groeide hun zoon Willem dus op, vermoedelijk als enig kind. De uitvinding van de telegraaf bracht in de 19e eeuw een grote omwenteling teweeg op het vlak van de communicatie. Willem zag hier wel brood in en volgde de opleiding tot telegrafist en later tot rijkstelegrafist. We komen hem regelmatig tegen als telegrafist op een spoorwegstation.

Willem volgde de opleiding tot rijkstelegrafist. Als jongeman van 23 jaar wordt Willem op 9 januari 1883 ingeschreven in Tilburg; hij neemt zijn intrek bij de familie Denekamp-de Groot, vader is zeilmaker. Hier zal hij anderhalf jaar verblijven en gaat dan naar Eindhoven, waar hij op 3 juni 1884 gaat wonen bij het echtpaar StultiënsMeeuwis in de Rosemarijnstraat B 253, nu Jan van Lieshoutstraat. De ouders van Willem wonen dan in Oss, en als vader in 1885 komt te overlijden, verhuist moeder naar Eindhoven, een logische stap richting haar zoon. Ze vestigt zich op 19 september 1885 in de Rechtestraat, C 300. Gelijktijdig trekt ook Willem bij haar in. Hier zal moeder op 4 oktober 1889 overlijden, 70 jaar oud. Rotterdam, Leiden en Nijmegen In deze Eindhovense periode trouwt Willem op 30 januari 1888 met Hendrika Jacoba Huberta Löffelman, een meisje uit Stad Almelo, zijn geboorteplaats. Zij is op 3 november 1859 geboren te Stad Almelo en dochter van Bernardus Wilhelmus Löffelman, pettenmaker, en Elisabeth Messing. Zij is zogezegd zonder beroep. Zij trouwen in aanwezigheid van Willems moeder in Almelo. Het jonge echtpaar, Rooms Katholiek, gaat – samen met de moeder van Willem – weer terug naar de oude plek in Eindhoven.




9


Na het overlijden van moeder (in 1889) verhuist het echtpaar naar de Willemstraat, C 696, en op 10 mei 1891 komt Rotterdam in zicht. Dit zal zeker te maken hebben met zijn functie als rijkstelegrafist, overal inzetbaar. In het adresboek van Rotterdam 1893 als eerste vermelding: W. van de Wakker, commies bij de telegrafie, Noordsingel 216. In 1894 woont hij: Tuindersstraat 71 en in 1897 in de Van Oldebarneveldtstraat 76. Vanuit Leiden – tussendoor blijkbaar toch Rotterdam verlaten – gaan zij op 29 juni 1905 in Nijmegen wonen en wel in de Fransestraat (wijk Galgenveld) nummer 20. Dan verhuizen zij op 28 september 1905 naar Venlo en vestigen zich op 22 september 1911 wederom in Rotterdam, nu in de Saftlevenstraat 24B. Berg en Dalseweg Op 28 april 1914 verhuizen ze opnieuw naar Nijmegen, worden op 6 mei 1914 ingeschreven op woonadres Berg en Dalseweg 58. De reden voor hun terugkeer in Nijmegen is waarschijnlijk het feit dat de broer van zijn vrouw ook hier woonde, Petrus Theodorus Löffelmann. Zij zullen hier tot aan hun dood blijven wonen, en je mag aannemen dat juist deze periode veel kunstzinnig werk van Willem moet hebben opgeleverd. Het echtpaar blijft kinderloos. Willems vrouw overlijdt op 7 januari 1927, 67 jaar oud, en ruim drie maanden later op 30 april overlijdt Willem van de Wakker op 68-jarige leeftijd. Het verdriet om de dood van zijn vrouw doet hem besluiten

10
 


om, als hij na een operatie uit narcose komt, zelf de stekker van een medisch apparaat uit het stopcontact te trekken… Niettemin noteert de arts als oorzaak van overlijden myocarditis, ontsteking van de hartspier. Dit alles speelt zich af in het Canisius ziekenhuis te Nijmegen. Beiden werden begraven op de R.K. Begraafplaats aan de Daalseweg in Nijmegen, in vak 27, rij 6, nummer 3. Het grafschrift luidt: HIER RUSTEN WELEDELEN HEER WILLEM F.H.M. VAN DE WAKKER GEB. TE ALMELO 17 APRIL 1859 OVERL. TE NIJMEGEN 30 APRIL 1927 MEVROUWE HENDRIKA J.H. VAN DE WAKKER-LOFFELMANN GEB. TE ALMELO 3 NOVEMBER 1859 OVERL. TE NIJMEGEN 15 JAN. 1927 MIJN JEZUS BARMHARTIGHEID

De Nuenense periode

Spoorwegstations stonden in de 19e eeuw telegrafisch met elkaar in verbinding. Mathias Kavelaars was telegrafist op het station van Nuenen / Tongelre, maar woonde in de Rechtestraat te Eindhoven. In die Rechtestraat woonde ook Jan Baijens, hij had daar een schildersbedrijf met winkel. Baijens, die zelf de schilderkunst beoefende en gegoede klanten had, fungeerde waarschijnlijk niet alleen als mondelinge krant, maar ook als koerier-leverancier in verfwaren en aanverwante artikelen. Telegrafist Kavelaars werd in juni 1884 vervangen door Willem van de Wakker uit Tilburg. Willem, die ook tekende en schilderde, ging voorlopig op kamers wonen bij de familie Stultiëns in de Rozemarijnstraat in Eindhoven. Deze straat lag vlakbij de Rechtestraat en dus had Jan Baijens er snel een




11


klant bij. Willem reisde per trein op en neer. Hij was lang en slank en had donker haar. Hij hield veel van schilderen en muziek. Hij speelde fluit en niet onverdienstelijk piano. ‘Stuur die man eens naar mij…’ Vincent van Gogh maakte in die tijd veelvuldig gebruik van de diensten van Jan Baijens; hij kwam er regelmatig. Op een van zijn bezoekjes ziet hij werk van ‘Van de Wakker’, dat daarheen is gebracht om ingelijst te worden. “Stuur die man eens naar mij…”, had Vincent tegen Jantje Baijens gezegd. En dat gebeurt. Een bepalend moment voor de verdere samenwerking tussen Willem en Vincent. Dit blijkt onder andere uit een brief van Vincent van Gogh aan zijn broer Theo, gedateerd 14 november 1884, passage: “Ik heb nu 3 mensen in Eindhoven die willen leren om te schilderen en wie ik leer om stillevens te schilderen.” Deze drie mensen zijn de goudsmid Antoon Hermans, de leerlooier Anton Kerssemakers en de telegrafist Willem van de Wakker. Willem was op kamers bij kleermaker Jan Stultiëns en Vincent kwam Willem daar zo af en toe opzoeken.

12
 


“De overlevering herhaalt dat hij een lila stof met oranje stippen had die onverkoopbaar bleek. Willem raadde zijn hospes aan om het voor het raam te presenteren als Vincent van Gogh zou langskomen. Hij dacht dat die wel interesse zou hebben.” Dat bleek ook het geval. In zijn brieven naar broer Theo in Parijs schreef Vincent dat hij zich, voor 35 gulden, een kostuum had laten aanmeten. “Dat was best veel geld, want Vincent’s maandelijkse toelage van Theo varieerde van vijftig tot honderd gulden.” Bekend is dat een wevers- of arbeidersgezin moest leven van zeven gulden vijftig per week. De Aardappeleters Net vóór zijn overlijden vertelt Willem zijn herinneringen aan Vincent van Gogh door aan Mr. Benno J. Stokvis. Deze publiceerde het verhaal in het tijdschrift ‘Opgang’ van 1 januari 1927. Hier vertelt Willem interessante anekdotes over het schilderij ‘De Aardappeleters’: Vincent loopt op een avond, na de hele dag geschilderd te hebben, langs het huisje van familie De Groot. Hij schildert daar vaak, en stapt er naar binnen om te rusten. Het gezin zat juist onder de lamp bij elkaar en begon te eten. Spontaan heeft Vincent toen doek, penseel en palet gepakt en begon de groep te schilderen. Na Willems overlijden heeft de familie geprobeerd zijn schilderwerk te verkopen via Sotheby. Alles kwam onverkocht terug en is onder de familieleden verdeeld. Ter ere van Willem werd in 1968 in Nuenen een straat naar hem vernoemd. In 2012 mocht het Vincentre in het kader van de tentoonstelling ‘Brabant en Den Haag uit de doeken’ een royale gift ontvangen van vier aquarellen van Willem van de Wakker. ❏




13


V r a a g & A n t w o or d VRAAG Tijdens de NLdoet-actie van vrijwilligers op zaterdag 17 maart op begraafplaats Daalseweg vroeg ik me af of er nog familiegraven zijn van de Migo’s en welke familie op de Daalseweg begraven is? Ik herinner me nog dat ik als kind begin jaren ‘50 het graf bezocht van mijn opa en oma. De familielijn Migo-Verwaaijen is bekend, en Egidius, die als dakdekker door een noodlottig ongeval om het leven kwam – hij viel van een kerkdak – was de broer van mijn opa. Ronald Migo, Nijmegen ANTWOORD Bij nader onderzoek kom ik tot vier treffers, waaronder twee nog intacte grafmonumenten, inderdaad van Egidius Mattheus Migo (begraven in vak 10, rij 11 grafnr. 14). De tweede treffer was bij het digitaliseren van de ‘verloven tot begraving’: op woensdag 18 januari 1911 overlijdt Johanna Maria Gerarda Ignatia Migo, ongehuwd, van beroep costuummaakster en dochter van Johannes Gerardus Franciscus Migo en Anna Catharina Alijda Elisabeth Verwaaijen. Zij werd geboren op 30-07-1887 te Nijmegen. Zij werd op 21 januari 1911 derde klasse begraven op RK Begraafplaats Daalseweg, rij 6, grafnr. 4. Helaas geen vakvermelding en ook geen monument meer aanwezig. De derde en vierde treffer behelzen het echtpaar Jan Willem Migo-Cornelia Jacoba Klaassen, uw opa en oma. Zij liggen begraven in vak 34, rij 5, grafnummer 10. De familieleden stammen allen af van het echtpaar Migo-Verwaaijen. Van dit echtpaar heb ik (nog) geen grafgegevens kunnen vinden (overleden in 1917 en 1922). Peter van Schaijk

14
 


De ontkenning van slachtofferschap Edo Fennema, bestuurslid van stichting In Paradisum, hield vrijdag 22 februari 2013 een indrukwekkende voordracht bij monument De Schommel, ter herdenking van het bombardement op Nijmegen 69 jaar geleden. Wij houden de herdenking van het bombardement nu al twintig jaar. En elke keer is het anders. Van zeer heftig winterweer tot een mooie voorjaarsdag. Dinsdag 22 februari 1944 leek voor Nijmegen een aardige voorjaarsdag te worden. Niemand kon voorzien dat die dag de meest destructieve uit haar geschiedenis zou zijn. En niemand wist gelukkig dat die dag het begin was van een ellendige ontwikkeling voor Nijmegen en haar omgeving, zeker tot en met eind 1945. Het bombardement rukte hart en ziel uit de stad. Zeker 650 Nijmeegse burgers verloren hun leven. Langdurige stagnatie Operatie Market Garden rondom Nijmegen, september 1944, was een heftige, korte oorlog, die in een groot debacle eindigde. Met daardoor een langdurige stagnatie van de oorlog in West-Europa. Gevolgd door voortgaande Duitse represailles, en aanvallen op de Engelsen en Amerikanen in onze stad. Met vele brandstichtingen en kleinere bombardementen van september tot en met december 1944. Vanaf 7 februari 1945 trok de grootste armada en navenante oorlog langs en door Nijmegen en door haar achterland. Operatie Veritable, om Duitsland open te breken en de Russen tegemoet te treden.

‘De stad had haar eigen ziel verloren.’ Na die periode moesten we inzien dat 500 Joodse medeburgers omgekomen waren in de Duitse kampen. Alles bij elkaar opgeteld, kan men stellen dat Nijmegen met 3000 burgerslachtoffers de grootste oorlogsinvalide was geworden van de Nederlanden.




15


Ik denk dat zij daarna in een verdwaasde toestand verkeerde, een groot infarct, en niet bij machte was zich op te richten en te laten horen. Zij had haar eigen ziel verloren. Dat gaf een trage ontwikkeling na de oorlog. We zijn nu bijna 70 jaar verder. Hoe hebben we het gedaan? Beter laat dan nooit, de stad is geleidelijk in een wederopbouw geraakt. We zijn nu één grote bouwput. Deze week kopte dagblad de Gelderlander poëtisch: ‘In de bouwput van Plein 1944 zijn de contouren van de toekomst zichtbaar’. Alphons Brinkhuis Op 2 december 2012 ontviel ons Alphons Brinkhuis, op 78-jarige leeftijd. Hij heeft enorm veel betekend voor het proces van Nijmegen. Hij heeft het geopend. We zijn hem zeer erkentelijk. In 1984 publiceerde hij zijn grote onderzoek in het boek ‘De Fatale aanval. Opzet of vergissing?’ Er zijn geen andere mensen geweest die zo gedreven onderzoek hebben gedaan naar de Amerikaanse bombardementen op 22-2-1944. Dat kwam omdat hij als tienjarige jongen lotgenoot werd van het bombardement op Enschede. Op volwassen leeftijd ging hij naar Nijmegen. Dat was geen toeval. Feitelijk was hij geshockeerd door de afwezigheid van oorlogsbewustheid en haar gevolgen. Zijn boek droeg hij op aan ‘hen die het overleefden, en hen die er nooit van hoorden’. Zeer indrukwekkend heeft hij zijn onderzoek beschreven. De conclusie was eigenlijk dat de bombardementen op Deventer, Enschede, Arnhem en Nijmegen een resultante waren van de bevrijdingsoorlog. Hij noemde dat ‘vergissing’ - achteraf. Joost Rosendaal heeft het misschien mooier omschreven: “Het was geen vergissing, maar er ging die dag wel veel fout, en veel zat tegen, zoals dat in een oorlog kan gebeuren.” Boven de overlijdensaankonding van Alphons Brinkhuis staat ‘That’s Life’. Boven de titel ‘De Fatale aanval’ had kunnen staan ‘That’s War’. Ontkenning In mijn beleving is het meest tergende de collectieve onderdrukking van de waarheid na de oorlogsepisode van Nijmegen. Het ontkennen van haar gigantisch slachtofferschap, als consequentie van haar strategische ligging. Nijmegen was te passief,

16
 


maar in het overige deel van Nederland hebben ze een blinde vlek gehad of willen hebben. Dat was zeer spijtig en heeft bijgedragen aan een stagnatie in haar ontwikkeling. Wij zijn heel erg blij met de jaarlijkse Amerikaanse vertegenwoordiging sedert 2006. Als ook met de aanwezigheid van de buurtgemeenten rondom Nijmegen, evenals met de aanwezigheid van Duitse gemeenten en de Duitse overheid.

‘Het meest tergende is de collectieve onderdrukking van de waarheid na de oorlogsepisode van Nijmegen.’ En het werk gaat voort. Maar de afwezigheid alle jaren van de Nederlandse overheid doet pijn. Als uitzondering noem ik Minister Donner in 2009. De houding van de Nederlandse overheid is nog niet anders dan tijdens en na de oorlog. Maar het werk gaat voort. Bart Janssen is volop bezig met zijn nieuwe boek over alle Nijmeegse oorlogsslachtoffers, voor zover te achterhalen. Nationaal Oorlogsmuseum Ik hoop ten zeerste dat in het krachtenspel van heden, Nijmegen de plaats wordt voor een Nationaal Oorlogsmuseum. De Vasimlocatie, in de buurt van de Oversteek, wordt daarvoor genoemd. We hopen dat onze nieuwe burgemeester, Hubert Bruls, de Haagse Poort weet open te breken met zijn diplomatie en charme in deze benauwde tijd. Een museum draagt bij aan Overdracht. Marjan van Steen werkt aan de overdracht voor en door kinderen, onder meer hier op deze plek, tussen de kastanjebomen, die de oorlog, de vernieuwing en de bloedingsziekte overleefd hebben. En het werk gaat voort. Onze stichting In Paradisum heeft in vak 36 van begraafplaats Daalseweg ruim driehonderd houten kruisjes geplaatst met namen van alle bombardementsslachtoffers aldaar begraven. Gaat U er vanmiddag na de Herdenking, die om 13.15 uur begint, kijken. Het is zeer indrukwekkend! ❏




17


Lekker schoffelen aan de Daalseweg “Ik wil ik die dode acacia wel weghalen in vak 3.” “Oké, dan gaan wij de Japanse Duizendknoop een kopje kleiner maken.” Ja, de buurtbewoners rond de Begraafplaats Daalseweg wisten precies wat ze wilden. Vanuit hun woning kijken zij immers uit op de begraafplaats. “Dat stuk plastic in die boom haal ik er als eerste uit!” Op 15 en 16 maart jl. organiseerde Stichting In Paradisum een ‘tuinierklus’ op de Begraafplaats Daalseweg. In het kader van de NLdoet-vrijwilligersdagen werd de begraafplaats op die koude vrijdag- en zaterdagochtend door enige tientallen enthousiaste vrijwilligers eens flink onderhanden genomen. Het werk bestond uit het snoeien en verwijderen van woekerende klimop, het opruimen van zwerfafval en het weer leesbaar maken van grafteksten. Er werd geschoffeld, gepoetst en geharkt dat het een lieve lust was. Sommige graven waren zo overwoekerd met mos en klimop dat er met z’n vijven tegelijk aan werd gewerkt. En tot ieders verrassing kwam er dan soms een onbekende graftekst tevoorschijn… Op vrijdag waren het vooral buurtbewoners en jongeren van de Hogeschool Arnhem-Nijmegen die hun handen uit de mouwen staken; een dag later was het de beurt aan de heren van de Lions-club Keizer Karelstad. Natuurlijk werd het nuttige met het aangename verenigd: in de pauze rond 11 uur was iedereen wel toe aan koffie of thee en een welverdiend stuk appeltaart in buurtcafé Beij Ons. Een groot succes dus, die tuinierklus op de Daalseweg. Wilt u volgend jaar ook meedoen? Houd dan maar vast vrijdag 20 en zaterdag 21 maart 2014 vrij in uw agenda!

Jeroen van Zuylen 18
 


Zomerrondleidingen Op Begraafplaats Daalseweg (op de laatste zondag van de maand) zondag 26 mei, 30 juni en 28 juli ✦ 13.00 uur Rondleiding met een accent op de cultuur- en kunsthistorische aspecten van de grafmonumenten. Verzorgd door Marianne Straten en Thea van Bergen. ✦ 14.00 uur Rondleiding met als onderwerp ‘Graven met een verhaal’. Verzorgd door Bart Janssen. Ingang hoek Daalseweg / Daalsedwarsweg

Op Begraafplaats Stenenkruisstraat (op de derde zondag van de maand) Generaals, burgemeesters, een minister-president en zelfs een prins liggen er begraven, en toch kennen slechts weinig Nijmegenaren de begraafplaats aan de Stenenkruisstraat. Tijd voor een rondleiding!

zondag 19 mei, 23 juni en 21 juli ✦ Aanvang 12.00 uur (ingang aan Prins Bernhardstraat)

De rondleidingen zijn gratis.




19


Periode 1900 tot 1920

Indrukwekkende mo(nu)menten op Daalseweg De bijzonderheid van ‘Daalseweg’ uit het begin van de 20ste eeuw wordt belicht aan de hand van enkele fraaie voorbeelden. ‘Daalseweg’ krijgt zijn monumentale karakter mede door steenhouwer Hendrikus Euwens. De pracht en praal van zijn stijl zijn duidelijk te zien in de grafmonumenten van de families Van Rosendael en Veerkamp. door Wim Desserjer (tekst en foto’s) In 1910, wanneer begraafplaats ‘Daalseweg’ zo’n 25 jaar bestaat en meer en meer een prachtig, statig en belangrijk kerkhof wordt, overlijdt steenhouwer Hendrikus Euwens, zeventig jaar oud. Hij is een van de kunstenaars die veel van de monumentale grafstenen op ‘Daalseweg’ ontworpen heeft. Zelf ligt hij er ook, tussen al zijn creaties, onder een zelfgemaakte grafsteen. Van Rosendael De Van Rosendaels runnen aan de Kannenmarkt een galanterieënzaak gecombineerd met de verkoop van exclusieve

20
 


gezondheidsartikelen zoals palmitinezeep, Engelsch tandpoeder, boterpoeder en staalwijn. Ook handelen zij in muizen- en rattengif. Zij verdienen er heel goed aan. Veerkamp Van Veerkamp weten we dat hij In de Betouwstraat woont en raadslid is van de gemeente Nijmegen, commissaris van de Maas- en Waalsche Bank en voornaam lid van de Vincentiusvereniging. Beide statige grafmonumenten matchen met het maatschappelijke aanzien van beide families in die tijd. Ze dateren van omstreeks 1906 en kenmerken zich door een neogotische open hardstenen grafkapel, een vierkant grondplan en een zadeldakje. Bij Van Rosendael staat een treurende engel in de kapel met een bloemkrans in zijn rechterhand (foto p. 20). En bij Veerkamp is een treurende vrouw te zien die met haar rechterarm op een marmeren kruis leunt (foto hiernaast). Emile Selbach Een andere bijzondere Nijmegenaar die begraven is op ‘Daalseweg’, is Emile Selbach. Zijn levensstijl, of zullen we zeggen zijn werk, wordt hem fataal. Selbach is eigenaar van




21


hotel-restaurant ‘Valkhof’, gelegen aan de Voerweg en eet dagelijks enorme hoeveelheden op het terras voor zijn hotel als trekpleister voor gasten. Hij overlijdt, 28 jaar oud, op 9 december 1914 en weegt dan ruim 200 kilo. Vanwege dat gewicht wordt zijn ledikant omgetimmerd tot doodskist en met hulp van verhuisbedrijf Van Wezel uit de slaapkamer getakeld en naar ‘Daalseweg’ vervoerd. Midden in de nacht. Een van de toch vele aanwezige toeschouwers maakt er een liedje over: “Ien die nacht, ien die nacht, ien die nacht, hebben se Selbach nur ’t kerkhof toegebracht, ien ’n waogen fan Fan Wesel aan de Waol, fien je dà nou gin groot schandaol.” Tijdens zijn leven konden gasten een foto van hem kopen met als onderschrift ‘de gewichtigste hotelier van Europa’. Helaas laat vak 37 op ‘Daalseweg’, rij 6, nummer 1 van al deze gewichtigheid niets meer zien. Een ‘lege’ plek! Smulders Hoe anders is dat bij vak 19, rij 2, nummer 8. Bij een bezoek aan ‘Daalseweg’ ontkomt men welhaast niet aan de reusachtige grafzerk van scheepsmagnaat A.F. Smulders. Het monument laat een levensgrote bronzen vrouwenfiguur zien die vol ontzag opkijkt naar Smulders, die op een bronzen portretmedaillon in het kruis is afgebeeld. Haar linkerhand houdt een hamer vast in een bosje eikenloof. Rechtsonder

22
 


voor het kruis ligt een krans van eikenloof met een banderol en een groot scheepsanker. Deze attributen verraden al iets van Smulders’ bedrijf, dat aanvankelijk stoomwerktuigen repareert, maar zich al snel toelegt op de bouw van scheepswerktuigen voor grondverplaatsing. Smulders raakt betrokken bij de aanleg van het Suezkanaal; hij levert onder meer zandzuigers en baggermolens. Smulders wordt een echte grootindustrieel. In 1904 gaat hij, 66 jaar oud, in Nijmegen wonen, aan de Stationsweg 15. Zijn grafmonument is vervaardigd in 1908, in de Art Nouveau-stijl met rijk in brons uitgevoerd beeldhouwwerk. ❏ Vierde deel in de serie over komst, groei, bijna ondergang en groots herstel van begraafplaats Daalseweg. Bronnen - Boeiende verhalen uit de oudste stad van Nederland - www.rijksmonumenten.nl Alle Rijksmonumenten van Nederland - Ach Lieve Tijd. Twintig eeuwen Nijmegen, de Nijmegenaren en hun vertier




23


En nu óp naar de borrel… Pauze in de schouwburg. Een dame van middelbare leeftijd trekt me voorzichtig aan de arm en zegt dat ze de volgende maand al weer voor de vierde keer een reünie hebben. “En dat allemaal dankzij jullie rondleiding op begraafplaats Daalseweg!” Ik herken haar niet direct, maar wanneer ze me vertelt over de ‘honderdjarige bruiloft’, valt het kwartje. Eind jaren negentig liep deze dame mee in een van onze zomerrondleidingen op begraafplaats Daalseweg. Als ze ontdekt dat het graf van haar grootouders nog altijd bestaat, is ze verrast en zichtbaar ontroerd. Het is een mooie tombe met de namen van haar opa en oma nog duidelijk leesbaar. Na de rondleiding bedankt ze me uitvoerig en met een “daar ga ik iets mee doen” vertrekt ze naar huis. Maanden later belde ze me op met de vraag of ik op 15 november bereid was haar familie het graf van haar grootouders te tonen. Genealogisch onderzoek had uitgewezen dat haar grootouders precies op die datum honderd jaar geleden in het huwelijk waren getreden. Ze had alle neven en nichten uitgenodigd voor een reünie. Op die koude novembermorgen mocht ik om 10.00 uur dertig familieleden in feestelijke kledij aan de poort begroeten. De voorste droeg een groot bloemstuk in herfstkleuren, dat met alle respect op het grafmonument van het honderdjarige bruidspaar werd gelegd. En na een moment van gepaste stilte klonk het met stemverheffing: “En nu óp naar de borrel, want het begint koud te worden…” Bart Janssen 24
 


Aan dit nummer werkten mee: Wim Desserjer, Edo Fennema, Paul van der Haar, Bart Janssen, Peter van Schaijk, Jeroen van Zuylen

Bijdragen van lezers zijn van harte welkom. U kunt uw teksten en/of foto’s mailen of sturen naar: Redactie In Paradisum t.a.v. Paul van der Haar Einsteinstraat 139 6533 NJ Nijmegen e-mail [email protected]

De redactie beslist over plaatsing en behoudt zich het recht voor om artikelen zo nodig te bewerken en/of in te korten.

Sluitingsdatum van kopij voor het volgende nummer (najaar): maandag 12 augustus