In dit nummer Finale Beste vmbo-lasser van Nederland De invloed van silicium op lasmetaal

Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden

Nummer 4 | april 2015

In dit nummer

Finale Beste vmbo-lasser van Nederland De invloed van silicium op lasmetaal

LASTECHNIEK

VOORWOORD - april 2015

Colofon www.vakbladlastechniek.nl Uitgave ISSN 0023-8694 Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong Advertenties Con-Sell, Rolf Mul T 06 12 50 90 58 - E [email protected] Redactieadviesraad Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van ‘t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Johan Schelfhorst, Frank Smit, Wil van der Stap, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus 190 - 2700 AD Zoetermeer T 088 018 70 00 - E [email protected] - www.nil.nl Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark 935 - B-9052 Zwijnaarde, België T +32 9 292 14 05 - F +32 9 292 14 01, E [email protected] - www.bil-ibs.be OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j - 2321 GK Leiden, T 071 589 56 44 - F 071 541 41 50 E [email protected] Abonnementen Voor particulieren in Nederland € 62,50 op privé-adres, voor bedrijven in Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief. Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met [email protected] Prijzen zijn excl. btw. Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL of het BIL voor België. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden.

Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens. ©2015 - Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever.

Kies geen baan, kies een baas Je eerste baas is de belangrijkste factor die het succes van je loopbaan bepaalt. Een baas die geen vertrouwen in je stelt, zal je geen groeikansen geven. Maar een baas die te gemakkelijk voor je is, zal je niet stimuleren om jezelf te verbeteren. Dat zegt William Raduchel, voormalig hoogleraar aan Harvard en bekend organisatieadviseur. Een andere loopbaangoeroe, de Amerikaanse schrijver Scott Berkun, formuleert het belang van een goede baas aan de hand van twee stellingen: “Een goede baas in een middelmatige organisatie zal zijn werknemers blijven beschermen en ondersteunen. Een slechte baas in een goede organisatie zal zijn werknemers blijven frustreren en ontmoedigen.” In deze editie van Lastechniek vertelt Vaktrots-kandidaat John Dries hoe hij van zijn baas altijd de ruimte en de vrijheid heeft gekregen om zijn talenten te ontwikkelen. John zegt letterlijk dat die vrijheid hem steeds gemotiveerder maakt om dingen te willen verbeteren. Een typisch voorbeeld van een baas die vertrouwen heeft gesteld in de kwaliteiten van zijn werknemer, met als resultaat een trouwe en loyale werknemer die alsmaar beter wil presteren en die na meer dan twintig jaar nog steeds elke dag met plezier naar zijn werk gaat. Als werkzoekende kun je dus het best maar op zoek gaan naar een goede baas. Een hele uitdaging, want waar moet je precies op letten en hoe kun je beoordelen met welk type baas je te maken hebt? Dat brengt ons op de uitdaging waar het Nederlands Instituut voor Lastechniek zich voor gesteld ziet: de zoektocht naar een nieuwe directeur. Verderop in dit blad kunt u zien aan welk profiel de gezochte kandidaat moet voldoen. Sturen, leiding geven, vertegenwoordigen, coördineren, delegeren. Met deze algemene termen zou je de belangrijkste taken van een directeur kunnen omschrijven. Kijken we naar de adviezen van Raduchel en Berkun, dan zal een goede directeur zijn personeel bovendien vertrouwen bieden, stimuleren, beschermen en ondersteunen. Maar ook deze nieuwe directeur zal hoe dan ook zijn eigen stempel drukken op de NIL-organisatie. We wensen de sollicitatiecommissie veel succes en wijsheid toe bij het selecteren van de juiste kandidaat.

De makers van Lastechniek

www.vakbladlastechniek.nl

Inhoud #4 april 2015

Op de vernieuwde website van Lastechniek zijn de eerdere uitgaven van Lastechniek binnenkort in zijn geheel digitaal te bekijken en te downloaden. Het betreft alle uitgaven vanaf april 2011. Met deze extra service willen we te-

LASTECHNIEK

gemoet komen aan het verzoek van vele lezers. De uitgaven zullen met een vertraging van drie maanden op

wordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek

www.vakbladlastechniek.nl te vinden zijn. Vakblad Lastechniek is ook actief op Twitter (@VBLAS-

www.vakbladlastechniek.nl

TECHNIEK en Instagram (vakbladlastechniek).

32 04 10 16 20 24

Vanuit de verbindingswereld De invloed van silicium op lasmetaal Offshore-Welding seminar in Nijmegen Selectiedag voor WorldSkills bij VCL in Brussel Kunst als hefboom naar een baan

6

26 29 30 32 34

Laskennis opgefrist 19 Willem de Welder Finale Beste vmbo-lasser van Nederland Vaktrots Brancheregister

Foto: Jade Cobben

Per proces lassen ze drie werkstukken; in totaal dus negen werkstukken per deelnemer. Niet alleen van de lassers, maar ook van de juryleden vergt dit heel wat tijd en concentratie.

20

Foto: Saskia van Doesum Coverfoto: Saskia van Doesum, Laswedstrijden voor vmbo-leerlingen 2015

30

LASTECHNIEK

BERICHTEN - april 2015

‘Smart Industry brengt mkb honderdduizenden nieuwe banen’ De verdere opmars van digitalisering en nieuwe technologie zal de komende tien jaar de economische ontwikkeling en werkgelegenheid in Nederland bepalen. De combinatie van het internet met nieuwe technologie – 3D-printen, het Internet of Things, Big Data en robottechnologie – leidt in ons land tot een nieuwe innovatieve industrie: Smart Industry. Deze slimme industrie gaat zorgen voor honderdduizenden nieuwe banen in het mkb.

Werkgelegenheid De opvatting dat door de inzet van robots werkgelegenheid verloren gaat, wordt door de auteurs tegengesproken. Vermeend en Dezentjé leggen aan de hand van praktijkvoorbeelden uit dat investeringen in robots in ons land per saldo juist extra banen opleveren, mede doordat werk dat in het verleden naar lagelonenlanden is verplaatst door robottechnologie weer renderend in ons land kan plaatsvinden. Smart Industry zal tot vele honderdduizenden nieuwe banen leiden. Om die banen te kunnen bezetten, moet volgens Dezentjé en Vermeend nu al op alle niveaus in ons onderwijs op deze ontwikkeling worden ingespeeld; in de lesprogramma’s is meer aandacht nodig voor ondernemerschap en voor nieuwe technologie. Steeds meer jongeren die hun studie hebben afgerond zullen werk vinden in de Smart Industry en dat geldt ook voor mensen uit krimpende bedrijfssectoren die zich laten om- en bijscholen. www.smartindustry.info

Webboek Dat is een van de conclusies in het webboek ‘Smart Industry, Eat or be (B)eaten’, geschreven door Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink (voorzitter FME en voorzitter Team Smart Industry) en econoom Willem Vermeend (internetondernemer). Zij willen ondernemers inspireren om aan de slag te gaan met Smart Industry. Het webboek is een initiatief van FME in samenwerking met het Team Smart Industry. In dat team zijn naast FME de volgende organisaties vertegenwoordigd: het Ministerie van Economische Zaken, TNO, VNO-NCW, de Kamer van Koophandel en Nederland ICT. Het webboek, met de ondertitel ‘De nieuwe groeimotor en banenmachine van Nederland’, is voor iedereen gratis toegankelijk via onderstaande website. In deze interactieve publicatie wordt aangegeven dat in de komende jaren door nauwe samenwerking tussen de industrie en de ICT-sector een nieuwe innovatieve industriële sector zal ontstaan.

4

LASTECHNIEK

april 2015

Snelspanklemmen uit rvs leverbaar in Nederland Het assortiment snelspanklemmen van Clamp-Rite voor het klemmen en positioneren van producten is uitgebreid met een rvs-lijn. Deze uitbreiding biedt mogelijkheden voor onder andere de medische industrie, de foodindustrie en de machinebouw. In Nederland is RobWelding dealer voor Clamp-Rite.

Eenvoudig en snel De grote openingshoek van de snelspanklemmen staat ongehinderd inleggen en uitnemen van producten toe. Na de introductie op de Europese markt, medio 2013, breidt het Europese dealernetwerk van Clamp-Rite zich steeds verder uit. Onder andere met lasrobotspecialist RobWelding. Karel van Vlastuin, directeur van RobWelding: “Voor ons zijn deze klemmen een ideale aanvulling op onze andere producten. Als klanten bijvoorbeeld lasmallen gebruiken, hebben ze ook lasklemmen nodig. En omdat deze snelspanklemmen eenvoudig en snel te bedienen zijn, lenen ze zich bij uitstek voor gerobotiseerde producties.” De snelspanklemmen zijn uit voorraad leverbaar in praktisch elk gewenst formaat. www.robwelding.nl | www.clamp-rite.com

Bus Industrial Tools opent een nieuwe vestiging in Rotterdam Bus Industrial Tools, een technische groothandel met twaalf vestigingen en 190 medewerkers in Oost-, Midden- en Noord-Nederland, heeft in januari een vestiging in Rotterdam geopend. Het bedrijf is te vinden aan de Beurtschipperstraat op Industrieterrein ‘Gadering’ in Hoogvliet.

industriële werktuigen en van metaalbewerkingsmachines tot hydraulisch gereedschap. Naast verkoop van artikelen uit voorraad hebben we een verhuurafdeling, een technische onderhoudsdienst, voeren we keuringen uit en bieden we onze klanten ondersteuning op het gebied van inkoop- en voorraadbeheer”, aldus Van Vessem.

Samenwerking Koos van Vessem, vestigingsmanager van Bus Rotterdam, kijkt uit naar de samenwerking met bedrijven in en rond Rotterdam. “Ik heb er veel zin in; bovendien heb ik er alle vertrouwen in dat wij de verwachtingen van onze Rotterdamse klanten kunnen overtreffen.” In de regio Rotterdam wil het bedrijf zich vooral richten op de machinebouw, de energie- en offshore-branche. “We voeren een groot assortiment: van lasapparaten tot

Bolting Service Voor Rotterdam en omstreken lanceert Bus Industrial Tools een eigen ‘Bolting Service’. “Dat is een volledig ingerichte Enerpac bestelbus waarmee deskundige medewerkers op locatie alle hydraulische ‘Bolting Tools’ kunnen kalibreren en certificeren.” www.bus.nl

5

LASTECHNIEK

BERICHTEN - april 2015

Ontdek op 10 mei de activiteiten van onderzoekscentrum CEWAC Het CEWAC is een onderzoekscentrum bij Luik dat zich onder andere bezighoudt met lastechnologie, materiaalonderzoek en hydraulica. De dienstverlening van het centrum richt zich in het bijzonder op kleine en middelgrote ondernemingen (KMO). Op zondag 10 mei opent het CEWAC zijn deuren voor belangstellenden.

Industriële hydraulica In dit laboratorium wordt onderzoek gedaan naar vloeistofstroming in afsluiters, pompen, afscheiders, zuiveringsstations, filters, enzovoort. Ook vindt hier het ontwerp en de productie van testopstellingen plaats voor uitzonderlijke omgevingsomstandigheden (vuurbestendigheid, hitte- en koudebestendigheid, cryogene systemen, hoge- en lagedruksystemen en lekdetectie.

Diensten Het onderzoekscentrum biedt ondersteuning bij het maken van berekeningen en modellen volgens de eindige-elementenmethode (FEM). Verder houdt het zich bezig met het ontwerp en de productie van industriële prototypes, op maat vervaardigde testbanken, demonstratiemateriaal en proefseries. Het CEWAC biedt ook specifieke diensten, zoals optimalisatie en kwalificatie van lasprocedures, kwalificatie van laspersoneel, technologische audits en technischjuridische expertise.

Niet-destructief onderzoek Dit laboratorium is ingericht voor visueel onderzoek (VT), penetrantonderzoek (PT), magnetisch onderzoek (MT), radiografie (RT conventioneel en digitaal, microfocus, tomografie), ultrasoon onderzoek (UT) en thermografie (IRT).

6

Duo Materia tentoonstelling tijdens Materials 2015 Tijdens Materials 2015 in NH Conference Centre te Veldhoven, zal Materia op 22 en 23 april aanwezig zijn met de duo-tentoonstelling `Lightweight & Bio-based Materials`. Deze tentoonstelling staat volledig in het teken van de materialen van de toekomst.

Blik op de toekomst Materials 2015 - vakbeurs met congres voor professionals die betrokken zijn bij de keuze, het toepassen en (na)bewerken van materialen – staat dit jaar in het teken van ‘Engineering the future’. Materia sluit hier met de duo-tentoonstelling naadloos op aan en werpt een blik op de toekomst met circa 100 innovatieve materialen binnen de thema’s lichtgewicht- en bio-based-materialen. www.materials.nl

Opleiden, certificeren en beheren in een hand Onlangs is Elektrolas Lastechniek B.V. in Waalwijk door het Nederlands Instituut voor Lastechniek gemachtigd voor het afnemen van lasserkwalificaties. Daarmee breidt het bedrijf zijn dienstverlening verder uit.

Laboratoria Het onderzoekscentrum beschikt over drie laboratoria, die tijdens de opendeurdag bezocht kunnen worden: Assemblage en destructief onderzoek In dit laboratorium kunnen veel verschillende lasprocessen worden uitgevoerd (MIG, (micro)TIG, (micro) plasma, laserlassen, hybride laserlassen, elektronenbundellassen, wrijvingslassen, wrijvingsroerlassen, weerstandlassen, gassmeltlassen, hardsolderen, maar ook mechanische assemblage (clinchen, rivetteren) en gemengde assemblagetechnieken. Op het gebied van destructief onderzoek heeft dit laboratorium faciliteiten voor legeringsanalyse, (micro)hardheidsmetingen, metallografie, elektronenmicroscopie, fractografie, trekproeven, buigproeven, vermoeiingsproeven en kerfslagproeven.

LASTECHNIEK

april 2015

trajecten. Zo kunnen wij lassers al in een vroeg stadium door middel van een passende vooropleiding begeleiden naar de kwalificatie. Vervolgens kunnen wij lassers in alle specialismen certificeren.”

Beheer certificaten Gewenst niveau

Opendeurdag Zondag 10 mei 2015 opent het CEWAC zijn deuren van 10.00 tot 17.00 uur. Het bezoekadres is: Rue Bois Saint-Jean 8 (Science Park Luik) te Ougrée. Voor meer inlichtingen: bel (0032)4 256 94 00. www.cewac.be

Na het succesvol doorlopen van de audit door het NIL is Elektrolas bevoegd om lasproeven te organiseren, te beoordelen en lassers te certificeren. Michael Hagelaars: “We bieden de mogelijkheid om lassers die bijvoorbeeld ingehuurd worden voor projecten vooraf te beoordelen, om te bepalen of ze het gewenste niveau hebben. We doen dit door lassers proeflassen te laten maken, waarbij ze door de klant bepaalde vaardigheden moeten aantonen. De proeflassen worden door onze gecertificeerde lascoördinator visueel en niet-destructief beoordeeld conform de juiste normen. Eventueel aanvullend worden de proefplaten naar een onafhankelijk lab gestuurd voor destructief onderzoek. Aan de hand van resultaten wordt bepaald of de lassers een aanvullende opleiding nodig hebben of dat ze geholpen zijn met een lasverbeteringstraject. Wij geven NIL-opleidingen en verzorgen lasverbeterings-

Eerder al lanceerde het bedrijf Certibank, een systeem voor het online beheren van lassercertificaten, lasmethodekwalificaties en aanverwante documenten, zoals VCA. “Een lassercertificaat is gebonden aan een tijdslimiet. Voor de einddatum moet het certificaat verlengd worden. Dit kan gaan om een halfjaarlijkse verlenging, maar ook om het behalen van een nieuw certificaat na een periode van twee of drie jaar. Deze einddata moeten betrokkenen zelf in de gaten houden. Om bedrijven daarbij te helpen, hebben wij een database ontwikkeld voor het beheren van certificaten. Met dit systeem kan men snel zien welke lassers gecertificeerd zijn voor bepaalde werkzaamheden, maar het systeem informeert ook tijdig wanneer certificaten verlopen. Op deze manier zorgen we ervoor dat lassers op tijd een nieuwe proef afleggen, zodat men niet voor onnodige kosten komt te staan. www.elektrolas.com

7

LASTECHNIEK

BERICHTEN - april 2015

Oproep Professor em. dr. h.c. ir. W. Soete, gewoon hoogleraar aan de Universiteit Gent, was de pionier op het gebied van de lastechnologie in België. Om hem te eren heeft de Raad van Bestuur van het BIL de ‘Professor Soete prijs’ in het leven geroepen. De prijs wordt tweejaarlijks uitgereikt naar aanleiding van het BIL/NIL Lassymposium. Erepenning Aan de prijs is een geldsom van 2.500 euro verbonden. Daarenboven krijgt de winnaar voor zijn/haar verdienste een Erepenning overhandigd. Dit jaar vindt de uitreiking plaats op 24 november 2015 in Antwerpen.

Criteria voor de kandidaten De kandidaat die in aanmerking kan komen voor de prijs is een persoon die gedurende een periode van ten minste 10 jaar in het algemeen belang en in het openbaar advertentie

TECHNOLOGY FOR THE WELDER’S WORLD.

ABIMIG A T

kandidatuur

Professor Soeteprijs 2015 op een bijzondere en invloedrijke wijze heeft bijgedragen aan het bevorderen van de toepassing, de ontwikkeling, het onderzoek en de kennis/verspreiding van de lastechniek en aanverwante technieken. De kandidaat moet de Belgische nationaliteit hebben of minstens vijf jaar in België werkzaam zijn. Hij/zij moet nog actief met lastechniek bezig zijn: de prijs is eerder bedoeld als aanmoediging en niet als beloning voor een hele carrière. Een commissie bestaande uit vertegenwoordigers van de industrie, het BIL en de academische wereld beslist over de toekenning van de prijs.

Voor elke opdracht het geschikte laspistool.

Voordracht kandidaten

ABIMIG A T: de beste keuze! ■ Flexibiliteit: de optimale positie en configuratie voor elke opdracht ■ Lichtgewicht: minder belastend voor de lasser

Kandidaten kunnen zichzelf voordragen of door iemand anders worden voorgedragen. Ook de leden van de beoordelingscommissie kunnen voorstellen formuleren. De kandidatuur moet gemotiveerd zijn door middel van een korte omschrijving van de carrière van de kandidaat en een korte motivatie waarom deze persoon in aanmerking komt voor de prijs. Wenst u zichzelf of iemand uit uw professionele omgeving voor te dragen als kandidaat voor de ‘Professor Soete prijs 2015’, stuur dan een carrière-overzicht met een korte motivatie naar:

■ Robuust: hoge mechanische sterkte en duurzame slijtonderdelen ■ Krachtig: onovertroffen verhouding gewicht-belastbaarheid ■ Kostenbesparend: forse vermindering van de stilstandtijd

Belgisch Instituut voor Lastechniek Mevr. ir. Fleur Maas, directeur Technologiepark 935 9052 Zwijnaarde E-mail: [email protected] De uiterste indieningsdatum is 30 september 2015. www.bil-ibs.be

8

BIL/NIL LASSYMPOSIUM 24 en 25 november 2015

NORMEN, toepassingsgerichte voorbeelden

CALL FOR PAPERS

SCHADEGEVALLEN corrosie, vermoeiing, reparaties, …

Inhoudelijke sessies en actuele thema-presentaties staan opnieuw centraal tijdens deze elfde editie van het tweedaagse Nederlandstalig Lassymposium. Wij nodigen u uit een bijdrage te leveren aan dit Symposium.

NDO-TECHNIEKEN

EVOLUTIE IN LASPROCESSEN

Indienen

Selectie

Uw voorstel voor een themapresentatie onder de noemer schadegevallen, normen, lasprocessen of NDO-technieken, ontvangen wij graag vóór 1 mei 2015. Stuur hiertoe een titel en een samenvatting van maximaal 200 woorden per e-mail naar [email protected]. Vermeld hierbij ook de naam en juiste titulatuur van degene die de presentatie zal houden. Presentaties bij voorkeur in het Nederlands, eventueel in het Engels.

Mini-vakbeurs Haal meer uit uw deelname aan deze thema-tweedaagse en zet uw bedrijf in de kijker tijdens de permanent toegankelijke mini-vakbeurs. Een ideale gelegenheid om uw productenportfolio optimaal te presenteren aan de talrijke aanwezigen. Interesse om deel te nemen of wat meer informatie over het concept te ontvangen? Neem nu al vrijblijvend contact: [email protected]

De selectie van de te presenteren papers wordt verricht door het Scientific Committee van het BIL, in samenspraak met het NIL. Nadere details over de duur van de effectieve presentatie en andere vereisten ontvangt u onmiddellijk na de acceptatie van de ingediende voorstellen. In principe kunt u rekenen op een spreektijd van ca. 30 minuten, inclusief discussie. Als spreker bent u gedurende het lassymposium onze gast en betaalt u geen deelnamekosten.

Een organisatie van:

research

Joining your future.

Locatie:

Belgisch Instituut voor Lastechniek Technologiepark 935 9052 Zwijnaarde - België [email protected] www.bil-ibs.be Nederlands Instituut voor Lastechniek Boerhaavelaan 40 2713 HX Zoetermeer Nederland [email protected] www.nil.nl

Stuurboord Hangar 26 Rijnkaai 96 2000 Antwerpen

LASTECHNIEK

Invloed van legeringselementen op de structuur en eigenschappen van Deel 3 - De invloed van silicium Dit deel in de serie over de invloed van legeringselementen op de structuur en eigenschappen van lasmetaal is een bewerking van de publicatie van G.M. Evans over zijn onderzoek naar de invloed van silicium op het lasmetaal.

door Theo Luijendijk, TU Delft en Luijendijk Advisering; Fred Neessen, Lincoln Smitweld, Nijmegen

H

et legeringselement silicium wordt aan staal en lasmetaal toegevoegd om twee redenen. Silicium is een sterke desoxidator en geeft - meer nog dan mangaan - een verhoging van de sterkte. De grote mate van oplossingsharding beperkt echter de maximale hoeveelheid van dit element. Lasmetaal bevat zelden meer dan 0,7% silicium in verband met de nadelige invloed op de (kerf)taaiheid, maar tot een gehalte van circa 0,5% is de nadelige invloed op de kerftaaiheid marginaal. De rol van de invloed van silicium op de eigenschappen van ferritisch staal is al veel onderzocht, maar er is slechts weinig onderzoek gedaan naar de correlatie tussen structuur en eigenschappen van meerlagenlassen.

Experimentele opzet De opzet van de proeven van Evans is identiek aan die van het onderzoek naar de invloed van mangaan. Voor vier verschillende mangaangehaltes (0,6 - 1,0 - 1,4 en 1,8%) is door toevoeging van ferrosilicium aan de bekleding van de elektroden het siliciumgehalte van het neergesmolten lasmetaal ingesteld op 0,2 - 0,4 - 0,6 en 0,9%. De chemische samenstelling van het neergesmolten lasmetaal is vermeld in de tabel. Het zwavelgehalte van de elektroden varieert van 0,006 tot 0,007% en het fosforgehalte van 0,007 tot 0,009%. Met toenemend siliciumgehalte neemt het zuurstofgehalte van het neergesmolten lasmetaal af. Silicium is immers net als mangaan een desoxidator. Als het siliciumgehalte toeneemt van 0,20% naar 0,94%, daalt het zuurstofgehalte van circa 450 ppm naar circa 340 ppm. Het stikstofgehalte in het neergesmolten lasmetaal varieert van 50 tot 70 ppm. Het lukt dus niet om het zuurstofgehalte en daarmee het aantal oxidische insluitsels in het lasmetaal constant te houden. In het vervolg zal duidelijk worden dat daardoor de eigenschappen van het lasmetaal mede beïnvloed worden.

Chemische samenstelling neergesmolten lasmetaal

10

LASTECHNIEK

april 2015

METALLURGIE - april 2015

lasmetaal Lasprocedure Evenals bij het onderzoek naar de invloed van mangaan op de structuur en eigenschappen van de las, is onder de hand gelast met drie rupsen per laag en in totaal 9 lagen. De kerndiameter van de gebruikte elektrode was 4 mm en de verhouding tussen de diameter van de bekleding en de kerndraad was gelijk aan 1,68. Er is gelast met gelijkstroom (elektrode aan de pluspool) met een gemiddelde stroomsterkte van 170 A bij een ingestelde spanning van 21 V en een nominale warmte-inbreng van 1 kJ/mm. De interpass-temperatuur was gelijk aan 200 °C. De lassen zijn zowel in lastoestand als na spanningsarm gloeien (580 °C/2 uur) onderzocht. Voor de bepaling van de mechanische sterkte zijn trekproeven uitgevoerd en zijn voor elke lasverbinding ongeveer 35 CVN-kerfslagstaven gemaakt voor het meten van een volledige overgangscurve. De proefstukken van de eerste serie zijn waterstofarm gegloeid gedurende 14 uur op een temperatuur van 250 °C.

ciumgehalte voor een mangaangehalte van respectievelijk 0,6% en 1,4% (figuren 1 en 2). Voor een mangaangehalte van 0,6% neemt de hoeveelheid naaldvormige ferriet enigszins toe met toenemend siliciumgehalte ten koste van de pro-eutectoïdische ferriet en ten koste van de zijplaatferriet met M-A-C (martensiet, austeniet en carbiden). Voor een hoger mangaangehalte (1,4%) is deze trend veel minder duidelijk en neemt het percentage naaldvormige ferriet nauwelijks toe met toenemend siliciumgehalte. In de op hoge temperatuur verhitte gebieden van de las (grofkorrelige zone) blijkt dat bij hogere siliciumgehaltes de voormalige austenietkristalgrenzen beter zijn te herkennen. In het op lagere temperatuur verhitte deel (fijnkorrelige zone) neemt de hoeveelheid secundaire fasen, met name austeniet en martensiet, toe met toenemend siliciumgehalte. Dat treedt ook op bij toenemend mangaangehalte, maar het effect van mangaan is geringer dan dat van silicium.

Resultaten Silicium en mangaan zijn beide desoxidatoren en met toenemend silicium- en mangaangehalte daalt het zuurstofgehalte van het neergesmolten lasmetaal. Door het zuurstofgehalte van het neergesmolten lasmetaal uit te zetten als functie van het silicium- en mangaangehalte, en de regressielijn te bepalen, vond Evans de volgende formule voor het zuurstofgehalte:

O (ppm) = 541 - 165 Si - 43,5 Mn

(1)

Uit deze formule blijkt dat silicium een sterkere desoxidator is dan mangaan (factor 3,8).

Structuur Net als bij het mangaanonderzoek heeft Evans naar de structuur van de middelste toplaag gekeken. Dat is gedaan omdat alleen in deze laag de structuur niet beïnvloed wordt door eerdere laslagen. Uit dit metallografisch onderzoek blijkt dat silicium weinig tot geen invloed heeft op de structuur van de stengelvormige kristallen in de las en evenmin op de naaldferriet in de stengelvormige zone. Dit geldt ook voor de grofkorrelige en fijnkorrelige zone van de las. De structuurbestanddelen van de toplassen zijn volgens de methode van Abson en Dolby [2] bepaald en voor de lastoestand uitgezet als functie van het sili-

Figuur 1 Invloed van silicium op de structuurbestanddelen van het neergesmolten lasmetaal bij een mangaangehalte van 0,6%

11

LASTECHNIEK

Treksterkte

Kerfslagwaarden

De treksterkte van de lassen als functie van het siliciumgehalte is weergegeven in figuur 4. Evans heeft een aantal regressielijnen voor de rekgrens en de treksterkte bepaald. Voor de lastoestand geldt voor de vloeigrens (0,2 % rekgrens):

Het is ondoenlijk om door Evans gepresenteerde figuren van de kerfslagwaarden als functie van het siliciumgehalte op te nemen. Voor een mangaangehalte van 1,4% en voor de lastoestand wordt de kerfslagwaarde als functie van de temperatuur weergegeven in figuur 5. De resultaten van de kerfslagproeven in lastoestand en na spanningsarm gloeien laten een duidelijke trend zien. Silicium verlaagt de ‘upper shelf’ energie en verschuift de overgangstemperatuur van taai naar bros breken naar hogere temperaturen. Om de invloed van silicium op de kerfslagwaarden verder te verhelderen heeft Evans voor de diverse siliciumen mangaangehaltes de temperatuur bepaald bij een kerfslagwaarde van 100 J. Voor alle vier de mangaangehaltes neemt de temperatuur voor een kerfslagwaarde van 100 J toe met toenemend siliciumgehalte. Dit geldt zowel voor de lastoestand als na spanningsarm gloeien (zie figuur 6). Wordt deze temperatuur uitgezet als functie van het mangaangehalte voor de vier niveaus van silicium, dan daalt deze temperatuur met toenemend mangaangehalte, om een optimale waarde (laagste temperatuur) te bereiken bij een mangaangehalte van 1,4%. Het duidelijkst wordt dit na spanningsarm gloeien.

σE = 293 + 91 Mn + 228 Si -122 Si2

(3)

en voor de treksterkte:

σR = 365 + 89 Mn + 169 Si – 44 Si2

(4)

Voor de spanningsarm gegloeide toestand gelden de volgende twee vergelijkingen: voor de vloeigrens (0,2% rekgrens):

σE = 288 + 91 Mn + 95 Si – 10 Si2

(5)

voor de treksterkte:

σR = 344 + 89 Mn + 212 Si – 79 Si2

Figuur 2 Invloed van silicium op de structuurbestanddelen van het neergesmolten lasmetaal bij een mangaangehalte van 1,4%

Hardheid De Vickers hardheid van de toplaag in lastoestand is gemeten met een belasting van 5 kg (zie figuur 3). Er is geen lineaire toename van de hardheid met toenemend siliciumgehalte. Bij een laag mangaangehalte (A) stijgt de hardheid sterker met toenemend siliciumgehalte dan bij een hoger mangaangehalte (B, C en D). Evans heeft getracht de afhankelijkheid van de hardheid van het silicium- en mangaangehalte in een formule samen te vatten en komt tot de volgende regressielijn met R2 = 0,97 (R is een maat voor de betrouwbaarheid van de formule; R is maximaal gelijk aan 1):

LASTECHNIEK

april 2015

METALLURGIE - april 2015

(6)

Figuur 4 Invloed van het siliciumgehalte op de treksterkte voor de vier niveaus van mangaan

De kwadratische siliciumterm in de formule is nodig omdat er geen lineair verband is tussen rekgrens of treksterkte en het siliciumgehalte. Uit figuur 4 en uit de gegeven formules blijkt dat silicium voor elk mangaangehalte de rekgrens en treksterkte doet toenemen. Dit gaat uiteraard ten koste van de rek tot breuk. Bij een siliciumgehalte van 0,2% daalt met toenemend mangaangehalte de rek van 37% naar 30%. Maar bij een siliciumgehalte van 0,94% blijft de rek op een waarde van 29% met toenemend mangaangehalte.

HV = 107 + 56 Mn + 158 Si – 57 Si2 – 39 Mn · Si (2) De hardheid aan het oppervlak van de toplaag ligt circa 30 hardheidspunten hoger dan in het midden van deze laag voor alle siliciumgehaltes van de elektroden met een mangaangehalte van 1,4%.

Figuur 3 Invloed van silicium op de hardheid van het neergesmolten lasmetaal voor de vier ingestelde mangaangehaltes.

12

Figuur 5 Kerfslagwaarden als functie van de beproevingstemperatuur voor de vier siliciumgehaltes bij een mangaangehalte van 1,4% en in de lastoestand

Figuur 6 Invloed van mangaan op de temperatuur voor een Charpy-V kerfslagwaarde van 100 J voor de vier siliciumwaarden

13

METALLURGIE - april 2015

Resultaten Evans gaat in de bespreking van zijn resultaten met name in op de gezamenlijke desoxiderende werking van silicium en mangaan en de invloed op de kerfslagwaarden. Uit zijn onderzoek blijkt dat silicium een 3,8 maal grotere desoxidator is dan mangaan. Dit is ook door anderen gemeten. De veelgebruikte Mn/Si-verhouding is echter geen maat voor het zuurstofgehalte. Bij een hogere Mn/Si-waarde neemt het zuurstofgehalte in de las toe, maar deze toename is groter voor een lager dan voor een hoger mangaangehalte en ook weer afhankelijk van het siliciumgehalte. Voor een schatting van het zuurstofgehalte kan beter formule 1 worden gebruikt.

De veelgebruikte Mn/Si-verhouding is geen maat voor het zuurstofgehalte. Bij een hogere Mn/Si-waarde neemt het zuurstofgehalte in de las toe, maar deze toename is groter voor een lager dan voor een hoger mangaangehalte en ook weer afhankelijk van het siliciumgehalte. De microstructuur van de las wordt niet echt beïnvloed door silicium. Wel zorgt silicium voor een kleine toename van de hoeveelheid naaldferriet, wat gunstig is voor de kerftaaiheid, maar tegelijkertijd neemt de hoeveelheid secundaire structuurbestanddelen toe, wat weer ongunstig is voor de kerfslagwaarden. In de fijnkorrelige zone worden meer M-A-C (martensiet, austeniet en carbiden) bestanddelen gevormd. Met toenemend siliciumgehalte verandert de samenstelling van de secundaire fasen, waarbij de cementietfilm om de kristallen en de bainiet/perlietfase door martensiet en austeniet worden vervangen. De sterkte-eigenschappen en de hardheid nemen niet lineair toe met het siliciumgehalte (zie de figuren 3 en 4 en de formules 2 t/m 6). Er is een negatieve kwadratische correctieterm voor de hardheid en sterkte. Silicium heeft een nadelig effect op de kerfslagwaarden. De ‘upper shelf’ energie wordt verlaagd en de overgangstemperatuur naar hogere waarden verschoven. Mangaan daarentegen heeft tot een gehalte van 1,5% een omgekeerd (gunstig) effect. De nadelige invloed van silicium wordt veroorzaakt door twee effecten, namelijk de oplos-

14

singsharding die silicium veroorzaakt en de toename van de hoeveelheid secundaire fasen met toenemend siliciumgehalte. Voor een optimaal mangaangehalte van circa 1,5% bestaat er enige tolerantie wat het siliciumgehalte betreft. Siliciumpercentages tot 0,5% zijn zonder meer acceptabel. In overeenstemming met eerder onderzoek van Evans verlaagt spanningsarm gloeien de sterkte, maar verschuift wel de overgangstemperatuur voor taai naar bros breken naar lagere temperaturen. Bij lage gehaltes aan mangaan en silicium heeft spanningsarm gloeien een gunstig effect op de kerftaaiheid, maar bij hoge gehaltes treedt het omgekeerde effect op. Over de gehele range van siliciumgehaltes treedt een optimum op in kerftaaiheid bij een mangaangehalte van 1,5%.

Conclusies Uit het onderzoek van Evans met hoog rendement basische elektroden van een specifiek slaktype zijn de volgende conclusies te trekken voor een toenemend siliciumgehalte: • Het zuurstofgehalte van de las neemt af. • De hoeveelheid naaldvormige ferriet neemt toe. • In de fijnkorrelige zone verandert de korrelgrootte niet, maar de hoeveelheid aan secundaire fasen neemt toe. • Hardheid en sterkte nemen niet lineair toe met toenemend siliciumgehalte. • De kerftaaiheid verslechtert in een mate die afhankelijk is van het mangaangehalte. • Een siliciumgehalte tot 0,5% kan getolereerd worden als het mangaangehalte geoptimaliseerd wordt.

vacature

LASTECHNIEK

Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL)

is een onafhankelijke stichting die de collectieve belangen behartigt van Nederlandse bedrijven, instellingen en personen, die werkzaam zijn op het gebied van het verbinden van materialen. In het NIL hebben fabrikanten, leveranciers, gebruikers en onderzoeks- en opleidingsinstellingen zich verenigd. Het team bestaat momenteel uit 20 medewerkers. Onlangs is het NIL een integrale samenwerking met het Laser Applicatie Centrum (LAC) aangegaan. Het Bestuur zoekt een energieke, betrokken en dynamische

Directeur De functie De directeur is verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding van het NIL, de algehele bedrijfsvoering, het initiëren van activiteiten vanuit een markt gestuurde vraagstelling, het onderhouden van contacten met diverse organisaties en instituten, en het stimuleren van contacten met de NIL-bedrijfsdeelnemers. U bent eindverantwoordelijk voor het kwaliteits- en het personeelsbeleid. U inspireert uw MT-leden en draagt zorg voor een transparante, mensgerichte bedrijfscultuur. Als directeur rapporteert u aan (de voorzitter van) het bestuur van het NIL. Het betreft een dienstverband van minimaal 32 uur per week. Het profiel Het NIL zoekt een directeur, die als integraal manager ruime ervaring en inzicht heeft in uitvoerende bedrijfsprocessen, professionele productiviteit en projectmatig werken. U heeft HBO- werk- en denkniveau (technisch, aangevuld met een management opleiding). U hebt een brede belangstelling voor de productietechnologie en affiniteit met marketing, bij voorkeur een afgeronde lastechnische opleiding IWE (LPI), commerciële ervaring en een uitgebreid regionaal en landelijk netwerk in de lastechniek. Een goede beheersing van de Engelse taal is noodzakelijk. Uw kernkwaliteiten zijn: analytisch, initiatiefrijk, teamspeler, flexibel, resultaatgericht, creatief, sociaal en gedreven. Wij bieden

Literatuur 1. G.M. Evans. Der Einfluss von Silizium auf microgefuge und Eigenschaften von C- und Mn-haltigen reinen Schweissgutern. Oerlikon-Schweissmitt. 40 (1982), Nr. 99, P. 17-31.⅕ 2. D.J. Abson en R.E. Dolby. A scheme for the quantitative description of ferritic weld metal microstructures. IIW-doc. IX-J-29-80 Rectificatie In het vorige deel van deze artikelenreeks (Lastechniek #9, 2014) zijn helaas enkele foutjes geslopen: • In de rechter tekstkolom op pag. 12 zijn de termen ‘treksterkte’ en ‘rekgrens’ in de eerste zin verwisseld. • In de rechter tekstkolom op pag. 13 staat in de voorlaatste alinea: ‘(Vergelijk de figuren 3 en 4)’. Dit moet zijn: ‘(Vergelijk de figuren 4 en 5)’. • Bij het onderschrift van figuur 4 hoort de grafiek van figuur 5, en omgekeerd.

De stichting

Afwisselend en uitdagend werk in een professionele werkomgeving met veel ruimte voor nieuwe initiatieven. U hebt toegang tot interessante netwerken en bedrijven. Het NIL is als zelfstandige organisatie, gehuisvest te Zoetermeer in het gebouw van de FME, Nederlands grootste ondernemersorganisatie in de technologische industrie, met 2.300 lidondernemingen en 100 aangesloten brancheorganisaties. Het NIL biedt een arbeidsvoorwaardenpakket passend bij het niveau van de functie en uitstekende secundaire arbeidsvoorwaarden. Belangstelling? Stuur uw sollicitatie, uiterlijk 1 mei 2015, naar het Nederlands Instituut voor Lastechniek, Boerhaavelaan 40, 2713 HX Zoetermeer, of e-mail naar [email protected]. Voor meer informatie over het NIL, zie www.nil.nl. Voor meer informatie over de functie kunt u contact opnemen met Maarten Jongejan (interim directeur NIL) op 06 53 66 46 68. Een assessment kan deel uitmaken van de selectieprocedure. Acquisitie naar aanleiding van deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.

Nederlands Instituut voor Lastechniek Boerhaavelaan 40 - 2713 HX Zoetermeer

www.nil.nl

NIL is Authorised National Body for the Netherlands

LASTECHNIEK

OFFSHORE SEMINAR - april 2015

LASTECHNIEK

april 2015

Indrukwekkend Offshore Welding Seminar Op dinsdag 17 en woensdag 18 maart vormde het terrein van Lincoln Smitweld in Nijmegen even het middelpunt van de offshore-industrie. Gedurende twee dagen passeerden vele las- en materiaaltechnische ins en outs de revue. Het Weld Tech Center van Lincoln bood een podium aan nationale en internationale sprekers. Het publiek, bestaande uit vertegenwoordigers van (middel)grote offshorebedrijven uit binnen- en buitenland, werd getrakteerd op een variëteit aan lezingen die allemaal betrekking hadden op de uitdagingen die men in de offshore tegenkomt. door Frank Smit en Harm Meelker, fotografie Lincoln Smitweld

N

a het welkomstwoord door Patrick Hendrickx, commercieel directeur Noord-Europa, trapte Bryan O’Neil het seminar af door kort toe te lichten wat Lincoln Electric voor de offshore-industrie kan betekenen. O’Neil, director Global Offshore Oil & Gas Business, ging vervolgens specifiek in op de voordelen van het onderpoederlassen met wisselstroom. Naast een grotere productiviteit als gevolg van de hogere voortloopsnelheid worden er door de lagere warmte-inbreng ook betere mechanische eigenschappen bewerkstelligd in het lasmateriaal, zoals betere CTOD-waarden en kerftaaiheden. Het blijkt dat met de juiste machine en het juiste poeder nog grote verbeteringen zijn te realiseren, vooral als de balans van positieve en negatieve polariteit goed wordt geregeld. Dit biedt grote kansen, zeker voor de materialen met een hogere rekgrens waarmee in de offshore gewerkt wordt. De volgende lezing sloot goed aan op dit onderwerp, door dieper in te gaan op de ontwikkelingen en toepassingen van toevoegmaterialen, speciaal bestemd voor de hogerekgrensstalen. Vincent van der Mee, manager Research & Development, behandelde hiermee een onderwerp waar velen in de offshore-industrie mee te maken hebben. De ontwikkelingen op dit vlak staan niet stil, temeer omdat de temperatuureisen met betrekking tot de kerftaaiheid van het lasmetaal steeds meer verschuiven naar -60°C (en soms zelfs -80°C). Van belang is ook dat deze toevoegmaterialen een laag waterstofgehalte hebben en een goede weerstand tegen vochtopname. Niet elke vacuümverpakking blijkt automatisch goed bestand tegen vocht.

De inrichting van de hal met opgestelde apparatuur laat aan duidelijkheid over het onderwerp niets te raden over

16

in Nijmegen Hardheidseisen

Omdat het lassen natuurlijk te allen tijde een praktisch vak blijft, vertelde Roel Boschma, werkzaam bij Heerema Fabrication Group, hoe er in de praktijk wordt omgegaan met het lassen van duplex en op welk vlak hierbij de uitdagingen liggen.

Professor John C. Lippold, hoofd van de afdeling las- en verbindingsmetallurgie aan de universiteit van Ohio, hield een heldere presentatie over het verbinden van verschillende typen hogesterktematerialen voor diepzeetoepassingen. Als voorbeeld noemde hij het oplassen en warmtebehandelen van het materiaal 8630 met een Alloy 625 (nikkelbasismateriaal). Microscopisch onderzoek heeft aangetoond dat zich daarbij een zeer smalle zone (10-20 micron) vormt, waarin koolstof zich door diffusie tot 1,5% ophoopt in de nikkellegering. Hierdoor ontstaan lokaal enorm hoge hardheden van wel meer dan 600 HV, wat meestal leidt tot microscheurvorming onder invloed van spanningen en waterstof. Lippold betoogde dat men zich hierbij kan afvragen wat de NACE-eis van 248 HV10 nu echt betekent; op microschaal worden immers extreem hoge hardheden geconstateerd. Naast dit project beschreef de professor nog een aantal projecten op het gebied van lastechniek en materialen, waaraan hij met zijn studenten werkt in opdracht van de olie- en gasindustrie. Omdat het lassen natuurlijk te allen tijde een praktisch vak blijft, vertelde Roel Boschma, werkzaam bij Heerema Fabrication Group, hoe er in de praktijk wordt omgegaan met het lassen van duplex en op welk vlak hierbij de uitdagingen liggen. Na een korte introductie van de Heerema Group ging Roel verder in op de, soms onrealistische, specificaties die gesteld worden. Hierbij kwamen onder meer de kerftaaiheid, de corrosietest volgens de ASTM G48, de hardheidseisen en het ferrietgehalte aan de orde. Raymond Cordewener, manager Welding Department en manager Innovation & Development bij Brück, hield een boeiend verhaal over de problematiek van het lassen en gloeien van zeer dikwandig (> 600 mm) 8630-materiaal. De balans tussen het voldoen aan de hardheid en het bereiken van voldoende sterkte en taaiheid van het basismateriaal is daarbij zeer kritisch.

17

LASTECHNIEK

OFFSHORE SEMINAR - april 2015

Properties • Applications • Solutions

Materials 2015 Engineering the future • Driehoek van materialen: properties – applications – solutions • Materialen, oppervlaktetechnieken, analysetechnieken, verbindingstechnieken, omvormtechnieken en specialistische verbindingen • 110 exposanten uit binnen- en buitenland • Uitgebreid congresprogramma • Extra aandacht voor: automotive, machinebouw, civiele techniek en lucht- & ruimtevaart • Lightweight & biobased materialententoonstelling: MATERIA 3e editie ang gratis toeg

Beide dagen werden opgeluisterd met diverse demonstraties

Pijpleidingen Uiteraard kwam ook het onderwerp van het lassen van pijpen aan de orde. Besproken werden zowel het gemechaniseerd en geautomatiseerd lassen van pijpen en pijpstukken die te manipuleren zijn, als van delen die niet meer gedraaid kunnen worden. In dit laatste geval vindt het orbitaal lassen zijn toepassing. Deze toepassing werd gedemonstreerd met het Lincoln ArcProducts equipment. Clyde Noel, Global Director Pipelines van Mc Dermott, hield een presentatie over het bereiken van nul defecten bij het offshore lassen van pijpen voor subsea toepassingen. Hiertoe werd het gehele (las)proces geanalyseerd, waarbij de kritische werkzaamheden werden benoemd. Door extra aandacht en gerichte oplossingen wist men het gestelde doel van nul fouten te bereiken.

Quenched & Tempered Dr. Frank Hanus van Dillinger Hütte gaf op een duidelijke manier uitleg over de productie van genormaliseerde, thermomechanische en quenched & tempered materialen. Hij vertelde waarin deze materialen onderling verschillen, door in te zoomen op de samenstelling, de microstructuur en het koolstofequivalent (CE). Vervolgens ging hij dieper in op de lasbaarheidsaspecten en het testen van quenched & tempered materialen voor offshore-toepassingen. Het bereiken van goede mechanische eigenschappen van het lasmetaal bij de in de offshore-industrie veelgebruikte quenched & tempered materialen F22, 4130 en 8630, werd inzichtelijk gemaakt door Harm Meelker van Lincoln.

18

Pemamek Oy, de strategische partner van Lincoln op het gebied van hoogwaardige automatisering, had in de persoon van Mika Liinanotko een spreker met een boeiende voordracht over recente offshore-projecten die zijn uitgevoerd op enkele zeer grote werven in Azië en Amerika. Tot slot werd er aandacht besteed aan het onderzoek en de ontwikkelingen op het gebied van lasercladden en aanverwante verbindingstechnieken. Ook deze technieken hebben een steeds breder toepassingsgebied. De lage warmte-inbreng en de zeer kleine warmte-beïnvloede zone blijven een groot voordeel, waar dankbaar gebruik van wordt gemaakt.

Vakbeurs & Congres Woensdag 22 en donderdag 23 april 2015, NH Conference Centre Koningshof, Veldhoven

www.materials.nl

YOUR REPUTATION IS MINE.

Demonstraties Het einde van de tweede dag werd afgesloten met een rondleiding door de fabriek van Lincoln, waarbij tekst en uitleg werd gegeven over de productie van basische elektroden en gevulde draden. De beide dagen werden opgeluisterd met diverse interessante demonstraties. Bij het onderpoederlassen werd de grote productiviteit aangetoond die bereikt kan worden door te lassen met wisselstroom en meerdere draden, het zogenaamde tandemproces. Een ander OP-toepassing was het lassen van pijp met een aluminaatbasisch poeder en een nikkelbasisdraad. Daarnaast werd het lassen van een TKY-verbinding met elektroden en gevulde draad gedemonstreerd en het STT-lassen van (super-)duplex en nikkelbasis draden. En gedurende de koffie en demo’s was er zelfs de gelegenheid nog even weg te kruipen achter de lashelm van een virtueel lassysteem om de handvaardigheid in het MAGen BMBE-lassen te bewijzen of te oefenen.

CAN YOUR REPUTATION BECOME OUR RESPONSIBILITY? Safety, quality and environment

Vinçotte Nederland levert als onafhankelijke inspectie- en keuringsinstelling diensten aan op het gebied van veiligheid, kwaliteit en het milieu. Onze expertise omvat onder meer de controle van de integriteit van constructies, installaties, machines, apparaten en gebouwen en diensten rond arbeidsomstandigheden. Bij Vinçotte Nederland werken meer dan 100 technische deskundigen. Naast de hoofdvestiging te Breda hebben we ook kantoren te Rotterdam, Terneuzen en Akersloot en een aantal logistieke steunpunten in het hele land. Vinçotte Nederland maakt deel uit van de internationale groep Vinçotte, die met zijn meer dan 2500 medewerkers een kenniscentrum vormt en wereldwijd in 17 landen vestigingen heeft. Kunnen wij met onze expertise ook van úw reputatie onze verantwoordelijkheid maken? Neem een kijkje op onze website: WWW.VINCOTTE.NL Bezoek onze stand op MAINTENANCE NEXT - stand 2107!

LASTECHNIEK

WORLDSKILLS 2015 - april 2015

LASTECHNIEK

april 2015

Spannende selectiedag bij VCL in Brussel

Welke jonge lasser mag België vertegenwoordigen tijdens

WorldSkills 2015?

Morgen staat er overigens nog een selectiedag voor jonge lassers op het programma bij VCL, waaraan nog eens dertig kandidaten zullen deelnemen. Dan gaat het niet om een plek bij de WorldSkills, maar om deelname aan de WeldCup, een internationale laswedstrijd in het kader van een Europees project met meer dan tien verschillende landenteams.

Concentratie De veertig lassers uit Wallonië en Vlaanderen die vandaag deelnemen aan de selectiewedstrijd voor WorldSkills zijn niet ouder dan 22 jaar. De meesten zitten nog op school. Ze lassen in drie processen: BMBE (111), TIG (141) en MAG (135). Per proces lassen ze drie werkstukken; in totaal dus negen werkstukken per deelnemer. Niet alleen van de lassers, maar ook van de juryleden vergt dit heel wat tijd en concentratie. Luc Lagneaux is een van de vier juryleden die de werkstukken nauwgezet beoordeelt op basis van visuele inspectie, een breekproef (voor hoeklassen) en radiografisch onderzoek voor visueel goedgekeurde werkstukken. Hij doet zijn werk met zichtbaar plezier. “Ze hebben mij gevraagd om hier vandaag en morgen de beoordelingen te doen. Ik heb jarenlang voor VCL gewerkt en ben al met pensioen, maar voor dit soort dingen kom ik graag terug.” door Margriet Wennekes, fotografie Jade Cobben

Maandag, 16 maart 2015. Veertig jonge lassers uit heel België hebben zich in alle vroegte verzameld bij VCL, het Vervolmakingscentrum voor Lassers in Brussel. Zij doen vandaag mee aan de selectiedag voor deelname aan WorldSkills 2015 in São Paulo. Er staat veel op het spel, want slechts één Belgische lasser wordt afgevaardigd om zich in Brazilië te meten met lassers uit de hele wereld. 20

H

et VCL-team heeft veel energie gestoken in het werven van deelnemers aan deze selectiedag. Bert Cobben, verantwoordelijke voor marketing en communcatie: “We hebben alle technische scholen in het hele land actief benaderd om hen enthousiast te maken voor deelname. Onze moeite heeft geloond, want we hadden maar liefst 44 inschrijvingen voor vandaag.”

Bij de jurytafel stapelen de werkstukken zich inmiddels op. De lassers zijn blijkbaar goed geïnstrueerd en doen rustig en geconcentreerd hun werk. Veel gepraat wordt er niet. Bert Cobben: “We zijn vanmorgen begonnen met een presentatie waarbij de spelregels en de werking van de lastoestellen werden toegelicht. Alle lassers werken vandaag namelijk met hetzelfde merk en type lastoestel, zodat de uitgangssituatie voor elke deelnemer gelijk is.”

21

LASTECHNIEK

WORLDSKILLS 2015 - april 2015

Sponsoren Leen Dezillie, directeur van VCL: “Voor ons is het een première dat we alle kandidaten met exact dezelfde lastoestellen kunnen laten werken. De lastoestellen zijn speciaal voor deze selectiedagen geleverd door Lorch.” Lastechnisch adviseur Michael Jak: “We hebben in totaal 22 MIG/MAG-machines, 11 TIG- en 11 BMBE-toestellen voor vandaag en morgen in bruikleen gegeven. Vanmorgen heb ik samen met mijn Belgische collega Marcel Van der Wilt uitleg gegeven over de werking van de machines en daarna hebben alle lassers nog de gelegenheid gehad om er even mee te oefenen.” De officiële sponsor van WorldSkills, Lincoln Electric, levert de lastoestellen voor de wedstrijden die van 11-16 augustus in São Paulo worden gehouden en is tijdens deze selectiedagen bij VCL de sponsor van alle toevoegmaterialen; de beschermgassen worden gesponsord door Air Products. Bert Cobben: “VCL heeft jarenlange ervaring in het organiseren van competities en de begeleiding en training van Belgische lassers voor internationale wedstrijden. Toch kunnen we deze selectiedagen alleen maar organiseren dankzij de ondersteuning van andere bedrijven en leveranciers uit de sector.”

belangrijkst. “Ik heb vooraf extra moeten oefenen op MAG en BMBE, omdat ik voor mijn werk vooral las met het TIG-proces. Ik moest mijn handvaardigheid voor die andere processen wel weer een beetje ophalen.” De andere docenten aan tafel hebben ook elk twee of drie leerlingen meegebracht. “Dit is een mooie gelegenheid voor onze leerlingen, maar ook voor ons als docenten om eens te zien waar we staan ten opzichte van anderen”, zegt Steve Wulgart, docent aan het Sint-Laurensinstituut in Zelzate. “Ik zie het ook als een enorme ervaring en een promotie voor de deelnemende scholen”, voegt Jan Mertens van het Technisch Heilig-Hartinstituut uit Tessenderlo daaraan toe.

• PREHEAT AND STRESS RELIEF

SPECIALIST IN HEAT TREATMENT

• INDUCTION AND RESISTANCE • CERTIFIED TECHNICIANS • RENTAL AND SALES OF EQUIPMENT • STATIONARY AND MOBILE FURNACES • DRY OUT AND CURING

En de winnaar is... Tijdens een indrukwekkende slotceremonie in het Palais de Congrès in Namur werd op vrijdag 27 maart de uiteindelijke winnaar bekendgemaakt. Heel wat deelnemers behaalden een hoge score, maar met het mooie puntentotaal van 89/100 is het uiteindelijk Leroy de Ryck die de eer van de Belgische lassers gaat verdedigen tijdens WorldSkills in Brazilië. Gelukkig heeft hij nog enkele maanden tijd om zich goed voor te bereiden. De intensieve opleiding bij VCL die hem te wachten staat zal daar zeker bij helpen.

WWW.DELTA-HEAT-SERVICES.COM

[email protected]

+31 (0) 187 - 49 69 40

Ervaring Terwijl de lassers druk aan het werk zijn in de lasboxen, hebben hun docenten en andere begeleiders zich verzameld in de kantine. Hun werk zit er voorlopig even op: na een soms wekenlange voorbereiding mogen ze nu geen hulp meer bieden. “Voor ons is het vandaag misschien nog wel spannender dan voor onze leerlingen”, zegt Joery Collier, een jonge lasdocent van het Gemeentelijk Technisch Instituut (GTI) in Beveren. Hij spreekt uit ervaring. Zelf is hij in 2008 kampioen geworden tijdens de EuroSkills in Rotterdam en eerder nam hij deel aan verschillende internationale laswedstrijden. Vandaag heeft hij zijn twee beste leerlingen meegebracht. “We hebben preselecties gehouden in de klas. Daar kwam een zesdejaars als beste naar voren. Verder heb ik een oud-leerling gevraagd om zich op te geven. Met beide lassers heb ik een aantal zaterdagen geoefend, ter voorbereiding op vandaag. Nu zullen ze echt moeten laten zien wat ze kunnen, maar ik heb er alle vertrouwen in.” Zijn leerling Geoffrey van Leuven (17) is inmiddels aangeschoven aan tafel voor zijn lunchpauze. Ook hij heeft er vertrouwen in dat het vandaag goed zal gaan en lijkt geen last te hebben van wedstrijddruk. Geoffrey vindt het “plezant” om eens aan een wedstrijd mee te doen en ziet het vooral als een mooie nieuwe ervaring. Ook zijn collega, de 21-jarige Leroy De Ryck, inmiddels werkzaam als lasser bij Stork, vindt de ervaring van het deelnemen het

22

DUALFLOW : Afzuiging met regelbaar debiet, ontworpen en gepatenteerd door Air Liquide Welding Uit angst voor het veroorzaken van poreusheid tijdens het lassen bij ingesloten lasnaden verhogen de lassers vaak het gasdebiet, of vermindert men het afzuigdebiet. In beide gevallen is de veiligheid voor de lasser niet gegarandeerd. Met het door Air Liquide Welding gepatenteerde DUALFLOW systeem is de afzuiging altijd optimaal, net als het lasresultaat, inclusief de werkstukken die een lager afzuigdebiet vergen. Middels een drukknop op de handgreep van de toorts, stuurt de lasser het debiet tijdens het lassen. Deze vernieuwende technologie is bekroond met de innovatieprijs op de beurs “Preventica 2014”. Een belangrijke Franse fabrikant van spoorwegmaterieel was de eerste die ons het vertrouwen gaf. De lassers beschikken al over meer dan 190 toortsen.

Optimaliseer Uw lasrook-afzuiging met DUALFLOW Air Liquide Welding Nederland B.V. - Rudonk 6B , 4824 AJ BREDA - Tel.: +31 76 541 00 80 - www.airliquidewelding.nl Air Liquide Welding Belgium N.V. - I.Z. West Grijpen - Grijpenlaan 5 - 3300 TIENEN - Tel.: +32 16 80 48 20 - Fax: +32 16 78 29 22 - www.airliquidewelding.be

LASTECHNIEK

STICHTING OPIS HELPT - april 2015

LASTECHNIEK

april 2015

K

unstenaar Bart Somers heeft al eerder iconische paarden gemaakt, van 33 cm tot iets groter. “Nu wordt dit ontwerp uitvergroot naar een levensecht paard van 2,2 meter hoog en 400 kilo zwaar. Gemaakt van stoer cortenstaal, zodat het een prachtig, bruin geroest dier wordt. Een beetje abstract en hoekig, en tegelijkertijd heel aaibaar. Zijn hoofd is een beetje gedraaid, waardoor het paard tot leven komt.” Crowdfunding moet het benodigde geld opleveren voor het realiseren van dit project.

De 18-jarige Mitchell, die was weggestuurd van zijn vorige school, leerde bij OPIS lassen en volgt inmiddels een opleiding aan het Koning Willem I College. Hij is erg te spreken over Paul, die naar zijn zeggen streng kan zijn, maar van wie hij veel heeft geleerd. Zo zijn er meer jongeren die net als Mitchell dankzij begeleiding door Paul van Dongen op het spoor zijn gezet van een opleiding of baan.

Crowdfunding OPIS helpt

Kunst

als hefboom naar een baan

Grote foto: Paul van Dongen van OPIS geflankeerd door Karel (links) en Roel. Inzet: Bart Somers met Roel en Karel

Op bedrijvencentrum De Poeldonk in ’s-Hertogenbosch, in de werkplaats van Stichting OPIS Helpt, wordt hard gewerkt aan een groot kunstproject. Onder begeleiding van voorman Paul van Dongen lassen en slijpen zes jongeren aan een levensgroot paard uit cortenstaal, naar een ontwerp van Bart Somers. Het gaat om jongeren die extra ondersteuning krijgen om hun positie op de arbeidsmarkt te versterken.

door Marnie van Dinther, fotografie Monique Hebly

24

Via een wervend artikel in het Brabants Dagblad kwam de kunstenaar op het spoor van de Stichting OPIS Helpt in Den Bosch. Bart Somers: “Daar werken jongeren die een achterstand hebben op de arbeidsmarkt. Voortijdige schoolverlaters bijvoorbeeld, of GGZ-patiënten, of moeilijk opvoedbare jongeren die hier een vak leren en werkervaring opdoen. Een prachtig initiatief dat helemaal past in deze tijd van burgerkracht, participatiemaatschappij en zelfredzaamheid. Daarom heb ik voor het realiseren van het project contact opgenomen met deze stichting. Kunst als hefboom naar een baan, wat wil je nog meer?” Oprichter van OPIS Helpt is Paul van Dongen (48). Hij begon zijn loopbaan als bankwerker, liet zich omscholen, werkte als bewaarder in een gevangenis en kwam later in de jeugdzorg terecht. In 2007 richtte hij de stichting OPIS Helpt op, waar hij samen met zijn vrouw Marleen jongeren begeleidt op weg naar een opleiding of een baan. “We laten jongeren al doende ontdekken waar ze goed in zijn, en leren hen hoe ze zich op de arbeidsmarkt het best kunnen presenteren. Onze bezigheden zijn heel divers: van metaalbewerking en timmeren tot het maken van kunstwerken en het uitvoeren van projecten voor particulieren en bedrijven. De jongeren krijgen hier de ruimte om te leren van hun eigen fouten, maar we verwachten wel dat er gewerkt wordt. Het gaat er vooral om dat ze weer zelfvertrouwen en een gevoel van eigenwaarde krijgen.” Profiel van de kunstenaar “Een plaat ijzer, vlak als een muntstuk, ligt voor een grote hydraulische pers en mijn snijbrander. Net het lege, witte doek van een schilder of het lege vel papier van een schrijver. Ik steek de snijbrander aan en mijn fantasie gaat langzaam over in werkelijkheid. Geduldig werk ik naar het eindresultaat toe. Ik boetseer met de smeedhamer en schilder met mijn snijbrander. Het is pure liefde voor het materiaal. Mooi om te zien hoe ijzer organische vormen kan aannemen. De zachtheid van een paardenneus kan hebben. En als je met je hand over de billen van mijn zebra gaat, voel je de rondingen van een stevige kont.

Onder leiding van Paul zijn twee jongeren, Karel en Roel, al enthousiast gestart met het bouwen van het paard. Een deel van het cortenstaal is al gekocht. Maar om het project kostendekkend te maken is nog € 5000 nodig. Crowdfunding moet dit bedrag bij elkaar brengen. Dat gebeurt via de website voordekunst.nl, een site die speciaal is ingericht voor kunstenaars en kunstinstellingen om hun projecten te realiseren. “Alles over mijn project is op deze site te vinden, en voor elke donateur heb ik een leuke beloning”, vertelt Bart Somers. “Maar, minstens zo belangrijk, de financiële steun van donateurs helpt de jongeren van OPIS om aan het werk te blijven.”

Op reis Als het paard af is, gaat het op reis. Het komt open en bloot op een kleine aanhanger te staan met een oude Lada Niva ervoor. Met deze minimale middelen reist het paard langs de oude zijderoute naar Ulaanbaatar, de hoofdstad van Mongolië. Bart Somers: “Het herdersvolk in Mongolië werkt en jaagt nog met paarden. Ik wil de reacties zien als zij mijn abstracte paard ontmoeten. Van de hele reis maken wij een fantastische road movie. Dat is een kunstproject op zich. Als het paard daarna terugkomt naar Nederland wordt het verkocht en komt het op een mooie plek te staan. De opbrengst wordt gebruikt om meteen weer een nieuw paard bij OPIS te bestellen. Zo is de cirkel rond en blijven de jongeren aan het werk!” Aan het einde van de dag heeft de vorm gewonnen van het ijzer. Mijn energie, mijn bloed, zweet en tranen zijn het beeld geworden.” Bart Somers is pas op latere leeftijd beelden gaan maken in zijn favoriete materiaal: ijzer. Hier kan hij zijn energie en fantasie in kwijt. Alle indrukken en herinneringen uit zijn avontuurlijke leven zijn terug te vinden in zijn beelden. Van een zebra uit Afrika tot rotstekeningen uit de Atacamawoestijn in Chili. Meer over deze kunstenaar en zijn werk is te vinden op zijn website ijzer.org. Op de website ijzerXpress.nl staat alle informatie over het huidige project en de crowdfundingactie.

25

LASTECHNIEK

L ASBAARHEID VAN MATERIALEN - april 2015

april 2015

LASTECHNIEK

Laskennis opgefrist 19 stolscheuren

In aflevering 18 van deze rubriek is het begrip lasbaarheid uitgelegd en zijn globale richtlijnen gegeven voor het lassen van verschillende materiaalsoorten. In deze aflevering wordt de lasbaarheid van ongelegeerd en laaggelegeerd staal behandeld.

Lasbaarheid van ongelegeerd en laaggelegeerd staal Lasonvolkomenheden Ongelegeerde en laaggelegeerde staalsoorten zijn in het algemeen goed lasbaar. Ze zijn echter wel gevoelig voor de volgende onvolkomenheden: • poreusheid (holtes); • stolscheuren; • waterstofscheuren; • reheat cracking (scheurvorming bij hogere temperatuur). Andere onvolkomenheden die bij het lassen kunnen optreden zijn lamellar tearing en scheuren als gevolg van dubbelingen. Deze laatste zullen echter zelden optreden bij gebruik van modern geproduceerd kwaliteitsstaal en hoogwaardige toevoegmaterialen. Aan de hand van de belangrijkste oorzaken van bovengenoemde lasonvolkomenheden worden richtlijnen gegeven voor de lasprocedures en technieken voor de lasser, om het risico van fouten zo klein mogelijk te houden.

Poreusheid Poreusheid ontstaat door blijvende insluiting van gas in het stollende smeltbad. Gasvorming kan verschillende oorzaken hebben: onvoldoende bescherming van het smeltbad tegen lucht uit de omgeving; oppervlakteverontreinigingen (zoals roest, verf, vet) of onvoldoende aanwezigheid van desoxiderende bestanddelen in het basismateriaal, in de elektrode of in de lasdraad. Een ernstige vorm van poreusheid zijn wormvormige gaskanalen, die veroorzaakt worden door een verontreinigd oppervlak of door het lassen met vochtige elektroden.

porositeit

26

Mangaan en silicium zijn zogenaamde desoxidatoren. Als deze elementen zijn toegevoegd aan het basismateriaal, de elektrode of de lasdraad, reageren ze met de in het smeltbad opgenomen zuurstof onder vorming van slak. Aluminium is ook een desoxidator. Staalsoorten met een hoog zuurstofgehalte kunnen alleen goed worden gelast met een toevoegmateriaal dat aluminium aan het smeltbad toevoegt. Om poreusheid te voorkomen, moet de omgeving van de lasnaad vooraf goed worden gereinigd en ontvet. Primers moeten ook worden verwijderd, tenzij ze geschikt zijn voor het lassen met het toegepaste lasproces en volgens de te volgen procedure. Bij het gasbooglassen worden hogere eisen gesteld aan het schoonmaken van het oppervlak. Na slijpen of een machinale bewerking moet opnieuw worden ontvet. De boog mag niet aan tocht worden blootgesteld. Ook moet er goed op worden gelet dat de gasbescherming niet wordt verstoord, bijvoorbeeld door vervuiling of slijtage van het mondstuk, een te grote uitsteeklengte of een verkeerde stand van de toorts.

Stolscheuren Stolscheuren zijn een vorm van warmscheuren die ontstaan in de lengterichting van de las. Ze ontstaan doordat tijdens het stollen de las nog onvoldoende sterk is om trekspanningen in het lasmetaal als gevolg van krimp op te kunnen nemen. Zwavel, fosfor en opkoling vanuit het

basismateriaal verhogen het risico van scheurvorming in de las. In het bijzonder bij dik materiaal en bij zwaar belaste lasnaden. Bij het lassen van staalsoorten met een hoog koolstofgehalte en ook bij staal met een hoger zwavelgehalte zijn dunne laslagen gevoelig voor stolscheuren. Een las met een grote hoogte/breedteverhouding is eveneens gevoeliger. Hierbij bevat het midden van de las, dus het deel dat het laatst is gestold, de hoogste concentratie verontreinigingen, wat het risico van scheurvorming vergroot. Stolscheuren kunnen worden voorkomen door een doordachte keuze van het toevoegmateriaal, een juiste instelling van de lasparameters en een goede lasmethode. Om het risico te verkleinen, wordt aanbevolen om toevoegmaterialen te gebruiken met een laag koolstofgehalte, weinig verontreinigingen en een relatief hoog gehalte aan mangaan en silicium. Bij processen met een hoge stroomdichtheid, zoals onderpoeder- en MAG-lassen, is de kans op stolscheuren groter. De lasparameters moeten dan ook bij stompe naden een correcte hoogte/breedteverhouding of een juiste keelhoogte bij hoeklassen geven. Ook hoge lassnelheden verhogen het risico. De lasser moet zorgen voor een passende naadvorm om het overbruggen van te grote vooropeningen te voorkomen. Verontreinigingen op het oppervlak, zoals verf, vet en olie, moeten vóór het lassen worden verwijderd.

door bestaat een verhoogd risico van koudscheuren, als gevolg van de opgenomen waterstof. Hoewel het risico vooral wordt bepaald door de hoeveelheid waterstof vanuit het lasproces, heeft de gevoeligheid voor koudscheuren ook te maken met andere factoren, zoals: • materiaalsamenstelling (koolstofequivalent); • materiaaldikte; • warmte-inbreng (boogenergie); • spanningsniveau. De mate waarin waterstof tijdens het lassen in het smeltbad wordt opgenomen, wordt bepaald door het type elektrode en het lasproces. Basische elektroden produceren minder waterstof dan rutielelektroden. De gasbooglasprocessen - MAG en TIG - leveren ook relatief weinig waterstof. De opharding in de warmte-beïnvloede zone wordt bepaald door de samenstelling van het staal en de afkoelsnelheid. Hoe hoger het koolstofgehalte en het gehalte aan legeringselementen, hoe hoger de hardheid in de warmte-beïnvloede zone. De hardheid wordt mede bepaald door de dikte van het materiaal. Deze dikte is van invloed op de afkoelsnelheid en de warmte-inbreng. Om koudscheuren te voorkomen kan voorwarmen nodig zijn. Dit hangt af van: • de materiaalsamenstelling; • de materiaaldikte; • de naadvorm; • het type elektrode; • de warmte-inbreng.

Waterstofscheuren Staalsoorten met een hoog koolstofgehalte en laaggelegeerde staalsoorten hebben de eigenschap dat een harde structuur ontstaat in de warmte-beïnvloede zone. Daar-

waterstofscheuren

27

LASTECHNIEK

L ASBAARHEID VAN MATERIALEN - april 2015

Voorwarmen zorgt voor een lagere afkoelsnelheid en bevordert het ontwijken van waterstof, zodat er geen scheurgevoelige harde structuur in de warmte-beïnvloede zone ontstaat. Diverse richtlijnen en normen, zoals de NENEN 1011, geven aanbevolen temperaturen voor het voorwarmen in bepaalde situaties.

Reheat cracking Reheat cracking is een scheurvorm die kan optreden in de warmte-beïnvloede zone van gelaste onderdelen met een grotere dikte, gewoonlijk meer dan 50 mm. Reheat cracks komen vooral voor bij ferritisch kruipvast staal. Het ontstaan van de scheuren is meestal een gevolg van verbrossing in de warmte-beïnvloede zone bij temperaturen tussen 500 en 700 °C. Dit temperatuurgebied wordt aangehouden bij een warmtebehandeling na het lassen voor het verlagen van de inwendige spanningen, maar kan ook tijdens gebruik van de constructie voorkomen. Aangezien een grove korrelstructuur in de warmte-beïnvloede zone gevoeliger is voor scheuren, kan het lassen met een lage boogenergie het risico verminderen. Reheat cracking kan optreden in daarvoor gevoelige laaggelegeerde staalsoorten, maar het risico kan worden verminderd door het vermijden van hoge spanningen tijdens het lassen. Ook kan het risico worden verminderd door het reduceren van plaatselijke hoge spanningsconcentraties, bijvoorbeeld door dressing, het maken van een gelijkmatige gladde aanvloeiing van de overgang van de las naar het werkstuk.

Europese norm De Europese norm NEN-EN 1011: Lassen – Aanbevelingen voor het lassen van metalen, is in delen opgesteld om voor verschillende materiaalsoorten aanbevelingen voor het lassen te geven. Deel 1 is de algemene leidraad voor juiste productiemethoden, het handhaven van de juiste lastechniek en beschrijft in detail de mogelijk optredende verstoringen. De norm bevat ook adviezen om deze verstoringen te vermijden. Deel 2 is gericht op het booglassen van ferritische staalsoorten en bevat diverse bijlagen. Bijlage C geeft aanbevelingen voor het vermijden van waterstofscheuren door middel van het bepalen van de voorwarmtemperatuur.

Aangezien waterstofscheuren pas optreden bij temperaturen net boven de omgevingstemperatuur is het handhaven van de aanbevolen temperatuur in de omgeving van de lasverbinding van groot belang. Als het materiaal te snel afkoelt, kunnen ook nog enkele uren na het lassen scheuren ontstaan. Deze worden aangeduid als ‘vertraagde waterstofscheuren’. Daarom wordt aanbevolen om de hogere temperatuur over een langere tijdsperiode te handhaven, zodat de waterstof kan diffunderen uit het gebied van de lasverbinding. Deze tijdsperiode wordt ook wel aangeduid als ‘hold-time’. Bij het lassen van ongelegeerde constructiestaalsoorten en ketelplaat zijn de maatregelen voor het vermijden van scheuren in de warmte-beïnvloede zone ook voldoende om waterstofscheuren in het lasmetaal te voorkomen. Voor hoger gelegeerd lasmetaal kunnen strengere voorzorgsmaatregelen nodig zijn.

De onvolkomenheden 1-3-4 zijn “porositeit” en 2 is een “bindingsfout” (foto © Exova)

Het risico van scheuren in de warmte-beïnvloede zone wordt verkleind door het toepassen van een lasproces met een laag waterstofgehalte, het lassen met basische elektroden met een hoge boogenergie en door het laag houden van het niveau van spanningen. Onder de voorzorgsmaatregelen die in de praktijk kunnen worden toegepast behoren het gebruik van uitsluitend droge elektroden en het grondig reinigen van de naadflanken. Bij het lassen onder beschermgas kan een aanzienlijke hoeveelheid waterstof worden ontwikkeld vanuit een vervuild oppervlak van de draad en de te lassen delen, zodat de maatregelen in de vorm van voorwarmen en warmte-inbreng ook gelden voor het hechtlassen.

Deze aflevering in de rubriek 'Laskennis opgefrist' is een bewerking van 'Job Knowledge for Welders Part 19' uit TWI Connect (TWI Ltd, Cambridge, UK), geactualiseerd in 2015. Met dank aan Marcel Hermans, TU Delft.

28

april 2015

COLUMN

LASTECHNIEK

Mijn robot Wie kan er beter lassen, mijn robot of ik? Dat hangt ervan af. Bij serieproductie kan ik niet meer op tegen Truus, want zo heb ik mijn robot genoemd. De lasparameters heb ik nauwkeurig vastgesteld en daarna Truus optimaal laten programmeren. Zij weet nu precies wat te doen en het gaat alleen fout bij storingen in de draadaanvoer of het uitvallen van de stroombron. Mijn robot doet precies wat ik wil en zo hoort het ook. Gaat Truus nu al mijn werk overnemen? Niet alles, maar wel veel in de komende jaren. Nederland loopt achter als het gaat om robotisering van werkzaamheden. Duitsland loopt ver voorop, maar ook in landen als Italië, Spanje en België is het aantal robots per miljoen gewerkte uren tweemaal zo groot als in Nederland. Over tien tot twintig jaar, schat ik, hebben we geen tekort meer aan gediplomeerde lassers en kun je beter een opleiding gaan volgen voor lasprogrammeur. Dankzij een aantal slimme jongens aan de Technische Universiteiten kunnen robots steeds meer. In Delft hebben ze een robotarm met een grijper ontwikkeld waarmee ze zelfs fruit kunnen oppakken en sorteren zonder enige beschadiging. Het snijden van groeten en fruit is ook al grotendeels door robots overgenomen en als u vanmiddag uw lunch nuttigt, weet dan dat er nauwelijks meer mensenhanden aan te pas zijn gekomen om uw broodje gezond klaar te maken. En mocht u ’s avonds geen tijd hebben om te koken, dan is er altijd een door een computer gemaakte kant-en-klaarmaaltijd om uw honger te stillen. Veel handwerk kan en wordt overgenomen door robots. De robotisering van de automobielindustrie is daarvan een voorbeeld en dit gaat zich ook afspelen in veel andere takken van de industrie, in de voedselbereiding,

in de bouw, in de dienstverlening en zelfs in de zorg. Een robot die maaltijden en medicijnen rondbrengt in een ziekenhuis wordt binnenkort heel gewoon. De robot kan veel vervelend, zwaar en ook ongezond werk van ons overnemen. Dat is leuk om te horen, maar zal ook tot een enorme werkloosheid leiden. Volgens het VPRO-programma ‘Tegenlicht’ leidt de robotisering binnen 20 tot 50 jaar tot meer dan drie miljoen werklozen. Als u dit programma gemist hebt, dan raad ik u aan toch eens via uitzending gemist naar dit programma te kijken. Voor de drie miljoen werklozen zal een zinvolle besteding van de dag gevonden moeten worden. De hele dag thuis hangen voor de buis is misschien even leuk, maar op den duur geen aantrekkelijk vooruitzicht. Toch is er hoop. In Tegenlicht kwamen ook jongeren aan het woord, die zinvolle nieuwe banen gecreëerd hadden. ‘Lassen we nog in 2000’ was eens het onderwerp van een NIL onderzoekbijeenkomst. Dat jaar zijn we ruim gepasseerd en er is nog niet zo heel veel veranderd. Mijn verwachting is echter dat we over twintig jaar zelf nog maar weinig zullen lassen en dat ons werk overgenomen is door robots. Ik ga toch maar eens op zoek naar een opleiding tot lasprogrammeur.

Lastechniek #5 verschijnt in mei

Voor redactionele bijdragen en advertenties kunt u ons bellen 071 589 56 44 of mailen naar [email protected] 29

LASTECHNIEK

VMBO -L ASWEDSTRIJDEN - april 2015

Finale Beste vmbo-lasser van Nederland Lastalenten meten hun krachten Het bordje ‘Stilte examen’ is nergens te bekennen in vmbo-school De Spindel in Borne. Toch hangt er een zekere spanning in de lucht. Niet zo gek: hier strijden 23 kandidaten om de titel van Beste vmbo-lasser van Nederland. “Ze moeten hun zenuwen echt de baas zijn.” door Jaap van Sandijk, fotografie Saskia van Doesum

T

erwijl de middaggroep finalisten werkt aan wat hun allermooiste werkstuk moet worden, zit de andere helft van de deelnemers ontspannen aan een drankje in het lokaal naast de wedstrijdvloer. Zij hebben, in de maximaal toegestane tijd van twee uur en een kwartier, inmiddels hun prestatie geleverd. Aan hun docenten, die zich buiten het strijdperk moesten houden, vertellen ze wat ze van het finalewerkstuk vonden. “Vorig jaar kregen we een moeilijker werkstuk”, oordeelt de achttienjarige Suromen Jawahir van de Zwolse scholengemeenschap Thorbecke. “Toen hadden we één laspositie meer.” Zowel vorig jaar als dit jaar won Suromen de voorronde MAGlassen in regio Oost. In de landelijke finale werd hij vierde. Dat moet dit keer beter kunnen, vindt hij. Al gaat het hem niet eens zozeer om de titel. “Ik doe dit voor mezelf. Als ik straks klaar ben met de praktijkschool wil ik verder in het lassen. TIG- en MIG-lassen, pijplassen... gewoon alles.” Suromen wilde aanvankelijk automonteur worden. Maar na zijn eerste laservaring zette hij dat idee meteen overboord. “Van lassen krijg ik een kick. Hoe dat komt? Dat kan ik niet uitleggen. Het is van alles: het smeltbad, hoe dat eruitziet…” Het finalewerkstuk had hij ruim binnen de tijd af. “De lassen had ik in een kwartier gedaan. Daarna heb ik het twee uur rustig aan gedaan. Beetje slijpen, beetje af spetteren. Lassen betekent voor mij: niet nadenken, maar doen.”

een werkstuk in losse delen dat ze zelf in elkaar moeten hechten en daarna aflassen. En dat allemaal volgens tekening en in verschillende posities. De werkstukken worden door de jury kritisch beoordeeld en dat is in de praktijk eigenlijk niet anders. Laswerk wordt in toenemende mate onderworpen aan beoordelingen volgens kwaliteitssystemen.”

LASTECHNIEK

komt nog bij dat ze werken in een andere omgeving en met andere apparatuur. Ook daar moeten ze even aan wennen.” Of de zenuwen zichtbaar zijn? Spaan lacht: “Ik heb tot nu toe geen trillers gezien.” De docent is er trots op dat zijn uitstekend geoutilleerde school de arena vormt voor de landelijke finale. “Ik vind het prachtig dat mijn leerlingen hiervan getuige kunnen zijn.” Lassen is populair op De Spindel. “Wij bieden het examen NIL 1 als losse module aan. Momenteel doen 54 leerlingen hieraan mee. Dat is een flink aantal. Maar ja, er is in deze regio natuurlijk ook veel vraag naar lassers.”

Een negen Ondertussen buigen de juryleden - NIL-examinatoren Theo van Eck en Wim Knoop - zich even verderop over de werkstukken van de eerste groep vmbo’ers. Dat gebeurt in alle rust, in een hermetisch gesloten lokaal. De juryleden moeten ongestoord hun werk kunnen doen. “Hier zit een gaatje in”, aldus een inspecterende Van Eck. Resoluut: “Een zesje, niet meer.” Knoop: “Kijk, deze heeft het werkstuk precies andersom gelast. Die heeft de tekening dus niet goed gelezen.” Maar er zijn ook lovende opmerkingen. “Jaaa...deze springt er echt uit”, roept een enthousiaste Knoop. “Goede doorlassing, mooie lasvulling en aan beide kanten netjes aangevloeid. Alles klopt. Een negen!”

23 werkstukken te buigen en het finale oordeel te vellen. Na het diner volgt de prijsuitreiking. De jury is tevreden over het niveau van de werkstukken. “Dat ligt iets hoger dan vorig jaar”, zegt Theo van Eck. Olver Moeleker van het Calvijn College in Krabbendijke wint in de categorie BMBE en Kris Kusters van het Pius X-College in Bladel is de beste MAG-lasser. Zij ontvangen onder meer een beker, een certificaat en een artikel naar keuze van de ruim gesorteerde prijzentafel. En Suromen Jawahir, de nummer vier van vorig jaar bij het MAG-lassen? Ook voor hem is er goed nieuws. Hij werd dit jaar derde. Toch weer een stukje hoger op de ranglijst.

Aanstormend talent

De juryleden Van Eck (links) en Knoop onderwerpen het geleverde werk aan hun kritische blik

Aansluiting op de praktijk

Geen trillers

Doel van de laswedstrijden, die worden uitgeschreven door het NIL, is om vmbo-scholen – zowel leerlingen als docenten – enthousiast te maken voor het lasvak, zegt Leo Vermeulen. De lastechnisch adviseur leidt samen met zijn collega Arjen Woudenberg van het NIL de wedstrijden in Borne in goede banen. De wedstrijdvorm sluit mooi aan op de praktijk van het vak, vertelt hij. “Leerlingen krijgen

In totaal streden op 25 maart 23 finalisten om de landstitel. Dertien in het MAG-lassen en tien in het BMBE-lassen. “Dit is natuurlijk spannender dan een gewone schoolopdracht”, zegt Henk Spaan, metaaldocent van De Spindel. Hij volgt de wedstrijden op de voet en helpt de organisatie waar dat nodig is. “De finalisten staan onder tijdsdruk, ze moeten hun zenuwen echt de baas zijn. Daar

30

april 2015

Onder de toeschouwers bevindt zich ook Richard Roolvink. De oud-leerling van De Spindel gaf tijdens de lunchpauze een presentatie. Richard is één van de winnaars van de Vakkanjerwedstrijd. Deze wedstrijd voor aanstormende techniektalenten wordt georganiseerd door Techniektalent.nu, een samenwerkingsverband van acht technische sectoren, dat zich inzet voor meer instroom en behoud van (jonge) mensen in de techniek. De achttienjarige Richard heeft zich als enige lasser namens Nederland weten te plaatsen voor de WorldSkills, de wereldkampioenschappen voor jonge vakmensen, die in augustus worden gehouden in Brazilië. “Van mijn werkgever krijg ik gelukkig tijd om te oefenen met de Lincoln Electric, de apparatuur die tijdens de WorldSkills wordt gebruikt”, vertelt Richard. “De laatste zeven maanden werk ik tweeënhalve dag per week aan de voorbereidingen.” Over zijn kansen op een wereldtitel zegt hij: “Korea wint bijna altijd, maar ik ga mijn best doen om dat patroon te doorbreken.” Kort na vier uur klinkt ook voor de tweede lichting finalisten het eindsignaal. Tijd voor de jury om zich over alle

Prijswinnaars BMBE-lassen (links) 1e Olver Moelker - Calvijn College 2e Jan van Wijgerden - CS de Hoven 3e Niels van Heck - Fioretti College Prijswinnaars MAG-lassen (rechts) 1e Kris Kusters - Pius X College 2e Ruben van den Berg - Nuborgh 3e Suromen Jawahir - Thorbecke Scholengemeenschap

31

LASTECHNIEK

VAKTROTS - april 2015

april 2015

W

ie een bezoek brengt aan de werkplaats van Bodijn Machinewerken in ‘s-Gravenzande, moet niet vreemd opkijken als daar grote bakken snoep tussen de machines staan opgesteld. Marshmallows, drop of pepermunt bijvoorbeeld, maar ook koekjes en hartige snacks. “Voor al dit soort producten en halffabricaten bouwen we op maat gemaakte machines om ze te transporteren of te doseren, een eindbehandeling te geven en ze gereed te maken voor verpakking”, legt John Dries uit. “In de begintijd waren dat nog machines uit staal, maar tegenwoordig werken we vrijwel uitsluitend met roestvast staal. Dat heeft te maken met de hygiënische eisen in de voedingsmiddelenindustrie, maar ook met de duurzaamheid en afwerking van het materiaal.”

‘Hier kan ik al mijn creativiteit in kwijt’ Als zeventienjarige, met een lts-diploma en twee lasdiploma’s op zak, ging John Dries in 1993 aan het werk bij Bodijn Machinewerken, fabrikant van machines en ondersteunende systemen voor de voedingsmiddelenindustrie. Inmiddels kent John het bedrijf van binnen en van buiten, en heeft hij zich ontwikkeld tot een creatieve duizendpoot. door Margriet Wennekes, fotografie Bert de Jong

Afwisseling John werkt nu al bijna 22 jaar voor Bodijn, en in de praktijk heeft hij de kneepjes van het vak geleerd. Dat begon met eenvoudige werkzaamheden als zagen, boren en later het lassen van frames, maar tegenwoordig houdt hij zich vooral bezig met de samenbouw en het afmonteren van de machines. Samen met zijn directe chef, Walter Alsemgeest, leidt John ons door de ruime en lichte productiehal, waar transportbanden, trilgoten, mengtrommels, maar ook bordessen en trappen uit traanplaat worden gebouwd. Elk product is uniek en wordt gemaakt naar de specifieke wens van de klant. Die afwisseling maakt dit werk zo aantrekkelijk voor John. “Hier kan ik al mijn creativiteit in kwijt. De klant komt met een vraag en het is steeds opnieuw een uitdaging om voor elk probleem een oplossing te bedenken.” Hij voegt daaraan toe: “Ik ben niet het prototype van een lasser. Bij een lasser denk ik aan iemand die de hele dag meters maakt, bijvoorbeeld op een scheepswerf. Het lassen vormt nog maar een klein onderdeel van mijn werk. Vorige week heb ik toevallig nog een frame in elkaar staan lassen, maar fulltime lassen is niks voor mij; daar kan ik mijn ei niet in kwijt. Juist de combinatie met andere werkzaamheden spreekt mij aan.” Ruimte en vrijheid Het mooiste aan zijn baan vindt John dat hij hier de ruimte en vrijheid krijgt om zijn creativiteit te uiten en verder te ontwikkelen. “Die vrijheid maakt dat ik steeds gedrevener word, en steeds meer gemotiveerd om dingen te willen verbeteren; je kan het zo gek niet bedenken. Meedenken over het ontwerp, nieuwe ideeën aandragen en zelf een product maken van a tot z, dat is wat ik het leukste vind om te doen. Je wordt steeds vindingrijker.” Marshmallows Of er een project is geweest dat hem bijgebleven is vanwege de bijzondere uitdaging of creatieve oplossing? John

32

LASTECHNIEK

kan niet zo gauw een product bedenken dat er voor hem uitspringt. De bouw van een gemiddeld bordes vanaf tekening duurt ongeveer tweeënhalve week. Jaarlijks verlaten dan ook heel wat machines en ondersteunende systemen de productiehal en altijd wacht er weer een nieuwe uitdaging. “We hebben hier pas geleden twee marshmallowlijnen gehad, die we heel uitvoerig hebben getest. Dat was wel bijzonder om mee te maken. De keuken, die gemaakt was door een andere leverancier, werd hier geïnstalleerd en we hebben de hele lijn getest: vanaf de productie van de marshmallows tot en met het transport naar de verpakkingsmachine.” Toekomst In de loop der jaren is John in zijn functie uitgegroeid tot een veelzijdige en creatieve vakman. “Omdat ik in de toekomst de eindcontrole van projecten erbij ga doen, ben ik nu zo’n beetje de rechterhand van Walter en bemoei me ook steeds meer met de mensen in de werkplaats. Verder houd ik me steeds meer bezig met samenbouw.” Ja, hij ziet zichzelf wel oud worden in dit bedrijf. “Ik ben nog nooit met tegenzin naar mijn werk gegaan, maar ik moet toegeven dat ik vanwege mijn ervaring en creativiteit, vaker aan speciale projecten kan werken. Wat ik doe is geen standaardwerk, dus is er ook geen sleur.” Ook in zijn vrije tijd komen zijn handigheid en creativiteit hem goed van pas. “Er is niks leukers dan met je handen iets moois maken. Ik ben nu bezig met het opknappen van een bootje. Het zag er niet uit toen ik het kocht, maar het is een hele mooie sloep aan het worden. Nu zijn we hier in het Westland over het algemeen wel gewend aan mensen die iets met hun handen kunnen: de een is nog handiger dan de ander. Pas als je mensen ontmoet die dat niet van huis uit hebben meegekregen valt het je op.” Wel vindt John het jammer dat het vakmanschap en de vakkennis van de jeugd geleidelijk aan minder wordt. “Vroeger maakten we letterlijk alles zelf. Tegenwoordig wordt het snijden van platen en soms zelfs het zetten uitbesteed. Dat ga je wel merken aan de jongeren die hier komen werken. De allround vakkennis verdwijnt langzamerhand.” Kansen Voor John liggen er bij zijn huidige werkgever nog genoeg uitdagingen voor de toekomst. Zo draagt hij graag zijn steentje bij om het bedrijf naar een nog hoger niveau te brengen. En ook voor de jeugd ziet hij volop kansen. “Een paar weken geleden heb ik de twaalfjarige zoon van mijn vriendin meegenomen naar de werkplaats. Hij keek zijn ogen uit. Als je dan met zo’n jongen rondloopt en hem kunt laten zien wat de mogelijkheden zijn; die zijn eigenlijk onbegrensd.”

33

LASTECHNIEK ADVIES en CONSULTANCY

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

BRANCHEREGISTER - april 2015

AFZUIGINSTALLATIES EN LUCHTBEHANDELING

Nederman Nederland BV Wiekenweg 33 - 3815 KL Amersfoort Postbus 2646 - 3800 GD Amersfoort T 033 298 81 22 - F 033 201 12 10 E [email protected] www.nederman.nl

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

LASAPPARATUUR EN ANDERE TOEBEHOREN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

AIB-Vinçotte Nederland B.V. Takkebijsters 8 - 4817 BL Breda Postbus 6869 - 4802 HW Breda T 076 571 22 88 - F 076 587 47 60 E [email protected] www.vincotte.nl

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

LASTOEVOEGMATERIALEN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

MANIPULATOREN EN MECHANISATIE

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

KEURINGEN

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

LASKWALIFICATIES/ CERTIFICERING

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

GEAUTOMATISEERD SNIJDEN

LASTECHNIEK

april 2015

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

NDO/DO ONDERZOEK

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Materiaal Metingen Testgroep B.V. MME Group Rietdekkerstraat 16 - Ridderkerk Postbus 4222 - 2980 GE Ridderkerk T 0180 48 28 28 - F 0180 46 22 40 E [email protected] www.mme-group.com

ONDERHOUD EN NIEUWBOUWINSPECTIE

3P Project Services B.V. Nijverheidsweg 4 - 4854 MT Bavel T 0161 43 85 00 - F 0161 43 85 01 E [email protected] www.3pgroup.com Totaalproject in inspectie, lastechnische ondersteuning en projectmanagement

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

MECHANISATIE EN AUTOMATISERING Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lorch Lastechniek B.V. Postbus 5 - 2200 AA Noordwijk T 071 362 56 27 - F 071 362 38 85 E [email protected] www.lorch.eu Dumeta import / export B.V. Marconistraat 26 - 7575 AR Oldenzaal T 0541 53 33 69 - F 0541 53 33 71 E [email protected] www.dumeta.nl

Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

34

35

LASTECHNIEK OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN

BRANCHEREGISTER - april 2015

ORBITAAL EN APPARATUUR

ROBOTS EN ROBOTISERING

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

Rolan Robotics B.V. De Corantijn 6 - 1689 AP Zwaag Postbus 135 - 1620 AC Hoorn T 0229 24 84 84 - F 0229 27 27 07 E [email protected] www.rolan-robotics.nl

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

VOORBEWERKINGSAPPARATUUR VOOR PIJP EN PLAAT

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

STIFTLASSEN

WARMTEBEHANDELING Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek en ROC Midden Nederland NIL erkende opleidingen voor alle niveau’s en processen. •

International Welding Engineer (IWE/ LPI)

•

International Welding Technologist (IWT/ MLT)

•

Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en

•

Lastechnisch construeren, Workshop lasnormen,

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines

keuring mogelijk. Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/ certificeringen, SMLT

PUNTLASSEN

Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo, post-hbo en masterniveau). Meer informatie CvNT Lenneke Kok T 088 481 88 88 E [email protected] www.cvnt.nl Meer informatie ROC Joost Zijderveld T 030 754 69 03 E [email protected] bedrijfsopleidingen.rocmn.nl

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Delta Heat Services B.V. Scheelhoekweg 2 - 3251 LZ Stellendam Postbus 52 - 3250 AB Stellendam T 0187 49 69 40 - F 0187 49 68 40 E [email protected] www.delta-heat-services.nl • • • • • • •

Elektrisch voorwarmen en gloeien Inductie verwarmen Stationaire gloeiovens Mobiele gloeiovens Uitdrogen beton / coatings Verhuur / verkoop Advisering

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten

WEERSTANDLASSEN

Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

De NILBIL Verbindingsgids is een uniek naslagwerk voor professionals in de verbindingstechniek. Technische informatietabellen en tekeningen vormen een belangrijk onderdeel van de gids. Deze zorgvuldig geselecteerde informatie is bedoeld als een leidraad bij het interpreteren van normen, procedures en specificaties. Verder bevat de gids informatie over de belangrijkste overkoepelende organisaties, een overzicht van erkende opleidingsinstellingen en het stroomschema van las- en laskaderopleidingen. De NILBIL Verbindingsgids is een uitgave van vakblad Lastechniek, in samenwerking met het NIL en het BIL. De gids is uitgevoerd als een handzaam en robuust boekje, bedoeld voor intensief gebruik op de werkvloer. Voor € 30, - excl. 6% btw en verzendkosten kunt u in het bezit komen van dit praktische naslagwerk. Bestellen is eenvoudig. Ga naar www.vakbladlastechniek.nl en klik op de cover van de Verbindingsgids.

36

In de lasindustrie gaat vaak veel tijd verloren met het positioneren van grote werkstukken. Kostbare tijd, waarin de lasser moet wachten tot hij verder kan met zijn werk. Met een relatief kleine investering in een manipulator of rolstelling is dit probleem verleden tijd. Zo kan de lasser zijn tijd en energie optimaal benutten en comfortabel zijn werk doen. Kies ook voor gemak en efficiëntie op uw werkvloer. Kies voor Dumeta. • • • •

Manipulatoren, draaitafels, lasrolstellingen, klauwplaten, etc. Lage investeringskosten, hoge kwaliteit Oplossingen op maat Goede tussenstap naar verdere automatisering