Hoofdstuk 6 Overzicht en discussie Inleiding Dit proefschrift betreft zowel de constructie als de evaluatie van een zelfinstructieprogramma voor een basistraining in professionele gespreksvaardigheden. In het kader van het Kwaliteiten Studeerbaarheidsproject 'Versterking van het Praktijkonderwijs in de opleiding Psychologie' is voor de bestaande training, die onder begeleiding plaatsvond, een nieuwe onderwijsvorm ontwikkeld, waarbij studenten meer zelfstandig te werk gaan. De evaluatie had als eerste doel de effectiviteit van de zelfinstructietraining vast te stellen, als tweede om deze te vergelijken met die van intensief begeleide training en ten derde om na te gaan wat de modererende invloed was van leerstijlen en persoonlijkheidskenmerken op de effectiviteit van deze verschillende vormen van onderwijs. Dit slothoofdstuk bevat een overzicht van enkele hoofdzaken uit de voorgaande hoofdstukken. Tevens komen een aantal algemene punten van discussie en aanbevelingen voor verder onderzoek aan de orde. Aangezien in dit proefschrift uiteenlopende onderzoeken worden beschreven, is er de voorkeur aan gegeven meer gedetailleerde discussiepunten bij de desbetreffende hoofdstukken op te nemen. Ontwikkeling van het zelfinstructieprogramma Bij de ontwikkeling van het zelfinstructieprogramma werd uitgegaan van de theoretische beginselen en inhoud van de oorspronkelijke, begeleide training in gespreksvaardigheden. Deze is gericht op het leren herkennen en toepassen van gespreksvaardigheden en gebaseerd op de sociaal-leertheorie (Bandura, 1977; 1986). De training is opgebouwd volgens de cumulatieve microtrainingsmethode (Ivey, 1971; Ivey & Authier, 1978; Lang & Van der Molen, 1992; zie Hoofdstuk 1 & 2 van dit proefschrift). Uit eerder onderzoek is reeds gebleken dat een dergelijke training in basisgespreksvaardigheden met begeleiding goede leereffecten opleverde (Van der Molen et al, 1995; Smit, 1995; Smit & Van der Molen, 1995; 1996). De vraag was bij welke onderdelen de docentrol kon worden overgenomen door het zelfinstructiemateriaal. Na grondig literatuuronderzoek werd besloten de onderdelen theorie, voorbeelden en eenvoudige oefeningen in het zelfinstructieprogramma onder te brengen, terwijl bij de rollenspelen de
122
begeleiding werd gehandhaafd en zelfs geïntensiveerd. De gedachte was dat aanwijzingen en feedback bij de eerstgenoemde onderdelen voldoende voor te programmeren waren in het zelfinstructiemateriaal, maar dat bij de rollenspelen individuele feedback van een deskundige essentieel was, omdat het verloop van een professioneel gesprek, ook in een rollenspelsituatie, onvoorspelbaar is en het juist de onverwachte complicaties in een dergelijk gesprek zijn waarop de cursist met behulp van de nieuw geleerde vaardigheden adequaat moet leren reageren. Het zelfinstructieprogramma werd in twee stappen ontwikkeld en geëvalueerd. Op basis van de eerste versie, een zelfinstructieprogramma dat uit een werkboek op schrift met videobanden bestond, en de ervaringen hiermee, werd de computerapplicatie GEVAT ontwikkeld en geïmplementeerd. De effectiviteit van zelfinstructietraining in gespreksvoering Als eerste werd onderzocht of een training gespreksvoering in zelfinstructievorm effectief was. Hiertoe werd gebruik gemaakt van rollenspel- en videotoetsen. Uit het onderzoek bleek dat een training in gespreksvoering ook in de hier ontwikkelde zelfinstructievorm zeer effectief was. De effectsizes die werden gevonden waren zeer sterk (zie Hoofdstuk 3). De specifieke combinatie van zelfinstructie en begeleiding bleek dus goed te werken (zie ook McNeil & Nelson, 1991). Ten tweede werd de effectiviteit van de zelfinstructievariant vergeleken met die van de traditioneel begeleide training. De zelfinstructievorm bleek minstens even effectief te zijn als de traditionele vorm. Dit is in lijn met eerdere bevindingen (Chaparro & Halcomb, 1990; McNeil & Nelson, 1991). Een belangrijke conclusie is derhalve dat het op het gebied van basisgespreksvaardigheidstrainingen mogelijk is een minstens even groot leereffect te realiseren met slechts de helft van de oorspronkelijke hoeveelheid begeleiding. De begeleiding die nog wel nodig werd geacht, werd daarbij efficiënter benut door haar op essentiële momenten intensiever aan te bieden dan in de traditionele training. De vraag die rijst bij de huidige positieve bevindingen, is waaraan de effectiviteit van de zelfinstructievorm toe te schrijven is. In de eerste plaats was deze trainingsvorm gebaseerd op dezelfde principes en inhoud als de begeleide trainingsvorm. Het ligt voor de hand dat deze ook hebben bijgedragen aan het positieve leereffect van de zelfinstructietraining in gespreksvoering. In de tweede plaats werd bij de constructie van het zelfinstructieprogramma rekening gehouden met belangrijke leerprincipes (zie Hoofdstuk 2). Dit betekent dat werd overgegaan op zelfinstructie wanneer deze leerprincipes in zelfinstructievorm konden worden
Overzicht en discussie 123
gerealiseerd, maar dat begeleiding werd ingezet wanneer ze niet in zelfinstructie konden worden verwezenlijkt. Zowel de werkvorm, die meer zelfstandigheid en een actievere inzet van de student vraagt, als de intensievere begeleiding bij de rollenspelen heeft mogelijk een positieve uitwerking gehad op (leer)prestaties. Een bijkomend punt is dat zelfinstructie een grote zorgvuldigheid en explicitering vraagt bij de samenstelling van het onderwijsmateriaal. Het kan zijn dat hierdoor een kwaliteitsverbetering is opgetreden die losstaat van de onderwijsmethode. Ook vond door deze uitgebreide explicitering in de zelfinstructievorm veel sturing via het materiaal plaats. Het is daarom tevens mogelijk, dat in het zelfinstructiedeel zoveel voorstructurering plaatsvond, dat hier de rol van de docent als het ware door het materiaal werd overgenomen. Het is onduidelijk welk van deze factoren verantwoordelijk is geweest voor de gevonden effecten. Dit betekent ook dat niet zonder meer kan worden geconcludeerd dat de begeleiding zonder problemen nog verder kan worden gereduceerd: uit de reacties van studenten is zelfs gebleken dat ze graag meer persoonlijke feedback ontvangen. Om aan deze wens gehoor te geven zou juist weer meer docentinzet nodig zijn. Ook op andere onderwijsgebieden wordt behoefte aan meer persoonlijke feedback geuit (Wouda, 2000). De vraag is of men inderdaad meer begeleiding moet bieden of juist alternatieven moet zoeken om de onzekerheden van cursisten te verminderen. In het eerste geval zouden bijvoorbeeld extra supervisiemomenten kunnen worden ingebouwd. In het tweede geval kan worden gedacht aan meer feedback op maat. Een veelbelovende ontwikkeling die in de toekomst wellicht de mogelijkheid biedt om feedback op maat te geven is het gebruik van woordherkenning in computerprogramma's. Door de voortschrijdende technieken op ICT-gebied zijn er nu al toepassingen op het gebied van spraakherkenning17. Ook op het gebied van gesprekstrainingen zijn ontwikkelingen gaande waarbij gebruik wordt gemaakt van computerapplicaties die aan de hand van woordherkenning feedback geven (bijvoorbeeld 'Diagnost', Hommes & Houtmans, 2000). In het programma Diagnost wordt studenten bovendien de mogelijkheid geboden te kiezen hoe gedetailleerd de feedback moet zijn. Omdat het huidige onderzoek een eerste proef met een dergelijke vorm van zelfinstructie betrof, werd de training nog wel op vaste plaatsen en tijden uitgevoerd a) om
17
Zie websites http://odur.let.rug.nl:4321/; http://odur.let.rug.nl:4321/progrep/welcome.html; http://challenge1.let.kun.nl/literature/strik.1996.4.html
124
ondersteuning te kunnen bieden als dat nodig was en b) om het onderzoek vlot en efficiënt uit te kunnen voeren. Nieuwe ontwikkelingen op ICT-gebied bieden studenten de mogelijkheid het programma ook op andere plaatsen en tijden te doorlopen, mits ze daartoe ook de faciliteiten hebben. Uit onderzoek blijkt dat de meeste studenten over deze faciliteiten beschikken (COWOG, 2001). Het huidige project draagt daarmee bij aan de verbetering van de studeerbaarheid van het studieprogramma van de Opleiding Psychologie en voldoet daarmee aan de eisen die werden gesteld bij toekenning van subsidie voor dit project: het Kwaliteit- en Studeerbaarheidsfonds had als doel het verbeteren van de kwaliteit en studeerbaarheid van studieprogramma's. De invloed van persoonlijkheid en leerstijl op leereffect De tweede hoofdvraag die in dit proefschrift werd onderzocht was of persoonlijkheid en leerstijl van invloed waren op de trainingseffecten. Voordat hierop werd ingegaan, werd in Hoofdstuk 4 eerst aandacht besteed aan de relatie tussen persoonlijkheid en leerstijl. Hoewel de scores van verschillende leerstijlen gerelateerd waren aan diverse persoonlijkheidsfactoren, werd in Hoofdstuk 5 geen ondersteuning gevonden voor een mediërende rol van leerstijl bij de invloed van persoonlijkheid op trainingseffect. Daarom worden de invloeden van persoonlijkheid en leerstijl op trainingseffect hieronder apart besproken. Persoonlijkheid en leereffect. Uit de resultaten bleek slechts één interactie tussen persoonlijkheid en trainingsvorm: de persoonlijkheidsfactor Extraversie, zoals gemeten met de Five-Factor Personality Inventory (FFPI, Hendriks, 1997), had binnen begeleid gespreksvoeringsonderwijs een licht negatieve en binnen zelfinstructie juist een positieve invloed op leerprestaties. Naast deze interactie werd een aantal hoofdeffecten gevonden. Zo hadden Mildheid en Zorgvuldigheid over het algemeen een positieve invloed op leereffect. In tegenstelling tot de verwachtingen hadden Emotionele Stabiliteit en Autonomie een negatieve invloed op leereffect. Over het algemeen waren deze invloeden echter niet sterk. Leerstijl en leereffect. In tegenstelling tot de verwachtingen was het leereffect minder groot naarmate studenten meer gebruik maakten van de betekenisgerichte leerstijl (Vermunt, 1992). Daarnaast was zelfinstructie effectiever dan begeleide training voor personen die relatief weinig gebruik maakten van een betekenisgerichte leerstijl. Bij hogere scores op de reproductiegerichte leerstijl was het leereffect bij beide trainingsvormen over het algemeen groter. Naarmate studenten meer een ongerichte leerstijl hanteerden, was het leereffect, zoals
Overzicht en discussie 125
verwacht, minder groot (zie ook Vermunt, 1992; 1994). Wat betreft de leerstijlcomponenten bleken diepteverwerking en zelfsturing net als de betekenisgerichte leerstijl een negatieve invloed uit te oefenen op leereffect. Opname van kennis had net als de reproductiegerichte leerstijl een positieve invloed op leereffect. Resumerend kan worden gesteld dat er in het huidige onderzoek weinig aanwijzingen zijn dat de ene trainingsvorm beter werkt voor personen met een bepaalde persoonlijkheid of leerstijl dan de andere vorm. Behalve dat zelfinstructie op het gebied van basisgespreksvaardigheden over het algemeen minstens even goede resultaten oplevert als begeleide training (zie Hoofdstuk 3), duiden de resultaten uit het huidige onderzoek er bovendien op dat het voor het leereffect van verschillende typen personen over het algemeen niet uitmaakt welke training ze volgen. Alleen voor de groep die laag scoort op de betekenisgerichte leerstijl bleek de ene trainingsvorm geschikter dan de andere: voor deze groep bleek de zelfinstructievorm effectiever dan de begeleide trainingsvorm. De conclusie is dan ook dat het verantwoord is de begeleide training te vervangen door de zelfinstructietraining. Interessant zijn de bevindingen met betrekking tot de eigenschappen die in het algemeen (dus ongeacht trainingsvorm) samenhangen met betere of minder goede leereffecten van de training Gespreksvoering. Hierbij vallen vooral de negatieve invloed van Autonomie, betekenisgerichtheid en zelfsturing op leereffect op. Met name deze variabelen werden essentieel geacht voor academisch onderwijs en daarom werd hiervan juist een positieve invloed op leereffect verwacht. De gevonden invloed was echter tegenovergesteld. Wellicht heeft dit te maken met de mate van sturing die tijdens de trainingen werd gegeven. Reflecterend op de inhoud van het onderwijs is het aannemelijk dat de aard van de trainingen uit het huidige onderzoek afwijkt van die van het gangbare universitaire onderwijs. In beide trainingsvormen leren studenten door gedrag van anderen te observeren en de getoonde vaardigheden vervolgens zelf in rollenspelen te oefenen (sociaal-leertheoretische methode van Bandura, 1986). De student is hierbij minder zelfstandig bezig dan bij veel andere vormen van academische (zelf)studie. Te zelfstandig te werk gaan kan in dit geval zelfs contraproductief zijn. Het is mogelijk dat bij onderwijs, waar meer vrijheid is in het proces van leren en wellicht ook in de inhoud van het onderwijs (denk bijvoorbeeld aan theoretisch onderwijs gericht op de vergroting van kennis van en inzicht in een basisdiscipline van de psychologie), de invloed van de genoemde variabelen op leerprestaties wel positief is. Vervolgonderzoek zou moeten
126
uitwijzen of de huidige resultaten met betrekking tot de invloed van persoonlijkheid en leerstijl op leereffect ook gelden voor meer theoretisch onderwijs. Het voorgaande impliceert dat, hoewel de effecten van de huidige training zonder meer positief zijn, het wellicht interessant zou zijn, eens na te gaan of het mogelijk is de negatieve invloed van Autonomie en zelfsturing tegen te gaan door op enkele punten een onderdeel met een wat vrijere vorm op te nemen, bijvoorbeeld een oefening volgens het principe van de zelfontdekkende leermethode. Doordat het leerproces in deze methode minder wordt voorgestructureerd, wordt een actievere houding van de student gevraagd. In het huidige programma is slechts bij één van de vaardigheden een dergelijke oefening opgenomen. Studenten moeten hierbij aan de hand van een gesprek tussen een hulpverlener en een cliënt ontdekken wat de meest essentiële kenmerken van de te leren vaardigheid zijn. Alhoewel ook hier de vrijheid beperkt is, in die zin dat na elk moment, waarop een reactie van de student wordt gevraagd, structuur wordt aangeboden door het antwoord te presenteren, prikkelt deze oefening de interesse: studenten reageren enthousiast op dit onderdeel. Een andere mogelijkheid om de student meer te activeren en zelfstandiger te laten werken, is het aan studenten voorleggen en in groepsverband laten bediscussiëren van een aantal casus. Discussies worden, zoals uit de reacties van studenten blijkt, als zeer leerzaam ervaren en stimuleren wellicht het leerproces van met name personen die hoger op Autonomie en zelfsturing scoren. Het is interessant om na te gaan of het hier en daar toevoegen van een dergelijk onderdeel consequenties heeft voor de invloed van Autonomie en zelfsturing op leereffect: de negatieve invloed van deze variabelen op leereffect wordt zo wellicht enigszins opgeheven. Het voorgaande suggereert voorts dat wellicht niet slechts één type leeraanpak het meest effectief is, maar dat juist het flexibel kunnen aanwenden van leerstijlen en deze adequaat aan kunnen passen aan de leersituatie van belang is voor goede leereffecten. Het is interessant om na te gaan of iemands leerstijl zo kan worden veranderd of uitgebreid dat dit resulteert in een verbetering van leerprestaties (bijvoorbeeld door een korte leerstijltraining) en of leerstijlen flexibel door studenten (kunnen) worden aangewend en of deze flexibele toepassing op termijn betere studieprestaties oplevert. Er zijn reeds aanwijzingen dat studenten inderdaad hun leerstijl aanpassen aan de leercontext (Vermetten, Lodewijks & Vermunt, 1999) of aan de manier waarop de leerstof wordt getoetst (Marton & Saljö, 1976; Starren, 1996), en dat leerstijlprofielen van studenten uit verschillende studierichtingen van elkaar afwijken (Vermunt, 1992, p. 144-147). Onderzoek van Diaz en Cartnal (1999) laat verder zien dat
Overzicht en discussie 127
studenten in het afstandsonderwijs over het algemeen een meer onafhankelijke leerstijl hebben, terwijl studenten in het traditionele onderwijs zich juist afhankelijker opstellen (vergelijk zelfsturing respectievelijk externe sturing). Beperkingen van het onderzoek Zoals reeds eerder is opgemerkt, is het niet vast te stellen is wat nu de werkzame bestanddelen van de training zijn. De training is ontstaan vanuit een lange traditie. In eerder onderzoek werden reeds sterke leereffecten van de bestaande gespreksvoeringstraining gevonden en uit het huidige onderzoek blijkt dat met de hier ontwikkelde zelfinstructievorm minstens even goede resultaten worden behaald. Of de effectiviteit van de zelfinstructietraining toe te schrijven is aan een bepaald onderdeel van de training, aan de combinatie van verschillende onderdelen, aan de onderwijsmethode of aan de uitgebreide uitwerking van de feedback, kan uit het huidige onderzoek echter niet worden afgeleid. Een tweede kanttekening is dat de resultaten uit dit onderzoek slechts beperkt generaliseerbaar zijn. Zo is het onderzoek uitgevoerd bij een selecte proefgroep, bestaande uit voornamelijk tweedejaars studenten Psychologie van de Rijksuniversiteit te Groningen, en ging het om een basistraining in gespreksvaardigheden. Hiermee is niet gezegd dat de huidige resultaten ook generaliseerbaar zijn naar onderwijs op andere gebieden, zoals universitair onderwijs dat meer is gericht op het verwerven van kennis en inzicht dan op het aanleren van vaardigheden. Ook is het niet duidelijk of de huidige bevindingen ook gelden voor een setting, die meer overeenkomsten vertoont met de huidige, bijvoorbeeld een training waarin gevorderde gespreksvaardigheden worden onderwezen. In dergelijke trainingen gaat het dikwijls vooral om de integratie van gespreksvaardigheden in een complex gespreksmodel. De vrijere vorm van dergelijke gesprekken maakt het lastiger om bij deze gevorderde trainingen feedback voor te programmeren: de oefeningen of de gesprekken zijn, evenals rollenspelen, minder voorspelbaar. Het is daarom ook goed mogelijk dat slechts een beperkt deel van dergelijke trainingen zich leent voor zelfinstructie-onderwijs. Vervolgonderzoek zou moeten uitwijzen in hoeverre training in gevorderde gespreksvaardigheden via zelfinstructie zijn te onderwijzen en of de huidige bevindingen generaliseerbaar zijn naar een dergelijke setting. Een derde kanttekening bij het onderhavige onderzoek betreft beperkingen van het design. Zo vond in een aantal gevallen de voormeting van de gedragstoets (met name de
128
rollenspeltoets uit Studie 118) door logistieke beperkingen plaats voordat studenten het boek hadden bestudeerd en in andere gevallen (in ieder geval de videotoetsen uit Studie 1 en Studie 2) nadat studenten het boek hadden bestudeerd. Omdat het niet duidelijk is wat de invloed is van het bestuderen van het boek op het gespreksvaardigheidsniveau van studenten, is het tevens onduidelijk of en hoe het leereffect door het al dan niet bestuderen van de literatuur voor de voormeting werd beïnvloed. Praktische implicaties en aanbevelingen voor vervolgonderzoek De huidige resultaten geven reden om aan te nemen dat zelfinstructie-onderwijs, wanneer het op een verantwoorde wijze wordt ontworpen, minstens even goede onderwijseffecten kan opleveren als begeleid gespreksvoeringsonderwijs. Beide trainingsvormen blijken bovendien even effectief voor personen die verschillen in persoonlijkheid of leerstijl. Aangezien de gevonden effecten zeer substantieel zijn kan niet alleen de Vakgroep Psychologie van de Rijksuniversiteit Groningen, maar ook andere opleidingen Psychologie en opleidingen waarvoor training in basisgespreksvaardigheden relevant is, worden aanbevolen de komende jaren gebruik te maken van het programma GEVAT. Een algemene aanbeveling is om bij de verandering van onderwijstrajecten na te gaan hoe alle onderwijsfuncties in de onderwijsonderdelen kunnen worden vervuld en bij de constructie van het onderwijs en het onderwijsmateriaal belangrijke onderwijskundige principes in het oog te houden. Voorts is het interessant om de invloed van andere factoren dan leerstijl en persoonlijkheid op leerprestaties te onderzoeken. Te denken valt bijvoorbeeld aan factoren als motivatie van studenten. Het is aannemelijk dat studenten die gemotiveerd zijn om te leren meer van het onderwijs profiteren dan studenten die ongemotiveerd zijn (zie Noe, 1986). Uit studies op dit gebied blijkt dat motivatie om te leren inderdaad een positieve invloed heeft op leereffect (Baldwin, Majguka & Loher, 1991; Dixon & Cameron, 1976; Wolf & Smith, 1995; zie ook Tannenbaum & Yukl, 1992).
18
In Studie 2 is getracht de voormeting van de rollenspeltoets qua tijd zo dicht mogelijk in de buurt van de kennistoets af te nemen, zodat de vooruitgang tussen voor- en nameting van de rollenspeltoets zo puur mogelijk betrekking zou hebben op de training zelf. Doordat de rollenspeltoets individueel wordt afgenomen en daarmee veel tijd in beslag neemt, werden sommige studenten reeds een aantal dagen voor de kennistoets met de rollenspeltoets op hun vaardigheden getoetst. Hierdoor kan ook bij deze studie niet worden gegarandeerd dat iedere student ten tijde van de voormeting van de rollenspeltoets het boek reeds had bestudeerd.
Overzicht en discussie 129
Een factor die in de context van hulpverlening ook interessant zou kunnen zijn is Emotionele Intelligentie. Emotionele Intelligentie wordt wel gedefinieerd als het vermogen eigen emoties en emoties van anderen waar te nemen, emoties en emotionele betekenis te begrijpen, emoties te reguleren en te gebruiken om eigen denken en handelen te leiden (zie Salovey & Mayer, 1990). Deze definitie heeft duidelijk raakvlakken met de basishouding van empathie en echtheid die door Rogers (1957, 1967) wordt aanbevolen voor een goede hulpverlening. Bovendien suggereren Salovey en Mayer (1990) met hun definitie dat emotioneel intelligente personen inzicht hebben in sociale situaties en effectief omgaan met deze informatie. Zo geformuleerd lijkt Emotionele Intelligentie een randvoorwaarde voor een goede basishouding en voor het adequaat voeren van een hulpverleningsgesprek. Volgens Goleman (1995) speelt Emotionele Intelligentie een belangrijke rol bij het bepalen van het succes van personen in een groep die homogeen is qua cognitieve intelligentie. Op het gebied van studiesucces zijn inderdaad aanwijzingen gevonden dat Emotionele Intelligentie een indicator was van het studiesucces van eerstejaars studenten (Schutte et al, 1998). Het is denkbaar dat Emotionele Intelligentie ook positief van invloed is op het aanleren van gespreksvaardigheden. Behalve de individuele invloed van persoonlijkheid, leerstijl en motivatie op leerprestaties is ook de samenstelling van trainingsgroepen qua persoonlijkheid, leerstijl, motivatie en beginniveau interessant. Het is mogelijk dat één persoon uit een werkgroep door zijn werkwijze anderen stimuleert tot betere leermethoden, of dat een ongemotiveerde persoon het leerproces van de rest van de groep belemmert. Barrick, Stewart, Neubert en Mount (1998) beschrijven verschillende methoden om de invloed van de samenstelling van teams onder andere wat betreft persoonlijkheid op teamprestaties te onderzoeken. Vervolgonderzoek zou zich kunnen richten op de invloed van groepssamenstelling wat betreft persoonlijkheid, leerstijl, motivatie en beginniveau op leerprestaties.
