HOLLANDS ROEM 15
KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN, BET
AANTEEKENINGEN
BN
BIJDRAGEN ,
DOOR
HENDIUK BHON COLLOT D' ESClJBY BE E RVA.!f BBl. E !f OOR D.
ZESDE DEEL, EERSTB 8TUlt, BET 'nVBBJ)B DBR WB'l'EK.CJLU'PBII.
111
BIl
'8
DE
G,.afl6nllaKe e1l te ,41Mt.t'dGm,
GEBROEDERS
VA!f
CLEEF•
• 1835.
Di9it;zed by
Goog Ie
f/OORBER1GT..
--Ge---N
in. /fel 'tJor:Î,lle Deel de GoàgeltlerdAeitl en. de B,e.pieselendtJ Wij86egeerle te hehlwJ tJ.htJr,.. deld, 'tJolgI nu, il4ar TlJ.g"n gema4l;t rbeBtei, '" WiBl:undtJ met die WetenBcAappen, WtJaNJtJn ., al.' de .gl'OrulI/ag te buchoUUltln iB, gtllj1/.. de 8lerre- .Aardrijl:.,.. en ZetJllaartl:unde, 'tJtJn we/ie de 8chetlp8/JOU4I, het cij 1I'I8n dien al. iunBt, hel ~t welemc'kap wil hebben aange1ll!Jl'l:t. niet 7J'J!)g~ cVc,e.c,,!itkn worden. DtI~e maJ:e" al.oo het onderwerp flan hel, eer,de SIul: deU8 ce.dtJ~ Deela u~t, w,aal"lJtJn het Iweede den r.e8tingooUIII, en 1I4t8~1J. tol den WaterBtaat fIIeten",",ppeJil:6s*3 hoort, (I,
ar..
.,
Digitized by
GoogIe
"1
Y OOR B E R 1 (;. T.
hoort, met het overzigt der Uitpindingen ~al bevatten, well:e wgaan onze JAndgenooten te dan .. ien hebben, en die al8 de gewrochten hunner 'werl:tuigl:undige l:enni. te achten, of van andere oorzal:en af te leiden zfjn: zoo fl:ullen dan daarna, in eene geleideli.il:e orde, de Natuur iundige Weten8chappen, met die daarmede in verband qf aanraiing zijn, te fl:fjner t!id volgen, terwijl il: laatde/ijl: met de hehandeü-"g der Regt.- .en Staat8weten8ckappen I&al beduiten, .waardoor de opgenomene taal: aan het eimle "al gebragt wezen. De Lefl:er cal intu •• chen gereedelgl: bemerl:en, dat· er nog peel t!id. cal' verei8cht worden, alvoren8 .il: daartoe fl:al l:unnen gerden; maar il: wil aan de vervulling van mg"nen wen.ck ten dezen opzigt~ geen8zin. wanhopen, vooral wanneer ket der goede Yoorl&ienigkeid . moge' behagen, mij, bfj voort~ring, lust, Kecondkeid er. l:rackten te verleenen. Il: wen8ckte in~u88chen wel, dat de orKJer8chei.. dene Deelen, waaruit dit werl: i. zamenge8teld, zich 8poediger mogten oppolgen, dan mfj dit tot heden i8 gelul:t. Doek men bedenl:e, dat il: mijnen tgd niet geheel ter mg"ner p;r!ie besckil:l:ing heb, en. dat il: andere ve"rpligtingen van velerIe';, aard, die op mg rusten, zoo veel mogelgIJ naar. bekoor.en. moet vervullen. Ik mag daar te bo-
Digitized by
Goog Ie
Y OOR B E R I G T.
ril
boven, met onopgemer.l1t la!en, dat, d-e' behallde. ling van hetgeen' tot de WeteTU"Ckappen betrel;. ling keeft, voor mjnen arheid oMindig grooter 1IIOeJ61Jl:keden oplevert,' dan il,. toen 7!&/jn DPercigt over de Kunsten ging, heh ,onderv()nden. Il: ~OJ tot staPingtlaaroan welgeene redenen., van betoog behoeven àan te voeren t,. daar dit trouwens in den aard der ~al:e ~elve ligt t waarom. il: dan aal: wel eens met "el:ere kuivering;terug denl:e aan den stouten stap, dien il: waagde, om. met ongewijden 'lJoet het gebied der Wetenschappen in te treden. D: mag ten laat8te ev~nmin voor den LBeer verbergen, dat il: de oude spreul:, dat de boog niet altJd l:an gespannen hlg'pen , ool: 6J 7189 op ;,;,euw heb b~esti8d gecien. D: Blei toch 6ilIJl:en prijs op, het genot der genoegenà , well:e het ge~eUig IIerl:eer oplevert, en grootere waarde nog hehben voor 71)g'n hart die van teedere hui88elgl:e hetrel:l:ingen , waarvan il: op nieuw voor mii den blg'den dageraad, in een lagchend fJersc"iet. mag "ien aanlichten: il: l:an mg dus geennins, als een l:amergeleerde vau vroegere dagen, onde.,. het stof de,. hoden gaan hegraven • en aan ~oo veel rein leven8genot; ala mg' te beurt valt, of op mij wach't, een ondanl:haar vaarwel eeggen. Mogt het mg eckter geluUen, eenige goedl:euring op dat gedeelte van mijnen arheid t ketweil:
Digitized by
Goog Ie
Y OOR B E R I G T. tilèll: iJ: hilir de" Le"er, niet "onder een'ge IIckroomvailigkeitl, aanhkde, ÏII te ooglllen, dan cal dit mJ ten apoorlliag 8treUen. om. imlièn mogeljJ:, aneller "lugt te nemen, m "ol, mijne"8i~ ge~ lJegèerte kare vervulling te doen erlánuen, iltiar i!:' ongaarne' dit 1n'j,J wer/:' onvoltooid "o~ oc1ite.,.laten~
'rSfaYenhagè, Octóber
-
1835~'
-
Digitized by
Goog Ie .
\
WISKUNDE".
VI
DEIL.
A
'}; ZeI, WeleTIICMppen, ;n UW lore" flasler sweln! Hoe IJlraall kj" Nedrland, roelJllanc, wflTld en %wle" keen! Wie ooil in 'I worIJtelperi der lan" een slrid do,,' wacen, Geen Nederltmder '"ût den lamp ooil aJgelJlacen. HELMBHS,
Digitized by
Goog Ie
WISKUNDE.
Gelijk wij, in de beschouwing der kunsten, begonnen zijn met een vlugtig oog op de Ouden te werpen, alvorens derzelver bloei en wasdom bij de . lateren , en voornamelijk· bij 'ons, na te vor~ schen t zoo is het niet minder gepast, dit op dezelfde wijze in het wetenschappelijke te betrachten. Ook daarin moeten wij de vorderingen van den ..menschelijken geest, in onderscheidene tijdperken, met belangstelling opmerken, en alzoo tot de beginsden opklimmen, waaruit dezè, bij langzamen voortgang en ontwikkeling, gesproten zijn. Het is uit de schriften der Ouden bekend, met welk e,en gezetten ijver zij, die als leermeesters hunner jeugdige tijdgenooten optraden, hoe vooral de hoofden der wijsgeerige scholen, die van hen haren naam ontleenden, zich bevlijtigden, om kennis en verlichting voort te planten, de grenA2 zen
Digitized by
Goog Ie
-4zen van het gebied der wetenschappen uit te breiden, en derzelver bloei te bevorderen. Het vormen van wel onderleide kweekelingen werd dan voor de zoodanigen hoofddoel, en mDgelijk zonderling, maar zeker eenig daarin was Pythagoras , wiens wel doordacht vormpJan bij velen niet zelden der vermelding waardig is gekeurd. . Men begon in zijne school met hooren en zwijgen, hetgeen van korter of langer duur was, naarmate de vatbaarheid van eenen kweekeling den meester groot of klein toescheen. Dat zwijgen eindigde derhalve vroeger of later, doch duurde nooit langer dan twee jaren; want men kreeg, na dezen eersten proeftijd, de bevoegdheid om te spreken en te vragen, ja, om oordeel te vellen, ,en eene eigene meening aan den dag te leggen. ZQO vene gevorderd, bekwamen de leerlingen van· Pythagoras de benaming van Mathematici, of bevo~den tot· het ontvangen van onderwijs, omdat de wetenschappen, waarofer zij den meestet: gehoord hadden, fU69~/AtI6'f~, dat is. IF'eI,,,,chllPfJ,lIjk, X.,,diglud,,, , genaamd weulen; hierna' werden. zij toegelaten tot bet beschouwen van de werken der natuur, gepaard aan het nasporen van hare ver· s.chijnselen, wanneer zij den titel van Ph,sici of 'natuurkundigen verwierven (a). Tot deze wetenschapCG) Aul. GeIl. N. Ä.. Z;~. IJ C",. 9.
"
. Digitized by
Goog Ie
-5 schappelijke kundigheden behoorden bovenal de reken-> of cijferkunst, de wiskunde met de toonkunst, om mij daartoe te bepalen; dan ongelukkig gaf ten tijde der· Romeinen, het algemeen vooroordeel bij de ongeletterde en onkundige menigte, aan de benaming van Math,matici eene andere beteekenis, en verwarde ze ten onregte met eene soort van uit het Oosten herkomstige wigchelaars, naar de landen waar zij geacht werden, . tt huis te hooren, Chaldein geheeten (a). En inderdaad, er bestoJlden vele onwaardige schijnbeoefenaren der wetenschappen, die eenige kundigheden, daartoe betrekk~lijk, lladden opgevangen, maar dil te gelijk de kwade praktijken van deze soort ' van valsche profeten 'navolgden, en zich met bet voorzeggen van het toekomende Uil de geboj'-tedagen der menschen afgaven (b): zij misbruikten hunnen stand en bunne betrekking, en werden, gelijk zoo vele bedriegers ria hen, die soort van kwade geesten., welke de wetgever genoodzaakt werd met boosdoeners gelijk te stellen (c).
Zoo (G) Zeer belangrijk ia h~t hier Ja.blonslcy na te .laaa , waar men het Doodige over de Matl.17UJIicI, voor zoo vene .ij als Astm10gisteD beBebouwd werden I en ia korle maar krachtige woorden door Taeitua(Bid. I , ~'} gpteenDd ZijD, zàl aantreA'dD. Jtblonlkii OplUtnllG, Pol. 11. 1'0,. 278 (Edit. T. Wat.r). (6) Va~ daar werden zij ook Ge".,Talidci genaamd, Gell.Xl', I. (0) Oppervlakk;g i. bet· ..oor den ..riend der weteDIr.happen erA3 \ ger..
~i9itized by Goog Ie
-6Zoo deze moesten gerekend worden te behooreu tot de vrienden der wijsbeid V8{1 bunnen tijd, dan bad· voorwaar Agrippina regt, om aan baren zoon te zeggen, dat de-wijsbegeerte geenen regeerder voegde, en zij kon in den blaam niet deelen, op Seneca gelegd, die zijnen kweekeling van de beoegerlijk, wanneer hij den Romelnschen COltn opslaat ~ en zijn oog op de wetten met het opschrift: D. Makficü " MatA.matieü , (ZilJ.1oZ, 7':'.18) \'allen laat. nan weldra wordt bij bevredigd) wanneer hij in de tweede wet of Lex ~cnnda, de .Ar6 JlillltA._ tioa teKen de G.OJMtrÜI ziet overgesteld. Uit deze nll is laet dllide• lijk, dat aan de zoogenaemd. Tooverkunst de benaming 'lan M .... • tA••ü, of liever van .Ar6 MatAtmatica gegeven werd, waarom dao ook in Lege 5 het raadplegen van een' Mathematicos ver· höRin werd; en daar in deze de ClIall/tui dadelijk tot de Makfici gebragt worden, uo behoert men zich dan ook niet over het opschrift 'Van den titel te Yerwonderen, veel min den dUr bedoelden MatAematifli de eer toe te llenllen, van tot de eigenlijke beoefenaren der wiskuode te behooren. Deze worden eldera door den wetgever in derzelnr waarde erkend eD gehandhaafd,uB' 2 Cd. à. B.tJIU. 4rtifi (Z~ 64). Dit belet echter niet, dat er wel "na gegronde redenen "au beklag, door dezen en genen keizer, vooral door DiocJetiaau, ten aanlien van betoonde minachting jegenl wijsgeeren Begeven zijn, waartoe Atbene zelf maar al te seer het voorbeeld aan de hand had Bedaan t dUr toch zag men, bij de wrijvingen der factiën, en den haat taaichen Sophi.ten en Rhetoren, het banvonnil tegen de. wijsgeeren uit.preken, retit. UBt6 JIJt. Lib. 111, D.8, 4, terwijl Oritiu) een der dertig tirannen, uil haat tegeo Socratea, het onderwijl in de redeneerkund .. (Aloy", ,..) verbood. Ien• Lib. r, Cap. 2.
.v.m.
Digitized by
Goog Ie
pefening der oude redenaars: - afhield" opdat deze allèènnaar hem zoude noóren (a). Ongelukkig dat deze soort van: MlJlhetillllici een grooten invloed' op de' Romeinsche keizers uito~ fende, en door hunne- zoogenaamde : voorspe1liili.. gen,- derzelver bijgeloovigheid voedsel gaven; gelijk Scribonias en Thrasyl1us,' on bet. hof van Tiberius gedaan hebben, en h\ln voorbeeld door den zoon van den laatsten, aan dat van Nero'ge-volgd 'werd (b)~ Hebben deze nu door soortgelijke praktijken, der .wetenschap welke' zij- beoefenden, oneer aal1gedaan, een. Uranius, -een Syriër" wiens winderigheid 'den ongeletterden Chosroës kon innemen, omdat hij in de 'wetenschap eeil vreemdeling was, en andere zoogeriaamde wijsgeeren (c), hehben niet minder de wijsbegeerte in het alge-
-meen, (41)' Suet. in B,rona, Cap. 52~
0) Deze ThruylhlS wordt vermeld bij de Oudeu, onder ande-
ren bij Suet: in Tiher. Cap. 14, en zyn zoou bij Tacitus, 4Jm. die dUr zegt, er te zijner tijd breeder vau te zulleu !Jewagen, hetgeen echter in hetgeen 1)nl ·Yau dezen acbrijnr onr ia, geen pla~ta heeft ge,onden. - lIaar de yoorspeUiug il, 'folgeu1 Erne.ti, yau elders bekeud.
rr, 22,
'(.) In den tijd, dat eenige wYSi88reu Pmië lleitoehteu, bevoud siah aldaar zekere Uraniu., wiens,winderige nietabeduidendheid de geachiedachrij,er Agatbial tèeJceul, en bet ",entrekt "oor"aar tot geen blijk Jaa verdaad in den Perziachen Vorst, dat hij dezeia boYen d. ov.rigeu acbatte. Zie Agath. Hut. IIT 28-32. '
A4
Digitized by
Goog Ie
-8meen, en hen die. baar beoefenden ift bet bIjzonder, in een belagchelijk daglicht doen stellen. Maar het is hie~ zake van de ware wetenschap, welke dan ook door sommige keizers, zoo als Hadrianus ,in hare waarde is .erkend (a), terwijl de keizerlijke uitspraak van Dioc1etiaan en Maximiniaan , dat er. het algemeen aan gelegen ligt, dat de wiskunde der jeugd geleerd en door haar beoefend ZQU worden, het bewijs oplevert, dat de 'wetgever het ware van het valsche wis i: te onderscheiden (b). Maar te verre ging bij sommigen, vooral in l!-tere tijden, de ingenomenheid met de wetenschap, toen zij den redenaren het kiezen van . Mathematische onderweI:pen voor hunne redevoe.ringen, en het ontIeenen .aan haar van overdragtige gezegden en spreekwijzen aan predikten; toen zij het leggen der wiskunde tot grondslag van alle goddelijke en mènschelijke weten... schappen aanprez~n, en dit beginsel in bet besturen van d~n Staat wilden toegepast hebben Cc). Dit (a) AureJ. Vielor, Epit. Cap. ZIP, yoegt daarom J bij hel oplelJen yan all81 waarin hij uitmnntte, de wiskollde ~ ala dool' hem beoeFend. (i) Jbte", GIom.trial t1i#Hr. atf'U .$erM'I pullli. iJltn.". (D) Il.et i. der moeite waardig hieromtrent MOlltucla na Ie alaan, Rüt. dlJl MatMm. To",. I, pas. 37. Hij spreekt daar Tan U ..rbandeling van den graaf nn Herbeateill (~" ,'uiium Geom•• tria, r~ M(lfÜÜtlNa,.",icûo aiI ClII oJ,t~crJo), eD me..
Digitized by
Goog Ie
-9Dit een en ander voor overdreven houdende , zal daar~ntegen nièmand de hooge waarde der wiskunde in twijfel trekken. Zij is toch op waar. heid gegrond, en zij is de zekerheid Ca), waarop zij bogen mag, daaraan !erschuldigd, dat het onderwerp barer beschouwingen alleen van ons denkvermogen, geenszins van de ondervinding afhangt. - Alle menschen, boe weinig beschaafd of ontwikkeld, hebben een en hetzelfde denkbeeld van uitgebreidheid en van hoeveelheid, en van derzelver eenvoudigste eigenschappen. Niemand toch, om een enkel voorbeeld te geven, wordt er gevonden, die aan een' driehoek meer of winder dan drie hoeken en drie zijden zal toekennen; en men moet in zijn verstand gekrenkt zjjn, om te beweren, dat honderd minder is dan vijf en twintig. Behalve deze in het oog loopende waarheden, men stemt zeker met heDJ io. wanneer hij zegt, • Quand à oon., " nons ppnlOos qne du geoie et de l'amonr ponr Ie bieo pl1b1ic, • "alen~ mien~ pour tenir les rêne. d'uo État, . qua Ie. connois"Iances les pJnl lublimel de la G40metrie." . <
A5
Digitized by
Goog Ie
-
10
, den, .de uitgebreidheid en de hoeveelheid betref· rende, zjjn et andere, die even zeker, maar· minder duidelijk zijn. Het hoofddoel der wiskimde nu is, deze tDeer in het verborgen liggende waarheden aan "t licbt te brengen en te bewijzen, dat is, dooreene aaneenscbakeling van redeneringen, die elk afzonderlijk als waar erkend worden, aan te toonen, dat zij noodzakelijk bestaan moeten, en niet ánders zijn kunnen. En zoo gevoelen wij dan ,de kracht van het gezegde van Hriijgéds, omtrent eene verkeerde verhouding van den ëirkelomtrek tot des zelfs m~ddel1fjn: "Al ware het een engel uit den hemel , dië het mij kwam verkondigen, ik zou bet niet kunnen aannemen." Zoo verwonderen 'wiJ ons dan nièt over zoo veel aan den dag gelegde geestdrift, als wij weten dat beo roemde wiskundigen voor deze wetenschap heeft bezield. Van hier dus de geofferde os van Thales, de hecatombe van Pythagoras, de verrukking van Archimedes , toen hij uit het bad sprong, en met het: e3ptPU16 (ik he" hèl ,evont/",) in den mond, de stad doorliep, omdat bij in de kroon van Hieron, door zijne genomene Hydrostatische of waterweegkundige proeven, het bedrog des goudsmids ontdekt had, die onder het goud, waaruit deze bestaan moe,st, koper .gemengd bad Ca) • . Grondt (a) Ik beroep mij op dil .:,..., en volg daarin het algemeen aRD-
Digitized by
Goog Ie
IJ
Grondt' de ' wiskunde, zich· op: 'waarheid en zekl!rheid, 'zu;leil Welke 'steeds staande gebleven zijn, en de aanvallen van den, twijfelzieken Sextus Em- ' piricus hebben kunnenweêrstaan (11), hoe bij uitnemendheid geschikt is zij dan niet, om ten grondslag te st~ekken dier wetenschappen, welker kennis en ~Dgenomen denkbeeld. Zonderling i. het intulicbf'n ~ opdat ik dit evenwel Diet onopgemerkt lale, dat Cicero (Twc. Qua.st. II, 1,25), van Archimedes wetenschappelijke verdiensten sprekende I niet tevens ,vau dit voorval gewaagt, or er de gelegenheid, in een ander geschrift (D, Fini'6. " 19) toe aal1grijpt, waar hij nog gepaater aanleiding bad. LiviuI hield het miuchien .tilBwijgend voor een aproo1!:je (X. xxr.P', 34 en XXP', 31). -Het is altijd belangrijk, groote mannen met groote mannen te vergelij ken, en ik denke hier dus ongezocht aan het voorgevalle\le met laet Mereurius..beeldje, dat ter nagedachtenis vnn Nieuwland is te . boek gesteld, en door den meester 1'8n den voorbeeldeloozen leerJiug, meer dan Arcbimedes ontdekking, het .:,.. waardig ge.keurd werd. Zie Va11 SwindeJI, Lijlcn/. op NIIIUWla1l4, '61. 119• .(a) Deze Sextus Empiricas moet nh-t met een anderen &estus verward worden,l die een Stoitcb filosoor ten tijde 'Vaa Tiberiul geweest is. Bij was een Empirisch geueeskundige I en te gelijk een Pyrrhonist) oF twijrel~ar) echte volgeling vaD diea Pyrrbo, die nimmer een besluit wilde, trekken) tot het' dalir• •tellen .,aD iets als waarheid) eD die voorgar nietl te begrijpèn, en aboo aan .11es te moeten tw~:~!eD; van waar dan ook het Pyrrhonismul van hem deszeIrs benaming ontleend heeft. Al zijne Werken zijn in het Grieksch en Latijn door Fabricius uitgege~pn; mpn heeFt van hem Ifypot,ypósu P.j7r1JOrrian"" in welke een gedeelte aan de beltrijding der wiskundigen gewijd ia. Zie o,er hem Sase, On. Litt. 1, 332, ma.ar .,ooral Brueker.
Digitized by
Goog Ie
-
12-
en beoefening van eene zoo hooge waarde voor den 'menschelijken geest, en voor het belang van staten en maatschappijen is! - Grondslag is zij alzoo van aardrijks- sterre en· zeevaartkunde, van werktuigwater- en vestingbouwkunde ; zij is het daar te boven, die aan natuur· en scheikunde de grootste ontwikkeling heeft gegeven, terwijl aan de laatste de rekenkunst geene geringe diensten bewijst, sedert de 'ondervinding -geleerd ~eef., dat ongelijksoortige zelfstandigheden zich steeds in bepaalde .verhoudingen tot het daarstellen van nieuwe ligehamen veJ'bind~n; zij is het eindelijk, die in hare school, den echten geest van onderzoeken, betoogen, en van strikt redeneren, ondet\vijst en hebbelijk maakt: van waar dan ook de grootste wijsgeeren van vroeger en later tijd goede wiskundigen bevonden zijn geworden, en daarvan in hunne redeneringen over onderwerpen van bespiegeling, de bewijzen te hebben aan den dag gelegd • . Er wordt van Galenus verhaald, dat hij eens, bij zekere gelegenheid, laag zoude gevallen hebben op degenen onder zijne kunstgenooten, die zich meer dan anderen op de wiskunde toele·gden, waarop hem met veel drift werd tegengeworpen, dat hij zich zoo doende een slecht navolger van Hippocrates betooDd~ te wezen Ca), die met eigen voor(a) Ook 'Boelhue
11'111
nD die meeDing J bfltgft'n Montuda zeg_
Digitized
b~ Goog Ie
-
13,-
voorbeeld hem andere lessen gegeven, en daar te boven geleerd had, dat men den bou,! van het menschelijk Jigchaam en de evenredigbeid der dee· len, waaruit het is zamengeateld, niet kan bevatteD, en aan anderen aanwijzen, zonder Mathematische gronden te hebben gelegd, waardoor men alleen juiste denkbeelden, aangaande vorm en evenredigheden in het algemeen verwerveD kan. Wanneer men deze redenering nu, gelijk ik geloof, ook op andere ktiDsten en wetensc!bappen mag overbrengen, dan zal bet niet bevreemden, dat een Apel. les bij de Ouden, en een,Alb. Durer bij de lateren, uit dien' hoofde .de wiskunde den schilder hebben aangeprezen. In-
•
6
_Blea do.t, bij het allDhalea nD ti. g~aesd.a ... Bi..pocr~~ (HUI. ü ItIIIIMm. Tol. 1. po 17) .Ce tt!moipllIe d. l'aaei• • Cor1phée da Ja Mt!diciD' 81t cODfirmé par c.lui d. l'Bippocrate .moderD' dl~bre BoerhaYe, !Jui CODI.iUe tig.lemeDt l't!lull• • d. la Gllumetrie l eeus !Jui veulent ,'Moaner • Ia médicine." .ea si. daaromtrent ""ooral de deor h.m in de. jare 1702 g •• houdea. red••oering t w.lke ten oplChrirt heen I ti• .",. RAtioDinil MMilitmici in Medit;i"tJ. 'W.lk. om har. belaDgrijkheid 'iD 1730 voor de derdImaal werd uitg.g,ven. - Albiaus was mede VaD die leer J waarom hij ylijtig de I_D YeD Thpod. Cr8Dea over Algebra eu Mathesia had bijg.woond, zijnde CraDla lelt' eeD hoogleeraar ia de Medicijnen te Leide~, nadat hij eerat d. 'lr.actew.tenachapp,n aan d. doorluchte school van BijmegeD oDdenrezen had. Verl_ Boerhav., Orat." "il4 ., DJ"" .AIJiai, paB' 23.
,1.
Digitized by
Goog Ie
-
~
14-
Intusschen zijn er ook andere redenen, welke een zeker verband tunchen' beide de wetenschappen hebben doen ont8taan, zoodat daardoor. het raadsel gemakkeli,ik op te lossen valt, waarom men in vroeger tijden zoo velen heeft aangetroffen, die, zoo als de vermaardeJood Mozes Maimonides ,:van wien ~ijne g-eloofsgenooten zeggen, dat er, vàn Mo· ze& den wetgever af, tot op hem .toe ,!geen mensch bestaan heeft" die met hem vergeleken kon wordeo:(.)" te gelijk als 'wis- en geneeskundigen optraden, en waarvan :de Vriezen boveDal de voorbeelden 'hebben. opgeleverd, . in. Gemma Frisius., Petteiul ,'Tiara, 'Joan' Acronius', Sixt.. van Hemminga, om er geene meer te noemen. Onder de vetscHillende Medische stelsels', om dit hier in het voorbijgaan op te merken, vindt men gewag gemaakt van een·/.tro-Che",isch en een I.tro-Mllthemlltiscn of Meèhllnisch stelsel. Het eerste vond in Paracelsus, in Helmont en Sylvius zijne voorst'anders " het laatste,kreeg, naHarvey's ontdekking van den omloop van het bloed in. het, menschelijk ligchaam, zijn aanWezen, en verdrong bet eerste. - De wijsbegeertèvan Cartesius. had het denkbeeld doen geboren worden, om in het wetenschappelijke, den 'eenigen grondslag van zekerheid in de wiskunde te (0) 'M~n vindt deze bijzouderh~id in 's mans levensbeschrijYing opgeleekend, door den heer H. Leman, IJl. 64.
Digitized by
Goog Ie
te zoeken, en daardoor de begeerte doen ontstaan, om het schier .overal toe te passen; de ontdekking nu van Harvey, en de daarmede gepaard gaande betere kennis van het. vocht- en v~tenstelsel, waardoor het ligchaam in zijne werking een wa· terwerktuigkundig unzien kreeg, deed dit nieuwe stelsel vormen; dus, begreep men, zou allel kun· Den gemeten en afgewogen worden, en de ge· neeskunde verwierf eene vastheid, eene gewisheid, welke het oude Chemische stelsel geheel zou in de schaduw stellen. Men· sloeg dien weg in, de .vloeibaarheid der vochten in en door het menscht;ltik ligchaam, even gelijk die van· het water door· de buizen eener waterleiding t werd erkend, ea het: """, mflchintl ell ~tI,,,,,,jcll , aJs axioma on· genomen. Aan de eene zijde stelde men de. krachten en eigenschappen.der ..Datuur , .berekende de kracht VaDj hut· en va~en tegen die van het .bloed, en JnUkce gelijlie. berekeningen omtrent he~ werk~d verQlq.en .der ,ctneesmiddelen : :geneeskunde' werd alzoo. Mathematisch wegen en bere\enen,,' maar de art,. 1DO~st desniettemin met al zijne. Mathe., matische .axiomata', en formulen, het·· -overwegend ,gebied ,der. ondervinding, het ware punt in deze kunJtt. erkennen .,en het bewij, .opleveren, dat Boerbave met regt het simp/es sigilillm YIT; ten zinspreuk gekozen heeft.- Robinson en Kramp mogen naderhand hun latrg...mathematisch stelsel schier, der onfeilbaarheid' hebben gelijk gesteld, en
..('0
Digitized by
Goog Ie
-
16-
en .eene berekende gelijkstandigheid tusschen den omloop van he~ bloed en de tegenwerkende kracht t als maatstaf voor het evenwigt, dat de gezondheid in het ligchaam bewaart, gekozen hebben; ondervinding en eenvoudigheid zullen steeds, naar mijn inzien ,. de aanbeveling van het gezond oordeel verwerven, zonder dat ik daarom Euclides voor den Medicus wil gesloten hebben; doch ik blijf gelooven, dat de wiskunde zelve, omdat waarheid haar grondslag is, geene toepassing zonder onderscheidend oordeel toelaat (6). Dan wij behoeven de grenzen der wiskunde niet uit te breiden, al zouden wij meenen dit op goede gronden te kunnen doen; de omvang van deze wetenschap is groot genoeg, wanneer zij slechts op natuur- werktuig- zeevaart- sterre~ kUDde en andere aanverwante wetenschappen wordt toegepast; en dit valt in Iret oog, wanneer men op de uitgebreidh~id . van deze onderstbeidene vakken let, wèlke in den laatsten' tijd zoo' zeer is toegenomen, dat men, zich hiet op alles· m« dezelfde naauwgezetheid kan toeleggen, maar 'zijne keuze tot deze of gene beperken ·moet. Waarlijk hij , die bij voorbeeld zich tot de toepassing der wiskunde op sterrekundige waarnemingen zoude wil. (IJ) Men 'Ierg.1ijk. O'ler dit onder"erp Professor Hecker, KUlln
me Kranlc"'eite1l der Men'lJlI." IIU la,u", ~ TlJeü 1 , il,95 en ,olgg.
Digitized by
Goog Ie
willen, bepalen, kan een geheel leven da'araan b:est~den, en ziet zich bijna de mogelijkheid beno~ men, om het overige met zijne bespiegelingen te omvatten. Het besluit hieruit te' trekken 'is zob eenvoudig als natuurlijk, en leidt tot 'de 'be·· , kentenis van de beperktbeid van ons vernuft en ons kenvermogen. Den gebeeten omvang der 'wisen natuurkundige wetenschappen te bevatten, eri wat tot iederen tak behoort, grondig tevens te verstaan, de ba ne , welke voor nieuwe ontdekkingen en uitvindingen ontsloten is, met' moed in te treden, en den kring derzelve door verbeel. ding en denkenskráchtbeiden uit te breiden; -waar. lijk, dit kan slechts een ,enkelen bevoorregteil sterveling ten deele vallen t Hetis dan wel gepast, bij de beschouwing der stellige wetenschappen, deze :met baar aan te vangen, en den roem te vermelden, .door hare be· 'oefening, ook door de onzén ·verworven. ' Die roem is' vooral gebleken in die wetenschappen" welke haar ten-:-grondslag hebben:, hiel1Van, zullen wij, bij de stukswijze en, ordelijke behandeling derzelve , meer en meer overtuigd worden. Eer wij echter overgaan, om van wiskunde en wis· kupdige wetenschappen te gewagen, zuUeu ,wij een' blik op de Ouden werpen, om dan vervolgen& aan de zoodanigen onder onze landgenooten te gedenken, die in de wiskunde, en .iri tie takken van kennis op haar gegrond, hebben uitgemunt. VI DEEL. B ,Gelijk
Digitized by
Goog Ie
-liGelijk· da rQkonkuDiSc dil weteasc'hllp ia VlD do eigenschappen d4f getallen, c:o tot het eigenlijk l'CIkcmCll aboo den weg wijst, ")Q is de DJc:ettUMe die V~ de eigenschappen d,C!r meetkunstige figuren, en men is rek~n· en sneetkuD3tena,r, wannQel' IU~Q de I'egels voo.r deu kundigb~en meester is, ou %1 al 1$ 00 we~t toe (e passen, of andere" tQt dit laatste 'Op te leiden. - Do wiskunde bevat in het algo.Qleen de leer der uitgebreidheden t en die dor h.qcve~hedQn, of meet... en fek~nkQnst Ca). Gelijk DU bij ·de Ouden,. onder de benaming van G"me,,;', ~i8'tnJijlc de .1andmeetkullIt, of de kuun om te metOD, vo()H.-omt, ZOG drukte die van M.,A.sl, bij. hcabet denkbeeld uil van wiskunst. or" vu kunst welke zeker gaat, daal' zij: op wisse·waar-r heid atcUDt • .. Zeer eilellUrdig. wordt derhalve we ~thesis· tloOI' . den beroemden Franschen teetenaal' Gra~lot CM) zinnebeeldig, onder de g«laantc eenu VlOUW voorgesteld t met vleugels aan het hoofd e act een cirkelvormig armsieraad , waarop eeM spbeer. -------,-----------~---~
'Ca) Er'Desti zegt daarom van de Geometrie, ouder welke al. genleeuè- be_iup; hij ie wi.lunde bevat: E~t sc/ent;a eden", .... 1MBAuUlll IIt'llU olfUIII. las.. :JlDct. &l1tI. [1. 1114.
,st,
(') BO'arsiguoD Gra'l'eiot, broeder van den aardriJkskundigen BDur~. d' ArÎvilla, was voorBll_lijl _oem. 1Io0r
tH_....
~D sravtl'll!lJ'~lJ4!r 4~ ~~m\.kora.. . . . t~~, 4l"t~
de-
Digitized by
Goog Ie
-
19-
spbeer prijkt t waardoor beteekend wordt, dat d. wiskunde het heelal en het onbegrensde aroatet. Zij heeft de houding, als of zij het vierkant der Hypotenuae, eene harer schoonste ontdekkin gen, in eene ernstige beschouwing opneemt, terwijl eene vierhoekige figuur, welke men zich onder de gedaante van een' teerling of dobbelsteen voorstelt, en die algemeen bekend is onder de benaming van Cubul of Cu"', ten stut aan de taCel strekt, waarop deze. Hypotenuse geteekend is, en welke daarom te meer opmerking verdient, omdat zij het zinnebeeld ~er uitgebreidheid ia. In alle wetenschappen vallen twee zaken op te merken, welke als derzelver hoofdbestanddeelen te be8Cbou\ven zijn. de theorie namelijk en de praktijk, schoon men deze niet altijd bij degenen, clie eene wetenschap beoefenen, vereenigd vindt. Er zijn er, wiel) het aan geene theoretische kenDis ontbreekt, doch die daarentegen deze niet altijd weten t.oe te passen, terwijl men omgekeerd goede practici ziet-, die bezwaarlijk \'1n alles het waarom en het daarom zouden kunnen beantwoorden of betoogen. Zigtbaar is dit mede in de wiskunde; EucJides was eigenlijk geen landmeter, maar dere kunstenaara gegrayp.erd, nnieren , oDdn aDderen, de Weriea Yaa Voltaire, bij PaDkoud:e ~edtukt, ea aaD Ca'bariGa 11 . .,.chqeD; hit dichtstuk d. 8Ho1aiIJ lltIpIt", fA d • .14,.",.• ••n Ta.,o. door Co~i Dil,....eu.
B2
Digitized by
Goog Ie
-
20-
maar zijne theoretische kennis stelde hem in staar, a~deren te vormen , en die gronden aan te \vijzen, waarmede zij, .al vielen deze niet volkomen on. der hunne bevatting, hun voordeel konden doen. Dit was evenzeer het geval met Ptolemaeus, die regelen voor dt stuurmanskunst wist te scheppen, schoon hij zelf geen stuurman was; dit met Vitruvius, die als bouwkundige regel en wet kon voorschrijven, al kon hij' zelf geene handen aan het werk' slaan. En 'zoo zou het geene moeite kosten, door voorbeelden, uit het gemeene leven genomen, aanschouwelijk te maken het wezenlijke gebrek aan theorie bij hen, die voor goede practici gehouden worden. , De wc!tenschap nu schijnt het eerst bij de Egyptenaren in eere geweest te zijn; de wet der noodzakelijkheid leidde' dáár tot hire beoefening, omdat de overstroomingen van den Nijl bij hen de landelijke bezittingen gedurig onzeker maakten, en men dus wel naar' een middel moest omzien, waardoor dit ·ongerief. zou kunnen weggenomen worden. Tot de' landmeetkunst, als op wiskunstige zekér. beid gegrond, nam men dan de toevlugt; de lijnen werden getrokken, de grenspunten afgebakend, en ieders bezitting bleef kenbaar; zelfs zou de beo nam!ng vaIi Geometrie, welke in dit op'zigt de in praktijk gebragte wiskunde is, bij de Ouden daarvan ·ontleend, en der wetenschap bijgebleven zijn, ook nadatrnen haar te werk stelde, om aarde en hemel te
Digitized by
Goog Ie
21 -
te meten (a). Geen wonder dat de priesters, als beoefenaren der wetenschappen .. in bet algemeen, zich ijverig op deze toelegden, waardoor zij tot # . de Grieken overging, toen deze naar Egypte . togen, om bij ben wijsbeid en kennis op. te zamelen. Thales was een der eerste wlJzen van Griekenland, die dezen rogt ondernamen, en hij plantte alzoo eene wetenschap in zijn vaderland over, Welke de grondslag werd van het Pythagorisch onderwijs'. De wijzen uit zijne school voornamelijk, maar ook bij vervolg die uit andere scholen, schatteden haar hoog; zij besch{)uwden ze als den wetsteen van het verstand, en eerden haar schier als eene goddelijke wetenschap: in die geestdrift deeldè vooral Pla-
. (4) Dero40tu. geert etUI! andere reden op, en .egt, dat Se.oarm een. verdeeling van lauden onder agne onderdanen h••1\ daarg.. ,leid, in gelijke deel en , en dit gedaan te Ilebben met het oogmerk, om de verpoudingdetlanderijen op viuten vóet te regdl'n; doch beide opgaven latllD zicb gemakkelijk in verband brengen: want hg VOl'gt er bij, dat degeen die door de Nijls-overatrooming bevondea werd , ....n lijn land door afspoeling t. hebben verloren, ac:badeJOOl _ou wonten gesteld; door opmetingen van rijkswege ~ w&ar\'an het gevolg welen 10U J dat hij nallr die mate ~ eene aan lijn verliel geëvenredigde vermindering in dl'n GIInslag IOU genieten. Rieraan ~ voegt hij et bij. beeft men bij de Esyptenarp"n de ultvinc1iDg der GlOmfm. te danken J welke vaD dele lot de Gr!eIrea ia overgegaan. Zie IlÏlto,.. DIJ. 11.. CGp. 109.
B3
Digitized by
Goog Ie
-
12
PlatQ; '00 toeh was hij met haar ingenomen. dat de school, waarin bij lijne lessert gaf, met bet opschrift prijkte (11)= "die geen boogsc:hatter der wiskunde is, ga van hierU ! Van daar, dat zoo wel hij, als Aristoteles, in hunne lessen en verhandelingen over onderwerpen van wijsgerige bespiegeling, wiarin lij oogeDscbijnl.ijk het Mathematisch betoQg Bouden hebben kunnen daatlaten, echter aan hetzelve niet Belden de voorkeur hebben gegeven; een vool.'beeld, naderhand door Spinoza In anderen te ruimschoots gevolgd (h). Zigtbaar ia. dit vooral in den Timaeus, waarom sommigen boweerdbebben, Elat men zonder Mathematicus te
(a) Zie Brucker 1 Rilt. PhilOl. 2l>m. II P"Il' 691. Zonderling mag het Ichijuen, dat zijn leerroeelter Socralfll min Rnnstie over de wiskuude schijnt geoordeeld te hebben; maar daar hij dit ~jb,t lMet.ijdllll ~e, Sophi$~ vQontamCllijk lQljucle , kau hel daa GCllt zijue. oor.p"oD~ hebbeu iu de aC.ijkinaen TaI1 d"z,. ia h~Dne red.ener~ncen" van de gezolld_ redeneerkunst, or wel ook in bet ~ervall,n i~ een •.nder "iterste. Clns zoo eicen, aan .te zijde f,l.1!1 wij~g'I'f'I, die alles ia deo men.eh zei ven Wilde bealuitl'n, en tot beJ;ll hetrekkelijk ~ak8l) # terwijl zijne t.e~en.t,.. vus hem geheel uit het oog vE1rlQtlln. MeG sla Ilie.~ iq aHeD ge.. valle de lItIem0711lJilia ~a" en meD zal zich met Socrates denltbeel.. dan ~eheel beyrfldigen, en he~ 0011; hier als een' man hOll3lehatt.n ~ die wel verdiende" door h.e' ord:el l'lI,D DelFoe YOljr den "ij.ate.n der G~ie~1lII t~ Ward,en. verld.a~. tie IellOphqn, IIf1111/r. ~,lr,
c..p.'.
(J) Zie. Boa.. . . . . , DMZ
'1 11. 267.
Digltized by
Goog Ie
· -2$-
te lijn f
delen Dilldgus moetjelfjk &evltt~ kat! ( ...,. W~lkom moet het dan Plato geweest zijri, tóên hij zijn bekend bezoek bij Dion tftegde, de geëst... drift te Obtdekken, waatmede men in Sièi1i~ voor dele wetenschap was ingenomen; hij vond toc!h tI de vlóeren van Dion's paleis met stof bedekt, rttl ttutte en tot gerief van het groot getat 'harer ~oefenaren (b). En hier herinnère 'men ziéh de' iewoODte der Oaden, om hunne figl1reiï btt' ddJ grond, in bet tot dat einde gestrooide %atid' t:~ feekenen , gelijk dan ook Archimedes Op deze 'VVfjze bétil~ was, toen de Roruemsche soldaat, onká1tdig ftD ,het: vreesselIjk vergrijp, dat door fretn .statie! It"pleegd te worden, den «rOoteD wistun~gt! bet Jeyèft' beaam (t). : ' , V66t dezen groenen' Syracuser hlld lUelide$ gebhJeid; wè'lke daarom bij l.titnèmendheid de Mat~ "á'fi~tf~ ~oeMd watdt' ;' opdit men hem VIn J:ijn~ MIht\~noot, &n.' M~ga1èn!;et', zott' ooc.fèl'seltefden f W..top bier Ilkijd behoorll;jl is geles geworden.' De Megarenser was een der hoofden van de school van.
ar
C_> V_ia.. , tI. .tll/.ui 11 c.. l), S 8. ( " PI.r.utr. Iti Dimt,,, a.p. l!. (0) Llvlus, Lii. XiP".31.- De lIatbematic:i t..keDdea lIua.. filureu soms met deu ,iDI.r iu het zand ~ Dlaar me..t lII.t .... Ifoedje or alokje, dat 'dell Daam nu BtuIûu eh",. a.,.e M 'irBil. BIItIOI. ur, 40.
Digitized by
Goog Ie
van
~4.-
M~ara (4J.
en een leerling van; Socrates, wiens; l~ssen ~ij op levensgevaar ging hooren. De Athene~s to~h, al zeer dikwijls o~regtvaard!g en wreed" badden aan el~n M,egarenser op doodstraf ver., bode.n, om zich in Atbene op te houden. Euçlidesfl geheel~oor zjjn~n meester ingenomen, 'bekrellnd~ zich daar ni~~aan '. en kwam van tijd to~ ,tUd des 'nachts ln vröuw.engewaad'tot hem, waa.rdo9~ hQ b~t bewijs aan. den, dag legde, ?at de zucht om k~~is ~e ;frlangen . bij, velen vermag (b) .. ~;~~!!~~S ,de ,.wisk.~ije, op wien wij bier t~ let~~~,}lebben, was, geen.. vreemdeling in die stad, hac} er ve.en vap Plato's leerlingen gehoord, en 4~ar~ede ,~ijn yóordeel gedaan ;d.och ~jj. behoQrde eigenlijk tot de Alexandrijnsehe. school, bloeid~ aan het hof. der ,Ptolemaeën " van 1,Vel:ke één zelfs ~ijn leerling werd, en slQnd a!l1l: het boofd eener, a;ij, ~an ~edre~en ~iskunste~aars., ,welke die aehool. g~jk andere geletterden en dichters, ten sier..," strqktCD Cc). regt betreurt:. men, dat zJjIl)e
re'
wa:~
(G) Cic. 4tm4. Quaelt. DIJ. lP, CGp,
4"
(IJ) Zie GemUI. N. 4. LilJ. Jl'1, C. 10. - Hij voegt bÜ bet verhaal. tot athaode aiju~r tijdgenooteu, de opmerking_ door hem den wijsgeer T,aurut in den lno~d geJ"gd, dat iu ~aeD tijd d. leermeesters genoodzaakt wareD J. aan dl! huizeD hUUDer )eerliDI!lBD te loopeD, eu daaf te -wachteu, lot de roe. w·aa uitgestapeD. (0) Dit dedllll de geneeallundiaen in'gelijks) want vQiu eenen ZOD-
Digitized by
Google
werken, vooral die , waarin hij toonde de gre~z,en der wetenschappen te kunneil uitbreiden, zijn verloren geraalçt; dan, wij hebben zijne Elèm,nlen b~ houden, en zij worden· nog als een zeker kO,mpas geacht voor den begeerige naar Mathematische kalnis , ,daar hij in de,e het onderwijs op vasten grondslag qéeft gebouwd Ca.); en zC)o groo~ was ~et ,nut.t d~t men van het doorgronden van dezen MathemltiscJ;um schat zich belo~fde , dat men deze Elementen. in het Arabisch, de taal der S~räce: ~1!11 ,: overbragt, en de Joden van dien tijd er tot de b.9ef~ing der studie ,door we~den uitgelokt(b). Tot op dQz~ ,was· er geen; beroemd Mathematicus" of hij was een Alexandrijner, of behoorde . tot de school, in Alexandrië gevestigd; hier denke men aan de Théons Cc ); aan den ouden', die on, der
..
~anigeD,
indien bij kon bewijzen, dat l1ij te Al~l[andrië w~ ter ICbote geweelt J .trekte dit tot aanbeYeling. Zie Amm. lIar~e1J. XXII, aan het ,einde. ." .: "
i.
(11) Kooluel., Iflill •.tfu 1IJGt1z';lII4t~~", 2b1llo 1, po 21G. (i)
W'OlA', BW.HHr. 7bm.l, ,..132, 2bm. rIr, 83.
(41) De eer.fe Th&on wal bijgena3md 8"fY1'1'1Uw, over wien te boek geeteld vinden bij Doctor De Gelder J ter gelegenheid der uitgavi! vlln Théons ..ttn,!J_lÏclI,. e.en der uitmuutende akadeàliache proer$tilkkeDv~iJ onzeb tfid. terwijl men over Thf!on Atexandrinus, ondep anderen, VOIIius tk • •lwi, Cop. XI'r, S 9 kan nasiaan. - De latere Grieluche
w9 bet wetenlwaardige
B5
Ma-
Digitized by
Goog Ie
26 der Hadrianus bloeide, tan den latereD , rc!ä' tfJdévan Theodosius den Groote, en den \?adet der zoo beroemde Hypatia teVens. Deze toch bid hët zoo ~erre in de wetenschap gebragt ,; dat til d~ wiskundige, en niet troor elks vatbaarheid bet&IEmde Werken van Apollonios en Diopbtntes, met ftDen Commentarius verrijkte, terwijl zij te Athen' en te Alexandrië openbare lessen ovér PlàfO eö Atistoteles hield, en te gelijk aan het hoofd der Alexandrljnscbe school bleef prijken, t'ét' d,* de bloeddorstige Cyrillos ;' in- aijd o&t~toketl f bllr op eenè .reede wijs tran hè!: leftrl th!!' he.. rooym (IJ). Schoon nu de Arabierel'l iDee~ o.~ '. ,ut.. •
7'
lIathelll8tici uit de AleUDdrijoacbe ac:hool, zija g~lDQljjk ait.Begeven in 1693, in bet Griebch en Latijn; in 1791 .zijn deze in let Fransch gevolgd van de Werken vau Archimedes, I'uclides, q Pappus ,mede tien' AleundrijnscheD. Mathematicus. onder .regering nn Theodosins den Groote.; Vergel. C'!.mpt. rmiu ,..
I'111lntut ti.
Prtllle..
pag. 1'8.
.,
(a) 'abricius, Bibl. Br. rlU, PIII. 2ll>. Menlll. Bilt. ~~ Ju. P1aiIo6. pag. 52 ." "'u. LateN tijden hebben mede 'wouwen n. gélijklOottip ftl'8Iamll1eid In het wllrmsdrappdijb voorlgebngt. I.aal Hl: bi.. ülIeD' hwiaDe...' a....cra-L..,-Ilte bij de Jl'rllDlchen, en Mi •• BerIchel bij de Eagelachen: :Y~. d. eerst. viudt meD eene beknopte levenllchets, en van de ontdekkillseu der laatste, iu 1'90 pdaau J eeD zakelij k berigt bii LalllDde, BlJlto".. oIbtro1lom. pag. 6'6. en pag. 688. Meu denke hier teve.. aan onH Anna Maria ScbuurmaD, die'" uac&e wetentcbaptea mede beoefende ~ naar het ,etuilenp nu Bawle' in beL L.... v. . Cart8liuI.
Digitized by
GoogIe
- '7zetdagen uit het Griek.ch en LatIJn hebben po 1eYerd, dan wel oorspronkelijke werken aan bet licht gebragt , zoo zijn zij echter nict van allen roem in deze grondwetenschap uitgesloten. De Romeinen telden mede onder hunne t in andere opzigten vermaarde mannen de zoodanigen 9 dil! bet hunne toebngten 9' om de beoefening der wiskUDde te bevorderen, gelijk Terentius Varro en Boëthius (IJ) gedaan hebben. De latere volken vonden alzoo in dit opzigt mede genoegzame bronnen, om hunnen dorst naar kennis te lel-
.a
(41} J.ze T.reutlul Varro, d. ,.leerellt. llomela, WIl cIM ",ielld_ ~a. Cic.to ~ ODCMI WieD' brierw_liDI hatIJ: Boek die Varro terwijl bet eer.t. Boek der 4l111MmitJa. QUtluticuI.
u.
btY."
aan hem i. opgadrageD, iD hetwelk hij zelf oDder d.. Daam na ADtiochuaoptre~dt, terwijl Cicero dea zijDen óDder dieD VlD PhiJo' nrbergt. Onder de yier honderd 11ft .egntig !leeb. ~ wel" .ij !8u,d wordt rlG.reYlD te bebbu~ ia er éfa Qyer •• wi...... , ...-Jr. . . a.. Coelius llol'ua, die da.noede .... moet. ill&".... IIIC'Q aijD ~ "aDDeer mrD de driCt opmark( , waarmed. hij eQl gelijk eerbewija YBD Cicero'. nieDdschap yoor aich yordl'rde. Zie ad Di".r,. L. YIIl, Ep. 1. - Boëtblua, zoo bekeDd door .ija gDldeD boek tl. CorrnfflltÎflrlI# PAilfuotl"Ia., d_ laellt ie dea Mlbr .... ravla aesclarefta, ea waa wltD 8i"'a, bij ,el._hekt ut)lij YlU Itn'pert08D a.lot .. Wa...ijkt.........UDgea ....a (Deolm. ""ti Fall, 1'01. 1i'11, Th 42-50), met yuur getai,t, dat bij de la.tate Romein "a" dieD Cato aD Cicero yoor huaDen JaudgeDoot .oudea erkrnd hrbbeDi deze leyerde B" ecln-if'tea oftr cr. eente groadeD yall r..kelt- ea wi,kuJlCl.. G.•• ... , l'lllol', ToL I ~ Pil•• 34.
se"'"
te._
Digitized by
Goog Ie
-
28 -
lesschen, al· is het dat Euclides allen overschaduwde, en tot' op dezen dag nog de eerste leer"; meester der nakomelingschap. blijft; want wie die zich dl;r wiskunde wijdt, &poedt zich niet; om bij hem als het ware ter school te gaan? Wij zagen hier voren de hooge achting, waarin hij algemeen deelde ; het is dan niet ongepast, dat ik den le::er doe opmerken, dat het ook bij ons aaD geen bewijs van eerbied voor den Grieksehen wis.. kundige ontbroken' heeft, hetgeen uit meer dan c!éne overzetting en behandeling ,van zijne Dagelatene schriften zigtbaar is. Zoo hebben wij, om niet van Euelides uitgave door den Harderwijk,. schen Professor VaD Lom te, gewagen, den arbeid door den vermaarden Leîdsch~ landmerer Jan Pietersz. Dou aan hem - besteed; hij had toch, ' geWk ~et geschrift luidt, d, ses eersI' Boeeken .,,,. de b'gi",eJen ,n fundAm,n'en d'T Geome"ie. ,nde. uitglld,!'." terwijl hij naderhand nog eene van nieuws overziene en verbeterde uitgave van dit werk gegeven heeft. - Jakob Wil. lemsz. Veroten, een Haarlemmer, gaf later mede de zes eerSEe boeke.n van Euclides uit (a). Wil hebben dus meer dan ééne uitgave; dan , zoo verre als- de Franschen bragten wij het niet, die in JS63 eenen
'V" .
.g""", ""cI"",
Ca) Zie Scheibel , EmIR/Uf/B"UI' mallurn.
bi. 3'
eD
Bucl,.,.I:"'/"ÎI~ 711,11
468,
Digitized by
Goog Ie
een en Euclidcs op rijin geleverd hebben, onder den zonderlingen titel van: Les p'6miers E/emens d'Euc/Me Chr./lien po", ra;son de la diwne el Iler"e/le veriti' dltnDntrer ,derils en 'Ver' par G. POllel dit Ror;sperge , Do,m ties Lee/eu" dIl RI; (a). Na het tot dus v~rre opgemerkte, zal het wel geene verwondering baren, dat wij reeds in de vroegste tijden, er onder de onzen hebben kunnen vinden, die met vrucht de wiskunde beoefenden; want dit zal altljd in onze letter- en wetenschappelijke geschiedenis, een voor ons vaderlandsch gevoel aangenaam gezigtspunt opleveren, dat er geene kunst of wetenschap den mensc:helijken geest immer· heeft versierd, en tot luister verstrekt, waarin} wij niet vroeg begonnen zijn uit te munten, met den tijd zijn voortgegaan, en immer ter, meerdere volmaking met andere naden blijven wedijveren. . En dan verdient in de eerste plaats onze opmerking Paulus van Middelburg, wiens eigenlijke geslachtnaam ons onbekend is, maar die naar veler gewoonte in vroegere tijden, veelligt bij mangel aan een en zoodanigen , daar men al zeer dikwijls achter zijnen voornaam dien van, zijnen vader voegde, gelijk nog bij zeer velen onder ons uit den burgerkring kennelijk is, den naam der stad aannam, (a) Käsloer, Geschicht, der 1l:tathem. Th. I, z.I. 263.
Digitized by
Goog Ie
-30Dam, waarin hij bet eerste levenslicht aanschouwd had (.). De.e Paulus van Middelburg werd al.. daar in den jare 1445 geboren, en beoefen.. de te gelijk met de genees- de wiskunde, TaB welker ge,amenlijke vereeringde voorbeelden" ia vroegere tijdperken onzer wetenschappelijke aeschiedenis , menigvuldig zijn. Hij verliet vroeg met wrevel zijDe vaderstad" om 'welke reden zal ik niet beslissen, maar h ij draagt het zelf voor t als of hij, uit baat en vocuiilgenomenheid tegen de wetenschappen door. hem beoefend t welke bij zijnen landgenooten toeschrijft, vaderland en goed bad moeten verlaten. Deze beschuldiging als Je-. gron~ aannemende" zou men al ligt onze voorge. slachten van dien tijd van domheid en onbeschaafdheid moeten verdacht houden" waarvan echt" Del'gens eenige blijken voorbanden zijD. Ik gia
daar..
-------_ _--_. ..
(a) Dit werd wel eens wat ver door de geleerden gedreven ~ zoo claf men 10mlnaar den oorsprong van eenen naam zoeken moet; teD bewijze daarvan strekt eeD der broedere vaa oDzenJaDI1I SecUlI" dua, dia zich Grudinl .oemde, omdat die van Lauv.........r Itj pbollD WI', voorgaven TaD een oud volk.. 4e Grlldii , af· ta ata_ man. Doch dat hierom~rent al verder leen vast. reg.l ba.tond~ bewijst e~n naamgenoot ~lllth. a Middelburg .. Guardi.all van de Minnebroeders te Middelburg, die in 1485 t. Vere geboren werd. TegmNl. Staat IItIII Z •• laml, D_ll1, 111. 186. (Sc:hooa aan Mide zijden gebroken. predikte hij veertig jaren Jang met ongeloorelijkea ijver, en Itied hoog bejaard. D. la Rue .. t"tl Z ••r.ntl, PI'8' 14\}· .
Ge.,-
Digitized by
Goog Ie
- 31daarom, dat hij, priOfter ~ijnde. gelijk hJj dit in Middelburg geweest is, misschien te vroOI OD~.. wikkeling aan denkbeeld.en gegeven boeft, waar.. voor men in het algemeen nog niet rijp Wal. ~ De verbetering van den Almanak Ca) was eeDe bo. hoefte geworden, ook in het belang der Christenheid, daar de tijden voor ,de hoole feesten be.stemd, lOO ongeregeld aangekondigd wa~n. dat zij op ongeschikte tijdperken invielen.. waaruit noodwendig verwarring OI~tstaan moest, en hij voelde zich daardoor voornamelijk genoopt, OUI ()Ok daartoe handen aan het werk te slaan: deae aijne bedoeling, nu beeft wel aan sommigen kun.. Bm mishagen, die liever den ouden slender volJ- , dea, - en de zoodanigen treft men ten allen tijde aan , - d.an :nuttige verbeteringQll plaats te IUDDeo. DI.ar t«; boven schijnt bij in strijd geweest t~ ~ijn met eenen bijgeloovigen geestelijke, dien bij ~oo onacht behandelde, als hij dit zijne landgenootèD in bet algemeen in zijn Apologetisch geschrift doet, en waarin hij dus volkomen op de hoogte ~ijner eeuw was; men denk~ slechts aan den grooten Sealiger; wee hem, die onder zijne peg viel! Wat ($) lIi..m,ed. l1i~'d", lIie~ 4- q1.Ml,ta " ..lIten van [llllië al vóór .... \\.,....i ••I\, en "ooral cle laatll,n.. Belijk meD uit cl, II'Ic:hieileqia
weet, bijzoU'1: ltazig .. waa~omt_t men het MJl en ander kort.elijk .i~, 0NMJ8rkt Itij MieaU. Z'lt. IDant Zo tlomination . , BsmuPrrI~ ~-..
1:' J
,..
25a.", 410_
Digitized by
Goog Ie
'.
Wat hier oo~ van zij, met geen minder g·rond kan Zeeland hier tegen den wrevel vaneen' landgenoot, met te veel graagte door een' vreemdeling opgewarmd, verdedigd worden, dan tegen· het voor~ oordeel der ongezondheid, waaronder dit herberg.. zaam en genoegelijk deel onzes lands zoo te ODregre gehouden wordt (a). Ondertusschen Paulus van Middelburg was in het wetenscháppelijke een verdien~e1ijk man; hij toog naar Itali! , en zag zich te Venetië eeneo . leerstoel in de wiskunde aanbieden, welken hij echter spoedig verliet, om in dienst van den Hertog van Urbino als lijfarts te treden, dóor wieas in vloed, gepaard aan dien des Keizers, hij het bisdom van Fossombrone verwierf. Hier sIBÎJlle1'de hij echter geenszins, leunende op zijnen herdersstaf in, maar zette zijne wetenschappelijke oefeningen voort, bepaaldelijk die) welke tJjdreken. (a) Paquot, Hist. Lilt. t/u PtU1.BIZI, begint 7.ijo Poe D,., met bem, en haalt de ge.egdtn vao Middelburg uit 7.ijne Epilto1a Apo;og,iica aao. De RaadpeDsioDaris VIlU de Spiegel eD de beer ErmeriDI bebben beiden ZeelaDd tegeD de aaDtijging vaD oogezoDel_ Jleid verdedigd, f'D eindelijk de heeren De lanter ~ Ab Utrecht . D_Ihuis -' Daar wiet Pro,;"tJÜI fllZII Ze,ltllll, 6L 12 en flOW' ik den lezf'r 'f'efwijze, schooD ik niet kan onl'l'eiDZ8D, dat men, in ,len ijler der ,erdedidng, wel wal te sterk drukt op hetgeeD mfln, "h oorzaak· van ongezondhei(l, Holland meent te kUDDeD aanrektnen: maar IHaoos intra mÜ7'OI ptt:catur et e~""Q.
Digitized by
Goog Ie
-
33-
kenkundige verbetering ten doel hadden. Onder J ulius II was men daar al ernstig op bedacht geweest, maar Leo X, zijn opyolger t nam deze zaak nog meer ter barte t en droeg er de zorg voornamelijk van op aan de 'leden der kerk vergadering van bet rJateraan. De akad~miën werden geraadpleegd t Koning Hendrik VIII v~rzocht, om het onderwerp. door ziine astrologisten en godgeleerden te doen onderzoeken, en zie! daar treedt onze Paulus van Middelburg op met zijne verhandeling: De reet" PlISClIn, Ctleb,.",i'}II' t vervat in drie en twintig boeken, welke zoo zeer aan het oogmerk schijnen beantwoord te hebben, dat hij van den Paus het uitsluitend voorregt ter uitgave van zijn werk verwierf, gelijk het dan ook in 1513. te Fossombrone ~ in foliQ gedrukt werd (11). Als eene bijzonderheid verdient opgemerkt te worden,' dat bet, naar hem, een Opus P"u/ir.llm werd genaamd. Hij droeg bet aan Leo op • gelijk hij een ander zijner tijdrekenkundige werken aan Keizer Maximiliaan toewijdde, in alle welke hij het bewijs opleverde, . dat de beste tijdrekenkundige b~rekeningen de wiskunde ten grondslag moeten bebben(b). Zoo dat dan het getuigenis van Jul. Caes. ScaUger, die bem A
(011) Ra.coe, L"", 1'4111 PtUII UO z~
'1", DI.l, ~l. Il'O. In De Ili.o acflijul hij eea ...diSt'a bestrijder te hebben ,abad, Yol~"'1 Val, Andre.. , (~)
VI
'dIn
vos.ius, tI. Matla"" DEEL.
~(JGl.
ClIp.
C
'fI', 94. ~2.
-
Men
Ije ... rder
oYer l1em
Digitized by
Goog Ie
-
34-
hem ergens' verkla~rt de voornaamste wiskundige van. zijnen tijd geweest te'tijn, niet' overdreven· b~hóeft geacbt te worden (a). Levert deze voorvader, indien ik hem dus' noemen mag, het voorbèeld van vroege beoefening der wetenschappen op, het he.eft hem 'voorwaar aan geene nakomelingen ontbroken, die de béboefte wisten te vervullen, welke dit land ten allen tijde aan de zoodanigen heeft gehad, die deze aan deszelfs belang .wisten dienst~aar te maken. Juist datgeen wat bij de Egyptenaren door ons is opgemerkt, heeft daartoe, voor een deel, de aanlei. dende oorzaak gegeven. Bij hen werd, gelijk wij zagen, uit de gevolgen, welke de Nijls-overstroomlngen deden ontst~l1n, de noodzakelijkheid geboren, • om ieder ingezeten bij zijne bezittingen te handhaven, of, wanneer er. ten gévolge van deze, afnemingen en wegzinkingen J of verminderin-' gen van grond-bezittin~en hadden' plaats gebad, daarin te gemoet te komen.' Van hic:r, bij- dit olJde . volk, de vlijtige beoefening der wiskunde; zij is toch de grondslag van die werkdadige meetkunst, welke tot' die harer vakken behoort, waardoot een wezenlijke invloed op het bestaan en ·de welvaart der maatschappij wordt uitgeoefend.Daaf' hem 11e la Rue, Geletterd ~eelantl, pag. 72, en FoppeIlII, Bijl. Belt,. T. 11, pa8- 944. (Q) Omnium sui aBcfuH Malhemälicorum facihl priateps.
\
Di9itized' by
Goog Ie
-36'Daar nu dezelf4e, oorz.akeo toC
~ltde, 8e~oJg~
leiden. waar moet dit dan, bi4; ik, ,meer ~~t geval geweest zijn, dan .in ons ,laud., v.ee. lQeef 4aD Egypte. of eenig ander 'lan~ d~ bekende we'reld, een speelbal van ;st~meD op: wa~er,vlQede\l , ,Nu liepen gebeele provinciÇn onder, zoo a1~ V't~s land in 839 (a)., dan w~der bij~a. g.h~l,~e~l~n4, gelijk, in IS3Q (b), welke ramp het nog eeus vertiuurde in 1682', toen in Schouwen het, ,ste,:dje BomD)enede bijna gebeel wegspoe}de Cc); ook zag ·Holland, in des zelfs zuid~rdeel, door dell bek~n4en Elizabeth 's, vloed , een' ~tefplas, pntst;l~, scbier -aan eene zee gelijlt , en· meer d~ zeventig.4ofPt,ll :in .dien vloed bedolten (d); zoo 1.at~ ,.z.iç)l in; :tIet noorden schier met een DOg erger faJDP bedreigd, toen de storm !otin Denemarken woedde (');' zoo Utrec~t vroe(a)' Wagenaar , Ya4.rl. Rilt. D ••I 11, 'U. 58, eu vooral dlll Beer 'an Leeuwen, ia aijne 4tmt••i. op de ICroIfijlt der Ge",lrid.lfÏu;" ,t/CIII' 4. .'ril. Fivuri,. JL: 6lt •• ..olgs., waar DleD eeD .1l.,"lllDlf!jb~ onraigJ'Y,8n de ..... t.,vloeden in lriaI~and "in4eD aal. , (~) Waga..." D.d Y, ~l. 13. BieraaD bad BollaDd zija pvoelig deel; men aie de tar Leenkamer be~uttende opga.n, madl'rp-deeld door Van Wijn, Bij., .•n .4.anm. Deel P,1J1. 97. (0) Wagenaar, Deel ZP, 1Jl. 103, en Bij.,. en .4.ant. 6/.32. (cl) Zie bebalve Van de WaU, Pril/u.,· .,alf ,Dortlr. 1J1.468, de 'zoo belangrijke Verhandeling yau den Beer Smirl .. DOfdr.18l12.
(.) Dit gebeufde in 1570. tie' de"~erlchrikke)ijke beachrijyin's van deze ramp bij Boort, N.ier:l: o.:,~".' IJ. 1'1 t ptIB. 207. Wagen. 11, 263. "'" .
C
Sl
Digitized by
Goog Ie
-56'vroeger, en we} in, 1170 , zich hi zijne hoofdstad 'benaauwd, toen men er den zeevisch tot, voor de 'stadsmuren vangen kon; zoo •••• , dan waar zoude ik eindigen, indien ik alle onze rampen wilde opsommen, eri Gabbema , in zijne Besch,.ijving der GeileirltWiJilrdigsl' Wa,erwoed'II volgen, of uit de geschiedenis van lateren en onzen leeftijd aanvul. len , wat ,bij, hem niet kan gevonden worden? Geen 'wonder dan, dat in zulk een land, aan zoo veel wisselvalligheid, door stormeil en vloeden, zoo van zee- als van binnenwateren, onderhevig t wis- en waterbouwkunde, in meer dan één van hare deel en , der vlijtige beoefening waren 'aanbevolen: hieraan heeft bet bijgevolg niet kunnen ontbreken, en vooral is dap ook, het getal der zoodanigen zeer aanzienlijk bevonden, die de landmeetkunst beoefenden, en door het vervaardig~,n va,n goede kaarten, de aanwijzing daarstelden van dee1en en onderdee1en , waàruit het gebeel van .een landschap, landkom of polder is .zamengesteld, waardoor later Cruquius, een beroemd landmeter, zich een grooten naam gemaakt heeft, daar zijne kaart van Delftaod 'voor een meesterstuk gehouden ,wordt (a).
10 {~) Dpu heert daareuboven verlcheideae t.aklateD g.. rhreyen, • eu schijnt eell ijverig GDomouiat. orvervllardiger 'oLD zOIlDewgzerl geweest te ZijD, waanaD de )).,wijzea DOg aaDwezig ziju. ZijD molto wal: S&r.tÛJ ".min.". crUciai. , '
Digitized by
Goog Ie
- 37In Vriesland alleen zoude er, in een' tijdverloop van twee eeuwen, wel eea tweehqnderdral aan te wijzen zijn, wier ervarenheid zicb met het openbaar vertrouwen zag vereerd, om 'deze aan bet algemeene nut dienstbaar te maken (a), waaronder een aanzienlijk aantal was, die .icb als water. staatkundigen beroemd maakten. Hier is derhalve gelegenheid, om aan sommigen van dezen, al is bet met een enkel woord, te gedenken, wanneer zich al aanstonds aan den geest voordoet een Doengieterp, die .in bet laatst der XVqe eeuw: bloeide, en die tevens de leermeester van zijnen broeder Galenus was t die zoo vele verschansingen, aan zee- en watervloeden tegenstelde ; - een Ger., ritsma, die. behalve dat hij der wetenschap door, zijne schriften nuttig was, bepaaldelijk als prak-, tikaal meetkundige uitmuntte; - een Pieter Jakobs , ' de Thabodter (6) bijgenaamd, D4ar de wijkplaats, welk;e (a) Zie de O,.atü van P,ofellOr EkalDa" D. F,üÏIIln,.,.iol'Ulll MtJtlznnlllÏCDrum ft,.til;, waarmede bij in,den jare 1809 den leer. Iloel te rraneker aanvaardde, fH'8. 36. (6)
Deze bpnaming behoert niet Ie beneelDden • daar 'Thabor
eeD Olld klooIter is gewltt!lt" tot IJsbrechtolD bij Sneek Mhoo-
node. Rienl! Dokkema WBI er de Iticbter nn • eu rigUe het iai D~ar de Orde der B.egotiere Kanunniken te \\,iDdeaheilD bij Dtvenler. Zijne eigene goede,èn waren het, die hij tot de daar.tel': ling nn hetl.lve beschikte, en om deze 'zijne Iticbtinl werd hij" iD de Orde aangeDomen, aan welke velen to~ ierll Yeretteltten. Rij
C 3
wenaith~
Digitized by
Goog Ie
-38welké .1113 ·zich.· iu de 'binDenlandsche beroerten
koos •. Hij;:Was :hd:. 'die '4e . eer genoot,' van zich door het openbáar :geztg' tot scbeidsman ·te· zien, inroepen, bij ontstane· twisten of, verschillen over afscheidingen van' aanbelende landen, die, op last van Karel 'y, de landen in het Bilt, waaraan groOt 'belang gehecht werd, opmat (a) ; hier' eindelijk, om het getal niet te zeer te verme-' nigvuldigen, een Sneek er , Hero, die te Keulen ió wijsbegeerte en wiskunde het openbaar onder.. wijs gaf. De Wiskunde Ihl in het algemeen zullende beschouwen, als den éenigen en zekeren grondslag det wetenschappen, welke van eene schier alles omvattende strekking zijn, en van de vroegste tijden ~ . aan de kennis van aarde en bemel gewijd wer.. den', zoo volgt het dan van zelf, dat de wiskundigen hun denkend en scheppend vernuft, op' velerlei wijzen aan den dag hebben moeten leggen, en aan het algemeen nut ten dienste maken. Hjer .machte er de priester VIID te w.~q, Plaar de held had te "eei l1,loed vergoteD 1 en hij moest .ich dus met het dragen YaD het ge. ';a.ad ;erKeD~egen:' Zie Stallt IIan ·tlii. rpllren .. en wel Fri'ealand , D.~l I, 11.572. " l~, • '. '.' r _ (011) Hij Wal niet alleen wis- lUaar ook gPlchiedkupdige. daal' bii h~t CAronit:on. Frw. van de~ Thaboril~r Vorper; h~twelk . lIIet.1538 ,eiDdigt" tot ~1550 'foorbelte~ Zie ~",r hem ~a"uot, {P. De.'1 pag. 305 1 en deG Beer VIUl tee",wtD, iD hetboYeD aaagehaalde Werk , ~I. 440~
Digitized by
Goog Ie
-3gHier ziet men er zich met. h~e. led~hten. bo-. ven ·de aarde verhetl"en. en dellioop der ~l. ache ligchamen bespieden, meten, on derzelver afstanden berekenen ; giDds aDderen zich tot de aarde bepalen, en haar geheel in hlinne gedacbten omv.atten, om de betrekkelijke ligging, grootte en gedaante der onderscheidene landen na te sporen, en de afstanden van zoodanige landen en steden van elkander te bepalen (a) ; om verder den loop der 'wateren te beschouwen, en door het ontwer~ pen van wetten voor de zeevaartkunde, de.ze dienst~ baar te maken aan het bevorderen der zoo beil.. zame gemeenschap tusschen de afgelegenste volken V.aD .den aardbodem. Wederom anderen . doen zich .aan onze opmerking voor, die de werktuigkunde beoefenen, en door het uitvinden vao kunstC.) Beeda .roeg wal laaD daaromtrenl-'WerbHm, eb .oe1d11 er d •.waarde \'aD I bij de &omeinl1l kwalll Cae.-.. bet eer.t lIP ds gedachte, om de Iilgiag In af4taud vaa de ,"dm ea laudea 1 tot het Romein.che rijk bebooren~e, te bep/!-Ieno .9D!1!r hem werd daarmede een aanfang gemaakt, 'doch eerst Qaa"r Angustn. het werk nllooid, waarmede dria Grieli:áblii 'i:g'~ Beuen sloh, gedurl!nde \'ijf en twiatlg lartÎa 1 'omirgl"niJûb bezig bWcteno leder Gounraear or L...foogd .\'oegdá daärilq 88118 belchryvilll \'all bet '!'J~.e.,el4.1 "'!1 ;_ijq beheN Joeortrouwd ;;de.afstaad dOlr plaatsea Wal in d~l.,., .bij. mijlen(r~ gemerkt; W4!gen, bruggen, rivieren ~aDgeduid I. en in Géa, kaart afgèleeKcnd. '"tie de uit cle Ouaeo aangeliaàld. ·p\~a~~~!i Rebarhoe, m.,iiii. otmlfmll"B ~I lrrim,"ptzg 53!!~ C4
Digitized by
Goog Ie
-
40-
kunstmatige inrigtingen en werktuigelljte zamensteI· lingen , 'de vervaardiging bevorderen van duizenderlei voorwerpen, welke voor den menscb onontbeerlijk zijn, en in zijne zoo veelsoortige behoeften doen voorzien. Ginds zien wij er. die zich bij uitsluiting bezig houden met die zoo heilzame waterbouwkunde. voor de meeste landen van het uitgebreidste nut, voor het onze onontbeerlijk. gelijk wij reeds gelegenheid hadden op te merken. Elders eindelijk wederom anderen, door burgerlijke bouwkunde, steden en dorpen met gebouwen versieren, voor den eerdienst z aan het Opperste Wezen verschuldigd, of voor maatschappelijk nut en gerief best~md. Maar ook ont·moeten wij er, bezorgd bovenal voor den grond hunner geboorte, middelen voor deszelfs verdedi. 'gi~guitdenken, en dien met schansen en vestingen omgeven, ter afwering van vijan4elijke aanvallen, waaraan de heersch- en veroveringszucht 'van vorsten en volken hunne zwakkere naburen 'zoo vaak blootstelt. Onafzienbaar schier is de ',rij van uitstekende vernuften, welke zich aan onze .verbeeldin~ voordoet,· wanneer wij aan hen denken, die in deze wetenschappen ons vaderland tot sieraad hebhn verstrekt. en den lof van Holland, ook na hun verscheiden , luide verkondigen. Op mij rust dàn, naar den aard en strekking van de op mij genomene taak, op deze rij de aandacht van den lezer te vestigen, en hem dezen en genen van de
Digitized by
Goog Ie
-
41'-
de zoodanigen, die onder ons, in de wiskundige wetenschap hebben uitgemunt, als voor den geest te brengen. ' , En hoe zoude ik dit overzigt gepaster aan· vangen, dan met de vermelding van ..Maurits 10ft , Ja, v6ór en in zijnen tijd waren er vorsten en vorstinnen gevonden, die in letteren en- wetenschappen wezenlijke verdiensten toonden te bezitten; eene Elizabeth bij de Engelschen. velen van zijn llloederlijk voorgeslacht, onderscheidene andere vorsten bij de Duitschers. Maar ons mogt het gebeuren, aan het hoofd van onzen Staat eenen zoon van Vilder Willem te zien. die het in onderschddene takken der wiskundige wetenschappen, piet slechts berusten liet bij het overweg~n van' den ·arbeid van anderen, vóór hem verrigt, maar die ook oorspronkelijk en oordeelkundig handen aan het werk-sloeg, en vruchten van eigen brein leverde, die zich niet vergenoegde met het veld der wiskundige bespiegeling, met zijne gedachten bespiegelend te overzien, maar die, wat meer is, in dat werkdadige zich voornamelijk het nuttig zijn aan vaderland en 'g lands. betrekkingen ten doel stelde. Ja, voorzeker was hij een groot wiskun. dige, en waardig dat Hugo de Groot. die zelfs c;tie wetenschappen hoogschatte, welke hij niet bijzonder beoefende' (11), een zijner uitgebreid-
ste (a) Dit 1lelelle echter Diet
I
dat I,ij er geeD neemdeliDK in
C 5
"Uj
Digitized by
Goog Ie
ste dichtstukken a~n zijne lofvermelding wijdde. Dit grootsch gedicht lezende. zou men op bet vermoeden geraken, dat Mallrits als .mathema+ tisch schrijver was opgetreden ; dit is,echter het geval niet geweest, maar het werk " van, hetwelk De Groot met zoo veel geestdrift gewaagt (al is dat van SimoD Stevi.n, dQor 's Vorsten dt:nkbeelden en 'Yondm 'verrijkt, en dat aan hem zijne wording verschuldigd is. Stevin was, opdat ik dit in het voorbijgaan zegge, een man die om de zorg, welke bij ,aan de vormiDg van Maurits zijDe uitgafe vau lIllarliaDu' Capella en die vau AratuI bewijzen, dat hij zich wel degelijk in allrdrijka- re keu.terr.konde geoefend had; zonder wis- w,erktuig- 8D zeevaartkUilde te keunen ~ had hij Dimmer Slevin', werkje over de HalIenl'Înding in het Llltijn kllilnen overzetten. Dit werkje had deze, op last van Mllurlta vervaardigd, ten uutte der lood-' Admiralileiteu ten en bet WIl tllnna door difln Vorst aan ter. beoefeniug 'foor de zee-officieren aanbevolell. De J4atijllsdJe titel luidde J.ilJlD.8uretiky (van het GriekllCbe ~';" 8i,. portaam in1lu/igantkrum ra#o ~ M,laphrasle Hugone GrolÎo BGla."o, en in eene opdragt aan de' Republiek van Venetië, werd alln deze toegewijd, Scaliger was mede een beoefenaar der' euete wetell$ChllpPillD, iIID gaf zelf, ill 1594 Cyolametrille ,.Eleme1lID uit welk" hij aan de StalIIn opdroeg ~ doeh hier "a., h,tmot hem, Daar eigene bekenteuHs I magnÏl szoitlll aUll,. MeD~e daarover K~nef'8 Guch.thr MllIlIem. 8.1,U. 487-497. Wal;
(a) Het gedicht vall De Graot i. getileld Mathematioa PrincipiI Mallririi! ~iJkomt vOOt in, de ,GrotiS POmL p.45. ,
-
43-
rits besteed heeft t om de diensten aan het vader-' land, in de onderscheidene betrekkingen, waarin bij zich geplaatst vond, bewezen t om hetgeen hIJ t 'als een der eerste wis- én werktuigkundigen van zijnen tijd, tot on~en wetenschappelijken roem heeft bijgedragen., waardig dat hij in het bart eener dankbare na1comelingschap blijft leven; ja ook om de Wisconsligll G,tlllcll',,,issen, inhoudende tllI". h,,,, in ghlOJ'e", htlll den Door/. ro,sl en Vllu,its , ,enz. De Vorst had zich meer dan naar gewoonte op onderscheidene stoffen tot het vak belioorende, toegelégd, en deze zijn het welke Stevin behandelde, en onder het opgegeven opschrift tot ons overbragt: 'Het is niet te verwonderen ~ dat Mailrits de vruchten van bet met zijnen meester. gedane onderzoek t in onderscheidene takken der 'ZII&I, 7Ifttt"schoppe", zoo als wij' nu spreken ~ ook met zich naar' het leger nalD; dat hem tegelijk de vrees bekroop, om door éenig toeval dezen schat te zien verloren gaan, hetgeen dan aanleiding gegeven heeft, om zoo wel Stevin's ~erkjes en traktaten, als de denkbeelden van Mautits zelven over' onderscheidene onderwerpen, bij elkander te verza~elen. Dit geschiedde in twee deel en in folio, te Leiden in 1606 uitgekomen; en hier zoude iich nu alzoo een uitgebreid veld, ter behandeling Van zeer veel wetensw~~ge ~a~ep,. V90r mij opdoen; en ik bet~elve met dc:n Ie. moeten overzien,
',gil,,,,
H,,,., . .
Digitized by
Goog Ie
-
4.1- -
zien; doch v66r mij is, dit naauwkeuriler' bewerkstelligd, dan van mij zoude kunnel\ verwacht· worden, en ik mag dus volstaan ~et naar De Groot en Meerman, met naar Van Ca·ppelle, degenen die volkomene inlichting begeeren, henen te wij. zen (a). ~éne algemeene aanmerking moet ik ech· ter ter eere van .'s Vorstrn nagedachtenis in het midden brengen; zij is deze. . Bij al zijn weten· schappelijk bespiegelen, en het paren van ondervinding met bespiegeling, bij al het grondig onderzoeken der onderwerpen, welke zich aan zijne opmerkzaamheid voordeden, was tevens de zucht blijkbaar, om alles dienstbaar te maken aan 's lands. belang, dat hij steeds voor oogen hield. Hij maakte zich wel den arbeid van anderen ten nutte, maar met oordeel en een' geest van oorspronkelijkheid, overdacht hij zelf, en leverde die vruchten van eigen onderzoek, welke daarvan het onloochenbaar bewijs droegen, waardoor hij tevens den arbeid van Stevin zoo zeer verhoogde, en als het ware er de waardij van verdubbelde. - Neen, De Groot was niet overdreven, toen hij in het algemeen de verklaring aflegde, dat Maurits in de onderscheidene vakken van wetenschappen, waarmede bij (0) Zie De Groot in zijDe rer,elijltinll tkr G.",••n.lJuleJI,
D •• IIII J "I. 103 J en Meerman in zijne AanteekeniDgen, ",. 504 "'IIOIU" VaD Cappelle J _ , . wûltuniî6. 'erJienlleJINlf p,;". 1II0unll, in zijne Bijtl,... , IJl. 135 elf
..ow.
Digitized by
Goog Ie
-
45-
hij zich bezig hield, het geh~el zoodanig omvatte, dat een bijzonder persoon, buiten alle bedrijvige betrekkingen in den Staat, er tot eene welverdiende vermaardheid door zoude gekomen zijn. Dan hoezeer ik bier naar anderen verwijzen mogt, moet ik toch bet aangevoerde staven, door met eenige vlugtige trekken te schetsen. hetgeen eigenlijk een volledig tafereel zou verei.schen. En dan doet zich al dadelijk aan onze verbeelding voor zijne ervarenheid in de bouwkunst t bet zij men die tot het bouwen van huizen, het zij tot het aanleggen van vestingen en sterkten, of de eigenlijke vestingbouwkunde, waaromtrent hij zulke groote bekwaambeden beeft aan den dag gelegd, wil betrekkelijk maken. De kundigheid in de bouwkunst verworven strekte, om nuttige hulpmiddelen aan te wenden, bij verzanding van grachten ,bij het instorten van;huizen en gebouwen, door afspoeling van grond, of wegz.lnken van dezen, onder bet ontgeven van dell niet genoeg vasten grondslag. Geen wonder, dat te gelijk bet tr~kken van grondteekenitlgen van sterkten en schanseD t die hij voorhad te doen aanleggen, zijne verbeelding ontvonkte, om zulke schilderachtige tafereelen te vervaardigen, waarin landschappen t stroom en , wegen en bosschen zich vertoonden t in welke de hand van den wiskundigen ontwerper . zigtbaar was, ~die b.U het uitwerken zijner plannen
.
,
Digitized by
Goog Ie
-
46--
nen daartoe; het bewijs opleverde, dat zijil ge. zigteindeJ.: zich verder dan sterkteil en vestingen uitstrekte (a). Nu, dit was. wel natuurlijlt in deEl held van Turnhout en Nieuwpoort ! Geen won.. der dan ook, dat hij bij' al de voortreffelijkheid, welke hij in de Romeinsche legermeting erkende, na eene vlugtige beoefening van deze, daarin toch. ver.. betering wist aan te brengen, althans dezeIvegeheel te wijzigen naar de veranderde wijze van oorlogen. . Maar. hij was ook t\d.nliraal~:; ÀP~er .vloten., en zou' hem 'dan de' zeevaartkunde ,,~t ·na aan het bart gelegen,. en hij zich niet bevlijtild h,bben, om zijne wetenschappelijke kennis, ter bevordering van onze groote belangen van hállcfel.eD 'u~vaa~t , te dóen werken? Alles, dit is Stevin's .getui.. genis·~. wat de. daarmede veJ:1:Ionde~e .tákken der wiskUD~e 'n~ttigs. tet volllMking()f yerbeter.ing konden aanbrengen ,: .. had hij. doorzi.en.; .en. Wal was daarvan het gevolg? dat' hij ,andercJl de ku:nst geleerd heeft IS, OIn, uitgaande van het beginileh dat 'in . bet zeilen d~ reg~e ~~r~kJ;ll. oden . k~rt sten weg geven, de.ze, ~~ vindeP .~n t~ houd..ell" ~n dat' hij· .daRr.enboven.. ~ooJ::' Dli4.clel ,van ee.n~ verbeterde rcrdeeling van het zee-.kompas ,zün~
.• JAJld,
. . .~ . .... , CG) .On4er.· de. !~~ti~6.eD _~~,)rwelker. Vl!r.terki~~. Mapri~ ~e planDeJl. Ulaaktel:beboort ,hel. aet oO~ipronkelij.k rlatl ,_~~.1586 ontworpen, en met de eigene hllnd Yan .Maurits ondertfOekenJ, is nog in wezen. 'Zie ScharpI OucMed. ~tJlII bel~·Dl."t, 111. 81. (
Digitized by
Goog Ie
- 4.,Jandgenooten geteerd en.in staat"gesteld heeft, om scherper dan voorbeen te zeilen. Zal ik nu nQg spreken van de P'or.sIIUde BDtlc/tlIltJrJi", (a) , welke hem brengen moest tot eene meer naauwkeurige inrigting. van het geldelijk beheer bij het leger, . of van zijne ervarenis in de RPllerkullsl (11) , zoo te regt cene edele kanst genaamd; en van de
(a) Zie over de aanlpideade oorzaak daartoe, ea bepaaldelijk over·de lIIBak zel"el Vu.Cappene, 61.158, eD hetgeen'hij Beckm.an~ '0';' ltali."ûoll." BuclllaaZt." "oorkomt, in zijDe BI(T • . träg• .ut' Gesó"ioht. Ikr Erfi"tlUIIg." 111 Batll in bet begin, vooral 11 Hall, 61. 177 -185. Wat van dit boekhoaden bij d. Oadu l hoe onvolkomen daa ook, zij Mkmd ge....... ( ...ant,.. baadel en handelankeD, fa hetgeen ~aartoe behoort I vaD hetgeen ... ij liDantie gewoon zijn te Doemen, hebben zij meer ge...et.a dan men denkl)'1 i, hier de plaata niet om te onderaoeken. De benalllinl YU Italiunac:h Bo.kboDden toont aan I dat, zoo ah wij het bnneD, de oonprong Italiauac:h il. Lucal radolUI van Borgo of Burgo, die YOlgeDI BruDet, in zijn MDlluel tlu LilJrair., mogelijk dezeJrde is a:. Lucas de Borgo, moet de eerste zijn ge...eE'at, die omtrent 1494 eene nrhandeling onr het dubbel hol'khouden (doppia SriUura) ge.chreyen hoteft. Vergelijk verder Beckmann, 1" •• 3. (6) De Rait.rcorut af B.ijdknnlt is eu onderwerp vu weMnschappelijk onderzoek. Gasp. de Saunier, in zijnen tijd Pikeur allJl de Leid.che Hoogl'achool, ~eeft er over geachrev.. : Vart Ik CtnalRï. ou la maltib. ti, tI..,."ir JOII Bcqyer, met plat.. , lietwelk later dan zijne ,raü ~""olpu Ik la ea-all,k i. uilg.ka..... De Ca"endilch, lIal'CJuil de lfe....Castle, .i, zich zoo troow ea. dea
Digitized by
Goog Ie
-48 'de door heLD, op wiskundige gronden ingevoerde verbetering in het geprang der toornen, gewagen, waarove~ zoo veel ter bespiegeling door Stevin is in het Ólidden gebragt , doch .waaromtrent hij de eer der uitvinding, en een er juistere toepassing, geheel aan zijnen leerling geeft, die ook hierin zijn vast beginsel toonde te handhaven, om met praktische beoefening theoretische kennis te paren? Ik moet mij bier bedwingen, en aan vlugtige trekken, geenszins aan het leveren van een tafereel denken (11). ' Stevin ondertusschen was Maurits eenigste leermeester niet, want in IS~!2. naar de Hoogeschool van Leiden door zijnen vader henen gezonden, genoot hij er het onderwijs van Rud. Snellius, die er vier jaren te voren tot Hoogleèraar in de wiskundige wetenschap. dt>o.ongelukkigeo Karel ""toond.. , herrt pen groo,,"werk g"l('hr... vpo, dathij dadelijk door ep.o' Wad in .... L Fra~bh..efldoen overzattl'n: Ä. ne,., met had a7lll rztraorJinar,y i,u'ention to tlrell hor. le'l, - De l,laleu zijn overschoon i pn bier vergunne mlln mij op ta merken, hoe onze keurig'! Leg~Dd~n-zanger Vao Lpnn-p , in zijn"n Pleegzoon (Deel I ,bl~ 104), Maul'its Wül:u"llt'ge toornen met de .lielentl. topsIIJaerheÎl dPr !I('huit!'n 2 g"past heeO Ran~p yo."d • om lils uil Vere', moud te d.len opm'rkdl , hoe wükunllis allu bii,6ijne Ezoe11e1ltÎe to.gin,. . (a) Die Maurit., nrdiensl"1l tea desen opzigte in eea kort maar saakrijk tafereel wil vermeld zien, sla hipr het h"laD~r~ik wort. ..... na ('roF. Bosacba op, Nelrlattth HelàmàIJàm te Lmtd, bi 271.
Digitized by
Goog Ie
-
49
,schappen was aangesteld. Lang kon zijn verblijf aldaar geen plaats hebben t daar de moord zijns Vaders in 1584, hem tot gewigtige werkzaamheden in het ve1ct en in den raad riep (11). Op zijne uitdrukkelijke begeerte was het vervolgens , dat Van Merwen , die schepen der stad Leiden was,' en Van Ceulen gemagtigd werden, in de landtaal Jes te geven in Tel- en Meetkunst , ten behoeve van zulken , die zich. tot Ingenieurs wenschten te vormen (b).·- Niemand ijverde meer voor bet onderwijzen der wetenschappen in onze schoone landtaal, (a) Meu aie Prof. Siegeubeek, Guol,ûtlmu tkr r.Mt/.uM Boo,. ' Ichool, D• I, Jl. 43,Ir 66. - Meu lal in de bijlagen op hetzelfde werk, D ••ll1 t 61.315 m fI01U' den brief aanlH'fFtln UD Willem I , waarbij hij deu llector en SeDaat un het lenden Uil lijneu zoou Daar Leiden kenni. g..ft, en dien VBU Vaunta, waerbü hij ar.cbeid ueemt, beiden in goed Latiju r;eaehre"eu. OU beboeft niet te ft" wonderen, meu denke aan de redevoering YIn Wmem I, ia dau llaad VBU Margaretba, ia lierlijk Lalijn Rehouden, waarvan ik bij eene andere gelegenheid melding maakte,Deell', 61. 436. en "er_ gele niet, dat lIaunls in LipsiuI bo....nal een geliefden onder = wijzer erkende, 100 dat hij wel geen "reemeleling in het gebied der lettereD zijn lBOest
.z
(6) lIeDraii 41A_ Bilt. p. S44. VaD Ceule. heen eeD belaDSJ'ijk werk o"er den cirkel geschnveu, \ dat in 1596 te Delft uilkwam. Zoo wel dit, als hetg.eu bij cijFer. ea wiskunde te boek sleide, il door Snemul in hat Latiju "ertaald. ZijDe berekeaiJICt'D -boudt .... echter meer "oor de vruchtn "aD aau' stalllD arbeid, daD van eeu aebeppend Yellluft, en hij wordt i. de algemlMle achafling ten dezeD opaigte beDeeleD SIlIUiuISesteld.
0'"
VI DUL.
D
Digitized by
Goog Ie
-50 taal, dan Stevin, die hi.r tèlr. de .oorkeur boven -de Grleksche gaf, schoon bij deze ats bij uitnemendheid geschikt èrkent ~ OlD. ieta IDét ftUllWbutigheid uit te drukken; maar het Hollandseh )reeft daarenboven voor. sicb, - en dit was hem . llietODtsnipt, - de kortheid 'Vln des&elfs grond.woord, en eene vaste blijkbare regelmaat. De Groot hlfam bierin met bem overeen, en de eenstemmig. held in beider schriften, levert een onloochenbaar bewijs \fan hunne handelingen en gesprekken over dit onderwerp (ti). Zoo zie ik mij dan op nieuw' in mijne overtuiging versterkt, aangaande het voortreffelijke onzer taal, en hare geschiktheid voor de bebandeling van wetenschappelijke zaken, waar.. voor ik de bewijzen bier voren heb ontleend uit baren rijkdom, zigtbaar vooral in hetgeen dezelfde De Groot er van beeft aan den dag gelegd, in . zijn voortreffelijk werk: 1"leiIJi"8 de BoJ/Mld· ,elie Reg,sgeleer(/lleid, en de beschrijvingen bij de
'0'
(a) lIen zle hier in het breed. Van Cappelle jn zijeen Simon St••in, "1. 30- 33" en de bewijzen, ait StniD uh'en, eD' uit ~ Groot'. ',rB,lljIciilB .,. IleflllHil.Jwstm, m.4.~... . deeld in de Bijlage, ",. S7 - 62. Zoo dllCht ook Bag_s:; hij toch wa. vaD _rdeel, dat de wiskunele in . d. landt.~ moest onderwtlen word.. I meo lette op ·be!~en c1aaromtnmt voorkomt in d. HrJiaii ~dt. l'tJlle. IT." FB. 5, w.arTU wij die uitgan caD OD_" 1100 orertliemtelijba Ba.",,,. Uijlenbro.k Yerll:halditd lijD .
...... .
Digitized by
Goog Ie
-51de OOIen, Vin de voorwerpen welke het dieren en plantenrijk oplevert (11). Dan het wordt tijd, iets van Stevin zelven te leggen, eèn' man, die in zoo veel opzigren ,sdjn aangenomen vaderland tot eere heeft verstrekt, en dus volkomen de onderséheiding verdiende, dat E~ne beeldteóis door onze vaderlandsche stempelkunst voor, de nakomelingschap werd bewaard. Vindingrijk heèft men' haar met allerlei krijgs- en meetkundige werktuigen omgeven (h). Als wis- vesting- en waterbouwkundige genoot bij eene billijke vermaardheid, terwijl hij met Guido Ubaldo(e)"aan de werktuigkunde dat leven gaf, het. welk zic,h na hem meer en meer ontwikkeld heeft, en eindelijk tot dien meerderen wasdom is opgeklom . men, .elken wij thans zoo veel reden hebben, met eene zekere gèestdrift te bewonderen. In deze was ~ hij (a) Zie hier boven ~ D ••I 111 ~ ",. ~2-61 , en van de ..ltmt. 1N}4r. 'M. 111 -~.
DI
'(b) Zie den penning ~ pt 111, ,,0. 4~ 1n de ZV.t1ul, ChtImlpi"". "a de Haeren De Vriea.n De Jonge.
(c) Guido Ubaldo, een beroemd Italiaan, geboren fa 1540 ~ ,leet zijn leven ge"eel aan wetenachappelijke oeCeniag lewijd. Aaa .ijne verdiensten ala werktuigkundige heeC, IIODtucla hnlde gedaan, Bist. rUI MatMm. Tol. 1, PGi' 691, die dUr ea la~r ~ (1'01.11, pa8. 179) Slevin'. lofin het werktuigkundige aan den zijnen paart, eu zijaen verderen Yoortgaag tea Dutte vaD dit gedeelte der weteDscbJp l1antooDt.
D
!l
Digitized by
Goog Ie
-52hij het, die het groote beginsel van de ontbinding en zamenstelling der krachten Ca), waarop die wetenschap rust, helder toonde te begrijpen; eene ee~ te onregt aan Aristoteles toegekend; en, als moest hij aan de Ouden meer dan één' zegepalm ontnemen, hij was het, die in de waterweegkunde bewees, dat men verder zien kon dan Archimedes; alle zijne bewijzen trok hij uit den aard der zake, en beslissende proefnemingen bevestigden, wat hij in zijne theorie had vastgeste~d. Dien zelfden scherpen blik sloeg hij in de waterbouwkunde, en hij werd daarin de vraagbaak zelfs van vreemde Regeringen .. Hoe gelukkig was dan bij ons zijne plaatsing aan het hoofd van den Waterstaat! Met geene mindere vrucht was hijals Quartiermeester Generaal onder Maurits opperbevel werkzaam; met Hem had hij de legermeling grondig doorzocht, en h~t daarover te boek gestelde kan geruigen , hoe berekend hij voor die betrekking was. En wat van zijne praktische meetkunde,zoo oorspronkelijk als naauw- . keurig, gezegd Y wat van zijnen geest van bespiegeli~g, ook in zijne uitvindingen (h)zigtbaar Y Hetis we(a) Compositie QO r.solutio motuum. Dit bpglnsel, waarop de Mechanica geheel rlllt l begreep A ri.totpJes maar t ..n deele, hetgl'en Van Cappelle in l,et breede aanwijst, i" zij, Aristotelis Quaeltionel M,chanicu, pag. 151-154 I allel Dlet bewijzen Itnende. (b) Men denk. ',ier aan deo ""rmaarden nihra,"n, nangaande wp!-
Digitized by
Goog Ie
wezenlijk eene II1choone vereeniging, den meester en den Vorstelijken leerling, met gelijke geestkracht> gewapend, met dezelfde scherpzinnigheid bedeeld, hand aan hand gaande, den roem van hun land in het wetenschappelijke te zien verhoogen, en den weg banen voor die op hen zouden volgen, om hun werk voort te zetten. Zoo behoefde het dierbaar vaderland dan nimoier vergeefs naar hulp om te zien, wanneer zeeën en rivieren moesten beteugeld', of de grond waarop een gelukkig volk leefde, beschermd worden tegen vijánden van bui· ten (a). ' ~n deze zelfde Stevin, zoo geheel verdiept in de abstracte wetenschappen, was tevens een beoefenaar der letteren, ja zag zich zelfs met de Spieghels en de De Grooten, als zuiveraar der taal, dooreen' vaderlandsch di~hter in, één,e rij gewelken ik het een en andElr beb opgemerkt, D,ellll. 11'.213 van de .Almt. en B#jtlr. # eD aaD zeker werktuig, overtreffende !Iat van Archimedes, waarmede scbepeD, vQlgens .ijn betoog, onr dijken ea dammen te lIepen wareu.
(ti) _Bilt is genoeg nam , om aangaande Stevin, naar V.n:Capp~lle te verwijzen, die zijDe B#jtlragen tet 07111' Ge,chittle"ü d,r 11(0t61l,chappm en L,tt,ren met bem Bauangt, mibgader. nBar de Laudtlt. SimÖ"ü 'St"-j,,i van deu Beer Voorduin, waarmededele den prij. aan dil Hoogescbool van Gend behaald beeCt J ProC. Moll eindelijk in de Bijdr. tot tI. Guc1ai.tl. d6r w,ü,. We/.",cli. in tI, N,J,rl, pag. 4 - 11.
D3
Digitized by
Goog Ie
- 54geplaatst, terwijl onder zijDe nagdate~ schriften, eene verban deling over de Nederduits~be. Dichtkunst· is gevonden, docb welke, 2:00 ver ik weet ,niet i.s uitgegev.en. Daarentegen is voor de nakomelingscbap bewaard een werkje, bij Plan.. tijn in Is85 te Leiden gedrukt, hetwelk bewijst, dat hij bet logisch gedeelte der wijsbegeerte niet onbeoefeDd heeft gelaten, zoo alB ik ter IQops vermeld beb (.). De titel van hetzelve is: Ditl.. I"lil,,. b,wijsc(Jm" I,••INI, ,,"" lillen I.erk,. ,.,ehl .d, eonsieliek l,oorde,I,,, ; fJoek DJe",nde;l11l weeh lol de o/dé,.di,psle "".borgenlhed,,, d,,. Nlllu~ ~III. Schoon Foppens (b) vele van '5 mans Werken vermeldt, zoo schijnt bem dit toch onbeken4 te zijn gebleven, en is bet te verwonderen, dat hij vin de JIIi'tfJ.slÏge G,d«laJd;J"", betgieJ1 hij echter met vele anderen gemeen heeft, niet spreekt, zoo min als van de door Albert Girard vervaardigde vertaling van deze, door zijne weduwe Da zijnen dood uitgegeven, en aan de Staten op-
""1
gedrage~.
Deze Albert Girard was een wiskundige van rang en aanzien in het vak, en bet is inderdaad te bejammeren, dat wij zoo weinig va~ bem weten. Hij is Intusschen beroemd, ats schrijver van (41) DHZ 1'; blo 2 '1.
(I) Bi111.Bsls. Tom. IT, P"B. 1102.
Digitized
~y Goog Ie
.
nn eeQ zeld~.am 1w.ekj~. ge~i"ld; /nw.'iq" (IJ 4Ig~i;'" ln 16519 gedrukt, ~n dQor Mo.ntqçla m~~ lof vermeld (ti); terwijl hij elders {hl ~egt, qat bijaldien het hem hel 1l1Ogen lelukke~, de verJQ .. rene; PDri'IIIf1I(1 van ~l,J,c1ide$ iJl ~ijn~ gç~t t~ herstellen, waarvaQ. hij ele Jllede4ee1mg en 1,litgave bad aangekondigd, doch w4;lke ni~~ gt;volgd ~ij~, hij dan grooter Oeelipus dan Robe{t &imsQ1l ZQ~ geweest zijn; dezen wordt evenwel de IQf geg~~ ven., van bet raadsel ~e hebQen opgelO$~, Wal\fOP ~hter nog wat schijnt tç moeten afge4Qngen wQrden, wanneer m~n Montucla lD.et ~h;h zelven Vel1gelijkt (c). Maakte ik zoo even gewag v~ het; groo~ aantal Vriesche wiskundigen s niet bij uitsluidl1g wa.. men in dat gewest met dien ta~ van wi$kunde, welken men den Geodesiscben kan noemen, ingeno.men. veel min bepaalde men zich tot de toepas .. aing daarvan op dijk werken en waterbouwkundigen toestel, zonder den gezigteinder uit te breiden. Ook dáár sloeg men het oog naar boven, en ~ng den loop der hemelligchamen na ...... Onder hèt viertal (a) Trul.fI., MalMm. '01. IIp. 112. VaD dit werkje bad hij ....eb te yono, pag. 8 melcliog K_al&kt; zijnde het nD hId/lnl "erder ~ omtre~t b.t verunftige Girard in bel "iaJruudi,e ~ het
wa.
aaDgeteekeode op p~. '17 na te alaau. (b) s;". tkI MiliA_ Vol; 11, (c) rol. 1~ p. '16
B1I
p~.
9.
277.
D 4
Digitized by
Goog Ie
-56tal zijner Popma's , a.llen wijsgee.ren, cn ~ie de hoogste waardigheid in de wijsbegeerte verwièrven , was er één, die licht over de beginselen der sterrekunde verspreidde (a). Dan vooral is Gemma Frisius der vermelding waardig, bepaaldelijk de vader, die ook het meest bekend is ,en althans niet, geiijk zijn zoon (Comelius) Astrologie en Kometen· leer verkondigde (h), maar integendeel dehoogere wetenschappen poogde uit te breiden, gelijk zijne Werken getuigen, van welke ik hier alleen gewag make van dat de Uw Glohorutll, omdat het zoo bijzonder de aandacht van Prins Maurits heeft naar zich getrokken, gelijk wij dit van Stevin weten, die met zoo veel woorden zegt : dauijne /Torste/ieke
Ge,,"de punte/icA: doorsien"" gro;,'e/;ck "ustatn heeft he' houelr (c).- Met datal mag de zoon niet uit het oog verloren worden, want aan zijns vaders begonnen Astrolabium (d) legde hij de laatste band, en on· (11) Van Kampen, GliM. tkr Nederl.
Dedl,
"I.
uiten. IJl We/_h.
85~ 92.
(IJ) Zie bet opgemerkte bij Pror. P. lIusscha ~ lIIl Janum SefJUIItlum, 7bm. 1, p. 352, bij gelegenheid 'ran het Epigram, door ou' sen Baapcben dicbter ter eere van Gemma nrvaardigd.
(c) 11'-. Boel der COIFIIIJBrtIfIAie. Zie verder VOlliu.,. 1tl'ot"ul~
0..45 S 17_ eJl Joppen., Bi1Jl. Bels. Tom.I,PIII. 331. (d) .Dit is
eeD
riJlg or rond wiskunstig zameDge6teid werktuig,
dien.tig voor de zeelieden ~ om door merken en Nieren ~ den 100'
Digitized by
Goog Ie
onder zijne schriften zijn er, die men naar den tijd , waarin zij geschreven zijn, moet be )ordeelen , maar aan welke men niet alle belang kan oot'zeggen (ti). Dan Gemma den v;ader zullen wij in het vervolg nader aan bet hoofd onzer sterrekundigen zien prijken. Toen de Franeker Hoogeschool in 1584 gesticht werd, was er alzoo eene welbereide aarde, waarin het zaad voor verderen wetenschappelijken wasdom konde gestrooid worden, en Melius kon de Doodige ontwikkel~ng bevorderen, en den \Veg voor zijnen leerling Fullenius bereiden, om haar ook in het wetenschappelijke, gelijk anderen dit in bet letterkundige deden; tot den grootsten bloei te brengen, ~oo als het aanzienlijk getal beroemde mannen, bijna in eene volgorde uit zijne school voortgekomen, overvloedig bewijzen kan. . Eer Joop eD de boogle .an son eD slerren te met.n. VaD hersel.e nr.chilt het AltroWium CatAoliDo", gelijk men aangetoond kan sien in de Comt»àÜJ r.,1U 'lI Boe/,mtUl'l'rIJGlJ'" en "el iD de NtUmlijll daar achter gevoegd.
r,
I
(4) Ken .,indt ae bij roppenl ~ 1"01 ptII. 200 bij elkande;. Niet oDldal deae helD tIIl mirlU1Ulum ,.,,'" tlootlU noemt" soade ik bem .,oor een monlter nn leleerdhe~d bonden, "ant elk. eeaW' heen sijne pt.r..iololie~ lDaar sijn. ArtroJogi..,h. afwijkingen, die hij troaweal lDet sijne lijdgenoOleD gemeen had, bellooreu hem overigenl geenszins op eene te lage lebaal te brengen. Vergtl. Gerdes, Lihr. &rior. mihi 105.
1'.-
Us
Digitized by
Goog Ie
Eer wij
58-
ecb~et
vaD dezal gewagen, kan het. niet onge.vall~ ~ijn, het, een en ander Qmtrent Me-dus en zijne betrekkingen in het' middeD te brengen. Metius was de ~rste van .geslacht, die der;en Daam voerde, en ze aan do zijnen mededeelde, waardoor zij'onder de benaming van de Melij bekend zijn, zoo dat zij bij ons eene wiskundJge familie opleverden, gelijk de Cassinits dit, :voor Frankrijk en Italiëgedam hadden. Ja, ik snag hier Frankrijk en Italië wel zamen Yoegen, want Cassini liet zich door Colbert verleiden, om 'rmsch Qnderdaan te worden, en zoo zijn geslacht iJl eeD .land over te planteJl., dat zijDe veroveringen tot' in bet gebied VIJl letteren en wetenschappen, wilde uitbreiden (a). Metius was de beroemde zoon eens beroemdea vaders.. De~ heette Adriaan AJltooiesZOQD , en was in aanzienlijke betrekkingeD te Alkmaar geplaatst, want veertig jaren stond bij als Burgemeester aan het hoofd der zaken; bij het beleg deed hij voortreffelijke diensten, en genoot het welverdiende vertrouwen van Willem I en Maurits, die beiden zijne talenten dienstbaar aan 's lands welzijn maakten (b). Als wiskundige komt
zijn
(a) lIen riDdt de bij_oderhed~n daaromtreDt in herlIoge van . Cuaini dool' PonteneUe. 0erwn8 iJe FD1Itmelh , Pol. 1, pag. 170. (h) Hij wa. gehuwd met eene dochter uit het huil VIIn Btederode; en, seer vermaard als veltingbonwkund,ige , Ileeft mea hem de
Digitized by
Goog Ie
-59
~
,
komt hem daal'eDb-oven de eer toe eener ontelek .. king, welke de beoefenaren van het valt Ol'Q: suijd lIIet lof hebben vermeld, zoo· wel als een ·..ander . wiskundig voorstel, door Delambre.mlledig bere.. kend, en ·door een' zijner. zonen ,"oQr"tle. wrgetel~ heid bewaard (I.). Bebalve Adriaan Metius.,
•
de BourtaD88 te danken, iQ de mqeraHeJt lnS8ch p1:lJ'ulistu en Groningerland aang~legd, waartrge1:l Verdugo ziju hoofd stiet: Hij werd do'or Willem I 'aangestl'td als Ingenieur m Raad der Forti. ficatim ~ fIII "oerde naderhnd de!! titel 'raD Sterite.Bouwmeester tI.,. 'fnClli,tle. Nwhrlamlea. .Zie Prot. BoaIc:ha.~.N""biM Bel.. ddlltIIlm t. La"d, blo 258. (a) Zie Clndèr anderen Montucla, Rist. tle6 Mat'hJm. Torn. :t ~ p. 5790 Bij Doemt hem daar Pinre, doch volgens het opgemerkte
door I'ror. Moll, is dit eeDe vergissing I uit eene toevalligheid ontstaau, door uit .P. M. (Pia. M;moriae) PetruI Metiw , te leren. ~ie MoU, Ortà~r.(j"'"tUU Ie ••rlt. rJiI"'r.r .,. Yenelijlt«l, bi 16.
Digitized by
Goog Ie
- 60 mathematicus der vloot, waarschijnlijk wel op aanprijzing van Prins Maurits , den togt van L 'Heremite en Schapenham bijwoonde (a), is, zoo ver ik weet, geen ander bekend: doch' dit belet niet', dat wij het eerste voorbeeld van iets, dat zich zelve aanprijst, en door deskundigen steeds IInbevoleD wordt, aan Europa hebben gegeven. Ongelukkig dat hij het getat" der slagtofFt;rs eener besmettelijke ziekte,. die ook den Admiraal wegnam, hielp vermeerderen, en men, in plaats van hem zeI ven te zien wederkeeren, alleen de vruchten van zijn nuttigen arbeid ontving (b). Een ander der zonen van den ouden Metius was mathematicus der Staten, en de jongst~ werd de uitvinder der verrekijkers, gelijk wij straks zien zullen. Adr. Metius, die hier bedoeld wordt ,. werd door zijnen vader, toen deze bespeurde, dat zijne zucht voor .de sterrekunde onverwinnelijk was, ter verdere opleiding naar Tycho Brahé op Uranienburg henen gezonden. Nuttig was voor hem zijn verblijf bij dezen beroemden Deen, en met de bij hem vergaderde talenten dreef hij woeker, daar hij eenige Duitsche Hoogescholen bezocht,· en zelfs te (a) 14011, ,roegtre Ze,tosten tier Neà8rl.
~l.
158.
(~) VaD deze ondememing heb ik hier bOTen de bijzonderheden aredegedeeld, D," 11, bI. 197-200 vau d~ .da"ttel: ,n Bijtlr.
Digitized by
Goog Ie
-
61'
te Jen& met goed g~volg openbare lessengegeven beeft. Pas in/zijn vaderland terug gekomen 9 stelde Maurits hem te werk, en droeg hem den last op, aan de verbetering onzer vestingen, en aan het aanleggen van nieuwe te arbeiden; eene taak 9 waarvan hij zich tot genoegen zoo van dezen, als van Lodewijk, den Stadhouder der Friezen 9 kweet. Spoedig daarna ontving hem Franeker als ~oog. leeraar in de wiskunde, bij welke benoeming deze bijzonderheid plaats had, dat hij de vrij~eid verwierf 9 om zijne lessen ook in de landtaal te geven; een bewijs, hoe vroeg men reeds hier te lande op het wezenlijke nut in hetz~lve zag, zonder zich door vooroordeelen te laten beheerschen: want hoe groot een voorstander ik ook van de Latijnsche wezen moge, zoo dat ik haar' tot geenen prijs aan den geest des tijds zou willen ten offer gesteld zien , zoo zegt toch het gezond verstand. dat er zaken zijn, welke voegzamer en met meer nut in de landtaal , dan in die der geleerden behandeld worden Ca), waartoe ik meene bepaaldelijk de wiskunde, met·
(a) Over dit onderwerp heb ik in het dflrde Deel gelegenheid gehad, bij het behandelen der Taal, hier en daar eenige aanmel)';ingl'lD in het midden te brengen. Van Schoot en , ProfeSlOr te Lei. dt'n, verklaart van sich selveu, dlll hij in d", laudtaal onderwees, ea Stevin beweerde, dat de Wiskundige Wetllllac~appen daarin behoorden behandeld te worden. • Red men dieu raad ell .dien
Digitized by
Goog Ie
-
62-
met de wetenschappen waarop zij wordt to• •st t . te mogen brengen. Deze omvatte hij in haar gebeel, zoo dat hij het voornemen had opgevat. om baar ook in derzelver takken te behandelen, en der nakomelingschap de vruchten van zijn onderzoek mede te deelen. Dit mogt hem door een te vroegen doód echter niet gebeuren; maar kon bij dan niet alles nalaten, wat hij geweti'Scltt had, in bet vak der stefre- en zeevaankunde heeft hij zijlle'll werkzamen ge~st evenwel den vrijen teugel mögell vieren. Daaraan zijn wIJ zijne nuttige schriften, zijne door bem veryaardigde of uit gevondene werk. tuigen, zijne verbeterde zeetafelen verschuldigd. Hadden zijne Astronomische schriften zoo veet 'Opgang buiten 's lands gemaakt, dat zij meermaten .werden , berdrukt ; hadden zijne leerboeken over '\viS'- ensterrekunde 'eene zoo groote vermaardheid, 'dat' zij zelf. op buitenlandsche Hoogeseholen, }a tot in die der Jezuiteft, bevoegde beoordeelaars in letteren en wetenschappen, wanneer sledttS hun geestelijk gebied Diets te vreezen heeft, algemeen gebruikt werden; geèn wonder dan, dat aanzienlijke vreemdelingen. zich hier te lande bevindenc dieJl nn Van Schooten ""olgd (het zijn de woorden"o een "te ngtgeacht geleerde) c dan zoudeu de Wilkuudige -Weteu'-schappen iJl Nederland niet zoo zeer .,.rachterd z~n.· Moll" Bijb. tÜ Guchletl. Ier "-"1:. in tÜ N,tkrl. "Z. 9. I Vergelijk'\'erder llier baven, bladz. 49-51.
tol
"""",0",
Digitized by
Goog Ie
' - 65 ...... etende, Franeker, bezochten, om den be!'.oemden ,Hoogleeraar te .booren, geüjk dit het 'gefal met een' Deenscben Koni~gszoon, en Indere rei-zigers . van een bOi1ièri rang ;geweest is (0). lUne- :1"ij... zonder beid moet. ik nog med.edee1enl 'zij Keeft stGd" tO:t nadtDtm, en;zij predikt Mdetigbèid, o.ok bij het waarderen der groGte ·...erstaAdsvetmogms bÜ anderen. Metius WàS geen Ästrololist; ~en Willebrod Snelliusmoge:4e Kömèetfvm 1618 voor een teeken van nakende tampen ~ houden hebben, Melius bleef stêrrekundige ~ "tn bespotte bet vooroordeel; maar in eene andèTe omstandigheid betaalde hij, op zijDe belK't., lID. de menschelijke zwakheid deB tol, en jOëg, opdtt i.k hier de gftstige uildrukking van den Utrechtscben Hoogleeran MoOll overoeme".als voorstander der· Alcbemie, eene goede som g.elds itl Mok ten schoorsteen uit. , Hem volg~ FuDeows bp , ...n wiën ik IJoG-evelJ gewaagde~ en dien de· Friezen met regt, 'ná hem, den sticbter dier wiskundige schoól noemen, waar'uit &00 vele uitmunléode meMn zijD voortgeko-
men, (a) 'Zie over ht:m en zijne- schriften, Vriemoei .. .4.tll.". Frisic. pag. 98 DI '0188" de lijkrede na Wi*aeJldlil,. eD. voora11Iel fh,chiet1lc. OruI.rlzoeTt: fttulr U •••r,t. Uitmur, tl.r rnrd~Tt:." YIUI Prof. KoU, waar men al het aanrMrkilÎgawaardige omtrem de Melii , zeer helugrijk viDdt metlegec1nld. '
Digitized by
Goog Ie
-
64-
'IIlCn., terwijl hij be vorens den leerstoel der Oostersche talen. versierd ~ad (a). Op twee Ful!eniussen , vader en .zoon, mag Franeker zich beroemen, en al was.. de vader. ons slechts bekend als leermeester · van d.en vermaarden Generaal ~oehoorn; zou er · reqengenoeg zijn, t>m aan zijne verdiensten hulde .te ,do«ln; .dan bij vormde tevèns Abraham de Grau (Gravjus), die. zich reeds in zijn jeugdigen leef· tijd . vermaardheid verw:ierf, door het schrijven _een~ HiIIfJf:ÎII Phi/osDphica, een werk, hetgeen : veel· zeg~, z.eer geprezen door Perizonius, en tot ·.lof van hetwelk vooral strekt de toon vin gema. tig,lheid, welke er in heerschc, en waarin hij be',we~s, in het wijsgeerige den juisten middelweg tussehon :.de v.ooringenomenheid tegen al wat nieuw is, en de overdrevene zucht voor het oude, te ,:willen inslaan (b). Hij wer.d Fullenius opvolger, die in 1655 overleed, en betaalde hem deo tol der · erkentelijkheid, doer op' zijne' beurt den zoon zijI}s leermeesters tQt leidsman te streltken. ,Schoon _tot zahn van :regering ,geJ."oepen, had deze echter ,de b~oefening de~ wiskundige wetenschappen ,getlDszins uit het oog verloren , en hij ging zelf met - .. (~ V,iemoel" AlTI",. Frü.1I116_ 255.
(h) Men vÎIldt ,het loffelijk aetuigpnil 'Jan bij Vriemoet, IIltltltlr"pa&.478•.
P~rir.oui~s
Digitized by
vermeld
Goog Ie
65met zekere 'geestdrift Hevelius bezoeken, om diens astronomische verzameling te bezigtigen, en zich met dezen vermaarden sterrekundige in betrekking te stellen: geen wonder dan, dat hij zich later liet bewegen, om met opoffering zij.. ner betrekking tOt het bestul1r, waarin hij tot dus verre was geplaatst geweest, De Grau's opvolger te worden. Zeer welkom was dit offer: eene schare van leerlingen volgde hem steeds, en in zijn verder gevorderden leeftijd, genoot hij de voldoening, van den jeugdigen lan Wi11ern Friso onder zijne leerlingen te mogen tellen , die van ,hem het onderwijs in de wis- en vestingbouwkunde ontving. Aan Coehoom vermaagschapt, was hij de vriend van dezen , gelijk hij die van H uijgens geweest is, waarvan het vertrouwen in hem dClor dezen grooten wijsgeer gesteld, om met De! Volder de uitgave zijner nagelatene schriften te beo zorgen, ten genoegzamen bewijze strekt, en waarvan nog meer zal kunnen blijken, wanneer zijne brieven aan Huijgens het licht zullen zien, bij het voortzetten der uitgave van de HUg6,,;i EZ6Tctlal. Mlllh. , zoo gelukkig door Professor Uijlenbroek aangevangen, en waarbij de wetenschappen zoo veel belang hebben. Zijne eigene geschriften zijn wel weinig, want, zoo veel ik weet, zijn de meeste ongedrukt gebleven, maar de vriend van Coehoorn en van Huijgens kon geen middelmatig mensch wezen , en bij moest dan ook wel in de achting VI DiEL. E van
Digitized by
Goog Ie
-
66-
yan Leibnitz en andereD zijner bereemde tQdge.. Dooten deelen (ti). Dan met de' meesters stierf de Franeker wiskundige scbool geenszins uit, en Loré toonde zicb zijnen leermeester waardig; bad deze eenen vorstelijken kweekeling in Jan Willem Friso, dezelfdé eer viel Loré te beun, daar hij Willem IV tot leermeester mogt verstrekken, aan wien bij zoo welgevallig was, dat hij hem op zijne reizen door Braband en Ooitsebland in zijn gevolg toeliet. Hij was daarenboven zeer bedrijvig in de werkzaamheden, welke de zorg voor onzen waterstaat noodzakelijk maakte, waarop ik later. zal terugkomen. Door eenen plotselingen, dood in zijne vaart gestuit, viel hem in zijDen leerling IJpeij een lofredenaar ten deel (b), gelijk hij bem zicb, nog bij zijn leven, als '- eenen medewerker bad zien' toevoegen. Gevormd door hem, maar ook door Gravesande, toen bet sieraad der Leidscbe Hoogeecbool, toog deze naar Frankrijk, om de lessen van den in de vestingbouwkunde zoo vermaarden Belidor(c) te boo-
's
(/I) Vergelijk Vriemoet, Atlt.". Fm. fNl8. 650."
.0,",
(b) Paquo& ~ ZI. Lill. ft, Pqy,.lllll" Tom. Ir, 11118.25. (0) Belidor Wal eigenlijk eea Spanjaard. en in Katalonië geboren, maar ia Frankrijk bevorderd. en met het oude"'9- in de School van Le Fere bel •• t. Door eena uilYindiag tar besparing 'JU kruid
,
.
Digitized by
Goog Ie
hooten ,; en dat hij dit met vrucht gedaan heeft, bewijst 'zijn eigen onderwijs' te Franeker·gegeven. In hetzelve deed hij, de, verdiensten van~ Cóehoorn als gids die wetenschap k.enne~, en Aiet &lechts als onderwijzer schitterde hiJ, maar hij:· wist, fevens zijne wiskundige kennis ,in . meer dan één opzigt, op zaken van hoog belang toe- te :passen , en daardoor groot nut te stichten. Ik'sprêek bier niet van zijne kundigheden, en Vin zijne sthriften over de vestingbouwkunde ,- dat' te zijner tijd kan plaats hebben, maar ik doe·alleenopmerkeD, hoe z eer hij \ het vertrouWeD zijner-, Vriesche landgenooten "bezat, daar de Staten. va·n dat ~west hem in de geldelijke aangelegenheden, voor zoo verre men daartoe de uitschrijvin'g en het vast· stellen van belastingen brengen moet, niet zelden raadpleegden: aan deze leverde hij wiskundig ontworpen begrootingen, en ramingen der opbreegsten, uit belastbare vóorwerpen te wachten. Hij slqeg almede ijverig de handen aan het vormen van een vast stelsel van 'gemeene middelen, dat hec hte grondslagen had, om; niet te spreken , van
in
krui«J voor het gebruik der Artillerie, zonder aan deze de verei~clJ_ Ie kracht', bij dat eener miDdere hoeveelheid. te benemell, WOD hij de> gunat van den Kardinaal De 1!'leufy_ Ook door yele Ichrifte'n ia lig bekend, onder anderen door zijn Noul.eau Cours tie Ma/Tal. matique ti l'wagetle Z'Artillerie et r1u Géllie, bij Sc:heibe1 Plet lofvermeld, MatTatmat. BucTaer/c; pag. 191.
E
!l
Digitized by
Goog Ie
-
6,8..-
vln zijne zaakkundige bemoeijiDgen met betgeen tot de zoogenaamde QuOta's.betrekkingbad, waromtrent bij in een afzonderlijk onder-coek is getreden, in eeneverhandeling', welke in een' tijd van .twist daarover tusschen de bondgenooten, .het licht beeft gezien • .Zijn zoon, dien wij als Hoogleeraar in de genees·kunde te Leiden gekend bebben, ging eenen anderen· weg dan zijn vader, maar omvatte veel, en vernieuwde het voorbeeld, van aan de eDe te wetenschappen die der geneeskunde, waarvan hier voren gesproken is, te paren, en dezelfde die handleidingen tot de Physiologie, en handboeken voor de tlJlller;es' tlJld/Cil schreef, bandelde tevens over de zeedijken van Friesland, over de Texelsche zeegaten, en over de afleiding van de stroomen (11). Dan deze aangevoerde voorbeelden zijn genoeg, om den roem' der Fl1iesche Hoogescllooi te staven, en het onderwerp van wijlen den Hoogleera~r Ekama voor zijne Akademische redevoering te. regtvaardigen , waarin bij in het g.eheugen zijner landgenooten ben terug geroepen beeft, die tot
man.
/
Ca) Over Nic. IJpeij zie men Pa'lUClt, Hili. Lilt.tlel P4J'I-BtlI, Tom. ~ pag. 33, en over hem en zijDen ZOOD, NieuweuIlId,. Woortlen1Joe1c "on KU1Iltm en WetmlolJ.
xnn
Digitized by
Goog Ie
-69tot bewOs moesten strekken7 dat 'Friesland' vrucbtbaar is-geweest in wiskundige verDuftett..: • Kon Alkmaar zich op' bet· hoofd der Priesche wiskundige school beroém.n, het kan te gelijk op zijnen· Drebbel wijzen. Ik weet wel, onder de vreemden of buitenlanders zijn el" velen, die -hem en zijne nagedachtenis vemederell, als. ware hij eene plaats waardig in de Glldlic"', der· iJI.sdllicA,,, Na"MiI (a), maar ik weet ook, dat er onder zijne landgenooten w~ren, die hem met de beroemdste wijsgeeren der oudheid gelUk stelden, alhoewel dit zeker overdreven te achten is (b). Ik weet
(ca) Zie V.. CappeUe, B,tlr. tot tÜ Suola. I ..
""""0".
lil
r..n..n, Il. 66, waar mea .... o,..ltelijk. "erla..4eUDIr o"er Drebbel aaDkeft, eD "erpl. h.l aupleekeade " ... ProF. Peerlkamp , iD ~ CoIIIt. Hupttil, 151. Vereler l.ialDer, BuoIaWII. I." JlrJ:dh. 11' B. lil. 46 on
1H',.
""'H1s.
(I> Coaat. BuijgeD' i. MD dier l1JIIIlige beoordeelaara I mrD .ie ,.ijDe i. ritca prop";', ". 16 eD H. 211, nD het lweede boek. Ik deele de.e iDtDIIChlD hier mede Daar de "ertaliDg ,aD dm Beer Loosj8l. lraDlChe ICbrij"". hebbeD " . . ODzeD leadseDoot, IChimpeDder wij. J een' Noord-BoUaDdleheD hoer semaakt; hij wu Ilechta boerseh ID het "oorkomeD, eD "!iud "eD lIrderij
S.nno".,
Ook Drebbel. IChoOD 'k alechta kort dieD laDdgenoot begroette , W u 't, dieD ik by deD Brit. op de.eB togt, oDtlllOeUe,
E 3
Di.,
Digitized by
Goog Ie
weet dat er
anderea.~,
die helJ) den rang van wiskundi~zelfdenker betwisten;: maar dit zij, ~oo btlt ~, ·men kan hem Jen :minste no(;h vernuft·, . noch .gave van uitvinding, of vermogen van werktuigelijke zam.enstelling oDtzegaen. Overigens behoort. h·ij tot. de. avolltuurlijke geleerden, en deed,,' 'gedurende zijn verblijf aan het hof van Jakob I, ,en aan dat van Keizer Rac!otf, veel van Die, boerachvan a8Dklllgn, en v"'r'neemd VaD' p'ialerij, wijzen van Sidelje en Saln!l$' stak ,op zij.
:PI!
Nog sterker is het volgende, na eenen langdurigen omgang: Ik Bchepte 't gaDlChe jaar, weêr .treelend zielverlDaak Uit uwen omgang, Drebbell die zoo vaak Mij, uft-n achtereen'J hebt.onderwij. gaachouken, ED J. dur gij in mijD gee.t, een aandrift zaagt ODttOnk. . Tot vlijtig onderzoek, acheent gij met mij gediend J ~ a" gaaft de voorkeuf mij ligt IloveIl me'Oig nillMl ..
°
Men zal de winderige lofspraak op 'hem' in de Kro"'jl: fin ,41lmuuzr, waar van hem gezegd wordt.: c dat zijn ver.DDft en ~'scherpzinnig begrijp io de gmache wereld 'geen gelijk eD hadde • io de Philosophie a , met reden wraken, doch 'èchter ~et belangstelling zien, wat van hem aldaar gezegd wordt, zie 1/11lih. 188 en 'Yolg. van de nitgaye van.1725 bij Vilscher en Cie. te 'Leiden. Boe kwistig en .makeloo. deze zelFde achrijver andeniiu. met zijne loi'tuitingen ia, kàn men opmaken uit die op 6errit Pietersz. Schagen ~ eeo' tijdgenoot van Drebbel ~ _ Theolosa,,' , el" Jw, e" een l"senÏtJur: • Bij wasa, zegt hij ~ • een Orakel van G... • leerdheid, een bornput van Wetenschap, een ~onder van kea- . • nil, ende el!n Mira\rl uo Verstand J etc. Zie IIU-, bh. 20'. ,
..
Digitized by
Goog Ie
-71
-
van zieh s.ptSen. ,Zijne 'schriften (ik volge bier hel oordeel van deskUJldigen) hebben niet die wetenschappelijke wande, dat'm.en zeggen bn"dat zij' licht ontstoken hebben~en dé tneesten zijner uitvindingen zijn aan r twijfeling onderhevig, hetgeen nietoDna~uur lijk is " daar men ze meer uit 'overleveringen , dan uit zijne eigene schriften kent; terwijl hij overigens wei eenigen schijn gegeven beeft , van zichuirvindingen·ce hebben laten aanleunen, welke niet de zijne waren, waaromtrent hij , aangaande die der Mikroskopen 'en Verrekijkers., het 'vermoeden niet kan ontgaan, waarop Ik straks terugkome(a). Op die van den Thermometer heeft hij meerdere aanspraak. ,Buiten "s lands ,kent men meerendeels hem de eer toe, schoon wij ons hier de Italianen in den weg vinden, die ongaarne gedoogen, dat in deze soort van: uitvindingen, een" a~der dan Galilàei erkend wordt. Musschenbroek zegt het stellig (~), ,en Cappelle twijfelt(c), maar dit valt evenwel niet te
(a) Ch~ BOllut , Hili. ~Ir..·du MatM".. 2bm. 1, p~. 438 J laat 'hem den Mikroskoop uitvinden t maar ik hecht ecbter meer, aan het8eenbij. verder zeg' .:' Drelihtl a Npu Uil' "tJelk"" ~atian t ,t il all. /1,rH 11" cormtIÎIIGllDe, ,1,y,iqllU ti, IPIJ
t,,,,,,...
Ir"
.,'ou'"
(6) 1,,'rotluct. at1 PIJl.- Natu",. Yol. 11, p.
6~5.
I
{.),.Bijtl;; lol' ti, (hlii/l'".t1er "','m,ab • •If Lett,,,,. in tie Ne.. . E 4 ' tI,,,,l.
Digitized by
Goog Ie
-7~
-
. te ontkennen ,dat hij vele thermometers vervaardigde, want daarmede bezig, kwam hij op de , uitvinding der scharlakenverw, door de toevallige vermenging der tinktuur van Cochenille, met eene oplossing vali tin in sterkwater , en welke kleur lang bekend is geweest onder de benalQing van Co/tw JWjleria1lus, of kleur van Kufler, die toen ter tijd eene lakenfabrijk te Leiden had, en aan wieD, als met hem vermaagschapt, Drebbel zijne uitvinding schijnt medegedeeld te ~ebben (a). Dan ik moet zijn perpeluum mobile (b), of eeuwigdurel'lde beweging, niet vergeten, waaromtrent het jammer is, dat de beschrijving, in zijne Ded/CaI;e aan Ko· ning Jakob, niet duidelijker is, doch al wederom zijn tltrl. ilo 93. Maar laat men de uitvinding YBn denThermometer door Drebbel betwijCelen , die nn den Teleskoop behoort on8 toch, en naar waarheid achreeC Libea~ RÏlt. tllJ P".Y'Ïf. '01. 11, PIrB.IO: La Holla"'/IJ IJlt la ,,/ma"" patrilJ tlu Tlu,cof'll, hetgeen wg zullen beveltigd lIien.
(a) Van CappE'lle, alt1aar,il. 96. -Vergelijk Beckmann, BO'''' "'gIJ nu: Ge8a!JiahtlJ der .rfimluirgtJn, 111· Batl, ilo 43. (i) Later. had men te Caaael een kumtig lIamengeateld werk. tuig, door _en Saber nrvaardig'd, dat door hem hetPRpetUlI11l Moii/ts genaamd werd. '8 Gran.ande we'rd uitgenoodigd om het op tEl nemen, waaromtrent men zijne AanmerkingeJl vinden kan in zijne Oeu"re8 Pmlolop"~ et MatMmat. Pol. I, p. 305 lJ1I "rJlOla., en hetgeen AllaQlaad er Yan liegt in ',GrtIH,tlJlde', LtJpenl pag. XZIY.
Digitized by
Goog Ie
zijil ongeluk bekiagen, _van hieromtrent in eenen landgenoot, in Brandt, eenen fellenlbestrijder te hebben ontmoet, door wien de eer aan eenen der Hooften wordt toegekend, die door hem ab een schrander onderzoeker der natuur aangeduid wordt, schoon daarvan geene vruchten voor de nakomelingschap zijn bewaard. Ondertusschen is de verklaring van Drehbel, welke in' dezelfde Dedicatie voorkomt, zoo stellig en zoo plegtig tevens, dat men den man geen geloof weigeren mag, zonder zijner nagedachtenis, ih eenen zedelijken zin, 'de grofste beleediging aaJ) te doen. Of nu de uitvinding zelve van groot gewigt is, waartegen zijn tijdgenoot Kepler belangrijke bedenkingen .in-brengt, of zijn nieuw Mlldjk·instruw,en" mede door hem zeI ven beschreven, in der daad opmerking verdient, laat· ik anderen beoordeelen; maar' zijn schip (a), waarmede hij leerde onder water te val. (a) In die dagen n,en wij er onder de ODzen ~ die zaten verrigttflJ], waarnan naauwelijb el der. gedacht werd: zoo .iDden WiJ van den beroemden Leeghwater vermeld, dat bij ,op eene wonderbaarlijke manier, de kuu.t .,an onderduiking bezat t waar_ ..n hij bat bawijl gat', door zich t bniteu alle berekeniag laug, water te honden, welke proel'aemiog hij ia teg.Jiwoordigheid lIauriu in 1605, tot ieden verba~ing deed, terwijl hij desein. iu het yolgende jaar~ te Amaterdam herhaalde. Zie Meer.., man op De Groot, De.l lI, lil. 441 ." Hls~ , en vergelijk '. DlaDl 'Yerbaal achter zijn BIIIl,._m", ••",""elt ~ waaruit lileerE 5 man
ft. .au
Digitized by
Goog Ie
varen, en dat bij voor KonirJg !akób vervaardigd had, zal dan toch ook· bij den strengsten regter over Drèb bel genade vinden: want hiermede heeft hij een' dubbelen roem ingeoogst, met de werktuigelijke uitvinding van het schip namelijk, en met het middel te ,hebben verstrekt, oin bederf van lucht onder water voor te komen, of wanneer dit zich ontdekte, door nieuwe levenslilcht den dampkring te zuiveren, waarvoor, hij een zeker scheikundig vocht.·'had zamengesteld. De schrijvers of verzamlflaars ·van het Naut;cal Magl#.Ïne schijnen hem de eer der werktuigelijke uitvinding niet loe te kemnen, en het denkbeeld aan den dag te leggen, . als of de bespiegellngen van vader Mersennus, ;over schepen die onder zee varen., Drebbel ·op het denkbeeld zouden gebragt hebben, om een zoodanig scheépje op -stapel ·te zetten; . hetgeen .hem:hét regt op oorspronkelijkheid zou benemen. Maar, vooreerst spreekt Mer· sennus van het schip van Drebbel, als van eene zaak die bekend was, en is daarenboven de uitgave van zijn werk later dan de uitvinding, gelijk meQ uit hetzelve zien kan (a). Voegt m~ nu· 1;>.ij . . a.l.. Dl.. ,MD.'. treUea heeft Dledesedee1d. Be_ ...k ..In WII·eiS_ lijk lÜeuw:uibindiag , elf reeds bij de Ondell bekend, ..aaroYer mIlD eenip bijzollderheden .iadt bij WibeD, .4IlrnultI ... BithtlfMeBItih. &1-,.-"",., N. 281• .,(4-) Ter_yl ik ~lIpe·, d,t ... later uit de haaclacbrinen Yin
seeae
Huy
Digiti~ed&bY Goog Ie
alles wat omtrent Drebbelgezegd is t dat hij de beoefening d,er sC'hoo~e kun,ten .met die der wetenschappen :pallrde, dan zal men h~m geene plaats weigeren,onder degeoen, ,wier Ilamen met lof verdienen vermeld te worden. Maar beeft men dan t met of zonder grond, de eer der uitvinding van -sommige zaken, waarin te regt ~en atge,meen belU1g gesteld wordt', aan 00-
, zen Buijgens . eenig lic~t over dit achip zal kunnen verspreiden, verwijze ik hiernaar Th. Ntwtictzl Ma8uin., rol. 11, nO~ 14, pag. 18'. De uifgeve,. spreken daar yan de uit"iJldlng der dui.....klokken (Din"8 ,m~ohin"),"en vermelden 'tev..a; dát. de inwoner., van de Dkrain8 J in het laatst ,va~ de :lVlde eeuw, een!, 100rt 'fan k""o', gebruikten J om met dezelve. onder water, aaD. de Turkache galegen te ontsnappeD. Dit gat aaDleiding J dat er 'feel' over vailrtuigen oDder het water 'geichreven werd J onder 'aDeleren door' nder Her.ennOl (niet' ManenDus) ,'Ble a. _te ," ai ~ die dit brée",.,.rig d.,.cI. ft u laten. Bng~lCh. redacteurs de, werken Yen MeraennUl in het lichU,omen in:l~~ omtrent twintig jareu; gelijk zij zeggen, vóór dat Drebbel zijne hoot 'vervaardigd had; aboo zouden MeraenDul bespiegelingen hethewuate denkbeeid bij dezen hebben doen ontstaan. Doèh ••raeunul en Orebbel wareD tijdgeDooten, en a. eerste 1588, dil laatlte iu 1572 geboren ~ en het werk vln 1feraenuus kwam in 1644, tien jaren na het overlijden van Drebbel uit, zijnde zijne H,ytlrauliDa P"tJumalioa, MSI/U "aPÏgturàJ te Parijs gedrukt. .~ v.lIg~ijke ."er h.tgeen lIij in.~ kunlleD ,ala ~eerlilJl{ 1!'8n . Goltziu., ~en getoond te v.,mogen, Van BijBdeo én Van der Willigea, GuaA. ti. '_rl. 8D1aiItür1rUlUt, Dul I, il. 217 ". ,,0ltJ8. , eD 'IIrder onr lat.. P"qao1, 111, S8:'.t1l ""i6&. '
ia
Digitized by
Goog Ie
zen landgenoot Drebbel betwist, die der verrekijkerg komt ons buiten twijfel toe. Jakob Metius van Alkmaar en Zacharias Janssen van Middelburg, zijn dè. genen die in die eer deelen, want Lippenb.ey, mede te .Middelburg woonachtig, schijnt niet als uitvinder in aanmerking le kunnen genömen worden. nat Melius daarmede later is voor den dag gekomen, misschien had kunnen doen, ligt in het dan zonderlinge van 's mans geaardheid: de kunst van glasslijpen bij eenen brillenmaker geleerd hebbende, vervaardigde hij al ras allerlei soort van branden vergrootglazen , ook, gelijk Archimedes dit reeds .bij de Ouden gezegd wordt gedaan te hebben (4), een' glazen brandspiegel; maar bij stierf, zonder dit zijn geheim te hebben geopenbaard, en Prins Maurits, ja, vader, broeders en bloedverwanten ,wendden daartoe vruchtelooze pogingen aan; zelfs greep hem een predikant, toen hij op het ziekbed 'lag, te vergeefs in het gemoed. Hoe hij op de uitvinding van zijnen kijker gekomen zij, bUjft dus een geheim, maar dit is niettemin zeker, dat bij zulk een' 'man eene ontdekking van dien aard niet het gevolg van een bloot toeval zijn kan;
ha
en (D) Ik moet eehter opmerken, dat Doeh Polyblus, noch Livias, noeh Plut.rebus, melding maken van den brandspiegel, waarmede men wil, dat Areh\medes de lebePf'n der l\omeiaen SOli hebben pogen ia den brand te steken.
Digitized by
Goog Ie
-71 en wezenlJjke waarde had zijn. kijker. voorwaar, want met dezen ontdekte men ·de Satelliten van Jepker en de zonnevlekken; vele .vaste steJ.'ren daarenboven, die met het bloote oog niet zigtbaar zijn; en door middel van datzelfde werktuig, werd het toen reeds aanvankelijk kenbaar, wat later Nieuwland in zijnen 0";0" van den .melkweg, met verrukking zingen deed: Die baan, wier zacht en lieflijk Jicht, SlechtswolJ...jes vormt voor 't séherpst gezigt, Is een gestel van slerrenheemlen t 'Wier eindlo08 flaauwe tint~ling 'Van verre schijnt dooreen te weemlen t Zich zamensmelt tot ééoen kring.
Met dezen kijker was hij minder geh~imzinnig, dan met die ontdekking, waarvan ik zoo even gewaagde: want in den jare 1608 vervoegde hij zich. met zijn aanzoek, dat onder de papieren van Huijgens berust, om octroij bij de Staten, waarschijnlijk daartoe uitgelokt door het voorbeeld van zijnen mededingc;r, den brillemaker van Middel-. burl, zoo als hij hem noemt. Is de aanspraak van Jakob Metius op de uitvinding der verrekijkers atle zins billijk, het schijnt, dat bij zijn' broeder, den Hoogleeraar, het denkbeeld heeft gehuisvest van het mogelijke, om de verrekijkers op meet-instrumenten toe te passen; doch de eigenlijke uitvinding hiervan schrijven de Franschen
Digitized by
Goog Ie
- 78 schen ,aan eenen landgenoot toe,' de Engelsahen daarentegen aan een' der hunnen Ca). Hans Lippenbey , geboortig van Wezel, docll wonende te Middelburg, en dus natuurlijk. met Zacharias Janssen ' betend, was ook van ,zUnen kant' werkzaam geweest, doch er werd uitstel opgelegd, ten einde de werktuigen meer te volmaken: dit schijnt Metius verdroten te hebbën, althans hij hield zijnen kijker sedert voor zich, en niemànd mogt ze meer zien, zelfs Maurits niet, aan wien dit e~nmaal was te beurt gevallen, en die dadelijk het gebruik opgemerkt had, dat hij er van zou .kunnen maken in het leger, of bij het belegeren van steden. Met dezelfde zucht voor het algemeen belang, wilde de wetenschappelijke Vorst de uitvinding van Zacharias Janssen , die der lange kijkers , om' den· loop der hemel-ligcha. men na te gaan nameHjk t aan hetzelve diénstbaar maken bij de togten der Nederlanders: Daaf overzeesche landen. De uitvinding in het algemeen werd spoedig naar elders overgebragt Cb), en het was een Fransch -'01(c.) VergeL hier ProF. Mail, Onà.rlo", tl,r, à", ",",TcijTc,r" IJl. 39.
nGIJI'
d•••r,t. Uit~in
(IJ) Over de uitvinding der verrekijkers, zie de verhandeling van ProF. Mo11, bevattende het g"ahieàlcundig onderla.Tc naar tl• • erlte Uitllintl.rl tIer P.rr,TcijTc.rs, lIit i. AanteeTc.nlngen ioor tlm
Digitized by
Goog Ie
-79soldaat, die' in de lljfwacbr van Maurits gediend hebbende, dit bestond; anderèn, in Holland ter schole geweest, volgden zijn voorbeeld, en door dezen op den weg geholpen, kwam Galilaei met zijne glazen te voorschijn. ,Het spreekt wel van zelf, dat hij niet slechts nagevolgd, maar ook verbeterd heeft, en· al is het dan, dat de onpartijdige geschiedenis den grooten sterrekundige, de eer. der uitvinding, welke de partljdigevooringenOmenheid van vele vreemdelingen jegens Holland, aan hem en aan elk ander, al ware hij ook uit Boeotië herkomstig, zou gegund hebben (.), niet mag toekennen, zoo verdient hij echter ~en lof der medewerking, en van die meerdere volmaking, welke van hem kon gewacht worden in het daarstellen van middelen, om de~ wetenschap \ den J.romuJen 1i'all Swininl
_.",","4,
eB met keurige· alUJmermngen verrijkt. Hen nrgelijke echter de B. B. Kanter .n Ab Utrecht DreaaeJhui., D. propj,,,1k Ztiltmtl l IJl. '19 ." I1Oltz,. VaD de BijltJc.. , waar de eer der uitvinding bij uit.luiting nn alle anderen, aan Zach. laDIMD wordt toegekend. Bet doet er niat toe, wie de voorkeur .hebben lDOet; hier te lanae hoort de uibiadiDI te hui•• (4) Hen zie daaronr de zoo BYen aangehaalde nrhandeUnr I IJl. '11 tIPI fl01c8., waar men onder anderen de anekdote vindt. hoe een Eogebch aehrijnr Bortensias, die eeli Bollander was, en rail FJOfI. heette I tut eenen Duitseher maakt met lien· naam van Gaerm.r. De algemeene partijdigheid jegelu on. viudt ecllter somtijds krachtige uitzondetingen.
tl."
Digitized by
Goog Ie
~
80-
den gang gemakkelijk te maken, welke in Holland was voorbereid (a). De Staten waren te regt trotsch op de zoo nuttige uitvinding, hier te lande gedaan, zoo dat zij besloten den Koning van Frankrijk, in den jare 1608, met twee zoodanige kijkers te vereeren, welke in derzelver besluit nog onder de benaming van Brille" (b) voorkomen. Dit heeft" dus een jaar plaats gehad, voor dat Galilaei, onder het houden eener plegtige redevoering, zijnen teleskoop aan den Doge en den Senaat van Venetië! ten geschenke gaf, en bij welke gelegenheid eene medaille geslagen werd, ten bewijze van den prijs, welken men aan dit werktuig hechtte Cc). Kon , (a) Ik heb onlangs in eené belangryke verhandeling over de kijker. ~ welke op zee gebruikt worden., de opmerkiDg aange4 troffen, dat de Bolland.che kijker ook wel die van GalilBei geDOemd ,.-ordt, omdat bij I gelijk daar gesegd wordt, het zij door bet zieD vaD een' werkelijk vervaardigd!!D kijker J het zg. door de bloots bescbrij,ing, welke bij kan gelezen J of bij moDde verDomen hebben, er toe gèraakte ~ om er zich zelven eenen samen te .tellen. De bedoelde ..rlaandeling komt voor in onl zoo nultig 'ltjthclzr!ft floor lul, Z ___ J DH' 1, 61. 217 en fHJlgg. Hetgeen waarop ik mij beroep, vindt men De" Il, Jl. 89. (b) Van WijD op Wagen.' n,,1 10 I 61. 36(0) Daru, Blsl. ti. P",is" 1'01. 1', pag. 629. De aanspraak van Galilaei komt by Horem ,oor, 1'",uia,,; tie ,aria lilleralura.
Mo""m,,,,i
Digitized by
Goog Ie
- 81Kon Fnneker in der daad op Metius roem dra·' gen, Leiden mogt te regt op zijnen Willebroi'd Snell~us en. op zijnen Van Schooten bogen ~ beiden mannen van de grootste vermaardheid, al is het dat de eerste zoo wel den laatsten, als zijnen VI-' der Rudolf, dien hij had opgevolgd, overtroffen' beeft. Pas zeventien jaren oud, deed hij reeds in' zijnen ApllJamus vermoeden, wat men van hem mogt verwachten. - Apollonius van' Perga' was een der beroemdste wiskundigen onder de Ouden, ,zoo dat velen hem boven Archimèdes verhieven (ti); weinigen schijnen z~o veel te hebben geschreven, doch het meeste ging verloren. Snellins voelde bij zich de begeerte opgewekt, om, gelijk anderen na hem deden, pogingen aan te wenden, ten einde de verlorene bewijzen der nog overgeldevene stellingen te herstellen, en hij droeg den lofweg , van dit met groote scherpzinnigheid te hebben bewerkstelligd. Was hij nu in zijne eerste jeugd Apollonius, hij trad ook later als E,.lfJI'he"es B.I."us op; zoo noemt hij zich toch in een volgend werk, niet omdat hij dezen navolgde, maar omdat hij op eene naauwkeuriger wijze bewerkstelligde, hetgeen door dezen was daargesteld , en
&1.,.,
(a) Dit .. al OYerdreYeD, hetgeen MOlltucla te regt a_gaea ,U'1I1I li""torr panni I;. moM,."." I1 11'." ,u'un 4TclimMk l'tR/tÏIpIlIl , Tom. paBo 24$.
doet: I'il PI'er.
i.,
VI
DEEL.
r,
F
,
"
Digitized by
Goog Ie
eD ,men gOU dus ,bet Griék.sc~ ~p~htift JllQOteJ1Y~r·
:thI wilde ·hij daarm.ç~ te k~~;S~.ctD I 4U er eeu ~taafsche Era~sthenes was opgestaaA. die zoude do,::n wa.t de Cyrenesche verrigt had.(;O. Iijj sebruikte in ,na.volgiDj zijner v~organgers 11 tot ~~ eiDde .Dioptr~ ,ot Yisi"en ~ waardoor ei, r~g.. tÄ8g , waarin mep een voorwerp ziet., wordt btçpaald; ,deze dienen ,om .uet 'eeniga .n",uw... ke.udSb,.w. den boek., Qll4er welkeu tw~ ~Q.Qf~ wQrpeJl :ge~l~n worden, te weteu. HU ~4e.~ zoo ,WJll~d. -w~arile der .dr~qe~$Ql~ting.,.c:u was dan ,ook.de eerste •. die ,aoOl' all,lleenges~~ k~* tr~o~triache .op.eratiëg, de len,g~ DQ st.~"
,*
c;.cm ,d(l~l. van~n
D,leridi~p ~ Pliddagcifk~
,·.çn
Wf!l Mfln .~ Itde.elJ.e. 'tw.I\~. Uls~ ,4.11gp-.r Q SJ ti
;
;;aJU U i i J ' S f
_ $IS'<
(a) Bnlt8atbeDet was ....,. t:y18ne en .igter der. AleulKhij-a..be,blbli....k. -ac, W&ll8Jler, aiehem~èa.Rl. . ,
BIt."" .,.orp .MD ~"""W :tf.r~ ~J bij
.......
~ .~, l!ij'l\~4~id JMJtII!Jr
.VIQI lellll ill ..~' .hlll'goIH,UJIe.tdAAl zoude r;estorveD zijn, ZOI' dat men hier onwilJekeurig aan JloRti!" Archytas deukt: "tie maria et ierrae , Dumeroque .ure_ris areDaè • . . 0 _ cohibellt.. Pul ..eri. uigui -' Muuera. DBC qnidquam tibi prodest, Aërial teDtalse domo8, aDimoque rotuDdum r.rc;uJ:d"" pqlum marit",,," k J;a, ,~lu.. ,i,J, ~I(w.s: ,~ 'i\,e~ VJLU -lltt th Terrlle 4m~~UI 11",411 (lJu!l'#~fI,. ,,,,,*~.w8ll~ ".,.•. 16t7.
;)Jle ,lilde I'IJI, lI.t, ,
."tI/--. .~.
"'''f
Digitized by
Goog Ie
111
It~
'Ir; ,
en Ber«tn gelegen befftgèmètlaU .hij volbtlgt deze zijDe. metingen 'mret de, Jieer;tt DiHuwkeurigheid alhoewet hij, daarUiede ao'gniu tot juiste volkomtOheid getaakte~ maar: g4UOt!, . e wijze' werd:de -beste gekeutd, da J3atlllfscha Eratostbenes overtrof AlexaudrUilscbeJi ~ ~ is dos; ,als ,de schepper' der' Géodesie~: 2Öo. algJ,,' die thans kennen door ons bèscDouwen raifi Geen wonder' dan 7 dat toem" dantnsche· Má4lemie WetenSchappen' (r'Ac.de1n1~ . &t/~tlii) zich "flOC)rgesteld de JDeting,· der: aarde' te beJ prbeftD, DHt' wellre die der bflmeUigebtmeit·in eIJDd zoo wezenlijkebetretking staat2ij ,èell rijp' en ·'W!etensèhappel~k: olideuOek J tot, d~ ~~ tbGde vaJlt als de }feeft>b~ paaid (b). Dat' desnièttegenstaande tegeIÎi dezeft~
nog [p).. .. ludh'.,.I&IjiJ6I·..4IfnI1rD7IJÜJtliJcle,ra.~(IZ;:p4/J.9'.1,
ztaCllde lIij -Git ZIIP.' l"NIN~r: ~. ~',4# ~,oipw entièrlmllT.l/.modeme I ,.". .~ prllnibuurQr" daD,~ rmmtan, dans '. Riccro" , maïi elle n'a éiJ employû en grand p;';' f1erlonne
alant SnelHru.
(~) Bailly, Rist. ik PAstrfmomie Mollenre , Tom. 11, pag. 347. Van deze te regt berollmde Akademie 1646 gedicht na den vrede 'fan Rijswijk, lot een nieuw aauzyD 'geroepen, Waal"f8n men alle de bijzonderheden vinden k~iri h~teerste deel der Waken loot_elle, dl" e~ veirlig jareu Secretari. 'fan w.. ;vart dwem'tl!n Bui.i«elli el1 WarlzOeker leden.
F
~
-84aog bedenkmgen bleven bestaan, en ltij:veotvel''!' betering vatbaar .te acbten was 9 ·bewijzeB zijne eigene' opmerkingen, . van welke; Mn.ssobenbroek .gebruik beeft gemaakt bij zijn aader onderzoek (ah bewijzen de. 'redeneriagen van DeJambre·., maar vaD welke tocb bet gevolg is ge.weest 9 dat hij de regels') nUf :welke $nellius wis te werk gegaan, voor de ~ijGe Wlnam ~(~). ~. , D.u. zijlle~adibetingwis ~iet' de .eenige.ver;, . maardbeiddoorJJem':\'-etwor'V'en; 'bijleetde·.de wetó! teD der sts;aalbr-eking (R6fraction) bet. eer.st ken.. lijm- ~ Wanneer een sltaal uit :de. lucbc .in een glal Wf.t~, . of in' e.enig doorschijnend.Ugcham· van v~rsc.bjllende . c:ijgtheid. schiet, dan. gaat bij niet iA,del) v.oti.aen weg'lo.ort·, maat ,bij wordt gebro~ ~~." .. en· ond~gaat eene afwijking. -en .wederom Daaf boven schietende, beeft hetzelfde in een omgekeerden zin plaats. Naar de oorzaken dezer straalbreking heeft men lang gezocht, en nog zijn zij. niet ontdekt, want SDellius' ,heeft alleen de wet WIl die straalbreking leeren kennen, dat is , aan.: get9önd boe ditverscbij.nsel plaits )t~èrt; wij niis~en'
zijn.
.,. (a) JrieD zie daarover de DislerlatH Yin Musschenbroe", tlts Mapitutlill. T,"... Q.) Dela!IJbre all v:oreD ~ PIIB. lUS ~ zeggeDde !IJlt· zoo vele woorden: 8" r'B"' 411 Jontl _t itlmtÏfwI __ mie.nel•.
Digitized by
Goog Ie
-
g5-
zijn handschrift, .dat Huijgens gezien, en v~ heto-; welk Hortensills zijne lessen. gebruik gemaakt heeft ~ Zoo De.scartes zich de eer der uitvindiag:mede' huft willen to~kennèn:, zou hij-dus wedersprekers van gezag in dezen aantrefren; maar. onbegrijpelijk is het mij steeds- voorgelromen, dàt men, hedwid':', sc~rift van Snellius niet door den druk heeft gemeen gemaakt. Ondertusschen is Descartes omt1'eDt hetzelfde onderwerp werkzaam geweest, en bet blijft aIzoo moeijelljk, of liever 9Dkiescli ,hem' van plagilllll te verdenken (a) ;"'bèt zij vpoi ~!1s.. genoeg, dat bet daargestelde doOl" Snellius alge.. meen erkend wordt, zoo' dat wij ook. in dit opzigt, onzen landgenoot den lof mogen geven" waarop hij aanspraak heeft. ., Ongelukkig. voorWaar dat zulk een' man, bij hel omdragen van een zwak ligchaam., vooral in de, laats'te ja.en zijns levens, een zoo kor~e levens- , loop be!lcboren was, en voor onzen wetenschap- .
in'
pe-
,_tl
(IJ) :a On ". 'tI1JIrait Ifre lrop oirc-o,..".ct. ",egt
Baill,. teregt,.
U .~asit d'acolUer UIl Mf1I1M ik 1011 'arlr~. 0." ,"tfait aucun torI d Sn.lliru, '" tlûant '1/14 DeICllrI." ~ pu I'!~,er Hul et comme lui ti oeHe in"ptio,... Hist. tlts l'Allr:on. Moik",,., 7om. 11, ptJg. 196. - MeD vergelijke vooral MODlucla, Hüt. tlu Math-Am'. Tom. 11 .. pag. 244 en '01($. eD
Delambre, 11, 223 _ 2~7. Deze drie achrij,ers verdimea hier, c1l111kt ' mij, ,01komeD dea lor der onpartijdigheid.
F 3
Digitized by
Goog Ie
· ~~.f~.Jlduwo kflt .tteheen (~WIIDt pas vijf ,ttfl tier.tig j~rell· oud , Qtuilde hij. ~eD vaR, door elRlejeugai8e~btgenoote
glifiolgà,
el( ,_fA",,,,eded"d~, e.nldie
ia
benl.l"~''''''''
betzelf~
gtaf bij waarQP· de kinder., .tçl~. d41i. VG d~e i..etui~8, (;).:
_:~ ~U!il,e;;.wer~~~g~,,,
l~ .bo~;
Van. Pil
lof~'lI&lc 'Uil lMlambEe, IX, llQ. 84 mOrt lUI DI. aUlli "'U la mmmM" fantl ~ àu moin.r "entlant' lu tlernièr"8 ann'u flits, iloi.ent encore l'it/I" , f'èr" kBt"" ftl nli'l'Qg''''. Niet miodetvan ••ar~ b- .uo nn ioalliau (B~), ~e"~hl dp,er Va. de ~g,p,nee t dl :&cerc(.. JII"rÏli6 Sfu:iatim BelstJ/'.wn in Ph.iJoIoNatur, pag. 29, Quit &uam" coSitatlollB "rrif,unalor elc• ~.
.(,4)
D~
glÇafll:h.i,(t
J!'OppeDi mBde, BiJl. B41,.
U,
pajç,.
1~' Oyerigenl lee re men SnelliDi wetenschappelijk ken., door Prot Moll, lol wurm/ZlligB Wdm8cltappm
IfHtrlatrtlm, 11.,- ZtnulerHnl h~ ~GlI''!fUI_, dat; lij; ,Gum .berollDÖn. Ani>W G oliM t,~ qp~e•. k.... ~ hij zelf waa Profel8or in het Hebreeawsch, met het genlg, hij er ~an deed gelijk wederkeerig ziéh cl "sr,tt,r (zegt Montucla) het Oolltl'lrach hie,ld. dl"t fU6 "arm; ceru: qui lalent l'4ra1J" , "erloM" ,,'aU 16 80Ul àu maqUB parmi' _ ~
,,"ait
/pul Ö
'fKJuUat litt~
lIlJII~-
..Jr__ 1
9S'•. Evenwel GoJiu 'bul,",ooDiag aa v'an Sa_lllll, eB. lteraennè· ~. bi bet uitgeve.' dllr ·Weib.. ft. VWla" IIewijst" dal zich met wialiuDdige weten.bappeR' , immerl bain dezèl telîh es aeD llelD·tiebbea wij, toch'. te dat bij GDS dIJ uitctraklriilgen I en· d~ daarmede 'lterllollden deukbeel_
pag.
"lil ..
......
Van SehooteD versierde clmzelfdm leer.toel ~ en was' ti gelijkCfr tijd in bet. Ieler VlD dm Staat 'edrJjYig, walrin· hU' al. IDgenieur (11) dien.t deed f ten welken einde hij· clel zomers Vin' hit lwudéD 'fID ziJne 1esseo werd vrJke.teld. ZOoZlg' !beu hem in hel: vermaarde beleg faD' Grol in .617 ~ dat ODdemomen wa. om Gelderland en· .OverijSsel de gedUrige invallen der Spanjaardea. te' bevrijden, ijverig bezig ~ eó nog bebben wt vtn heBl de kaan, in' het leger voot die stad ver. Y'Ul'dip', met de afteetening der ondersclleidetr legerplaatsen , en vm·. afdeeIiilg, ene ó-nder Fiedeti1t ·IDIn-
van
beelèlea,
ot"·a.i., ...... M_Iltk'r
ia._
AliItbar..} .......
beeft I....· ynstUn. eok b..........0 wij ...u.natalijba BoogI.raat Uijlenbroek, .oeo beoef••aar der Arabiscbe Letterkuade, waarno zijne GeOirapbiach-BiatorilChe Verbaodeliac over d.. aardrijkakaadi,e lbo Uaukal, en de daarbij' Bl'yvegd. beathrijrinl no bet 'er.iec_ SOO Raar . . . lebrij....r , als Daar aDdere AraJliache BaadlChril\ea, op d. I.eidIcIIe Boekerij gnoDuD wordaada, hat .prekead bewij. op"woed. Oftr Ma waDlCbe'ijka om _Ïlk1llldise ... Oo.tar~bé studie in _ . parsoo. nreaaisd ta zieD, i. lezauwaardig Kibt_ GaMjoM. . . MIJI"-.. U Bai, , . . 316, waar hij onder aDderen tot lof va. _ jealldi& laarllllg zeet : .4uMa lM l1li11 4JHr,IUI••r int .4IdiMiwn BuJ1itl J.,tl&u, ob w. _o'AJ1UIhl , . c.iiMIIrIn ,.",,611"I1ü I.,. 111.".. (a) Ut behoude dit woord, waat BooR'. """Jdl'z;,,, kliakl vreemd, en deze bateakeoi. komt mij daar te bol. niet jabt lt.
1,..,
W.,"
&/l.-
F4
Digitized by
Goog Ie
-88Hendrik de vesting veroverde (.). - Zoo. hU in. het wetenschappelijke misschien minder oorspronkelijk dan. zijn voorganger was., zoo is bet er echter verre van af, dat hij niet in der daa~ voor eenen der uitmuntendste wiskundigen, onder zijne tijdgenooten, zoude te houden zijn. tén voorbeeld gelde' hier voor vele! Descartes had eene gebeele herschepping in het behandelen der wiskundige wetenschappen daargesteld , maar er bleef behoefte. over aan eene behoorlijke ontwikkeling zijner denkbeelden, om vele wiskundigen zelfs durvan het regte begrip te doen be~ben; en zie, Van Schooten schreef zijnen Commentarius over de Geometrie van Descartes , en opende daardoor als, 't ware eenen nieuwen weg, ter meerdere uitbreiding en verwerving van wiskundige kennis, waarvoor hij ook den dank en de algemeene goedkeqring verwierf eb). Dit is het eenige niet, dat aangaande Yan Schooten Ca) In de Grotii (hoU" 01Jl,,1io I of de belohrij1'ing 1'an het beleg nn Groll komt due kaart 1'oor , m.' h&t bijschrift: 171 CutrÏl ad _UI';'" F,.. flan 8oAootmlJlatMI. P""flOr iPl 4oad. LugtL Bat., vindende men in h"t zelfde wl!rk nog eene tweede kaart van hem, welke de 1'Brdedigings Uniên , en ~ nieuw aangelegde werken tnuchea Bergen op Zoom eD Steenbergen afbeeldt;.
t1eZin"",
o
(b) Z. COl'7l1lU7ltai,.., i. Solaoolm a.,EI, zegt daarolll lIoDlnela (11, (48) ,t .'c ,.ailOlI, l'Gl'PrObG/iorr
8.".,.ar•.
Digitized by
Goog Ie
-
89-
ten verPleldiDg verdient; men is hem daar te boven eene uitgave verschuldigd der T'IIbulIUS;nIlUIII tll1lll. geM';"", d,seclm#lIm,. of riak- en ..snijlijnen; keutig gedrukt, naauwkeurig berekend en andermaal her.rekend, waardoor, daar d~e strekken· moéten ter oplossing van trigono~ttische .vragen en opgaven, .bij e~. moeijelljken· .eD; hoogst' belang.. rijken arbeid verrigtte , ·welke zijne belooniilg vond in het nut dat hij daardoor te weeg bragt Ca) •. GroO'te waarQe werd ,vooral toegekend aan zijne E$e,.~;ta.li~III1· Mlltheml#;clle, welke, niettegenstaande de voortgangen in later tijd gemaakt, nog doo,r de wiskundigen erkend wordt. - De opdngt van deze geschiedde aan den Hove vin Holland en Zeeland, met geestdrift ter neêrgesteld, waarin' men de Dooge waarde der wetenschap, welke hij behandelde, ziet aangetoond, en op eene scherpzinnige wijze de reden voorgedragen, welke hem tot deze genoopt bad. Dan er is nog iets anders in dÎt werk te vinden, dat ~et bewijs oplevert, hoe een goed gegeven voorbeeld niet voor anderen verloren gaat. Snellius had met zijnen Apol/o"ills Ba,.vus beproefd, de verlorene bewijzen van den Grieksehen te herstellen; ook Viéta, ook Anderson hadden omtrent andere gedeelten. poCa) Zij ziju gedrukt bij Blaeu ia 1627, een handboekje beschouwd.
eB
worden Dog al,
FS
Digitized by
Goog Ie
peginga._geW'tnd ~ al vmSchootèabepre,efde f t ; mei ïOed'pol'g t' .I'tie luachtell-UD d. LfJC# ~1tnI...,'welke het deNI Boek zijneF EsireilllliMlet llevat ,: CD di. doodlllll ua· den FlUscben Gezant Càaaut 'bl)aooder oPieakagen weJ'den~ 'eene 0&0 t1er8CheWiug ~ wette de warme \terèerdervan DeseamS dm min:, 'waardig keurde t die vOor bet gedaltRekm:. Ie· ttoc"'~lm,- ter eepe van· ·8 wijsse~ aalldadrtenig, ft'oMetijk had getOfgd (Q). ,Welt o~Mi" fusschen dezea , en zet> vete aactena. t· die detr nieuWe wijsbegeerte vijandig, bar - póogdeD te onderdrukken, en· liet herberguaaiste ,,~ ·cltr ..rde let eelt ongastvrij oord
.
voor
..
(,I) Chuaat W Reil . . . opphIt........·bethefu. CIa.... tiaa ak P'ra~h afgezaat ~ WIII IIIr. hij aau gezien, .....,selde aaar op de reia. aaar de mijnen \'an Dalecarlie t en bqag te dier' geTegenheid de plaats, waar de ee!lte Guataaf als mgaWerker half gearbeid,' waar hij :rijne groete plannen .oor de IIewIijdIDC Uá. zïU-lan~g..ormd h~ CaMeaa t B#t. ti. CArI#. X-. {I,,,..2'!I1' -,u..rtu 11JID.'AII'het. 'J.!lIeolbpc"seh.u»-l bij, ua, bael ~aanllod, ... Chri. . . . . . . . waa ~~' Stockh~lm getogea., dan· hij kon laet klimaart niet nrdrag~~~. eD. oader de noege bezoeken, dil moreen. ten .ijf, .. lOins ten .,ier.' ure , öij de J[oaiagia in lIare Boekerij, bezweek 14 I.. 1 _ :·.·laar. . . , ... oYerde laatste ee...· bllll aa1Igeclaaa, Archenholtz, Mlmoir." 2bm. Ir, paf. 231. Z..entien jaren later werd _ga I'olrelyk oY8rach'lt naar Frankrijk vervoerd , waar het tea tijde der Conventie de eer ~ jndien men wil. . .aD het Paatheon wederYoer. Zie Delambre, HÏlt. ik l'44lnmom. Mot1enr., 1'01. Il t p. 198 - 200.
0_,.••
Digitized by
Goog Ie
..
- 91
-
hareD stichter te _keil, een Voet, eG De Maat, een Scbooc:k! (.) Van SchooteadetdDe8f'OOI'
canes kennen, en leverde uit zijDe school Ruijgen. en De Wilt. Onder de medewerkers nn Vao SchooteD, tez uitbreiding der wisktmdlge wetenschappen, behooR 'M4)ral vermeld te worden Gerard Kincklluiun, wicas. Werken deskuadigen ter verpUjkiag lID'bevelen mel! de Aril"tllJlli~tI. U.",r,lIIi, vu· Ne.. toD, zoo als MoDtucla', die
WJ
dele g.elepB-
beid eene aanmerkiDg maakt, welke ik den lezer
Biet 1HC omh.oudcn ,. vooral daar ik er de juist;. heid 'YI11 ondervinde ~ bij de bearbeiding VlD dit
gedeelte d~es weru. Hij zeet namelijk, Jlat el in onze t.l oneindi, melr w-erkeDOVef wak.... dige ''oDderwerpal. geschreftll zijD., _ men. algCIIIIieeD geloofc, maar dat, daar zij: blllDCD de IJ"
(G) Vergel. Let o.er VoetlUI door 11 ij opgemerite" DIIl P, H. 138 VI I/(/lgg. ea mea deake hier feYeDI &aD dil n ....1 ~ .-aaaltl ......... Pltilolflp'Ala,lJirrtlli-. .a.. &ehoe'" " w.,ro.er IDa zie Darm. '.rnJj. Brutlit. TH'B' 329. - Dae Sc.oock w.. eigenlijk eeDgeleerd'wargaren, en eea ...lachrij••r oyer de oDgelijboortiglte oaderwerpeD. lieD zie _lijstn. kleine traktateu, bij Darm. 61. 334 .oorkctmeude" ea .erpl. Paq,ao~, BilI.. Lilt. t1a Pqyl-B_, 2bm. nl, ,.,. 510, w.u meD eea' l.atW••• Yaa aiet _ _ _ ir. H ....&i, werkea a werkj.. a"'nft , ait ztjaa imlllllr. iDi • .....- . . . peD getloeid.
Digitized by
Goog Ie
grenzen \tan het kleine land beperkt blijft, waarin gèsproken , ook deze in lot ,. hij .beklaagt te . over nalatigheid van Valerius Andreas en soortgelijke schrijvers. zoo karig vermelden· van kundigen van werken, welke dit waarlijk niet: verdienen Ca). .I'(iet op Valerius Andreas , op Paquot , en Saxe dit getuigenis afdit verwijt kan leggen; met geen minder regt kan Dien zich m1er onzer stedelijke beschrijvingen beklagen waar men dikwijls de onverschilligste zak:en en personen langwijlig ziet behandeld ~ en uitbundig vermeld, groot in de wetenterwijl naar mannen vergeefs zoekt ofze een schappen waren règister van namen' ziet verzwolgen, zonder belangstelling bijeengezocht of afgeschreven. KiDckhuizen ,dien Duitsehers noemen (b), zag zich door anderen de eer eener ontdekking welke bern behoorde. Simpson de met roem bekende eene algemeene manier om de bifJuatlraats Etjualien
.. '
op
(a) Zie îom. II, pag. 165.
Opdtr dezen naam 'Wordt vermeld. Jöcher', Gelehrt Lell'loon. Kinckhuizen Koeni1lgihaulen. 111 Arrellherg'a Naamresüter "an Ned. Boele.n wordt hij verkeerdelijk lCircle. Tlui;ren genaamd.
- 95 op te lossen geleverd, en er gr.ooten dank mede bij de wis~undigen behaald, maar ondertussehen is deze vóór hem reeds kennelijk geweest uit Kinckbuizen's Algebra, te Haarlem in J66J gedrukt, die ze .evenwelvan Hudde heeft kunnen ontleenen, wiens .AlftUûonls in J658 uitkwamen. .. Die Algebra intusschen \verd zeer geacht door den vermaarden Newton, zoo dat hij ze niet aneen vlijtig. bèstudeerde , maar. ook vele vraagstukken,. door ,hem bijna met de wo arden ,an Kinckhuizen, en geheel op diens wijze, in zijne .Ari,nml,;ca Uni"erls/is zijn opgelost; ja,. zoo zeer 'wu hij :met den Hollandsehen wiskundige ingenomen, ~t hij diens. Algebra in het. Engelsen heeft venaaId. Deze vertaling zoude hij in het Jiçht .hebbeil ge..: geven, mUf ongelukkig werd het handschrift" met wIe vaD. Newton's papieren, ter gelegen beid VaD een ontstanen \1rand, eene prooi der vlammen (a). De(11) Ik ontI~n deze bijzonderheid uit het aangetéebnde door den Heer J ames Lockhart, door bem uit audere· Bugelsche .chrijnrs' getrokken; Zie zijne Nieuwe Oploln,,8 I'ma CulJiillc-TTerB,/ijIin8U1 4007' Juiste uiltlruIclcin8m, hl. 58. - Hontue1~ zegt ter aangebaaIde plaatI, dat de overzetting bestond, en dat· Newton H lDet aanteebningeu zon heb1Jen gerrijkt. -' net wa. geen wonder, dat Newton zich het verlies zijner papieren zeer aan~ trok; or daaruit' eene .oort 98n kortltondige krankzinnigbeid 10U olltataan geweest zijn, gelijk sommigen meenden, soo al. uit de brieven 98n Buijgens blijkt, is voor zeer ongewis te houden. Men vergel. het opgemerkte' bij 'Pror. Uglenbroek in d'e Bu~
\
Digitized by
Goog Ie
-94 Deae Kinckh1lizeG .mag
dag.
voorwaar . tot bewijs
ItrekkeD, hoe.oOk onder tlIIlS de A~bra hld beoefenaars had. - Algebra is een Arabiàèb woord, en wij verstaan er .dGOr de teektnspráak<.,wau.. lDedemen ingewikkelde rekenkunstige Tl'Igeu be. ' handelt, o.plost, en de Dloeijdijksre voouftllen tot eea voor .bet VBStand bevattelijk .team. .' hrcmgt; dan :har.e toq»assing:op de meetkunsa , (jour het, oplossen :ym meetkunstige vraaistuktm, heeft: mi., aan Descartts te danllea; deze' wijsgeer echter lied: daanan geeae genoegzame.ontwitkeliDg geileftIl; IVaa Schooten heeit izedauee~eD olltwikkeld ca uitgebfeid, zoo dat de Algebraische Geometrie beilL"feelwra:buldigc:l is (IJ). Indiea DleG MonmeIa:'. mgelijkingaanneemt, dan ZOUDJaI de Alpa 'ab .de bedding moeten beschouw:e:n vantne ririerea., _delijt ver«Digd en zic:hwj:der vi. dmR",enJl ~froittd. 11, pag. 171. Dit doet lIJD deJlkeD aaD deD auglt VI,D Wijtteubacb, toeu eeD a6Dzienlijk gedeelte zijOeD
nu
arWd, 8au Plutarchua.beateed, verloreD ,cbeeo, WaarvaD zgDe laatste brieVfD, ÏJl d.~ buode! der .Bpmoltu S,leDt. VGoUD· lpeDdt, bet bewij_ oplevereu. (11) Vng. HD1I.Brmn, DMztn.6l..354 vaa de""'. mBijlir. uit," .Ma LIl c.~.'. ",.JJr.e !IQ' _,ierlijke belCbrjvi~g der ,Alpbra bent• • ~ "e glder eeuiae d.eWr.beeldea over dm oo.proDg vau cleu uaaa , ea .o,ver de ",teDlcla,p Mln bij I.ü&aer, fhIoAicht' . . M(I/A. 1 il. 56.
a ... &au. . . . plaata 'UlJgeÀaald
W.,.,
14-,
Digitized by
Goog Ie
-' 95 elk ·derzelft dtuen :'bijDlllldeu. ,loop t;8: tot dat tijdstip gev.olgd.bad •. Di· ri.
cl«nlA~, Dadat genoJn~,
v!erep . ~ijD Jn.de Ym'gelijking de Cijfer" en de' N,*kunst. cm dè Bieuwe 'bedding de. Algebra, de ~nscb" a!zoo, 'welke gevotlDd i, uit de' ·\ler.. eeeigde QStdekkingen der eersten, waardoor' d_ in kraelu: UftwibnéJl, en een gezaaeDlijk VOfIJliG" gq gjrocfAllea, dat elk op. zich .1elve.en zonder 6Qe ~erAer:liging., ·niet zoud~ kuaDeR' daar~el1eI1 (.-). flae.lVergelijking zal miJl gaarne vèr.. Iluftig Mellle&, lDaar .of lIij ·,cSaar-Óm·elk juist ÎPJal YOOl'lRoJun.. mag voorzeker t~ijfetacbt-ig ~ w.ordeIl, omdat C*,erlwnat al Algebfa ., ,Daat~e;' Ier o.Ideel, slechts .UI1~.eza .dezelfde wetmeehll'
lIit:aatcsa.
. ",'
Algemeea koIIdt ·men DiGphantll&, ftIl A1exal'lcirjnsoh .wijsgeer, V00r .d.eouitviBder der Alge-; bra, ~1tJtalllS. :vermeent men, .dat· in zijne schriflt-en de .eerste sporen van deze vernuftige ontdekking ~~~~bopwe1jjt .'.ijn., en daar men.de oorspronkeliJke de.1llçbe~lden, wellte tot d,e~eu tak d~ w,~ kundige wetenschappen d~ grQn.c1s1ag gelep beb.. lwa. iu hetgeen van Di0phaDtus i.ov~rgebleveD , ka .0pmerkeB, is misschien de gevolgtrekki:ng' al..,: . zoo wettig, dat de Arabieren, gelijlt zij hunne,: .. wlskunde !la,n de. Q~iekeJ) vers.chu14ig4 ~ijJ;l , ;'00. ,
.
·dan
(4) RilI_ tie, MtlIhlm. 7bm. 1 , Pas. 9.
Digitized by
Goog Ie
-96
-
dan ook· hn!1t1~· Algebra van dezen kunnen ontleend hebben •. ' Dit wordt echter door anderen 'niet zoo stellig en .. ruimschoots toegegeven, omdat' zij me~n:, .tIlt· bij hen de beriamiógen der magtèn ('PfIÎSSImt:es) geheel ,van die van Dio~hantus verschillen. Dit doet hen derhalve den oorsprong van die ;:wetenschap bij de Arabieren vin eene andere hron afteiden:, welke' êchtet 'niet allngewezen wordt; hetgeen alzoo Ruhrikenius regt schijnt te geven,' om 'op stelligen, toon zijnen Gdeken. hier de eer toe te' kennen·, welke hun m~er~ndeels in het wetenschappelijke met het volste regt· I'.geyen wordt'(a). De Arabieren intusschen waren ijverige beoefenaren, en tevens ijverige voonplanters der Algebra, gelijk zij in het algemeen al vroeg met wis- e~ werktuigkundige wetenschappen, met, alle' mogelijke reken- en meetkunstige w..erkzaalJlheclen, zich hadden ingelaten (b) • . De me-
'\
, (a)ID de bekaDde Oratio', D. Gra.oia 4rt. et DOf1t,.. I""",_ '"", legt' hij op miDder twijFelachtigeD tOOD, daD degeDeD die tot h!'t vak behoOreD: a Cum lupereat DiophaDlua Alu, aaDdriDua, vir 10Dge acutiuimul , qui 18 priucipem ADalyticae ' • ArithmelÏcae iDV8Dtorem et dicat et reipsa' probet , tameDDl • ArBbibtll, qood per vim et ambitioDem iDterverteruDt, taDaqUIIm proprium trib1lemuI? R~hDk. Opwor.1. 7bm. I, pag. 103. lieD vergelijke' DU MODtueta, 7bm. I, pag. 320 ." 381 ." tlolgg. (11) Oud ziju bij heu dau ook huuue Ep",""rit/u ol AatroDo. mische taM., waariD zij deu dàgelijkacheD loop der plueteD
beo
Digitized by
Goog Ie
..... 91 menigte vanschriftett door GoUus naar Leiden gebragt(.), kunnen dit bevestigen, want het zijn alle geene overzettingen; en zoo groot was. de geestdrift der Arabieren, dat zij de dichtkunst. 'aan de vermelding van den lof der Algebra dienstbaar maakten, het zij hunne dichters de wetens'chap zelve tot het onderwerp hunner zangen kozen, zoo als Ibn ]asmin Cb), het zij onder weidscher titel bare wondéren vermeldden • .:.. Geen wonder, dat in Italië, waar dè Algebra reeds vroeg bekend was, zich dan ook al spoedig de vorderingen deden. opmerken, daarin door de Italianen gemaakt, bepaaldelijk door: Tartalea of Tartaglia en 'Cardan, die in 1545 zijne Art Mflgna uitgaf" waar. door becijferd aanwt'zen, welke sij met den naam van ~lmanaD" bestempelden, welk~n naam de Westersche volken behond~ hebhen, eD waarover men meer viodeD kan in de Prolegom'''4 VAD Salmaliul ad &linum J ."ag. 20. (a) Acht,r hef eerlte deel van Bai117'a Histflir. tk l'Anro1I0mi, Motie,.", J vindt men onder de Ecltziroisl/lmenl, pag. 657 en
"o'sg.
de Arabische handschriften van het Escnriaal opgeteekend, gelijk die van Leiden pag. 663 '71 POlgg., waarvan de opgave veratrekt was door Profellor AUamand. Uit deze onder.' scheidene handschriften moet echter" gelijk mij va:a eene kundige hBDcl verzt'kerd is J blijken J dat de Arabieren, ofschoon zij met ijver de Algebra beoefend hebben, zich daartoe echter geensziD' van eene bijzondere teekenspraak bediend hebben J hetgeen alzoo het bestuderen VBD zulke bandachrifien aanmerkelijk bezwaart. (b) Zie over bam Herbelat , Biblioth.
VI
DEEL.
CJm1l1• ."tI{J.
I
44:t.
'G
Digitized by
Goog Ie
----gB door hij zich.. set· verwijt van' .ontrouw jegens. d~n eersten billijk op de~ hals haalde, daar hij \Tan de. ~èm d~or ~ezen medegedeelde ontdekkingen gebruik. gemaakt had, om ze voor eigen waar,uit te venten.- Dan Dog -meer veelligt mogt Frankrijk op zijnen Vié.ta roemen, als den eersten die de Algebra op.de ~eetkunst leerde ,toepassen, en he,t gebruik .invoerde, om door letters, niet alleen onbekende, maar ook bekende. grootheden uit te drukken, van waar zijne Algebra dan ook de -dnat,1' Sp/titus, is getiteld (.). Dan het wordt tijd, ~m aan onze eigene beroemde mannen te denken • . Daaaoe behoort f..udolf van Keplen ,'die Hoogleeraar in de vestingbouwkunde te Leiden was, doch eerst bijzonder onderwijs aldaar in zijne we!enschap gege~en had, zijnde hij 2!ijne bevordering verschuldigd aan de zucht, om in den geest . van Prins Maurits, aan de Hoogeschool goede Ingenieurs te vormen, waarom dan ook het onderwijs in de landtaal gegeven werd. Van hem hebben wij Konslige 'Prflgen, waarvan door een later wiskundige Laurens Praalder , Le~raar aan de F~ 'datie van de Vrouwe van Renswoude te Utrecht, de oplossingçn gegeven zijn (b). Stevin liet ook dit gedeelte der wetenschap niet onopgemerkt, en gaf een en' Commentarius over de voorstellen van Diophantus. De (a) Montucln, I. pa8- 600•. eb) MalI', Bijá,. inil. .'
Di9itize~ by Goog Ie
-99. De Algebra peschouwende aJs de· ' wegwijsrer , .om uit eenige bekende andere nog onbekende waarheden te ,vinden, en dus ver~orgen of geheimzinnige vrag~n op' te lossen, waarin haar de Differentiaal- ·e~ Integraal- RekcDÏDg zoo behulpzaam op zijde streeft ~ . moet het wel buiten twijfél zijn, dat de vermaarde Descattes ook daaromtrent 'nevens anderen, een helder schijnend:licht ontstoken heeft~ En zou d,at hier te lande dan' te vergeefs geschied wezen, wij in het duistere gebleven,:en niet op hetzelve ajlngegaan zijn l' ·N~en, daártóe heerscbte hier bij Qnze wijsgeeren voor de wetenschzppen te"veel geestdrift; ·daartoe hadden wiJte veel uitmuntende beoefenaren van al wat het YèI:stand opscherpen, het brein met nuttige: kundigheden verrijken kan, daartoe te veel rijke Vers.unden vol ijver, 'Om de wetenschappen tenalgemeenen nutte te doen strekken. Van Schooten, Hudde, De Witt, Van Heuraet, Huijgens, allen met jeugdige kracht gewapend, zij dragen den lof weg, van het meest te hebben bijgedragen tot het vestigen en bevorderen der stellige wetenschappen in het algemeen, en tot het voortplanten der nieuwe wijze voor de behandeling der wiskundige, door de töepassing van de Algebra op de Geometrie t waartoe Descartes het voorbeeld gegeven had. ' Van Schooten kennen wij, en weten, hoe veel hij toe. gebragt heeft~, om de wetenschappen uitte breiden. Van allen nu te sprekeh, die ~p verschi~len'dewf} Gil zen,
Digitized by
Goog Ie
-- 100-
zen, wiskunde en wiskundige wetenscbappen beoefenden en voortplantten, zoo als van Van Nis. pen, van Abrabam de Graaf, Ferguson, Blassière en anderen Ca), zou misschien minder noodig kUDnen geacbt worden; laten wij ons hier, daar naderhand Huijgens ter bane zal komen, voornamelijk bepalen tot Hudde, De Witt, Rees, Was· senaer en Van Beuraet. Witsen noemde te regt Hudde, dien Francius in eene zijner redevoeringen, eens als den Hollandschen Arcbimedes begroet had, den ,npergelijhli.ilen Wisltunslenaa,; of, verdiende bij dien eer. naam niet, om zijne berekeningen 'ver de druil;"g tier s(nepen in nel 'WaIer ,tot het maken van welke berekeningen het geschil met Denemarken, om· trenthet aantal lasten, waarop de schepen, die naar Noorwegen stevenden, om hout te halen, behoorden gesteld te worden, aanleiding gegeven bad (a)?
.
(a) Werpion is bekend door .gn· La7urintl".II.Algdra., in het Bollanil.ch uit~egeven in 1007. Blassière door zijne Gro"t1Ht,i"S'. ltm 4er JIT,rlr.tuifJlr.untk, en zijne Eerst. Blps,1nt tier B.lrenlunu, maar meer DOg, omdat hem dezelfde eer te bllurt Yi~l ale aan Stampioen; deze was de eerate }eerm8folter van Duggen., hij 'an Van Swindeon. - Van Nispen heert zijne LantIm"tlr.unst in 1662 gele ~erd, waarin hij het regt verstaan en kennen der tgnren zeer aanprijst, àtuJr Bij, zoo drukt hij sich ait, TolfHllll I",."",. 8e" " # tot d, !cOIlIl• • ." Landm"I1I. V66r hem echter badden wij reed. de P,act,ycl:, tI,r Lantl""ters door Dou. •
.
Digitized by
Goog Ie
-
101-
bad (.)' Voorzeker mogt dan de schrijver over den scheepsbouw, die zelf een zoo vermaard wiskundige was, wel met geestdrift gewagen van be. . rekeningen, bem voor zijn geliefd onderwerp zoo nuttig! Maar er zijn andere proeven, welke den lof verdienen, door Hudde hij zijne landgenooten, en vooral bij de vreemdelingen verworven; zijne openbare betrekkingen, zijne bedrijvigheid in Lands- en Stadszaken , mogen bem belet hebben, in den eigenlIjken zin, werken van grooten om· vang in het licht te geven, hetgeen wij van hem geleerd hebben, hetgeen wij van hem weien, is overvloedig, en toereike~de om bem te kunnen hoogschatten, en onder. onze beroemdste wiskundigen te rangschikken. Voor zoo verre men met de schriften van Van· Schooten bekend is, kent men vele zijner jeugdige· gewrochten, allen de blijken dragende eener meer dan gewone schl'rpzinnigheid. Tot de onderwerpen met welke hij het .meest werkzaam was, behooren de vergelij·kingen (Aequationes) in de Algebra, van een zoo groot als algemeen belang, en waaromtrent in zijnen tijd wel vaste regelen, maar niet in genoegzame hoeveelheid bestonden; daarom heeft bij getracht, de bestaande met nieuwe te vermeerderen, en zou daaraan mogelijk verder de noodige uitbrei. (d) Witaen I
8c""1I"'0_. IJl. 24~. G 3
Digitized by
Goog Ie
102
breiding gegeven h~bben, indien hij bet groote werk, dat hij daaromtrent zich voorgesteld had te leveren, in het licht had kunnen geven. Eenige denkbeelden kan men zich hiervan maken uit de brieven, welke Van Schooten in 1659 heeft medegedeeld; en uit hetgeen wij kunnen bevroeden, dat in de aanteekeningen zal vervat geweest zijn, w~lke hij aan Leibnitz vertoonde, toen deze hem te Amsterdam bezocht (a). Dan, zou de man die van 1667 tot aan zijnen dood in 17°4, in 's Lands bestuur zijn leven doorbragt, deze buitengewone kundigheden niet ten nutte van zijn vaderland hebben aangewend? Dat hebben zijne berekeningen van lijfrenten, en benóodigde geldleeningen, dat zijne werkzaambeden ten nutte van 's Lands Financien bewezen; want toen er .in 1678 , gelijk dit later meermalen plaats heeft gehad, eene StaatsCommissie benoemd werd, om ingevolge het door de~ Raadpens~onaris voorgestelde, den staat van Lands geldmiddelen te onderzoeken, en de {Iliddelen ter verbetering aan te wijzen, werd bij tot lid van dezelv~ gekozen, eD men beboeft het verslag slechts te dporloopen, om er den kundigen me-
's
_(0) Men zie de Commentarien van Van Schooten. De bri8Y811 door dezen uitgegeven hebben ten opschrin: .To. HutMenii tI. re. iactiontl Ae'1uatioJlum til tk Ma:eimis tlt Mlllimis Ep. ZI. Verdu l\fontucla. Bilt. i,s Hatlrém. T. 11, T'fIB' 149 elf ,o~.
Digitized by
Goog Ie
-
103
medewerker in te proeven (a). Amsterdam on· dervond bovenal, hoe belangrijk het was, zulk eenen man aan het hoogere Stadsbestuur. te zien verbonden; hij WIS toch de aanlegger der Am. stelsluis , ter verbetering der waterleiding ingerigt, waarvoor hij de grootste zorg betoondè (b), zoo ter plaatse waar zij ~angelegd werd, als op andore punten., Die eer mag hem' voorzeker wqrden toegekend, daar het zijn plan was dat gevolgd werd; men denkt dus van zelf aan hem, wanneer men. den fraaijen gedenkpenning in handen neèmt, welken Burge,meesteren van Amsterdam in 1690 lieten slaan, om de verbeterde waterkeering te vereeuwigen Cc), en men deelt in Francius geestdrift, wanneer hij in .die. verbeterde wàterleiding, de met· gelukkig gevolg bekroonde be%Orgdheid, niet alleen voor der burgeren welvaart; Maar tevens voor derzelver gezondbeid, door· genot' van reiner en zuiverder water bewonder~, enalzoo des Burgem'ees;. ters .
uns
, ' ,
'
(a) De Resolutie ia vaD 24 'Febr. J en het Verslag of Rapport werd t~r Vergadering. "'an Bolland uitgebragt op den 258ten No"..,ber daaraanvolgende. Bet 'l'oorstel,. de Reaplutie en bet Verslag komen voor in de Bslpporlm' ni Memo,;'" ope,. cle FJnQ'/Jcim flàn Bolland J in 1797 nitgebragt door de Beeren Van Herzeele en Goldberg J en ter Lands Drukkerij verzameld uitgflgeven. (~)
Zie Wagen. Bele"',. pan Amtt;,àam
J
DtJelllI~ ~l.
238".
(0) Zie denzelven bij Van Loon, NetJerl. Bist. Penn. D. 111,
bI. 479.
'
G4
Digitized by
Goog Ie
04ters beleid in fraaijen verheft, waaruif ik deze weinige regels overneme Ca}: prudentia cives , Reddidit incolumes tua Sanos purgatis ars lua reddit agris. At vos formosae per bumum decurrile lymphae, Curnte conspicuae , eurrite semper, aquae Quaque per Amsteliam fluitis sine sordibus urbem, oaim laudandum voce sonate virum Utque decet memores , veslri benefacla Paren!is; Dicite ]ustralae dicite semper aquae.
intusschen ..altijd te betreuren, dat, gelijk ·dit bij zoo velen onder onze voorgeslachten \'an Hudde, ,plaats gevonden zoo bij geene genoegzame, zorg schijnt gedragen geweest te voor de verzorging zijner handschriften dan zoude zeer ,zeker ons nog meer van zijne verdiensten als bekend geworden. Aan wijlen -{)nzen beroemden Van Swinden alons thans schrijft men het voornemen toe, dezen vermaarden landgenoot meer van nabij te doen kennen, doch hij werd daarin verhinderd, uit aan waarschijnlijk te loor gegane bescheiden, schoon het toch denk~aar blijft, dat zij ergens in verborgene vergetene , blijven, tot een gelukkig toeval ze eens doe ont. dekZie
gpdicbt iu de Francii
het opschrift: DefaectJlo per Ur'hnn dmstela.
,ag.
zijnde
-
105-
dekken (.), hetgeen allerbelangrijkst wezen zou, al is bet dat men t uit hoofde van bet bed~ijvig leven van een' man, die twintigmaal Burgemeester van Amsterdam is geweest, zou moeten ver'moeden , dat het meerendeels een onvoltooide arbeid kan te ac'bten zijn. Maar onder de handschriften van Huijgens, op de Leidsche Boekerij voorhanden, komen nog eenige brieven van Hudde voor , en het 'is dus te wenschen, dat de uitgave der handschriften, zoo gelukkig begonnen, moge worden voongezet, en geene te groote zucht tot bezuinigen, - want ook het goede kan te ver gedreven worden, - .den ijverigen Hoogleeraar , die er mede belast is, in zijne vaan stuite, waarbij de wetenschappen te veel zouden verliezen (b). . In denzelfden wiskundigen geest was Jan , de Witt werkzaam t wiens algemeen staatsbebeer in de moeijelijkste tijden, hem niet weerhield van zijne wetenschappelijke oefeningen, zoo gelukkig aangevangen, voortdurend in het oog te houden, en voor
..
,
(41) Vergel. het opgemerkte bij Prof. VaD LeDuep ia de M... AmIt,rtl• .Alllnltl~, TH'B' 141.
morll1JiliIJ
,.ma .".,
(~) Onder de vrieDden Uil Hullda beboorde Wijnen, die eau leerling un Cranen WR', en nl. Profeuor te Harderwijk bloeide. Hij wal bekend 'foor eeD groot CartelÏaan. en .aa1 belangrijk. over dit ltalltl iD sijne CollegieD ta lusbben mede-
gedeeld.
Gs
./ Digitized by
Goog Ie
106 -
voor 's Lands dienst eene heilzame strekking te doen hebben, waarvan ik later in de gelegenheid wezen zal, de ontegeilzeggelijkste proeven aan te wijzen. Reeds vroeg was hij met ijver op de be. oefening der wiskunde gevallen, en het is al wederom aan Van Schooten, dat wij het uitgeven van zijn werk _over de kromme lij••" te danken 'hebben: want oP' dien.. verzoek" had nem De Win tot dat; einde zijn: handschrift' toegezonden, terwijl het' later.bijde (}per": 0",,,;,, vail Descartes, in 1'83- bij BJaeuuitgekolllen, werd gevoegd. Even. min, als Hudde aan bet zijne, mogt hij aan dit werk de volkom ene ontwikkeling en uitbreiding geven, welke bij gewenscht bad, maar bet, geschiedde om dezelfde. reden'; het vaderland vorderde hem geheel. In dit gewrocht van zijilen wiskundigen arbeid, opdat ik er dit weinige van zegge, wordt zeer bewonderd dat gedéelte, hetwelk tot de lege/I.ed;. betrekking beeft, ~arwn de behandeling als zeer belangrijk en scherpzinnig tevens wordt aangeprezen, terwijl De Witt aan sommige deelen van zijn betoog over de Geometrische plaatsen (litU$g'o~ ml't"flUs) meerder ontwikkeling dan Descartes zelf, gegeven heeft. Hij wist echter zijne wetenschappelijke kennis toe te passen op de algemeene belangen, en zoo zijne zucht voor de wetenschappen, met hetgeen zijne openbare betrekkingen van hem vorderden, in over-
Digitized by
Goog Ie
overeenstemming te brengen ,. en ten Dutte des Lands te doen werken. Van daar de zoo belangrijke verhandeling ovel' de Wa"di;e "an Lijf"""n n~e,. proporlie '1an Losf'lnlen, in 1671 uitgegeven, welke de strekking had om aan te toonen, dat het voor den Staat voordeeliger was, op Lijf- dan op Losrenten gelden op te nemen , terwijl het wederkeerig den ingezetenen aan te raden is , aan de eersten boven de laafsten de voorkeur te·. geven', in de vooronderstelling, dat zij hun huishoudelijk belang zouden w.eten in bet oog te .houden, door het· overschot van hetgeen zij boven de gewone renten genoten, i"rJustrieuse/ijck, gelijk bij zegt, lOl "~r",e,,rJeringhe "an ha" CapilaeJ Ie ge. lJru(icien, waarvoor destijds in de algemeen betrachte zuinigheid de noodige waarborg gelegen , was. Hier nu kwam het op het doorgronden van de re~elen der kansrekenÎ11g aan, welke wel voor- . handen waren, maar minder gemakkelijk en zekêr konden toegepast worden dan. thans , nu men in de kennis van de wetten van sterfte meer gevorderd is (a), waarom De Witt dan ook , met de· (a) Men gaf we~ van de oudste tijden af, bij Egijptenaren., Joden., Grieken eD Romeil)en, Daauwkeurig acht op de geboorten en .terften der meDschen, ofachoon bij de twee laallto volken he~ doel meer'was, om do.•trijdb., maDlchap te loeren kODDen; men deod dit iD.gelijb bij de oerste Christenen, mè& bet oogmerk, om bet g~tal der nieuw bekeerden, gedoopten,. af.
Digitized by
Goog Ie
108 -
dezen z~nen arbeid, welke zoo veel oordeel en scherpzinnigheid vereischte, grooten roem zich heeft vérworven. Het blijft daarom te betreuren, dat het stuk van De Win niet algemeen verkrijgbaar aFvalligen eB kerkelijke oppel"hooFden Ie leerea kennen; mea ging daarmede \n latere tijden wel voort I daartoe door aDder. om.tandighedtn gebr.,.t, maar het meer geregeld houden van geboorte- en .terftijslen, greep echter niet v66r het begin der XVlIe eenw algemeta plaata, gelijk dit in OOI land mOede het geval is ge....t. - Ten tijde van De Witt evenwel, Wil daar. mede nog die vordering niet gemaakt, dBt mlD zicb Mroemen kon op genoegzame waarneulingen en berekeningen, omtrent de vel houding der Itervenden tot de levenden, en eent iU' het laatste gedeelte der XVIIIe eeuw stond de arbeidzame Süsmilch op , om in een veelomvattend werk, bij oua bebnel onder deiJ titel van: th Got/d,lijlc, 0,.., lreerlcMnd, in th B,n "an Ael Me7l1olrlllijlt O,,/atJlat, in de behoefte aan zoodanise berekeDingen, met een bepaald doel te voorzien, en het be. hQeft naauwelijkste worden opgemerkt, dat hij onder zijne landgf!noolen nle navolger' had, die in denzelfden geest arbeidden. Wij badden iu die zelfde eeuw, onder de onzen, Ilers.eboom, Kic. Struijck !ln BODttuijn, die in dezen gee.t Zich werkzaam betoonden. Strnijck noemt zijn traktaat, dat in zijne Inleiding tol tie Alg,me,n, G,ogrtzplri" bI. 3~1 voorkumt, lIeer zedig BÏ8IÏng"', om de onzekerheid van zijn onderzoek, gelijk hij ugt, doch waarbij hij de verwachting aan den aag legt, dat men hierin nog wonderlijke zaken zal ontdekken. Overigens zie meD o\'" at hetgeen hiertoe betrekkelijk il, de Geschiedkundige Inleiding van het Ondlrlroelc "aar de doelmatig,te IlIriSlÏng flan Stn-fdoor MD Am.terd. Boogleerur Snringar, hetwelk den .ereprijs he.ft behaald.
'_Urin-
li,"" ",..
Digitized by
Goog Ie
•
-
lOg
baar was gesteld, zoo dat Leibnitz hier zijnde, het niet heeft kunnen te zien komen, hetgeen mij echter onbegrijpelijk blijft voorkomen, daar Hudde, dunkt mij, het hem had kunnen geven. Was de groote man geheel in het gebied der wetenschllppen werkzaam geweest, zonder andere verpligtingen te vervullen te hebben, welke zijnen geheelen persoon vorderden, hij ware dan in hetzelve even schitterend op den voorgrond geweest, als wij hem nu, bij het lezen der geschiedenis , op het tooneel der staatkunde, den luister van zich zien afgeven, welke Europa in eerbied heert opgetogen gehouden (ti). Ik geloove, dat ik gepast hier eenen bij de Duitschers zeer bekenden landgenoot van later tijd kan vermelden, op wien het gewag maken VIn De Wilt'. zoo reken kunstig werk mij mijne aandacht heeft doen vestigen, daar ik Vin hem wel eens had hooren gewagen, als '8Oude hij voor den. uitvinder van den regel, om de wissel-arbitrage uit te rekenen, moeten gehouden worden. Deze ver- • ·maarde rekenkundige dan is R. F. Rees, die in het jaar 1739 zijn' Algem,,., Reg,1 d~ R,lenltllllll heeft (a) Zie ~Yer De Wilt ala "i.kullelige, Montuda, Bill. tIu lIltllAlm. Tom. Il, JIOB. 1490 Om eeD regt denkbeeld te hebbea nD dl' beide .tukea Uil be Witt, kaD ik Diet beter dom dan 1I ••r deu Beer Simon. te ver"ij..." JoIItIIf ft Wit, 1III.ij,. !IVeI, D.,l 1, 61. 41-~g.
"
..
Di9;tized by
..
Goog Ie
-
110 -
heeft uitgegeven; welk werk al spoedig in het Hoogduitscb is vertaald geworden. Deze regel raakte van den aanvang bekend ondèr de benaming van de kroemde Reezische Regel (die b".um/II". R,,:,iscne Regel), en vond in' 1759 in Willich, en in 1774 in Schmid -geleerden; die ze- verklaarden en uitlegden in bunne Erläulerunge", in die jaren uitgekomen. - Deze 'regel nu schijnt tot Ar.. bitrage- en wisselrekening betrekkelijk te zijn g~ weest t dan ik wil liever den lezer verwijzen naar het werk, waaruit men -met dezen, en alzoo met de rekenkunstige verdiensten 'VlD onzen landgenoot kan bekend worden, dan uitweiden over iets, dat boven mijne bevatting- is (a), en ga alzoo in mijne beschouwing vport, door de aandacht van den lèzerop Wassenaer en -anderen te vestigen. Wassenaer dan behoort mede tot, degenen, die zich 'a~beve1ingswaudig gemaakt hebben, om met -bèt beste gevolg de, toepassing, der Algebra op de Geometrie aan te' wenden, en het is al wederom Van Schooten, die voor zijnen roem gezor.gdheefc-, door (a) Jó de E7IWTclopiJtlie tIer Mail/em. "1,I,mlch. \'an Büach, \'indt I men het werk "an he. 'hl. 9' aangegeven, zoo wel als WilIich'. Yorltellung_ tier Be"';'"".,, a11gem.mm Reael UIltl i •• rm 471tf1."tIUIIg, doch' in bet IAhr'hwih tIer Mathematiltvan' Bernh. Jl'red. Monuich, te Berlijn eJl StraaJzoud in 1'81 uitgekomen, leert men den regel zelven kennel!, tin "i.dl m'en belgefn men in iUt opzigt behoeft.
Digitized by
Goog Ie
-
111 -
door zijne vernuftige wijze om, met besparing VlD eenemenigtenutte100ze beproevingen, de ware deeIers eener 'hooge magtsverge1ijking te vinden, waaraan de wiskundigen zoo veel prijs hechten, kenbaar te maken (11). Aan vernuft ontbrak het den scherpzinDigen Haarlemschen 'wiskundige Van Heuraet vooral niet, waarvan men bij Montuc1a eene alDmerkelijke proeve 'vindt medegedeeld; hij toch schijnt de' eerste gewelst te.zijn, die de lengte eener kromme lijn 1e meten of te berekenen geleerd heeft, hetgeen d~ Franschen uitdrukken met de bewoordingen van 111 ,.,clijicillm. tl'u8e Cot.IJ, CI_1,,.igUl, lID welke door Willem Neil de oorspronkelijkheid niet benomen.wordt, ofschoon sommi(a) Sc:JlooteD Climm. in C.rtcni thom. Z. Dl, p. 307 (1653), .oritticla, 111 , 20. Behaln deaeà eD deD regl.geleerele Wa.leDaer , hebbelI wij DOg eenea Wasl8Daer I die Doetor te .AQlIlerel.. WU t .D eea GrieklCh gedie\Jt aaliet op het beleg \'all aaarlem, dat raar ia, ea waarvaa zieh eeD esemplaar, aoo ik meea, ter Parij.ehe Bibliotheek bevindt. Ook beeft men vaD bem Histo,;"oT, 'R11/ul altler,1aetlmoiweertlio"sl' "scAiet!miu. \'111 1622 -1630, ia vijr deelea , eD de Ri,torV.GII Hn-prim ." CAri.rt. 211.",., • ." _ , ___ki, Bij lIP . . BM"",
aD
Cm".
,,.... ""ft
0".',.,,'
430 mijltm , Am.t. 1623, ea voorkomeade oader de Tenameliag vaD aUerzeldzaam.t. Traet.tea na 1608-1672, op deD Itatalogua der Lelterk. Naletealebap vaa wijlea dea Beer de I.oaiag, D"I IJ. "I. 103. - Hea aie verder over dezea laat.tea .dm :l'tmltIIlrU Latirro.B'lsioru nndea Beer BoeDIl'r ..
pas. 109.
.
Digitized by
Goog Ie
-
J)2-
migen beweren, dat de Engelscbe dezen Hollandschen wiskundige zoude v66rgekomen zijn, want daar hij zich toen te Saumor bevond, eene stad, waar men afgetrokken, en schier zonder eenige letterkundige gemeenschap leefde, heeft hij, naar aUe berekeningen, niet kunsen weten, wat er ia de wetenschappelijke wereld in Engeland omging, hetgeen te meer grond heeft, als men opmerkt, dat Huijgens zelfs, die zoo vele betrekkingen met dat land had,. er op het laatst van het jaar 1655 nog . geene kennis van droeg (a). . Moest ik mij hier voren beklagen over de vergetelheid, waarin velen onzer landgenoaten gelaten zijn, die wel verdiend hadden in roemvol aandenken gehouden te worden, een beklag, dat meer tegen ons zelven dan tegen anderen geldt, en gaf mij Kinckhuizen er de aanleidende reden toe, een ander verdienstelijk 'wiskundlge, Vlacq namelijk, deelt met dezen in dezelfde onoplettendheid van vroegere tijden. Op het voetspoor van een vaderlandsch geleerde van onzen tijd (Prof. Molt), door wien ik hem het eerst heb leeren kennen, ga' ik dan den lezer eenige oogenblikken met hem bezig houden, ook om zijne groote verdiensten met· opzigt tot de Logarithmen en Logarith(G) 7om. 11, 1'tlg. 151 1 en vergelijk HilI. G11I1r• •, MGlTtI· m.'. ,Gr CIa. Bouut, 7bm. 1 ~ 1'tlg- 313.
Qi9itized by
Goog Ie
113 -
rithmen-tafels. Deze zijn voor' de wis- natuuren sterrekundigen van een onberekenbaar nut', omdat daardoor alle lang\vljlige vermenigvuldigingen, deelingen , worteltrekkingen en magtsverheffingen aanmerkelijk bekort worden, waardoor veel tijds voor hen wordt uitgewonnen, en zij bewaard blijven, van' onder den altijd bezwareoden last van nimmer eindigende becijferingen, te bezwijken (ti). Doch laat mij met een woord van de uitvinding dezer Logarithmen gepaste melding maken. • John Neper of Napier , een Schotsch Edelman, was zijne theologische bespiegelingen en het verklaren van de Apocalypsis moed~, en begaf zich met zijne beschouwingen tot bet wiskQndige vak. Hij was den middel baren leeftijd reeds voorbij, eer hij zich met dat gewigdg onderzoek bezig hield, hetwelk bem tot het uitvinden der Logarithmen bragt; door zich immer meer en meer te bevlijtigen op het vereenvoudigell der berekeningen, kwam hij op deze, en deed daarmede de belangrijkste diensten aan sterre- en zeevaartkunde. Briggs, zijn tijdgenoot, en een onvermoeide berekenaar , om de lengte op zee te vinden, hoort van deze
-------(a) Onl' d. Logatithmen, zie Prof. D. Gelder , Allert,rII' Grolldm tIer Cij{erlcUIIII, pag. 179 /111 POI,g. en Wislrunt/;g, TH'g. 489 ,,,,.
L,,,,,. ,
VlORaL.
H
Digitized by
Goog Ie
-
114-
,en
deze- uitvinding in Engeland 8ewageu ijk 'nur Schotland om Napier te zien', en ,_ %00 groot was beider opgetogenheid bij de eerste ontmoeting. (immers zoo wordt verhaald) -«lat zij v~r8toDid elkander. eeDige minuten, - eer zij spreken, konden ~ aanstaarden. Dit bezoek bad -eene nuttige-uitwer~ king, en Bfiggá. zag zich in; staat gesteld, om in ~ijne' -lessen- 'bet belang aau te toon en' , dat alle 'wetenschap-pen,- die op berekeningen gegrond ,zijn, bij de gedane ontdekking badden ; bij verdiepte zich in deze becijferingen, en werd-er het slagtoffervan , daar zijn herserigestel in de war "raakte. - Het werk, dat- hij verrigtte, wa,s van zèergróot belang; maar' echter- \verd hij door 'Onien Vlacq' overtróftèn~" In' zeven jaren- oljds had Briggs d'ertig duizend Logarithmen berekend, de uitgave. van deze, doch in de voorrede ;~ad -hij de' deskundigen uitgenoodigd, om de ga· _"ping' van 'zeventig duizend, welke nog niet beoijfetd waren, aan te vullen; en Z'ie , daar· treedt onze "V-lacq op f en 'verrigtden Herculis-chen' arbeid. -Ik kan mij niet begrijpen, hoe Mont'ucla, die hem -anderziils voorstelt als een' dergenèn, die zich '-het m~est beijvetd hebben, om de leer en het ge. bruik der Logarithmen voort te planten en aan te prijzen, het onregtvaardig beklag van GeUibrand over Vlacq, zoo droog weg ter neder stelt, en ,den ver~-fienstelijken man, aan wien de wiskundige wereld zoo duur verpligt is, onder den blaam eener lage
,,'Oor
Digitized
byGOOg
Ie
· - 115lage belangzuc~t laat verblijv:en' " "waardoor hij bet verkoopender. ,Wer.ken van den EngelscheD geleer.. de zoude .hebben bemoeijelijkt. Is bet veelligl in de. verkeerde meening gelegen (want nergens is mij dit gebleke.n), dat Vlacq een boekv.erkooper zou geweest zjjn? eene andere reden kau ik niet gissen' (11). Gellibrand, Briggs opvolger Jaan dè Greshamsche inrigting eh) te Londen,. had wezen••..
i.
(IJ) Montuc1l~ rol, n~ PI'G.27 ".28•. ne,lI.etIiI: neWge,a. Wijngaarden geeft i__ zijne B~oh,.. PIJ1I, .qoU(/~., D~.l 11, IJl. 163 - 168, eene lijst van Goudache gele~rdeD en zeehelden, .beginnende met 1435, en 'fOegt bij d~- ee~iten meeRncleel1 d, opgn,:' van derzelver betrekkillgen in' ae maatschappij: zoo betitelt hij Ger. Leo of Leeuw historieschrijveunll'UÜ""1 Vlac,! noemt hij een~oudig ...ül:lllltlig" lond,r :zoodànip bijvoeging; een bewijs, dunkt mij, dat deze niet ~s bD~erkOPP,r; or.dr~ ke~ is bekend geweest. Onder de zeehelden kOllJt e~ Roemer Vlacl{ nIs Zeekapitein, en een alaViée-A.dmiraal voor. (IJ) De rijkste Engelsc:hman van zijn' tijd, Thomas Greaham, die bankier YIIU Eduard VI was ~ kwam voo~a1 onder Elizabeth tot groot aallzien. In 1564 zijnen eenipn zoon nrlo_ hebbende" bestemde Ilij zijDe IchaUen ten Dutte van zijn _derland, en bouwde voor eigll,ll rekening ,de beurs van Londen , 'Waarvan DIen de bijZODderhedee ·vindt in Lucy Aiki» MImoiN of ,.", .Court Y Q- Bli.ra1Jelh, Pol. 11, init. - Bet won. dert mij, dat zij, niet van zijn CoU.gie melding maakt _ eyenmin all DUDI. (Ii'II, 422) dil doet '_ vlUi 'Wien men. den g.. wigtigen dienst leert kenneD, welken lJij aan zijn Iud, bew_·, duor het VBD het juk der vreemde geldachieters te benijden; 'Want bet 'Wal wel een jak, om gereede peDDing.. bij die VIID Antwerpen te moeten zoeken, ",en tieà of twaalf teD honderd. H !1 Gres·
Digitized by
GoogIe
116 zenlijke verdiensten, maar Vlacq" behoefde deo' arbeid',van anderen niet, om zich' zelven op den' voorgrond te .brengen, en zoo hij al dien van :8riggs en Gellibrand bij den zijnen gevoegd heeft 9 zal dit waarschijnlijk wel met het oogmerk geschied zijn, om daardoor meer nut te stichten, hetgeen zij best 'kunnen beoordeelen, die dezer zaken kundig zijn, 'en hetgeen mij vrij natuurlijker voorkomt., dan dat hij daarmede als boekverkooper, hetgeen hij Diet was, winst zou beoogd, veel min als geleerde voordeel gezoctlt hebben: want voor slechts weinigen konden Logarithmische becijferingen eene behoefte wezen, en het schrijven ~m . den, brode of voor de keuken is van latere dagteekening. Had Gellibrand geenc genoegzame redenen, om zich over onzen Vlacq te beklagen, evenmin kon Briggs zelf, Gellibrand's voorganger, dit doen. l Er is toch bij onzen landgenoot geen -Gresbam bragt de leeningen van de beur. VBn Antwerpen naar die .... aD' Londen over. Het schoone paleis t dat Ilij TOor zich jn 1559 had doen bouwen, liet hij t bij oitersten wil, na ter in,rigting yan een .collegie , en stond zijn regt op de door hem gebouwde beur• ., aan de atad en den handel io eigendom ar. ODder VIIorwaarde van in de, bezoldiging der Hoogleeraren te 8emoet te komen. Uit Ward', Hwor,y ~f i. Grulzam ProfIOr'I Weet men, dat velen van d"~ vermaardheid hebben gehad. Tban. IS dit ProFelloraat eeDe Sinecare t en Gre.ham', paleis eD Collpgie de zetel van de invorderaar. der At'cijll8e.. Vargel. Th. Brit. P1JJIalVl"; JTol. I. 1'46' 546.
Digitized by
Goog Ie
-
117-
geen spoor te vinden van het doel,. om. be.m yan het zijne, wat bewerking of uitvinding betreft., te berooven (a). Dan genoeg; op Vlacq kuqnen wij veilig ons verheffen, als op iemand, die zijn vaderland in het wetenschappelijke tot wezenlijke eer heeft verstrekt, want nog in onzen leeftijg , beeft de door zijn eigene schriften vermaarde Oostenrijksche Kolonel De Véga, die in 180"" zoo v~~ raderlijk door een' molenaar vermoord werd, het . in het belang der wetenschappen noodzakelijk 'gekeurd, Vlacq's groote Logarithmlsche tafels, dje zeldzaam geworden waren, te doen herdrukken (b). De eeuw welke volgde, le'lerde mede het bewijs op .van de ijverige beoefening der wiskundig~ we~ tenschappen hier te lande, en der GroningerHoogeschool viel het geluk te beurt, om Jean Bernouil1i " voor een" der grootste wiskundigen van zijnen tijd gehouden, als Hoogleeraar te bezitten, gelijk zij (a) Men zie Delambre, Bist. àe ,.Altrorr. Mo4erne t ro/.l t paB' 545. Overigens mogen 's mans Ta'hula. LoIJarithmica. Diat zoo volkomen of naauwkenrig zijn t als men algemeen gelooft t gelijk dezelfde Delambre opmerkt (rol. n ~ 'PfIB' 42') zij .gn toch voldoende t want aangaande deze zegt hij zelf: plul qu"jl 7/'errfaui pour 1" 'h"oml le, plw e~"rao~r" Ik ZOAstronomie. .
.O'.'t
('h) :)(011 ,·Bijà.rlllJe7l, 'hl . .24 •. De bijzonderheden aangaande den ltelouel Véga" die in 17~ zoo dapper tegen .de Franlcben .treed, .indt lI'eD in de BNsraphie 07/1.. lOm. 40, pag. 62~
I
H3
Digitized by
Goog Ie
-
Il8-
zij, in' ·een vroèger tijdperk, den vermaarden ster· rekundige, den· uitgever van CopernicusWerken , Des Muiters (Mutérius) onder hare sieraden had mogen tel1e~ (ti). Dan reeds in 1705 verliet Bernouilli' haar, en ,wees zelfs de :aanzoeken van Leiden en Utrecht af, om haar boven zijne vaderstad Bazel de voorkeur te geven; ware men te dien tijde niet zoo karig geweest,' Dien zou hem met zijne beide zonen, van welke er 'een onder ons gêboren was, beboaden, en de wiskunde onder. ons aanmerkelijke vorderingen hebben doen maken , voor een land als het onze van zoo, hooge waarde • . Dan, het ./ifJutl,ulobonus dorm#ol-' Hom,rus, vindt men 'ook bij onze' voorouders, en· met al den· lof , dien wij hun zoo galrneen zoo wel verdiend toebrengen, moeten "wij' toch .bekeonen , dat eene te groote zuinigheid , om het geene bekrompenheid te noemen, welke in hunne geaardheid lag., veel goeds geweerd heeft (b). - Bleef hij dan kort onder ons, hij heeft ons evenwel goede leerlingen
na(G) Behalve deze uitgaYe beert men van hem ondencheidene werkeu t daar olJder zijne Z1IlIitutionel44tronomiou, voor aard1ij~1. ell ze~v~arlkunde mede dienstig bevonden : dit werk wordt verlUeJd bij La Lande, BiI.l• .4.1Iro1l. pas. 166 til 22'. (b) MoU, Bijtlr. tOl tk BuDh. tk,. Wisf. JlTelensDh.]UIB. 33 mi PDg., 'Ierdient over de Bernouilli'. nageslagen te worden, als mede Ch. BoasDt , Bist. Glrrlrar. tlu MatAlm. Tom. " •• 33 en elder., die nog al uitweidt o"er hunDen onderlingen naijYer' in het vak hnntler .Iudie.
zr,
Digitized by
Goog Ie
-
119-
nagelaten, en onder deze moet, ik vooral Johan Verschuir "den vader van den beroemden:{)osterling, vermelden, om bet zohderlinge dat hem,wedervoer , en te ~gelijk zoo', veel, eer ' aandeèd. Hij bediende het Schoolmeesters-ambt te Loppersum in Gl'ouingerland, en· zag 'zich: onverwachts naar Parijs ineene :hoogere betrekkiri,,- die van Hoog.. leer,aar in de wijsbegeerte, geroepen',: met aanbod , om hem het heimelijk beUjden '; van· zijnen., godsdienst· te veroorloven, daar hij ,in eene openbare bediening geplaatst , anderzinstot de heerschende kerk had moeten behooren:' hij sloeg echter, uit gehechtheid aan zijn land, en het openlijk belijden van zijnen godsdienst, het vereerend a_nzoek af. En' welke was de reden van deze bijzondere onderscheiding? Uit de oploss~ng van een allermoeijelijkst problema of vraagstuk, hoedanige men, ter opscherping van het verstand, en ter bevordering van wetenschappelijk onderzoek, in vroeger ,tijd gewoon wal! van tijd tot tijd Uil te schrijven, .bad men hem leeren kennen als eenen sch~rpzin. nigen wiskundige; men keurde hem daarom-waardig het beldeeden vaneenen Hoogleeraarsstoel-, en zoo zou dan bijna de, hoofdstad van het ,ook in het g~bied der we'tensëh~ppen, zoo magtige Frankrijk, van het nederige Loppersum eenen Hoogleer'aar ontv:angen he~ben ,èa)'! '
.In "
c.) .De~e ~ijzoDderheid !h" ~oo ~!!rre i~ weet, ~ H 4
het eer.t,lD~ de:
Di9itiZ:d by
Goog Ie
-
120 -
( .'In de,;ezelfde' eeuw zag men, vervolgens Hen,nert grijs worden in het werk, dat zijne wis- en .sterrekillldige school hem ~e verrigten gaf, en er ~Van Swinden, de Bruiningsen , . en Van Beeck Calkoen uit te .voorschijn treden (a). , Ook zijn er kweekelingen uit de Vriesc1ie wiskundige school ,aan te wijzen, die met anderen wedijverden, om .der wetenschap bevorderlijk te zijn; genoeg zij het, hier Pijbo Steenstra en Hendrik Aeneae te noemen. 'De eerste bloeide te Amsterdam, en was er .a1s Lector in de wiskunde in achting, al ontging' bern' .de Professorale waardigheid (b) • . Aeneae was van hooger wetenschappelijke vlugt, en me~ Van Swinden ijverig árbeidzaam , in het groote werk ter regeling van den grondslag der nieuwe maten en gewigten. Het degedeeld door Prof. Lotze, in de voorrede zijner uitgan Ol. XII) Yan de Opwoul4 fan den !'Nneker. Boogleeraar Verschuir.
(0) Ik heb reeds nn Bennert als wijsgeer gewaa«d , D~el l ' I 111. 410 en .olg8. en het bijschrift, Deel' Ir (2) hl. 664 mt'degedeeld, dat h~m aIa wiakllDdige teekenl, doen kennen. Va. B;'ck Cal koen , dien wij nadu zullen ,oDllJ.lOetea', betooDde zich ab echt wisk.undige, in zijne bij de Klasse van hel Instituut ingediende Verhandeling o,er Ik t/Jeon. d,r gemitlJeld, tlJlumlij uit een "efer aanlGl groothed,,, rif '!.foond,rlijlce tlJGarnemp,gen.
'0
(h) Vao Lennep, 111ustr. 4m.rtel. 4th,,,. M,mor. pag, 271. Zijne Gro"à1Jegin.r,kn der St,rrelrurllu, zijDe P,rhàndelin8 op,r Ik KloOI1011, Drieltoelcsmetp,g, zijne Meetkundig' Grorll16'gp"ekn der Natuurtu"tle " behooren tot de vruchten van eene àau de we'enschappeo bestede arbeidzaamheid, welke hare waarde haeft•
...
,:
......
Digitized by
Goog Ie
-
J21-
Het is bekend, dat reeds in 1780 de Frausche Akademie der wetenschappen, eene hervorming in het stelsel van maten en gewigten heeft zoeken te bevord~ren, een voorbeeld dat in andere landen, alhoewel lanlzaam, gevolgd werd. In 179' bood zij werkel~k een llieuw stelsel aan de Nationale Vergadering aan, en wie vernam niet met ~ekere geestdrift, hoe, bij die gelegenheid, de naam van Huijgens met eere vermeld werd. " Seden lang ," zoo sprak de Akademie, "hadden onze navorschingen dit werk voorbereid, ·onze wenschen hadden naar deszelfs voltooijing verlangd. Het is in het midden van deze maatschappij, dat een man van groot genie Huijgens, reeds voor meer dan ééne eeuw, het eerste denkbeeld daarva!l gevormd en voorgesteld had." Dan hiermede was nog niet alles verrigt (11), want de Fransche regering zette de aangevangen pogingen voort, en deed in 1798 onderscheidene Staten uitnoodigen , tot het zenden van afgevaardigden naar Parijs, om met de Fransche geleerden en zaakkundigen over dit gewigtig werk gezamenlijk te raadplegen, en dit tot een gewenscht einde te brengen.De zending werd door het toenmalig bestuur hier te lande aan Van Swinden en Aeneae opgedragen, en Van Swinden was het, die het eerst in 1799 een verslag bij het Fransch Instituut uitbragt, dat (0) Zie Van S.inden,
r"Ta. 0'"
fHllm"ul. Mal'" ", G,Jl/is/II,
D"l 1., 11Z. 205.
HS
Digitized by
Goog Ie
-
122-
dat een overzigt bevatte van't geen de Commissie, om een eenvormig stelsel van maten en gewig-' ten te verkrijgen, verrigt bad.'. Waren onze Van Swinden en Aeneae" met Fransche en andere vreemde geleerden , zoo. zaakkundig werkzaam .geweest tot de daarstelling van dit eenvormig. stelsel , . welks verschillende deelen onderling in een. naauwkeurig en noodzakelijk verband zouden stun, Van Swinden mogt, door de invoering van betzelve, zijnen arbeid en zijne veelvuldige bemoeijenissen eindelijk beloond zien. Het is in der daad der vermelding dubbel waar· dig, boe dit sieraad der wetenschappen onder onze landgenooten (ti), in Frankrijks hoofdstad., bij deze gelegenheid, de algemeene bewondering opwekte, en elks aandacht naar zich trok. Met geestdrift werd het verslag gehoord, dat hij in h~t openbur, zoo als ik zeide" van de afgeloopepe werkzaambeden . gaf ; ieder bewonderde ·de, klaarheid der voordragt oyer deafgetrokkensteonderwerpen, in eeJ;le vreemde taal door hem. gedaan; zijne onophoudelijke bezigheid in lH:t.bem opgèdragenwerk, belette :hem verder niet, door "eelvuldige bijzondere aanteekeningen, de juiste geschiedenis van het gebeurde. te bewaren, waarvan er eenige doOl' den druk zijn medegedeel d. En 'bierbilliet hij het ,·geens.. (a) De lezer geline ia het oog tehoudeu, dat Vau SwÎDdea hiel' .lechts al. in het voorbijgaan wOldt vermeld, en dat hij zijae plaats vintleD zal bij de Natuurkundigen, met Musscbe~broek en aDderell.
Digitized by
Goog Ie
geenszinsbero&ten,. :tnaar"terug gekeeN, gafhjj zijn werk in het Ucht O"le,."Dlfllll4lrte Maten en Ge,Jglen, met schrander oordeel zaamgesteld , en een' schat van ,kennis, ople~erend~, die waarlijk ,wel verdiende ineene taal, ' meer ,bekend dan de onze, te worden ,gemeen gemaakt ~a). Dan : aan Aeneae viel het geluk niet .tebeurt , om, even als Van Swinden, den arbeid beloond te zien, daar hij reeds in 1810 .overleden was. Eerst toch, hij ,~e wet van den 2lSten Augustus 1316 , . werd . het vérbeterd' stelsel vastgesteld, en de invoeting op den:' Isten Januarij 18~o daaraanvolgeilde . bepaald, terwijl men reeds met het jaar 1'817 inde scholen, alwaar·de reken-enwiskunst geleerd . werd , het onderw!js in het nieuwe matenen gèwigten-stelsel wilde ingevoerd hebben, en den schoolmeesters deverp\igting oplegde', om er zich de noodige ervarenheid in te verwerven (b). Bij be(/I) Men sie de Redevoering van ProF. 11011" ia bet Instituut ten jare 1823 uitgesproken. en van de uitgave in' Octavo wijders 111. 30 en '0188' en de JJan!,,,lc. 111. 56. (b) Zie de Wet, SltJ4tlbW Yan 1816" No. 34. Zeer' verdienrtelijk maakte sich wijlen de Beer Bourjé, die onlang'le Middelburg, waar bij Arrondi'-'ements-ijkmeeller was, overlede~ ia, en die """ Kort o",lèrrigt schreef #. dat boofdilakelijk bestemd was. om tot leiddraed te dienen, bij het overeenkomstig deile wet te geven onderwijs. Men leert desen kundigen man als soodanig kennen, door betgeen de Beer LobaUo. hem aangaande heeft medogedeeld. UtlUWII nn 1834, No. 41 en rio,"•
• Digitized by
Goog Ie
"
-
1l4-
besluit van 18 December 1819 (.), werd die ioyoering nader bepaald' en gewijzigd, en bij dat van 8 November 1820' (b), het tijdstip aangekondigd, waarop het gebruik der Nederlandsche lengtematen en gewigten , over de gebeele uitgestrektheid van het Rijk, verpligtend zijn 'zou. En zoo werd dan de wiskunstige droom van 'onzen Vlaardingsehen natuurdicbter Jakob van Dijk, die van beroep een baggerman, door zijn vernuft eene plaats op onzen zangberg bekwam, en om zijne vlijt, met het gaarderschap van 's Lands gemeene middelen te Nieuwerkerk aan den IJssel beloond werd, eindelijk verwezenlijkt ,terwijl hij in den tijd, toen men in Frankrijk aan de bedoelJe verbeteringen begon te denken, het bewijs opleverde, dat de noodzakelijkheid daarvan, bij eenen eenvoudigen dichter onder onze landgenooten reeds gevoeld, en met geestdrift aangeprezen werd Cc). A,neae (a) Staats'hlatl 1819, No. S8. ('h) Staats'hlatl 1820, No. 24. (c) (n 1780 en laler bloeide Jak. nn Dijk (over wien men den n~er Van Kampen kan naslaan, fiJisch. tler Lell. en Wetenlch. DllelIl, 'hl. 402 - 405) ,die, schoon geeue nrgelijkiug mei Poot kuuuende doorslaan ~ gelijk hij J:eJf er){ende , echter zijne yerdien&teu heeft, en ~it J:onderlinge beul, dat hij J:ijne bedrevenheid in de natuurkunde, in J:ijne dichtstukken gepaat wist aan te weouden, no ah in J:ijn' Uittost , . r,rall uit EB"te, waarin hij de tien plagen, en den togt door de Roode Zee, natuurkundig bezi~gt. Aan hel grdicht, waarnn ik hier mel~iDg make, zal men
Digitized by
Goog Ie
-u5Aeneaé mogt dan de zegepra~l van dit stelsel, van meer waarde voorwaar dan vele staatkundige, waarvan de theoriën zoo veel leeds brouwen, en 'zoo weinig de proef kunnen doorstaan, niet beleven, maar' hij blijft onder ons, om zijne bedrijyige werkzaamheid tot daarstelling -van dezen triomf der wetenschappelijke kennis, om zijne nuttige schriften, opgeteekend in de rol der geDen , di~ zich aan het vaderland verdienstelijk betoond hebben, door hunne verkregene kennis ten algemeenen nutte te doen strekken. Een tijdgenoot van Aeneae , Jakob 1l'lorijn, verdient mede dat men hem onder degenen , die dit tijdperk· versierden, doe opmerken. Zijne afzonderlijk uitgegevene schriften, zoo als zijne Grondhtlitlle/~1I tier Hoogere ~7J1eetkunde, zijne Rekenlunst , • den Koophandel toegepast, en zijne bij de Ie Klasse van het Instituut, waarvan hij een werkzaam lid was, ingediende Verhandelingen, geven hem die áanspraak. Hij verpligtte het laa~ste . daar te boven aan ziCh door het geschenk der briefwisseling van Klinkenberg , dien wij nader in zijne verdiensten omtrent de sterrekunde zullen leeren kenmen geene vinding ontzeggen, en waarlijk de Troo71Tz.,out de,. Wishmst Slevin sprekende ingevoerd, verdient dit. Gaarne deelde ik bet als eene bijlage mede, maar men kan zijnenieul'l'sgierigheid bevredigen, onder anderen, door het opslaan van Wilsen Geijsbeek's .471ITzologilcTz Woortlen'hoelc, !Je.IIl , 'hl. 232.
Digitized by
Goog Ie
-
126-
kennen. HG stond in openbare betrekkingen, even. als D.ouwes en anderen, eerst te Rotter.. dam., en naderhand te Amsterdam, terwijl' P.ieI'$OD Tholen. het in ou ze geleerde en wetenschappelijke ,geschiedenis, met 'z,oo veel :lof bekehdeFranekei versierde. Le~rling van. IJ pelj en van Van Swind~n, die hem onder zijn geleide ijverig zag voorw-aarts streven, bekleedde hij met lof al vroeg het Lectoraat, en later het Hoogleeraarambt aan de geleerde inrigting, waar eenmaal Coehoorn.gevormd was (.). nan er was een man onder onze tijdgenooleD van hetzelfde wetenschappelij~e tijdperk, ongelukkigdoor een te vroegen dood ons ontrllkt, die in den hoogsten zin letteren en wetenschappen tot eere strekte, en onder de zeer weinigen behoorde, die, naar het voorschrift van Cicero. de beoefening van beiden, a1s door éénen band zamengesnoerd, met elkander zoovereen-igde, dat men· niet weet te bepalen·, in welke hij dea meesten lof heeft verworven. Ik bedoel Joh. Pieter van Cappene., die als Hoogleeraar aan het' Amsterdamsch Athenaeum in den jare 1829 overleed. Er bleef lang, ook hier te lande,' eert voor.:.. oordeel, bij velen heerschende , bestaan, hetwelk de wetenschapp~n van de letteren wilde afscheiden, (,,) Men zie over ,hem het.4'lgmzeen W'oorth"l1oelr"tm lCwrltm m
Weterueh. door NieuWl'Dhui •.
Digitized by
Goog Ie
12 7
-;len-, en bet daarvoor gehouden hebben, dat bij, die bet gebied 'van bet schoone was ingètreden, en met letterkundigen s.maak begunstigd, zich ili hetzelve vestigde,. der dorre wiskunde met haar gevolg moest v~arweJ zeggen ,terwijl de wiskun.digen op hJlnn~ beurt, den beoefenaren der letteren huune taalgeleerdheid voorwierpen, welke, zoo zij. voorgaven, hen meer deed verwijlen .bij bet nasporen van woorden dan van' gak en ;' te naauwernood zelfs gedoogden zij, dat anderen, _die minder eigenlijke taalgeleerden waren, wegens smaak en bevalligheid eenige lof werd toegedeeld, en zoo werd dan het zusterlijk verband tusschen wetenschappen en- letteren in der daad verbroken. Wat. dit al kwaads en verkeerds gesticht hebbe, behoeve ik hier niette doen opmerken, en doe liever aan 'den beteren zin denken , welke velen in dit opzigt bezield heeft, aan een en . l'iberius Hemsterhuis ~ . die schoon reeds in vroegen leef- . tijd Hoogvorst der Grieksche letterkunde, zijne openbare betrekking ecbterals HoogJeeraar , met het geven van onderwijs in de wiskunde aanving, en in eene. in het openbaar gehoudene redevoering, de zusterlijke vereeniging van wiskunde en wijsbegeerte met de ,letteren aanpredikte (IJ); aan (a) Zie zijne 0rtIti0 tIe MatIJmi. et PAiZ. Stuil. clim Lilt. -jrmB' iu de Hemlt".hwö M Falci/!1Iarii Oratio"es, 'tJB.99; terwijl
Digitized by
Goog Ie
-
128
aan' Ruhnllenius~ die dit in 'hein hoog'elijk prees, en na 's mans overlijden, in zijne zoo schoooe lofrede op' hem, op nieuw zoo zaakrijk alsbe· vallig aanprees; aan Van Swinden ~aan Nieuwland eindelijk, die geheel, inde, \vetenschappen verdiept, even gelijlt te voren Rud. Agricola, zijne verpoozirig 'van ,het onophoudelijk letterblokken , bij fluit, en 'orgel zocht, zoo in de dichtkunst een rustpunt vond, waarvan hij met vernieuwden lust, tot z,ijne sterrekundige wáarnemingen terugkeerde, en die in zijnen Or;oll toonde, hoe heerlijk de man van wetenscháppen, al~ eene' ster van den eersten rang, onder de ,dichters kan schitteren. Op dit voetspoor verbond Van Cappelle de letteren aan de wetenschappen, en de wetenschappen aan de letteren, en betoonde zich ook daardoor een waardig leerling van Van Swinden. Heb ik mij zoo even op meer dan 'één voorbeeld kunnen beroepen van 'achtbare mannen, die het paren van de beoefening der wiskundige wetenschappen aan die deJ: letteren aanprezen, en' noodzakelijk j;tverpligtend keurden, geen wonder dan ,dat Van Cappelle, die ,deze vermaningen niet te vergeefs had gehoord, op zijne beurt leeraar van terwijl' hiermede verdient vergeleken te worden de door Wijttenbach tI! Amsterdam gehondene redevoering: dil ConjUlict. PhilOl. oum Litteril. Zie Wijttenb. Opwo. Pol. 1, pag., 91.,
Digitized by
GoogIe
-
1!19 -
van,·· aDderen geworden, over bet ,verb.aud. ,dtU' ~is kunde en'oude letteren, bij eeneopenbare· gelegen~ beid'i'zOO ,overtuigend gesprok~n ...heeft, dat daardoor alle twijfel is benomen omtrent bet'~nscbe lijke , dat letter- en wiskundigen .elkander de hand toereiken' , om den' liefelijken 'band van ,v.ereeniging !uescben k.uIisten en wetenschappen, naauwer en naauwer toe te balen , en den ter kwader uur tus.. scben hen opgerigtenscheidsmuur.af te breken (a). Hierin zal dan ook het gepaste middel gevonden worden, om kennis en verlichting, door smaak en bevalligheid van taal en vorm opgeluisterd , uit te breiden, en zoo den menschelijk~n geest tot het rein. genot van bet ware, schoone en goede op te leiden. Het is daarom niet aan te prijzen, dat men een stroef wiskundig betoog, over de zede .. kunde bij voorbeeld, scbrijve, en in schoolscbe twistredenen hetzeI ve bevatte, gelijk daarvan de bewijzen voorhanden zijn, en tevens die van het vrilc:btelo05 aamvenden van pogingen ter overtui. ,ging (IJ). Neen, men neme de onweerstaanbare (a) Hiermede opent hij zijne Bijt1rtl8~ tot tltJ G""Ai,r!ellü thr NatUUJ'lcuntll !ij tltJ Qu4ln , in 1815 uitgekomen, bevattende deze Mnige voorlezingen over dat onderwerp in de Maatschappij lelis. Meritis gehonden. (b) Ik heb hier voren D"l P' , !J.. 26', over Spinoaa hanclaImde ~ doel1 opmerken dat hij dit bewij. gegeTen heeft. Men wil ,dat Galilaei aan Bobbe. "bij gelesenheid dat deze VI DEEL. I hem
Digitized by
.
,
Goog Ie
-
J30-
bate :bewijskracht der wiskunde te batlt',' 'en geve aiD' 'tijne.-. voordragt " den. goeden 'en' ,bevalligen vorm,' ontwik.kele -zijne ~Iikbee1tden OP' ·eenvoudi" gen:..en 'gemaltkelijken' t~on, door fijnen smaak getou~ terd:, ·en· men;·za}·ctç, overreding,doeD;geboi:en wor~ den, welke men, iic:h !vóorstelt. Waadijk ,hoe rijk' de wiskuódé aan' zakeo',wezen'moge', zij moet van de wijzè -...ln yoordragt eene nieuwe waarde ontleenen, en' deze nièt vero~chtzamen, want den dorren en eéntoonigen weg, laligs welken velen willen henen voeren, verlaat men al zeer ligt (ti). De studie der Ouden paarde Van Cappelle aan die der wiskundige 'wetensehappen, ten nutte van bei.. den, want vele· werkénof plaatsen der'oude schrijvers, met deze' in verbllnd staande, behoefden cenen uitlegger" welke hun onder de enkel let.: terkundigen ,nog niet was te beurt gevallen, en uit hen leerde hij ons, ,door zijne toelichting, de vorderingen, der Ouden in wis- en werktuig..; kunde; hem bezocht, zCl~e,.. gef~~ hebben. de zedekUDde te behandelen naar wiakUDdigllD leer- en lM!~ij,trant ~. ten einde aeze daardoor tot mathematische zekerheid te brengen. Zie Käatner, Gelchichte thr Mat"em. lP Bant!, 'hZ. 195. In hoe verre nu Spinosa Galilaei's gedachten gevolgd zij J valt moeijelijk te bepaleD.
.
.
(a) Men nrgelijke bier Van CappelJe zelven in zijnB zoo Byen
aangehaalde Verhandeling ~ 'hlath. 12.
Digitized by
Goog Ie
kUl)de; deze, laatste toch is eén uitvloeisel van de ~'\l'Ste, ,of eeDe toep~ssiDg op~ haar oordeelkundig opwedten •. :_DiJ. deed. hij jn zijne behandeling der Wcrktuigkunclige-Vraàgstukken van Aristoteles(_), waal'.vaD hij eene Dieuwe uitgave ondernam, welke in 'I81$t .het licht ~ag; en wie, die dezen geleerden . arbeid overziet, zal niet getuigen " dat hij hiermede een en gewigtigen dienst aan de vrienden van letteren- en wetenschappen bewezen heeft? nan deze proeve om het nut aan te toon en , van met, de studie der Ouden die der wiskunde te verbinden, is nie~ de eenige, welke hier kan aangevoerd worden.' Elk is bekend met de geschiedenis van het verbranden der Romeinsche vloot voor Syracuse; ,door dezen voor ecbt, door genen voor , fabel gehouden. Wel nu, hij beeft het raadsel ~p gelost " dool' zijne ,verstandige beantwoording der daaromtrent ,door de Haarlemsche Maatschappij gedane vraag',' waarmede bij. den gouden eerprijs be. haalde (b) ;en konde ik hier eenigzins omstandig V.n, ~ijne ..verhandeling over de Automaten bij de Ouden, gewagen, hoe zou dan daaruit at wederom zigtbaar gemaakt worden, dat hetgeen in de werktuig-
\
- (4) Quautiortu M,tJiatmi~. (6) Zie Natuarlnmtlis. ".rll1mtl.1. ,,/1J1 tI. Roll. 'jtlàatl""~ . . . .ICIA;, 1. ,-RtuIrIIm" nl. DH', 11. -BId. .
ti,,.
'I
I
lZ.
Digitized by
Goog Ie
tuigkunde bij hen is verrigt, meer Jat! -een vlug. dgen blik van· beschou,vingverdiét1t (a). 'Wil m~ nu- daarentegen eene proeve van eigen- wetenschappelijk 'vernuft, men sla dan clewerke-n va:n het Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam op, waarin zijne uitgewerkte verhandeling over de schutsluizen is opgenomen (b); en wat zou men nog van hem heb. ben mogen verwachten, indien hij tot eenen gewenschten . ouderdom zijn leven had mogen verlengd zien! Maar midden in zijne loopbaan werd hij gestuit, en zijnen AlezanJe,. Fllm"e mogt hij niet ten einde brengen, want met wezenlijk Ie-: vendige aandoening lees ik op de laatste bladzijde: To, hi".,,,, gaal ties schrij"".s handsolwlft, hetgeen aan den waardigen leermeester van zulk een voortreffelijken leerling veel moet gekost hebben, toen hij genoodzaakt was dit ter neder te stellen. Dank zijn wij voorwaar dezen schuldig, van ons door zij~e gevoelvolle Gedachtenis.rede, eenen man in zijne geheele waarde te hebben.leeren kennen, die zoo veel tot Hollands wetenschappelIjken . roem heeft toegebragt.(c).
Ik (a) Bebalve in de Werken ~n de- E.rat. Klasaevau bet In.lHuut, komt deze verhandeling ook voor in V8n Cappelle'. nagelatena Bijtlrag'" lot Natuurmd, ,,, GuoTH.l."ü. (J) 'p,DHI. :' . (0) De.. i. o(l8anomen in het MtI8uij,. HOr W.,.,,"'lttIp-
p"" ,
Digitized by
Goog Ie
Ik gevoele ; dat ik, voortgaande in het
vermel~
den der verdiensten van onze landgenooten in hel vak der wiskunde, van lieverlede tot de behandeling der wetenschappen zou geraken, van welke zij den grondslag uitmaakt, of op welke zij natuurlijker wijze wordt toegepast. Hieruit zoude no·odwendig voortspruiten, dat ik bij vervolg in herhalingen zou vervallen, en van éénen -=n denzelfden persoon meer dan eens, en zelfs bij ruime ~usschenpoozen, melding moeten maken, hetgeen ik volkomen begrijpe , dat veel aan het belang des algemeenen .tafereels , hetwelk ik den lezer weDschte voor de oogen te brengen, benemen zou. Het, is mij derhalve v,oorgekomen, bij eene ordelijke vcr~ deeling der wetenschappen, die genen bepaaldelijk . te moeten. gedenken, welke in ééne derzelve , of in meer dan eene, zich vermaardheid verW,.QJ.:vcn beb.ben, liever dan, na hen als wiskundigen te hebben vermeld, nog eens van hen als natuQ.r.3..terre- of wat,erbouwkundigen te gewagen. Ofsch90n,allen wiskundigen, in een' uitgebreider of meer bepaalden ziD, zoo beeft bij den grooten omvang der wetenschappen, welke, in de IQtste tijden vooral. zoo zeer is toégenomen, bet maar
zeer TM". KUJUI.,..,. Ui",." ,verzameld door Prof. VaD Kampen J Je. tI. StuJ. Men yergelijb hem yerder o,er Van Cappelle ia .ij... ",,,",.1. lfI_r. pilg. H9.
D,"
41"".
I 3
Digitized by
Goog Ie
-
154-
seer zelden iemand 'kurmen gebeuren,-' alle de .akken van het groot gebeel met ·dezelfde·:naauw_ keurigheid te beol:!fenen. Wij hebben dus op aardrijks- en zeevaartkundigen ,<>p werktuig. wa.. ter· en vestingbouwkundigen~, op·natuur· en scheikundigen beurtelings te wijzen, eD alzoo zal ik wn " Gravesande en, Musscbenbroek, vaD: V.n Swmden, van Damen, en aaderen, als nat'uurkundigen gewagen', van Hui;gens en Nieuwland als sterrek-undigen, van Lulofs· en Brunings ali waterbouwkundigen,· van Driessen en Deiman alS .scheikundigen " van Brugmans als het geheel der natuurkundige wettnscluppen, ömvaftende ,'te zij" DM' plaats spreken; en· daaruit oveituige~ kUnnen doenblljken, met 'welk goed gevolg eilmet ,wel.. ken lof en r{)em, die wétens
Digitized by
Goog Ie
-
'135 -
Durft vonnissen, en wij, bewust van onze waarde, Wij schroomen 't vonnis niet, noch de uitspraak van beel de aarde. Neen Neerland zwicht niet I in het rijk der wetenschap, . Handhaaft zij haren roem, staat op den hoogsten trap (a). (a) De HolltlllMtihe Nati"
y • .ca,,!.
Digitlzed by
Goog Ie
Digitized by
Goog Ie
STERRE- AARDRIJKS. EN
ZEEVAARTKUNDE.
IS
Digitized by
Goog Ie
)
Ji'el;~, Ilnim~ •.'1;';');' "~'C cogfIDSM1'e prillli, ,
InfJue domo, ,upertll ,candere ClR'lJ fuil ! Credi6ile est lIlo, pariIer fJitüsgue loci,gue .Altiu, "lImani, eS8ert41Se caput• .Admoflére oculi, distalltia lidera "oslri.; . .AetluJrtJfJue i"8e"io .uppo,uere 'UD. ~ pB/if!ÏrMlllm:'
., , • OVIDIU5.
Cf
..
',
Digitized by
Goog Ie
STER RE. A A R D:R J.J:KS-·· ....
~
'.
T •
BN
ZEEVAARTKUNDE • • • • U ••i_ .
De wetenschap, welke nu ter besebouwing het eerst onze ·aandacht vereischt, is de aterrekunde, .·eene wetenschap, welke in der daad eenen betooverenden luister van zich doet afstralen, en ons tevens met de verhevenste' gedachten vervult, bij het volgen der hemelsche ligchamen in derzeI. ver loop, bij het berekenen der onmetelijke afstanden, welke lien van ons en van elkander scheiden, bij het staren op de orde,· waaraan zij onderworpen zijn, bij het opklimmen,· met· onze ·denkbeel~ den en gewaatwordingen eindelijk, tOt den grooten Schepp.ei' ,wiens .wonderbáre . magt de ontelbue hemelstelsels ~ welker loop wij met ·het cmgewa:' pend oog niet volgen kunnen ,- heeft daargeSteld , en tot op dit oogenblik döet in· wezen blij\ren~ 0' Hoe. belangwekkend vertoont zich! hier de· beoe:' fènaar dier wetenschap, .wanneer ·wlj ons hem vo~t· stellen, zoo· als hij met zijne verbeelding door het heerlijk uitspansel zweeft, dat hij rondom en bo· ven zich aanschouwt I DUr liggen de onmetelijlte gewesten, welke het in zijnen ona&ienbaren kring o
be-
Digitized by
Goog Ie
-
140
bes lult .J als het ware "oor hel1l open, ja t werelden zijn het, die ontelbare, lichtende $terren , die, met eene plegtige regelmatigheid, in de majestueus groote ruimte, waarin hij met zijne "erbeelding is overgebragt , zich gestadig bewegen, en daar tusschen allen eene onmiskenbare betrekking bestaat, zou de kennis van dit verband, en van de kracht, die het in wezen doet blijven, dan geen betooverend onderwerp opleveren voor zijne zoo te,regt opgewekte weetgierigheid t Hij staart met verbazing op den grenzeloozf!n afstand, op welken die hemelsche ligchamen zoo klein en slechts als tintelende stippen, voor zijn oog zich vertoonen, op dielJ der zon in 't m,idden van ons planeten-stelsel, niets voor: hem dan eene schijnbare v~u~~91, uit welke, zoo dit kon plaats hebben, ee,n ge$choten kanonskogel. aan geeqen tegenstand onde~hevig, omtrent vijf en twintig jaren zou behoeven, om onze aarde te bereiken t terwijl van deze z.~lfde .zon de planeet Saturn~s nog _ne&çn~al verder verwijderd ,is,(a). Hoe betoovert hem als h~t ware die liefelijke maan, eene der bijplllRetc;Q , w~lke .~ich ,~m o~ze, aarde, en met deze om de zon bew~egt! hoe ,lokken de ol1etfenheden-" welke hij, op hare oppervlakte ,ontdekt, zijne Djeuwsgie~ righeid. ui,t! zij zijn in der daad, ~len en hooge ber(à) lu eeue der z,.".rün", VBU Pror. Nahuiji o".r J'utlÎa (D••i 111; ~1.'2")kcimt het eeD eu ander oref de 8r~tte cletier ar.tandeu voor.
Digitized by
Goog Ie
_
141-
bergen, maar· hij bespeurt er ook werken in, die met overleg sçhijnen. zameugestc1d te· zija, en genoegzame drangredenen leveren hem deze op • om .ich- ,te- -vlt.eren , .dat· zij dOOr redelijke -schepselen bewoond wordi :<_}:,; 1 Hij . zier.'de vroegere waarnemingen' bevestigd,. da~ niet slechts die maan,. Dlaar Gok. de planeten, ,die. met eeiJ..0ID. 'de zon wentelen, hunDen.dag en hUDDell,·nac:Iai·Jieh. ben, zoo wel als hunne jaargetIJden; eD.diëGMd6liji, melkweg, zoo als een vaderlandsc:h dich. ter dieD noemt, leert ~dJ ze niet kennen ali ,een gestel van sterrehemelen, geenszins aan den g~enspaal van het Heelal gelegen, maar gevolgd van een anderen melkweg, in een' kring van blee. ker licht aanschouwelijk, wor andere sterrestelseis in wemelen Y ja waarlijk f hier zon men hem met den zanger van deIi Or;", willen toeroepen: •••• daal!
(/I) Reed, "roe, heen het deakbeeld det de m.1UI bare ~ woaer. had, be.taaD I ea dm lirfhebberea der Itali.aulche lellerkunde i. het bekead I hoe Dader de gee.tige episodea ra dea Orltmtlo l1urioIO , ook de rei. na A.tolphu. met Ario.to', held aau de mUD, geraapchlkt wcmIt, alUl .elb bij dea Apoatel Joh.uael tot leidslDlUI BaaR, d.t oa• •el MDÎpÏDI vreemd tOelchijueo mag, maar' dat echter tot bewijs .trekt, \loe luchlÏB de ltaliaDea, ia dim tijd zeIC." met de B~lillea OID'prongea I daar dit plaat. Breep ia ••n ,edicht, aaD M' Itardiaaal opgedrapa, ea door I.ee Pauselijke Bulla . - . Bekeurd.
Digitized by
•
Goog Ie
-
r42 --
;:', j: ;', .::daid r' V6rl...... llitdle.tn. ' ,c.:, ". , &r; Uw ;~bàpeu;:gëèat:lNlëwiltU~,i.
::. :!: ,
. t
~
_; t ' " ,
,
,
',:'
,~.
nOeen :Jw:öarder, dát ;JIn, verhevtJl~: wotenschap ~ . :aHereèrst'; in ':ièt ~hlijt: Oosten;,~-DDder ~ wveren,:,:hemel:~
weJkç Hp :dic lancka-,t.Ot 4e: .QO~ scholl.'Wing, '.an::.
Digitized by
Goog Ie
143 drageii;., ktnnelijk ~ zóo al i niet uit'·deze i·:dlli'teR minste' uit: het·-Arabiscbe blj~gsel JI,"waarttledë i'ij' dootglltnde aanvangen,· 'alle 'welke" Arabische nilinen;·uithet Alphàbétisclt regi'ste-r:, 'daar-~àDlvMt.; binden',' ·~erinèlijk zijne. (iI') •. . Bagdad zag de 'we.: teti~chappèn in zijn ·midden' in bloei':,' en'daaronl.. dêr· de: "sten-ebttdé geen geringen luister': va-l1: zf& afgeven (IJ) , maar· de Tartaren deden hÜ1'1nen Ké';; dtiéhten· inval, en Bagdad werd 'veroverd en 'gei. plutidérd." 'Even gelijk de Gr-ieken , 'zoo moesten ook ~debeoefenaren der wetenschappen onder-de .Arabieren' 'eéne wijkplaats zoeken; 21j 'verspreiddeil zich heiride en ver; zij btagten hunne sterrekun. dige schólen' ·naar Spanje over·, 'eDwerden bij Christenen- en Mahomedanen aldaar met opene armen ontvangen; hierdoor heeft de Infant Hènrièó' van Portugal, zoon van Koning Jan I, kunnen verkrijgen die groote kennis in de Astronomie, waar.dóor dezeetogten- der Portugezen, door hem" bestuurd, zoo zeer zijn uitgebreid, dat zij den grond gelegd hebben van 4e ontdekkingen, waar- . . doór .;
.
(a) Vergel'- Kästner, G"chio~t. tkr Mathem. XI B. bi. 315, eD our der Arabieren verdiensten IIn die hnnner opperhooCdeD in deze, eh. Bouut, Hüt. Ginlr. ti,s Matllim. Tom. ï, "Pag. ~OI en.ol88· .. . . (b) ~en zie in het algemeen h~t hier vo~en ~oor m~ i~ '~et midden gebragle, Dm 111, bI. 344 en 101eB- vall de 4t1f'l.
en JJijrJr.
Digitized by
Goog Ie
t\oor djne landgenooten zich met de Spanj~t:.
0"'"
Digitized by
Goog Ie
-
145-
trekkelijkeu stUld der .vaste· Stetren door waarneDling b.epaald;. en alzo~eene 3terrelijst of sterrekataWgUs gemaakt t beeft., waarin men· met eenen op"; slag van bet oog, de plaats van .elke ster-aan den bemel,"voor zoo "verre hij dezelve had .waargeo! nomen'; vin.den kon, gelijk men tegen~oordig in de ,eograpbischeleerboeken, de, plaatsen der aarde. Ïll": leagte CD' breedte wreenigd heeft.' Wij weten· tevens ~Idat hij'in Ptolemeus eenen waardigen' ;Da.'lttever ·.had, te'rwijl ik. aan kundiger dan' ik ter beoordeeling. overlate , . in hoe verre met regt aan· Pbilolaus· de eer' 'kan 'wordep toegekend".j ftJle:de';voorlooper en de wegwijzer van Copemicus te zijn' geweest, in. bet aan .den dag brengen der .. gràote:' W;àarheid;' van het' draaijen der aarde om tie. zon.; mur ~.ditJs zeker dat,. het z.ij dati dat Pythagqràs ,:het zij .dit: Philolaus ;diè gehOJU.I den. ·.ordt ~ alles- bijna, wat 'wi's meesters- moncl wu:gevloeid, te hebben te boek gesteld, verder zoude hebben gezien, de Quden echter getoond hebben, over het. algemeen haar' of" niet te kèn-~ Dèn; of niet te hebben aangenomen, zoo dat men,. geloove ik, Copemicus de eer kan la~n, hem door :de sterrekundigen t()egekend··,. dt~ er dan toch, meer.van weten, dan de beoefenaars en hoogschatters der oude letterkunde (11). Zag (a) Ik beD .... YOreD 1).1 lIl, 11. 356 yan d. 4at• .,.
VI DEEL.
K
Bijtlr.
Digitized by
Goog Ie
Zag mep dan de'Ar&bierem'als .gverige'~lI'Demer8, ep tevens als vertalers eD' navolgers der. Grieten, ook in de tijden der 'middeleeuwen, onverdroten werft,. zaam, zij dedeliechter de wetenschap niet zoovoot.. uitgaan, als men veelligt bad kunnen'hopen; men; zag haar integendeel door belt, vermengeD met de ijdele wetenschap, aan welte men:den Daam van, Astrologie gaf,;, en ,ct()OIl ,welke men· den: invloed, der sterren op dm leveuloop der mcmscben,. de berekeningen daaroiattem" en devooueggingen aangaande het uur van sterven , of van' geluk en ongeluk' in zijnen-levensloop, verstond" 'iln welke dwaasheid velen: zich overga.v~ ,De' VorsteD , moesten dus Astro~llCèn in· bun gevolg hebben,. eD' 'FeD wonder dan; dat; Karel V, 'Koning van Frankrfjlt; nog i wel: de ilP1jU g"'Dld;~:;den: bekeaden; Thomas dö" PisaD totzkh riep,:' di, doot, lem met eer en· 'nldaalm <W'erladeu. 'werd, 'waar,'" ., ":·dOOl' .!
BiltIr,: wat
fL; !
IJ'
? FJ
t;
.
~.
ç-
~
,1 '')
r'
JI
r
~,:J~i~hM~; op 1)~,sa«g Y.llab.Jceai~~~ gaaa" eq ~o? dUI ta fO~ ,,~~,~! lip :'f~4:~ijb ,~a~8D~~1t e~a reef ia het, zeil.; I~:,:,ee~ wel.",,~at Dut~~bier .sr~~ter gëzag dali RuhD~~Diu. 'liéeCt, muar'mea zie e~euwei wat hij er ..aD zegt.; üi:.!ftjé'.zuJ~e" .~~r4Iet '-fjltidiWirltl iJtM. irM1u: . . ~.r:;:JZf~J'j~:á, .,."....... 1Io1Wl~1I #"..; Pas. 295:1 dunkt mij J beJt~ 8I1m8'/llljJJjt.aU.iItt~1~~I" YP.IIl~ bij de Oudea datgeea Wal J hetwelk later lot aan Coperuieü; h~ert btalaan. Apolloniul vaa Perga al1haa. b~ft de .Ierrekundigea doen twijfelen, of hij wel in het gevoelea omlreat het ....;geo der aàrcle hien 'g.t.èid~ , Baill,., 2W. r. ~ :;'1 I ,
,
,eeD
p#;.
Digitized by
Goog Ie
clGGr er velen de Astrologische loopbllJl intradea, , gelijk mcsn ~ita kan: uit den CIItlllogue dl'S Pri"cl.. pllUI: dlll~.lIgtul; door Simon de, Pbarès , een sc.brijver Van de XV eeuw. vervaardigd. terwijl men tevens. de aanteekeningen der gedane voorzeggingen kaa gadeslaan (11). Dan Petrarcba was verlieht: ' genoeg, om t even als ,met 'deA1cbemie, zoo ,met deze sterre-wigchelarij ,en valscbe' voorzegkunde , dèn spot te drijven t gelijk.wij uit zijDe schriften w.eteri~ Toen later .V,iscond zicb van een gebeel aantal. van deze kwakzalvers omritl~de', en· deze door.hem, met de bijgeloovigste vormen mogelijk., :'iJi; alle gewigtige zakengeraadpleegct werden t wu het echter als of eene edele veront,;. w.aárdigiDg .bij, v~ ontstak; maar .het was slecbts kónKOndig; .•.een Ficinus .zelf. was zwakgeno'eg!, oar a.· deze afWijkingen van het gezond verstand tGete geveJl.(b).Dan.ca:.ermaardePic·de )a·MifàD: : , . " ---'r' ··.·T . - :"\ ,' .. ", ,... :'dOllé . ',~ "
(G) Zie GiDguéDIS, Hist. Zittir. tl'lttUü, Tom. 111. p. 145. (~) Bet ia onder een letterkundig oogpunt belaDgrijk, oYer dezen PIaloUist' te 'rergelijkeJi' wat' ouj' GIDguéDIS' (Tom. ,363-· era "0188.) au Boseue (Zift Û Zoren.o tIl Me~, 'ol. Ij paBo '159 'bi 1101gB') mededeeleu~ Door LoreDzo w'prcl hij sepIaa"", aan ,het hoofd sijae~ Platoai.cbe Akádemie te IJoreace ~·,eaticht tea geYOlge der' YenchijllÏDg Yb de geleerde &.iMache vlugteliDgen op 'het Cencilie \'anllol'ence, mtot welke ik reeds- gelesellheid. had de. l ••er bekend te maken (Di.ll P'; 1.,...,...·.,,_1I.4Imt. llaBijtlr. blo 58 - 74). Ginguéné SChijDt outgaau te zijn 11 dat .•~ te Jteule. BOB daar te boy. ~ werkje
ril
-Ptzs; .
KA
tltJ
Digitized 'bY
Goog Ie
148 dolle poogde het te wreken, in een werk tegen de Astrologie' gerigt, dat echter eerst na zijnen dood uitkwam, en in Bellanti eenen bestrijder aantrof (Q). In he~ begin' der XVI eeuw, ja ge.durende haren geheelen loop, waren de droomerijen der Astrologie nog vermengd met de wezenlijke beoefening .der sterrekunde ; een Luc. Gauric, bij voorbeeld,' bekend voor een. goed Astronomist , leverde een geheel deel Astrologie onder %ijne Werken, bemoeide zich met voorspellingen, én vond in ·Pa~s Paulus 111, zelf onder het vermoeden van Astrologie., eenen besc.hermer tegen Bentivoglio, aan wien hij het verlies zijner Souvereiniteit over Bolognevoorspeld had, en daarvoor door .dezen vervolgd werd, en dat nog sterker spreèkt ~ de vermaarde Magini , .groot in bijna. alle. de vak. ken der wiskundige wetenschappen, de vriend van Keppler, mengde onder z.ijJ1e, in zijnen; tijd 'zoo algemeen geprezene Werken, eene verhandeling over • Di,matio". tpJtIII fit ,.,. GliM ~ van hem i. uitgekomen • he~ welk uiet in zijne Werkeu i. opg81lomeu. Bijl ScbelhorD~.4moGI"~ Lilt. I, echter komt ~e ...erdedi&iDg 't'a~ hem 't'oor. (11) Gingulfné, 2bm.lll, pas.589. Bij wu meel. eeu ijvm! PlatonÏlt, ea vereenigde in sich eeDaU .acllat ...an ftIIllOOrtige kundig beden : zijDe negentiea. honderd tb.se. echter tI. 0mM r. _hiR hebben hem meer zODderling" daa ftrmaardh.id Kegeven. : Ret. hier bedoelde Werk' iS .zij... 1ÄIpUIllllitntu lIIlHr"" 4.111010"'" ii;m4lriollm ~ LilJr. .}lil.
Digitized by
Goog Ie
149 --
over deA~tl'o)ogi~ (D, Astr,/ogie. r.,l,,,,) • welkebewijst ,. boe de geleerdste en vemuftigste menscben aan dit euvel ziek waren (.). Dan g~noeg van deze afwijking van het gezond verstand. De wezenlijke wetenschap zelve. ging. vO~)fuif, en bediende .zich van de Optica of gezigt-, kunde, als van een alle.-geschiktst hulpmiddel ter ba-: rer uitbreiding, en het verdient opmerking, dat de· geschiedschrijver van het Concilie van Trente (PaoIo ' Sarpi) de man was J die door zijne beqefening der, óptica-, de Astronomie wezenlijke-vorderingen beeft, doen maken. -Evenwel bet was niet enke)e Astrol~, gie, w~ke bij -uitsluiting gedurende de middeleeuwen ~ aanmerking kwam, en Koning AlfoDZus, van. Casti1i~. was wel een verdienstelijk. s.terrekundigj: , die geen. minder lof dan Prins Hendrik van POl:-' tugal, verdient.. Bij bet aanva4rden der regering: in .us~, ,maakte bij de Alfonziscbe tafelen', ald~ naar· hem genoemd , bekend, welke d~~berekening van de beweging der. beJJJe1acbe ligcbàmen inbiel~ d~n.; Christenen, Joden, Mooren, allen.die d~r. wete~chapp'en bunne offers bragten, waren bem:' hierin. bebulp~m gewe~t, maar lateren, ond~r welke Tycbo Brahé, betwijfelden de juistheid d4z.er .tafelen, welke _in anderen, hare verde4ig~rs vonden (b). Hij was de Stlbl, Re;, of de wIjze Ko(Q) Vergel. Giuguéué, 7bm. 1'U J pas. 166 eft "W. (i) S.iatDer , 61101lioAl. ti.,. Ma,Aem. B.ll. il. 311 ell ",lg,
K3
.
Digitized by
Goog Ie
-'150 -
•
Koning der Casttlianén, ,en vétdieude dltm' eernaà'ttJ , als beoefenaar der Sl:~rl'éltunde,,: ats hebbende, g~ Jijk ,Theodosius en ]ustinianus' bij de Romelöélf, Zoo voor' d'e Spanjaarden, de 'L,.s ,Pllrlidlls, of Spaansche wetten bijeenverzameld', ' ats hebbende voor'hetzámenstéllen der eerste al~ltleêne·gèscb'ie denis 'van Spanje gezórgd ; ,murals ,Koóing'even;. wel kan hij geenszins op dien eernaam bo:gen, dàlr 'zijn onvoorzigtig 'gedrag 'de blnnenlandscbe obrlogén 'deed ontstaan;' en : zijn' onverstandig dingen naar ,Ie ' Keizerlijke 'Kroon , tegen - R:1idolf van' 'Habsbur.g, hem die vanCastilie verliezen, en Mniana 'naar waarheid zeggen deed: - "Dum COl/tjlit CDfIlitlê,.at; obsei"vlllgue lISI"" , tetTllm IImUI;t". Deze 'astronomische of sterrekundigeber~kènin. gen' ddén 'aan eéne andue soort' van de zoodanige denken, aan die 'der'.lmanakken oflkalenders~a.. melijk " ! 'w~lke' 'Ook .wel 'met ~ene 'Orieksehe bèiiàming .BphimerifJlI nOèmt, doch welke eigen;'; lijk' jt>utnalen'ot dagboeken' zijn, waarin dagelijksche verrigtingen, 'ontvangsten, uitgaven ~ . óf 'berëk'ctiingen opteekeböe (a). ' Welke de oorzaak 'tot de benaming 'van- Almanak geweest lzij ~ oh'dél"Zoèk'lkhier niet'; of ~ 'afstamt val'l h'èt SiiXisé:h 'A/fII••acht, en op eene' ou.de 'gewoonte
men
men
'rust ~ -------'------'_.(G) Deze Bp'Mm,ritIu wareD oer in gebruik bij de Ouden; men ail- alleen d~ Comm8llt. op Nepos in AltitJo J ' CGp.I3.
Digitized by
Goog Ie
,.... 151
rust, 81111 dat loop :der maan me~ zekere stokken te berekenen ~ - ofwel-van eenC}riekscb woord ~ dat den loop~ermáaoden zou beteekenen, een denkbeeld, dat 'zoo natuurlijk inScaliger's brein moest liggen, maar ik kome er eenvoudig voor uit, dat ik IVoor 'mij het durf bouden voor een AAblseb .woord, dat ,UIen beteekent , daarin genocgzaamingeliclrt (a) 2ijnde door eenen, vaderlalldschen..geleerde. Wat wij er door te verstaan bebben' " weten wij , )en kennen den dien~t , dien~zij ons ~ewtjzen, öm ,maanden en dagen.van een' jaarloop in J een kort. ov81'zigt, voor oos ·te zJen,· den .10.0p der ' maan, de verschijnselen; daarmede ia verband ,'te keonen, de watergetijen,a:watdies meer is,· berelrend onder· oos oog te hebben. Jaarlijks komen zij. shans .·uit; doch dit ·was in den beginne fttl· de uitvinding der ·drukpers Ieenszios liet . . ftl, toen·meo er eenige jaren vooruit 9,betgulden ptat·., debeilige da'ge~, en 'lD1ansverwisselingen iMailgewezen zag, betgeen vermoedelijk geschiedde,· ~m de kostbaarheid van dit'jaulijks drukken.; 'liOOdanig .was ook.·bet' geval ,met die Almanakken, waarin· de Astrologie .<Je hoofdrol·speelt, -hetgea voomame1ijk in··de vijftiende en ,aestieode eeur plaats had" (b).
Dan
.4Imt_.
. (.),.~ijpar., op ti'4hV-, 1JL 6. (J)Btckmaan , / e..tiIIWt. . . Brfoul. 1- Bali, N. 108 ,CII K 4 ' 0188.
Digitized by
Goog Ie
-
152-
Dan . het wordt tijd om van C6pemicDS, Ty.. eho Brahé en Keppler' dat geèD te zeggen., dat ,noodig is om derzelver invloed' op de sterrekunde te keBnen~ Copernicus, die trouwens, aJs in J 475 geboren, de voorganger der twee overigen was,' verdient vooral in de eerste plaats onze opmerking. Vroeg werd hij naar Italië als het ware heen' gedreven, 'waardoor hij in beuekking met de voomlUlmste sterrekundigen van zijnen tijd kwam; hij was bekend met alles, ·wat door de Ouden was verrigt, hij onderzocht alle, de latere stelsels tot op zijnen tijd, en begreep tenIntste., dat het mogelijk moest zijn, om uit die allen·. er één te scheppen, dat door waar.heid en .eenvou~ dlgbeid. zich kon aanbevelen. Zl:>o kwam. hij ,op 'het denkbeeJd·;· om de zon in.hetmiddelpuntvlUl bet· heelaL te plaatsen, en de aarde: en .de eve:lige' planeten om. haar te. doen bewegen. '.Zie daar;' alzoo. het beroemde OJpentkllll'lIche ""~! aanwezig ~ • dat.als .bet éenige ",are, en.door latere waarnemingen, aJs:in der daad op zekerheid rusten... .de·;lbevonden is, dat in·de r.edenen van betoog daar te bovep; welke voor hetzelve door.. dea;'OJIt~ werper zijo' aangevoerd; . het be.wijs oplevert.,.du : ;.. hij r'
,.
I
\
.«1"'.
.4,,__ .
Allerbelangrijkat ia hetgeen men pnr del! CA;".,,,},.,. .;117lI4IIId .indt medegédeeld; in b6t A""""","Z .op M' '·JlToortlmtl1o,i Krmlt . .,. W.t. door Niluwfnbui., I. ~..l.
,tilt
Digitized by
Goog Ie
-153bij uit de .meeste bem bekende stelsels bet beste . genomen, betgeen bem min aannemelijk voorkwam , . verworpen, en aJles tot Un tastbaar punt van waarheid gebragt heeft, hetwelk in het eenvoudige daarmede gepaard, zijn kenmerk draagt (a). Tycbo Brahé, dien degenen die de Ouden kennen, mij veroorloven zullen, den Hipparchus der nieuweren te noemen, toonde reeds in zijne kindsche jaren, wat men eenmaal van hem kon verwacbten , en nog worden zijne eerste waarnemingen , toen hij zestien jaren oud was, gedaan, te Koppenbagen bewurd. Zonderling was zijn levensloop, waarvan men de bijzonderbeden bij Gassendi, die zijn' leven, even als dat van Copernicus beschreef, vinden kan (b). Door Koning Frederik CG) lIen aie over Corwrnirus, Bruekrl ,HIII.CWt. Plail.7'-. ",
"..•. 62' - 629, maar ,ooral Mouluela, 2bm. 11, ".,. 625
""
.. ""111-,
en nrgete 'ontenene niet in aijnè ~r""" ltJ 1'luralill ~u MOIItlu, uit welke ik _e luimige llelchrij-
.;1.'.111
.ing bijbragt hiel.oren D"llll. il. 358 ,an de Bij.. Ik heb niet aDnder goede redenen ,eMld. dat aijn Itallel het .are ia. lIen aie Bei1l7 • Bin. tH 1'.411,.."".- Motleru t 2_1,
"... 345 .,. NIu• . (I) ~äatDer heeft ia aijae ~. tIIr • •Mm. II BtIIUl. belangrijke berigteu omtrent TJebo medegedeeld, en G....IIdI ..bnlikt. 11_ .indt daarachter opp,..en de gekroonde Boor. den o. e~ IIndere Voratelijlle peno.... , die hem kwamen be_lI.. t Ilo 392, en .an ee... Tengna.el • ."aqd. tile met sijne dochter ia getrouwd .."...t, en hem ...r behlllp..am i • .yae K 5 AI'
o. Digitized by
Goog Ie
-
,
o
.5~-
rik n, een verlicht voorstander der wetenschappen, met het eiland Hueen of Huen" tu8schea Koppenhagep en.Elseneur inde Sont gelegen., mil.. delijk beschonkep, en daar te boven met een aauzienlijk inkomen' begiftigd t stichue hij er het praxthtige Uránienberg, van hetw~lk hij zijne waarnemingen deed, e;Ii verhief het, gedurende zeventien jaren:" : tot de hoofdplaats der. sterrekUDde , (lil). Dan. de nijd ontwaakte onder eenevolgende· regering, hij moest toen. hetzelve niet alleen verlat~. maar buiten zijn vaderland de 'rust "z.oeken , welke hij. behoefde: hij vond die ook te Praag., en in· Keizer R.udQlf den Vorst, die een~1ID·
.de, AdroDomische werkzaamhèdeD was. - or deze tot het adellijk gaal acht der Overijaaelsche Tengnagels behoord hebbe, or daarmed.. in aanrakiDg ...aa, durr ik Diet bepalen. (41) Bet ia der moeite ...aardig de beaehrijving nD zijne '8t'8I'k~ te aien, welke hij zelf lieert vervaardigd, eDm~t bet plau van zijnen Stel'fttoren, aaD den LaDdgr.ar MaUl'iu p" .aDelen. Zie Delambre, Tom.·Z, 246. Uit sommige oplehrit'tea ziet men " tlat hij ook Latijnsch dichter ...as, bevat'tende zijne Jbtron. 1"ItGUrlll_ lJtHbtmieo daar te boven. tot hewijs daarvan, eeu' treurzanp; op deD dood ties 'Landgraua v~ ~eue~~ :di-. zeIr waaraemi.D(eD deed, waarmede hiJ mlSS7 beson. terwijl hij iu 1561 een geschikt Observatorium te Cu..1 bouwen liet, \'an hetwelk hij omtrent YÎer honderd sterna ....arnam. Zie Lihel, HUt. Philol. _ PrtJf.'W .. la Plt7IÏf1U, Xom. ;I, (HlS. 144. Dit werk houdt in de figuren der. cwedttui,en. ,de .fbeeldiDg der gebouwen en vaa het geheele eiluut.
•
'fI{J.
..
Digitized by
Goog Ie
-'i65 dere Frederikvaor beilr :werd 'Ca). De Kansélier Walkendorf" anders een verdienstelijk man, 'aan wien de, Koppenhaagsche Universiteit groote verpli~ingen heeft, 'wordt door sommigen voor oTy,:, ,cho's vervolger gehouden, en de tegenhem·dóor dezen ·dpgtfYaue baat aan ;eeD ~otiderlingtoeval geweten; anderen schrijven de oorzaak daarvan aan. eenen onedelen "naijver toe: maar ,wttlke dan ook de ware reden zij, zijn roerend' vaarwel 'aln bet' vaderlall'd,' van betwelk hijzicb moest afscheuten., bewijst boe 'ongaarne hij' hetzelve ferliet , en' sohier zegt men hem na:' ,', .1D;ioia quid merui? Qut te mea patria laasi 'I . Usque adeo. Ql reb ..... sis minus aequa meis. ~cet illu4 erat,. tibi quo DOC~ r.epretJdar, majus, :~eJ:..me. ,~meD in ~b~ geras (~).
;9uo
Wat (a) Bij schonk hem een prachtig Observatori ....m, thanl I zoo al. Meerman, Be,.. omtr,nt tie Ooltenrijlrlche ~ Pruilmche en 'sinlitum,ch. Monarch. D ••l l l , pac. 11 , OOI berigt, eeD magazijn yan wapenen. (~l Hen vindt deze legels ook aan~ebaald.bij ~allet, Hi.r~.clu DllJltsmaro, 2bm. 1'11, 1'116' 206 en .o1cs., waar Walkendorf Diet gunatig beoordeeld wordt. Bet ..oorval waar ik .oP doelde, ia dat' van de Scbollche booden, door Koning Jakob 'aan T)'cho verèerd; voor' deze was de wijageer wat driFtig in de brea ge": 'proD~eli, toen de Kanseliér' bem bezocht # en deze hunne, ou: zachte bejegening gramstorig beantwoordde. - Dit was niet de emige vreemde ontmoeting hem wedervaren:' in een tweege-
vecbt
Digitized by
Goog Ie
-
156·....:.
Wat hij beeft daargesteld, getoigeu zijne waarnemingen, getuigen zijne Werken, en de naam van Ar,." w"tm",,,,,, hem door zijne tijdgenooten ~geven, is door. de toestemming der nakomelingschap bekrachtigd. Ongelukkig mur: dat hij, die 'ven als Keizer Rudolf, zich van de As~ologische banden niet had weten te ontdoen (a), Coperni-' cus zijnen voorganger, uit vrees misschien voor de.:Geestelijkheid, of voor de blaam van. verkeerd begrepene uitspraken der H. S. niet te eerbiedi. gen, verliet, om een gemiddeld stelsel te vestigen, dat waarlijk den toets der vergelijking met dat van den Thomschen wijsgeer niet kon doorstaan. n den geest van zijnen en lateren tijd, verstond hij. het dichterlijk enthusiastlsch gezegde van Josua letterlijk: UIl Slti 'slil in Gibeo", tm "",,,,, i" MI dIü ".n .dj.Io" (b)! en geen wonder dus, dat hij het . ver.. ,
-
I
"echt met eeu Deeusch Bdelmau had hij, gelijk bij eeD EDgelsch IchrijYer Yerhaald ,rordt, "oor de waarheid waaruu ik echter Diet inlta, ~ijQ' neus "erloren. eu droeg er sedert eeneD,. door de kunst den uatuurlijken in de plaate gesteld. Zie BrewIter, LiJ. of lV_Ion, 119. .
pas.
(11) Bij i. z!1f. zoo Ye~ gegaau van in eeDe opeubare rede"OfIoo riDg, iD1574 in de Akademie tIJ KoppeDbageD gehoudeD, dil A.. trol~gie oDder de Mathematische Wetenschappen te rangschik-. ken. Zie Baill)', Hist. ào 1'.4slron. Marl. 7bm. I, Pas' 429 era "oW' die daaromtrent zeer belangrijk ia. .
(6) JOIDa. X, " •• 2•. Belangrijk ia het.
t. Grafaiande'. uit-
les-
Digitized by
Goog Ie
verkeerd toepaste, en in allen geval beoordeelde Bailly hem juist, wanneer hij zeide: "T,cluJ dlMI 1U111 I . Iu COlljinl de tku liicill. 11 tienl' .us ,I.~brel pi l'o.' prieldI, " ~ I. lu".;U" IjfJ; luIY;" (.). Welverdiend voorzeker is het grafschrift op hem van eenen dichter uit zijne landgenooten, doch daarmede werd het :onregt hem aangedaan " niet hersteld (b). Met hem en Copernicus, verdient Keppler als een der ijsbrekers voor de Astronomische wetenschap, als degeen, aan wieJl de latere sterrekundigen hUBne voortreffelijkheid boven de Ouden zijn verschuldigd (c); te worden genoemd•. Hij: WIS het" die het eerst uit de waarnemingen van Tyclm "Brahé ' de w~ten, volgens lftlke de planeten zidl om de zon bewegen, heeft opgemukt. Onder zij..
r.
legging Yen deze plaats van 101ua, waartoê Hij door SaUnD was 'uitgelokt ; te lezen. lieAllamaOd iil lIijD teorm .an 's'Gra.....rade , nor di.. 06uInw PlIiloI • ., llIdIlalm.:p. D,V geplubt. (G)
Bam,., BIII• •
I'Jilsll'tlll. 1JI~ 2fmi. I, }HrB. '4~
ei) Deze dichter waa Barder. Zie de D.1ittiM Poiltlr. Daor. 2bm. ZZ , "". 286. O.er T,.cho aelven Bracker , BÜI. ,CriI. PAU. P,629 . . . ." lIIi 1'1,,,,,. 914, JloDtuc1a , " 653 .. IlO• •
(0) Te regt zegt Bai1l,., RÏlt. rk l'.A.Itrrm. MotJ. " 323, IC.","" 4 oommmol "etH supJrloritl• .TflTlllJÏllaomm. .".".,1 tltm. lil• . . . . , ,,1 plJU rl'tUJtÎ#ÎtI, ,,1 p.uI-ltH pl• • ' BIm., eD oatwikkela 'Ie"olgens dit ter ntlrgf'stelde. .
,,'.,mt_
Digitized by
Goog Ie
-
158-
zijne menigvuldige Werken is het mjne PIJrpiC4 CMknll," in lateren tijd door La Lallde' en Bai1l, ·heDlclhoog~ vel'heven ~'. welke héQl' kennen doet als 4eng~en., dioeen, nieuw lidtt ontstoken heeft, een, lic:ht, waarin ·Newton zich 'h'eeft gebaad,·ca zondet, hetwelk bij, misschien Dimmer, Newton: ga..
wordeh was (ti) •. Men vindt soms.: zonderlinge ~ menschen .iJs de ~.madeYillg '" maaftwet, 1ilinàer .in de wetenschap. pelijlr.e wereld, wau meJl niet zelden de zocht be.
.9pe., om wij:ze~
fa schijnen,; ~n·· degenen die leefden', om' .tig, .te cijferen. en weg te redeneren al.wat, algemeen. 'is .a3ng~men, til Gp'Jdeugdelijke grondCD:VAD waamemiag ea betoog, ..oor WIU werd gehöRdeDi OOk' daarnDwilde :zeker ·EtaJlSCh schrijver. do i' ·Astrooomisobe i\\'lctteDscllap onderwerpen; al wat Copemicus en Keppler in Duitschland, Galilaei in Italië, de Cassini's in . Frankrijk" Newton ~ll ~ngeland, en rlfuijgens bij Qns .hebben iu het werk: gellteld, 011\ de weten• .schap op vaste. gronden, te veatigen , dat alles moet
.. vetml
vol~s.. ~m all QDgeda&D.. beschoowcJ, zonder
..se-
, .:f. " \',,/-. .1 I
,<
.
.1
" (a) Zie over.ltepplllr:1 Br~c.r, Rût.1'1Ill.2bm. '#p. 8", MODtllela, 7bw. Il ~ paR. 269 en .olsB., waar meD "Îen k.. de bllqekkiDg e~ deD.opI!lans tllSsc:h,.a Kepple" en Tycllo I welke liet ~H!j.d aangeDaaID ".l1Or d.,., een'eD ICJ,\C~~.hü(lp .'~Qorllll .VaD c1eu.·l..tateu.., lI'et eeDe' le,lt.,erdl( hel~kk1II&.dQOI' 4.. Jüiaer begiFtigd werd. Versel. Dellll)bn ~ 'I, 314.m :HlM,
,.,ä.,
...
Di9itize~ by Goog Ie
-
15g _.
gezag en waarde verklaard, de zon teu laatste tot eeue Satelliet van de aarde verlaagd worden: ge. lokkig evenwel dat deze onzin geene volgelingen , gevonden heeft, en wij voor eene Neologie zQa behoed geworden, welke alles zou hebben klllUHD omverwerpen, wat sedert twee eeuwen Wl8 opgebouwd (.). . Het volgt "el' van lel",· dat bij·een zeevarend volk gelijk. bet oaze, ook om baren iavloed. op de Zeevaartkunde, de Astronomie vroeg hare he. oefeDareD moet gevonden hebben. En hier viDdeD wij .wederom de Vriezen op den voorgrond, want met wien kan ik geschikter de beschouwing VlD di. pnon onder onze laDdgenooteD, welke hierin beb. IJco ultg.emut,. bClÎIUICR dan.met Gemma FrlsiQ8:t al woel bero.emcl; door de gron4en aangewezeD te hebben.; op \'Mlb, DOg', heden ten dage; .de beate methoden, om cle lengte op zee te bepdeD, berilaWl.. ._ _ . .-GelUl.. Ptislu, of jemme de Fdel,,. werd iA liet ,.':)"
-I'
.. 'J'
-te) De titel
.
van het werk, waar ik op doel, ia: • D~
a ..". tU l'orliit. ,. la T.rr.. du poÏltI UflIrGl tU l'orIM. du 10• IN" z.u,. ,illUJIitm ., z.urJo,.",. J ti. la ,.oli.,. du _~
J." WIQU"'"
'YI'" Z. , - tl•. N'IWiI... ia DO.C!Wtlal' tUI __ ••14.". Pat;l1806,.,.· tI'.4qrà14. lleo aie do korten iahoD4
" ... h ....l •• _t dl beden\iDglD daartelO" door Prof•••• Btek CalkQeD. ÏII ..... &lJDuw1JurB HOr la· MI lIJtL L_'~. lIOor
1807, lP. 5. ,aB. 243 - 271.
Digitized by
Goog Ie
;60 begin der XVI eeuw te Dokkum geboren. en reeds kennen wij hem als Wiskundige (a), enals'de eere genoten hebbénde, 'Om een dichterlijk offer van onzen Janus Secundus te hebben ·ontvangen. De' onrust der tijden deed hem zijne eerste vorming, in eene dier inrigtingen ontvangen, met welke· wij bij eene vorige gelegenheid zijn bekend ge-. worden. Leuven ontving hem -vervo1gens' als kweeteling der Hoogeschboldaar .geveAl!igd ,. waar hij zich aan wis- en geneeskunde. wijddé" waarvan de beoefening in dien tijd. al zeer dikwijls zamën-. gevoegd werd. • De wiskunde bleefec:htér, ',zijilw geliefkoosde studie ,als .voorzag hij daardoor. vermaàrdbeid . te zullen verwerven', welke :spoedII zijn deel werd., Dit belette echter' -niet ;,.:ct. tdJ: ook~'als geneeskundige uitmuntte,;;wani als)"ZO~ danig bekleedde' hij eenen .lemtoel te Leu9éD'~ mi beoefende'.de. kunst '~elve ,waarin hij den ~lofJVJIDl scherpzinnigheid inoogstte, en tevens diea· V1I!llb" drevtm in de- ,béschouwing,en gelulddgriD;~e uitoefening geweest te zijn. Dit zal hem dan ook de eer verworven hebben, van M,di~.van-de
:OJ(41) Ook all Arithmeticoa heeft bij zich bekend -gemaakt t' dciorzijDe .tlri't"""titiile'PraclÏtJH 11III1uHlwfflOilil. I.äatoer· die\ Jlid.;' ••ia iewaagt ~ Doemt bem een' Belg: de. naam'.Ulen had h_ 'Voor die dwaliDg moeten hoecleD ~ doen epmeRea. dat hgtOteen' edelet' \'olkiitam behoorde, GucA/cA', ür Mat"'" 1 lJimtl, ~1, 129.
en
Digitized
~y Goog Ie
-
161
Orde. ,van bet Gulden Vlies geweest te zijn, welke betrekking Winsemius in zijne Chronijk hem toekent, .11.,lumMicIII toch end, M,dic," ".. d, "de ,tbs Gil/de" nieses noemt hij hem. Dan den wis- en sterrekundige hebben wij alleen in aanmerking te nemen t als hoedanig hij in de gunst en bescherming 'van Karel V deelde, zoo wel als in die van de grooten eD ~inzienlijken van zijnen tijd, geltik wij dit van Suffrid Petri leeren , die zijne wiskundige lessen aan zijn huis bijwoonde t en dien wij in het algemeen kunnen volgen, wanneer hij van den leermeester dien hij achtte, in zijne schriften ge=waalt', te meer daar, ,de ons vreemde Thuanus zijn gezag meerendeels door het zijne bevestigt. Vele waren zijne schriften, welke met de verbe. teringen en bijvoegselen op de CGsmographie VIJl ApiaDus ,(.) aanvingen, en voonl vermeldin, verdienen, om de menigte van overzettingen en uit-
(G) ApiAIIDS, of .ipDlgJr: BieD_lts, die Profeuor te 1ugol. etad wa., .toad Diet miDder iu palt bij Itarel Y. bdleu hij all.. hld op h.t papi.r gebragt ,wat door hem wa. to'g' • groot .ijD. Bij behoord. • egd. 10U cle lijlt zijDer schrit'cm al tot menden Yin Trcho 8rahl, aAII win 'wij dan dOk het beyarea nD lijneD b~ief .aD deo weteDschappelijk.en Laadll'aaf vau B ....n C.,..I 11 o\'er de Di.lJwe Iter ~D het aterrtbeeld ua C.~iope •• te daDkeD hebben.
.'!Ir
de
VI
DUL.
L
Digitized by
Goog Ie
-
162-
. uitgaven van dit werk; waaraan Gemmà zoo veel belang deed hechten. Zijne eigene Werken drukten bet zegel op zijne reeds verworvene vermaardheid (a), zoo wel als tijne uitvindingen, voor de beoefening dier wetenschap zelve zoo helangrijk; wij leereil bem , OIR dit eene I siechts aan te stippen, in dit opzigt uit zijn verbeterd Astrolabium voor de sterrekuildige waarmtmingen kennen, want bij had een zoodanig iilstrument naar eigene vinding zaamgesteld, en sedert eenige jaren bij de door bem gedane waarnemingenmlt goed gevolg beproefd, waarom hU dan G'ok gemeend heeft, er eene wètenacbappe1ijte beschrijving nn te meeten geven (b), eG over de intlgting en het gebruik' VlD hetzei.. zijne d~k. beeldtn mede te deelen. Dan ongelukkig werd bij in .bet mlddtn ftn' zijnen arbeid dluun ij door den dood ~Rrvallen ~ pas zes en veertig jaren oud; doch Rijn 8000 COrDeliuá . heeft bet. gelijk ,ik reeds 'dptnerkte, toen ik bier voren van dezen gewaagde, ten
4smmomiu" eo-,r._, '"
CG) zij .ijo: 4. PrincipiU ruu GloM, 4. Oru' tlimiDu ilO /lIm1i1,,, 4. Locor., tÜIorii. Nt. en lI,Dureo, Zij wIlreIl alou:a io achtiDI (L!& Laode • .41t1'Oll.), lil .yo te AID8Il in 1547 te ~uij. pdrulrt. VerleI. yerder Kistau, GnoAû:1d. Ur 1I1At1l_ 11 B. fH'I. 579. (6) 10 lijD 7rIlOtGlrU d. JIbtrolilllio CGl~1iDo, dat Ïli 1Ierdrukt wercl. La LaDde, BiDlict,r. 4.n1'07l. 70.
,tIfl.
Digitized by
Goog Ie
1S84
-
163-
teil einde gebragt. Had hij een' verheterdAstrolabium geleverd, ook voor de wijze, waarop hij de Spheer heeft leeren gebruiken, welke ons uit zijn werk tie UIU Glob; bekend is, is de nakome. liogsehap hem dank schuldig: want het gebruik der bedendaagsche Globi heeft nog plaats, zoo als bet voor dat zijner Sp heer door hem is aangeduid, en wij zoeken nog, en vinden- de lengte op zee', naar de voorschriften door hem gegeven, welke steunen op de~ethode daaromtrent door bem uitgevonden; wurom bij dan ook UIl een der hoofd. stukken Vin dit werk, ten opschrift gegeven heeft: Nieuwe Wijze om de Lengte te vinden, of de tlhO . . . ilmnientli JongiIWi",., een onderwerp mede in· onaen leeftijd behandeld door den beroemden Van Swinden, in eene afzonderlijke verhaDdeliDg over het bepalen der lengte op zee (lIJ). Heeft.
men
(Cl) G._ heert al..,o 'Verbeterd t helge.. reecla \'roeger heIread wu. Bipparchaa toch I die wel 300 jaar yoor Ptol.. maea. leeCele, maakte, gelijk ik Itrab Yermelcl heb I hel eent . . . IIUIIIlijat ~r de mrnD,.".lke betrekkel,.. ltáDdea hij .toor leDpe _ breedte bepaalde. De wiju waa.., hij iD dese . IlepaJiDgea te werk BÏDK I . .lde hem iD ltut I de YeranderiDpD t wellra lOm. aaa clea .terlehemel mogtea yoornlleD, pmakWijktt eD a.erder waar te aemeDo Bij giDI .ercler, en paate .. ook op d. aanhijbbDde toe, 8D hij pi alaoo bet ante YoorJald, hoe 1D8D. door guclbkte .aaroemiagea, ooit de fIaUa- op liet .P..nlalt cler aarde bepa1ea, .. met juiltheid afbeaIdeo DD. Stra· La
Digitized by
Goog Ie
-
164-
men wel ,eens, bij het beschouw~n 'van de geschi~ denis der wetenschappen, gelegenheid de ijdelheid v.an; sommigen op te .merken. die niet tevreden Qlet dcn. billijk vérworvcD roem.' zich nog grooteren ~'Ï11eD toeëigenen, dan hun gegeven wordt, blj GemJD(l heeft het tegendeel plaats: want daar ~r . zijn,.. die hem de uitvinding van het Astrolabium toeschrijven, verklaart de zedige man eenvoudig, .dat hij .,het slechts verbeterd, en in zijn gëscbrift over. hetzelve, de aanwijzing van, een gemakkelijk' en algemeen gebruik gedun beeft. Zulk een ijverige Astronomist heeft vele' sterrekundige waarnemingen moeten beproeven; niemánd lal dit b.etwijfeleB; zij ,zijn dan ook vele' in getal, maar de'.lezer .zal, , vertrouwe ik, mij: gaarne vergunnen, dat ik hen, die met dezelve \venschen bèkend te .wot:den ,verwijze Daar dezelfde verhandeling, uit , welke ik bet voornaamste, dat ik aangaande Gemma heb ter neder gesteld, geput heb, die namelijk van . Strlf.}Io en 1'1iDial, die .mede ~6ór Ptolemaeal leefdeD, badde. oDtdekkiDgeà "el gekeDd, doch er geen ,_ruik n. gemaakt; de.e daareDtese. belchreef de oadlncheldeue deele. der aarde volgeDI ,dersebel' l'Iugte eD breedte, or, met audere )YO!lrdeD, bepaalde vaD elke plaata de liggiDg door d. leDgte En de breedte, ,elijk dit uit de wd.. zisthaar "elb Agathoda.moD, elD Alexaudrijner • ter ophelderiDg YBD maDI werk "I"aardigd, bee(t•. MeD .i. RoberllGD, DÜtpJilil. _".,.";,,, TH'B' 69 ". flOW. Bi.,p~rchu.
i.,
t.
......, InI_,
-,
.
Digitized by
Goog Ie
-165van wijlen cltn Hoogleeraar Ekama, over dit vroe~ ; ger lieraad van .Vriesland (ti). Onder degeneri die zich voor de wetenschap, en de toepassing derzelve op een. der hoofdbestand- . deelen van onze volkawelvaart , ten hoogste·:ver.; dienstelijk hebben gemaakt, en die wij' in zekere, mate als ~oorllchtende sterren voor onze·reizigers' en zeevarenden beschouwen, verdienen vooral eene; dankbare herdenking Maalson, Plancius en Reael. Ik noeme daarom Maalson in de eerste plaats, omdat hij, in de betrekking waarin hij tot 's lands Regering stond, aab de uitbreiding der wetenschap zoo zeer bevorderlijk was, en daarbij zelfs zoo veel wetenschappelijke kennis aan den dag legde. In den heiligen opstand tegen Spanje was bij vol ijver aan de zijde van Willem I; in onderscheidene gezantschappen wer~ hij gebruikt; tegen Leicester stond hij pal, en Maurits met ~ijnen wijzen raad op zijde; in één woord, hij was een der bekwaamste mannen, die de Republiek in baar begin hebben versierd, gelijk een 6evoegd regter van hem getuigt (b). Enkhuizen binnen
ue-
------ ._------(4) ZIe '.maal VerbaDdeliag: _ G_4 FriIim.,. .,.".. GroJIt1#l8n tot Iwpah" .CIJI rI. I'''", op in de tÜr .,.", Klan, .CIJI Ad l""ituut 11'11, D"I, iü. 215 .. 7Olu.
"'d
"'1
(i) O. Z. yaa Rarea ia a!iD. 4.01. op ". (uiteaft YBD Bildertlijk).
1'.,_.1.
(hU'''1
il. 29Q
L 3
Digitized
byGoogle
166p-edende ~ staart men Ilog met eerbied op zijne beeldtenis, uitgehouwen voor het huis, weleer door hem bewoond. Hij was ie verlicht, om niet het belang van de zeevaart voor eene natie als de onze te bevroeden; van daar zijne zucht om de vaart nau China, ten Noorden om, te doen beproeven,' en billijk was zijne belooning, toen men eene der eilanden op dien togt ontdekt, nur hem het Muis,,", ~;1",1(1 noemde (a). Zijne kunde en zijne zucht ter aanmoediging van verdienstelijke mannen, kwamen zijnen stadgenoot Lucas Wagenaer wonder te stade, waarvoor hij kem dan ook, in zijn Enkhuizer zeekaartboek , den tol der erkeDtelijkheid heeft betaald. Te regt, want hij zelf heeft lang na zijnen dood grooten naam blJ de zeevarend en gehad, zoodar de Engetsében nog eene eeuw na hem, (en zeeboek een Wagme, plag.. teD
o
(ti) "raaelsclI' Maalson waa de lOOD nn Pieler Maebchooa, •• .aUD in de «eacbied.nu yan Elllrhaiub niet oQbtbn4 (Iie .r~adt, Rilt.'(111 .BMA. ~1.1(50) I eR dool' helD , z~ het lClbijDt , io dien van MaelloD veranderd. Ber.t oefende hij de gen_baat uit, ward in 1563 als Stada-doctor te Eokboizen aangenOID8D I en giDg met de omwenteling van 1572, iu d. .taatkundige wereld ab reu.ionari, vaD zijna vaderstad over. Zie OYer hem Brandt, RiIt."tm RnA/,. IJl. 265 lil 309. Het plan omHue vaart op China eIJ de lodien "door de IJuee te loeken, vormde hij met Moucherou eD Valcke YRU Middelburg; bij de tweè door hen uitgeruste .cbepeD voegde AIDsteraam , op raad YaD Plancim, eeD derde. Wageo. 1'44. Rilt. D", IX I JL 140.
Digitized by
Goog Ie
0
0
ten U ao.meD (.) , plijk lij CorDe1is DOllwet . .
V'olgd zija, iD h~tl.Q waarin wij later zien zullen, dat deze in vele opzigten eea fakbl voor de zeevareDdea verdiende te zijD. WanD eer ID~ IIn bet aandeel denkt, dat Mulsoll aaD deZtD arbeid genomen heeft, en daarbij de bemoeij" Bissen WD eenen zoo der zaken kundigen IQ... voegt, daD mag voorwaar zIJD Daam genoemd WOl'den, waDneer meD hen te vermelden beeft, die of in bet gebied der w~tenschappen geachinerd hebben, of derzelver invloed op de aJI~me.o. belaDgen bevorderlijk zijn geweest. OnzeVo.ael heeft, veelligt hem ter eere, liD Enkl1uize1J, iJ) zijneD lAf tkr ZUPtltl,." de vinding der zeevaan toegeschreven, wanneer hij zegt: • " • • • • • • • ean Reut IIIIIlui.wd ia raiju, ooreD I Dat d'eerate z"man i. vaD 't .cbuim der zee gebon., Omtrent die .treeek, daer DU EackhuijaeD wort bespoelt , WanDeer de Zuiderplas uit zijne diepten woelt (6).
DaD niet aneen op hem, maar ook op Paludakon zich EnkhuizeD beroemeQ; ik gewag~ niet VlD zijDe menigvuldige betrekkiDgeq m~ ~ UDzienlijksten nu zijne tijdgeDooteD , onder welke
DU$
'zelfs .P
.....
. (ct) 0 ....et te berbala,
.,mrij_ ik bier aaar Mt .door -ti
omtMat W. . . . .r neda opa_kie .lhIl lil, 61. "
-'-'. _ IllJtlr.
(6) Zie Vondel'. W.rl""
IfM ...
D," 1; ilo 148.
L4
•
Di9itize~ by Goog Ie
168 ,zelfs Vorsten" niet' van de ,gUnst "des Ke~ers.; die· hem den eeretitel, van Clmet :Pa"',;"", schonk'; niet van dien van Ridder- van IJerusalem, waar; mede sommigen hem, ,na zijne volbrÀgte.reizenio meer dan één werelddeel 9 begroet hebben (a); maar ik denke aan hem, uit hoofde van zijne we· tenscbappelljke bijdragen tot de reis'van LinschOfo ten, voonl ook omdat hij ODS het· eerst met de nieuwe wereld bekend gemaakt, en :dallrdoor .onze iogten naar deze voorbereid beeft, gelijk wij nader ~ien zullen. Reael verdiende om zijn gescbrift over den Magneetsteen (b), waarin hij de proeven mede. deelt, (a) Branch" Buolar• • 0 Bn.Am_ , 61. 313 mllQlu. Bij ",eUe eÏlenlijk Ten Broeke, en waa geboortig vaD SteeDwijk. Bij ....,rd aeer geach~ bij Grotilll, die hem" noar de .gewoonte YlD dim tij" I. mel een prachtig gedicht nreer!!e, dat den lof YaD s.ij. l'Iatur.liea-kllJ!,inl!t bev~t. Zie de Poëm. ~. 221. , I (6) Onder onl heert" op dat ik dit niet onopgemerkt lale, in eenen volgenden tijd, A.. Brugmans " 'de vader tan deJi be' roemden Leidschen 'Boogl.eraar, en zelf 'ProFeasor in de wij •• begeerte .en wiskunde te Groningen" zich door nle waaml!mlo,,~ over den Magneet beroemd gemaakt • .In een geacht welk, ten jare 177' uitgekomen" en te gelijk met zijne n"tamina ,. JIUIIN MapolÏca, ojusqw ac,u",. inferrum ol mapolem, in het Bocigduitsch overgezet, heeft hij. eene naauwkeurige en ,gemakkelijk~ Wijze aan'hèt licbt gebragt , om de helre~ingen 'Van allerlei ligchamen lot den Magneet te beproeven'; Zie het:.halwS", op Aol JIToor,.,,60elc ,an.IClIII"~'" 1iY Dul r"
u.
.'.",IIA.
Si3.
Digitized by
Goog Ie
16g deelt·, welke tot vele nuttige ontdekkingen aangaan.; dedeszelfs magnetische kracht, en derzelver toepassing op de zeevaart, den weg gebaand bebben , dat dezelfde Vondel hem dit zijn gedicht wijdde, en: 'met ·eic:ne veel. beteekeoende lofspnak. VlD hem zeide: hij blijft. ~eJ'ze1r.eraer , -Te TrijeD onze kiel wo 8chipbreuck eo ge~aer (IJ).;
Het is jammer dat dit werkje, betwelk de in zijnen tijd b~kende eigenschappen der magneet )eert kennen,· z~o. zeldzaam en bijna niet te bekomen is, daar m.en dan te beter zich zou kunnen çver,,: tuigen, boe werkzaam hij in het wetenschappelijke is gew~st; waarvan trouwens een ander bewUs. door hem is aan den dag gelegd, in bet ondez:zoeken van bet vermaarde ontwerp van Galilaei, om zijne denkbeelden omtrent bet middel, om de lengte op zee te vinden t te zien aangenomen en toegepast. Z~o iemand, dan verdient hij vO,orwaar , bij (a) De ...der onzlr dichters liet het hier niet bij, maar .arlierde zijne afbeelding. door De K~izer. met eeae dichterlijb ....n "9ne baad. Zie 11Z. 552. Ook gedacht hem mel "n bijImrlet. liuijg~ •• Momerrt. Duultor14. ".,. 115. Aardig iI hieromtrent dienl schrij"'11 .an Badaeal; cle meelten der Ipisrammata ~ welke hij hem zoad , had hij of op reia, of ia hl' leeer gemaakt, behalve dat op lleael, lila dezen seri,t, to.n hij Diet· het ,_igd,e werk· der Leilstebepalins bniS wu. Zie ai.. brièf ia cle CItIror. cr _ r• iB,ut. cloor Bra.t gerlllllll41 .,.,. 143.
LS
Digitized by
Goog Ie
- '.fO-
"'net
negesluhtin eere gehouden teworda!. daar ·bij in zoo vele opzigten h~ft uitgemunt, en' dat niet alleen in· letteren en wetensch.ppeo, IIlllf; ook 11'1 de raadzalen, en in het beheer Onzer Oostel'&!he· bezittingen, waarva.a hijlllich·· aan hel . hoofd zag geplaatst (0). Hij was het toch, die iJl deze gewi~tige b~trekking zijn vaderland de groot~te qÎensten bewees, niet door nieuwe. veroverin. sen, bij de reeds door zijne voorgangets gemaakte te voegen, maar door zoo veel goeds en nuttigs in zaken van belang daar te stellen, als Wij weten dat hij gedaan hèeft, door den Hollandsehen naam, boven dien der Portugezen en Engelsehen , bij Indiaansche volken en Vorsten in achtÎng te dgen rijzen, door eindelijk, den echten· geest des koophandels te doen aan het licht ·komen, en eeilen weldadigen invloed uitoefenen. Deze 2ijne handelingen had Vondel gewis voor oogen, toen hU 9QS den aard en de strekking des handels, zoo ~aàr als juist in een tafereel afschilderde., dat mij ·steeds voor de aandacht is, wanneer de geest der eeuw hem aan· banden zoekt te leggen, en deszelfs heilzamen invloed op het heil der volken~ en in het bijzonder op het onze, miskènt e!l belemmert, en aan dien van een minder, en soms vlug.
(/J)\Tersei. het overheID iD be* algemeeaops-kte.D..zÛ1. 11. "7 vaD ie lJijtlr. ~ lID au· .flichtér " (2) U. 49 vaD de Alm" tRI Bijtlr.
.4."",• .,.
0.
Digitized
b~ Goog Ie
vlugtigen tijdelijk belang.wil opgeotferd hebben (p). Ik mag dit tafereel, in den Lof' del' voorkomende, dèn lezer' niet onthouden:
Zu.;"'IW'
Ue Grootvorst van de windeD , Om ' t menschelick geslacht door Hefde te verbinden, Elck Jant te maeien gaf een zonderlingen oegsl, . Op dat geen rijck Dooh kUDst door oorloogh wiert verwoell.t .. : ~
A.ls
(4) Hen denke hier aan den worstelstrijd, dien ·wij in de Staten-GeDeraal I gedurende onza noodlottige vereeniging lDet België, tegen de afgenardigdeD van eeD land, geheel n,aJDd UIl goede begiuaelet1 omt..eD~ ataatlnmdige en maatachappalga belangen, hebben moeten voereD. ED ",a~rlijk. wijbaddeDdaartoe de ~ettigate en meeat gegronde redenen I Wij begeerdend.. wereldhandel Diet te rug, gelijk men ODI hg elke gelegenheid icbier tóeduwde, zoo als wij dien in de eerste heIn der .e~ea.. tieude eeuw bezaten, omdat ODze weascbm zich biD.ea de grq.. zeil yan het rijk cl... mOIe1ijkbec1eu ~paalden. Wij wisten Z,\IIr _1, aa~ ln' de daarop gevolgde achttieDde eeuw, tot a... de Ir.ansche olDwOllteling, en vooral na del!', de EDgelsche haDdel in evenredigheid vermeerderd waa, Tan hetgeen door " ...anelerde omstandigheden, de ODze bad moeteD afaelll8ll , . .. dezen toch hadden de Engelachen milt ~uDDe .AÎls VJiU' ,N.vipij" reeda' in de helft ckr XVII. eeaw. den _.ratea aan"al g"daal); daz. "'.rd VJlU h.~ loogeualUltde groote FraDsehe TarieF onder Col~rt 1 in 1664 , en verder van het Zweed.ehe Handel'plakaat YaU 1724, gevolgd. waardoor onze groote handel tot dat verval geraalt is, dat wij DOg betreureD. Wij wildeD derhalve all eeD II,t tIro.';8 "'I1',Dllot pan Troj", ftU". 'hranil retlJmr , tn zagen dus met aieleamart bij veleD eeDe yerbliDdiDI heencbeJt, "Welke .••• het BeJcjNbe fabrijbtela.J ,hetpeD uni D6g van.u1J groot811 b.,.del . . .1 o..rgelatea, stelselmatig wilde prij. 8"'''''
Digitized by
Goog Ie
.Als eli:k' om zijngebreck'eD DOGtdJ:u!, af lil WJlereD , . ·VötS&ÓDt, ho. quàlic:t. hij lIijD aab\1.ur mogLt oatbeerea , E~ hoe 't eeD.e laDtschap was lot '. aDdereD gerij.f , Gelijck eeD ijeder lidl, oock 't miDste , 't pDtsche lijf Met d.ieDst te stade komt (G).
Het ware te wenschen, dat zulke mannen lang aan het hoofd van een bestuur waren; dan dit mogt niet gebeuren, alzoo Reael slechts twee jaren het bewind jn handen hield. Hij werd door Koen vervangen, mede een man van groote .verdiensten, die het niet beneden zich rekende, van Reael's licht gebruik te maken, gelijk deze hem dan ook bijstond in hetgeen bij én te ]acatra, tegen Engelschen en Javanen in ons belang te betrachten viel, en hij deelde aJzoo in de eer van Batavia , tot vestiging van de vàstheid der Oost-Indische Maatschappij, het aanwezen te doen erlangen. Doch ik bemerke aat ik afwijke, en schijn te vergeten, dat er eene zaakrijke redevoering van Scheltema , in Felix Mçri.tis uitgesproken; over Reael's verdiensten en lotgevallen bestaat, waarheen ik alleen te verwijzen heb, om dezen te regt veréétden landgenoot in .zijn~ volle waarde en geheel te leeren kennen (b). Andere verdiensten had Petrus Plancius , Predikant te Amsterdam. Groot aardrijks- en sterrekun(a) Vond.I'. """'en, D ••1I, '111.160. Cl) D6t1 Redeyoll1'ing' komt .oor in'l manl Gut:AWl- ", l"AIt.,.1un1is MtmB,z.,.rl', D"ll, 2. &111: I IJl. 57 - H • •
Digitized by
Goog Ie
kundige, was hij als; zQo4anig deze wetenschappen onder cp, zt;er bevO.rderlij~" eJl gebruiltte ;een~n ter regt verworven invloed , elJl. de Qnd~r.neÓlipl teri1p~ spering van eenen weg naar, Indië deer het NQerden, J.e,dee.n begunstigen, waarvan het gevelg'was ,·dat, gelijk ik reeds heb gezegd, 'de Admirallc~itvan laJn~ sterdam een derde schip bij de in 'I 594·uitgerusle, te~, dien tegt veegde. Hij had, om dit weinige Vin hem te zeggen" in Vlaanderen. en; Brahmd ender het kruis gepredikt, en was., na verschil... l~nde letgevallen ,in 1585 Predikant te Amsterdam gewerden; later, :tag men hem op de Derdsche, Synede 'bedrijvig, en onder'de nieuwe overzieners Qf. Reviseuts van het Oude ,TestamenEbenbemd; Hij was een' verschrikkelijk ij veraar tegen, de. LRe-t tDenstranten" waarvan hij ~ ond,er anderen, 'te Hoorn de bewijzen gaf (I.), ja', indien' men alles kedrgèleeven , zeu men hem, om zijn uitvaren tegen apdersdenkenden 'op den predikstoel (b), gdijk. stel-
~l.
(a) Meo zie hierover Brandt I Hi.#. tler Bfform. 947. en vergel. Dl. nl I 1,1. 644.
D.
11;
(~) Bier nrdient :Brandt gelezen. maar aan zijne waarlè'lioa~ wing tevens: tlru IJu,m,.."tm Mm tk BtmIOIf"rtI1Iltm I gedacht te worden, D"I 11'. IJl. 856 tm fHJ1U" waar men tevenl d. bijZonderheid hem betrefende ontmoet, clat hij" die in 16220..rleed, vóór zijIIe!» dood .. vijf zijner IdDd'HD tot het leera.t....bt beyorderd zag, eD aaD deze op ZijD doodbed zoude be~ol.. heb-
Digitized by
Goog Ie
stellen met broeder Comelis van Dordrecht. Dan latIftl wij liever gedenken aan hetgeen bem , In deze zelfde betrekking, meer eer áandoet t un zljn'e ijverige bemoeljenissen, waarin hij destijds met zlj1ie·imbtlenooten te Amsterdam uitmu~tte, aan zljile rorgen, om h'et Evangelie in onze Overzeescha bezittingen te :doen wottelschleten (.), ten elnde;8oo tot den wetenschappelijken man te komen ,un wien bandel en zeevaart on~r ons groot~ verpJ.igtingen hebben. De Ilgenlijke bedoeling der op zijn aanraden, op . dat nn Maalson en Mercator, ondenlomen reizen was, . om een" korter weg naar China en Oost..Indië door de Ijsze! , langs Nova Zetnbla eD.' 8e TartarijS"Che kust 'vinden. Alhoewel dit nier beeft mogen gelukken, zoo hebben toch de Holluulers voor lateren de baan aangewezen, langs wàl;e eenmaal dit doel zou tl'beNlkenwezen(b): met dezen Mèreator, stond leker PlanCÎus in be.. trekhebben, om hem buiten de kerk ter aarde te bestellen; een denkbeeld dat dus lang te toren onder ons bestaan beeft t voor clat Perrenot t in een Akademisch proerschrirt t D. ",.ohiZ,,,,tla in lII'H ., 1.",,0. l."wtlll'tJ, tegen het begra.en in de kerken geij1'8rd h"ft~
(a), Bijaoadtre lef wordt 11...- bieromttent BBP'" bij Jlpeij .. ~l, Guo/.a." N.,.,Z. S.",.ZRI ,Dul Ir, 6l.311.
, (I) 11011, TnII_do 610 Ilo 24 .,. ..",..
41,
BIl Bellneten VaD Wijk Roelaadllo
Digitized by
Goog Ie
trekting; of althana is hij in zijn voetspoor ge· treden , en heeft hij het zijne toegebragt tot de groote vorderingen, welke de wiskundige GeoIrIpble, ook dOor verbeterde narren gemaakt heeft; en hier vergunne men mij DU eene kone uitweiding. Reeds in de middeleeuwen en gedurende de trulstogten, voelde men behoerte aan kaatten, watdoor men de ligging der landen kon leeren ten~en , en durm.ede zijn voordeel doen. maar het volstaleD gebrek van kennis aan wiskundige urdtljks.. kunde, moest dezelve zeer onvolkomen doen zijn, waDt toen moest Ptolemaeus wel verg,eten wezen. Oot wuea her In den beginne eerst metalen platen , waarop .en de ligging der landen indreef, waarftD het Planiglobium, dat In het Museum VlD den Kardinul Borgia van Veletri gevonden werd, 008 het iuilte denkbeeld geven kan; daarna kWtlm men op het denkbeeld, om de landen op perkamenten huiden af te schilderen of te teekenen l.). Dan hoe (G) a.t doet mij altijclleecl .. Ut cle but ........taatbIopel, door toeclo... YIII ..... der .... .,.D DoUD au tie Leiclache libliothMk .ereenl. Di.t ....r UIlW••ig il, Ik helt Iü.... • oma (DHI (1) ... d. 4Iml, .. Bij.., 11. 159) ._.1cl .. a.t alla 'Wat J[ODltaatiDOpel betrel'c, diarop met d. peD omltaaclig 'Wal aFee_hl. Ik •• rbeelde mg dat 1\1 ... Julat deDk....cl soa g.ee.... ....... ... d. TlOtJere wij_ .1Il hart_ te ••naardise-, aIhoew.1 -il allllllekelijli, 1aetg"D lroUWfDl \'111 _}" .preekt, .u de midd.leeuWlChe ul ..nchild bebblll.
r,
Digitized by
Goog Ie
hoe oDy:olkomen dete eerste. :ptoe'V'en moetellge. weest, zijn, kllnJmen oagaan.; wlUUieer .meD.:.tkb voor de, .gedaçhten,br:engt ~ dat; men zioh , hetgem ' ~~ ,I}ruisv.aar~rs ze~erlijk, in eenen. ,vromen ûn d~~en " i~ het hoofd had gebragt , OlD Jerusalem in het middelpunt van Azië te plaatsen, en daarnaar de ligging der overige.. landen . voomamelijk te. be· palen, waarl1Ît m~n ~an .opmaken. welk, aanzien Oost~lijkA~i~moe~lIoplev,eren.. Deze. k..arten" indien ze daarvoor mogen gebouden worden, he.. h,oor.en, ~oO wel, als de latere der SpaSljaarden ,en,. Portugezen, 'en deze_ wel- om derzelver. zeld.ZJWUheid,tot de, Geographisclm.:..oudbeden (JIJ; .,zoo:d,t het .cigenlijk..Mèrcitor··en,Ott.elius, K00p~ man: en Ottels, zijn'~ 'die dcri g~önc:ttot~àet'Dieuwe :bllrtenweaoa ~ " indien i~ het zoo -noemen Dlag,. in :dit tijdperk. gelegd beboeD , ,toen:. de Hollalidsche wereldhandel zich véstigde (6).' Mércato~ ~·die eeD
(41) Zou daartoe ook, moeten gebràgt worden die oude kaart; te Amaterdam gedrukt" en te 'Londenvooihanden, walkeden
loop des Niger. àaanwkeurig aanwijst" 'cn welke ik ftit do
.IAtin'lloth voor 1831 , No, 16" l1eb leeren leDnen? ,'. ~ .
': (b) Zijt Be~reD in zij.., r~-"""1in8 OJIU tI. Kruino",!, '(TT""",,,ld. BÏlto~b.8qlJ,i.ft~ , ~.11., 111. 336)" ,en .uvena zijnll voorlezing over Borf,Ï4l'6' PlaAislobium te GöttiDglID" 7b.111, bi. 358 .. ID• • en verglilijke over delen bero!lmden Kar:dinaal" die in 1804 pius vu Daar l'arijs vergezellend" til Lyon overleed,,, 100
Digitized by
Goog Ie
-
171-
een leerling van Gemina. Frisius was, mig men voorzeker, behalve van wege zijne uitgebreide kennis in wiskundige zl!-ken., zoo ook om zijne be~revenheid in het vervaardigen van Mathematische Instrumenten, en het ontwerpen van Landkaarten, door hem in éénen bundel zalm gevoegd , en met den titel van Atlas bestempeld, grooten lof toekennen (11); terwijl Ortelius zich om zijn Thell"I1", O,"il Te,.,.""I1"" dat hij na vele gedane reizen bewerkte, en waaruit de vader van Zacharias Heijns zijn' kreupel gerijmden Spiegtl tkr W"III getrokken 'beeft, zich den eernaam van den ptolemaeus zijner eeuw verwierf, en daar hij zich een liefhebber der penningkunde betoond had, ook door halr met eenen fraaijen penning ter zijner eere is ver~aardigd (b).
Din keeren wij tot Plancius terug ; lan hem had aardrijks- sterre- en wiskunde groote verpligting , en zoo wel ala oyer zija praehti, IIIU11IlDl te Veletri , het rijkate dat ...llilt imaaer eeD bijaoDCIer penoOD beaat t liet . . . . . ll"0'l'lDpNlfu.
BW. B,..
I,,...
(a) . Zie o.er de... , 'oppeal , 2lmI. 3S6 , waal' mea zijae Werken .ioelt oppteekel1el, ea oDCIer cleae ...• Commealariul o.er clea brieF aaa d. Romeioe.. oYer _ige hoorcbtukkeu yau laeeJIiël, ea de OpeabariDg. -
(I) Zie o.er hem Sau, 011. LIlt. 2bM. lIl,,.,. 460. De peaaiDg waar ik yau pwaapJ., 1r0IDt .oor bij Vau Looa. Rilt. p."". DM' 1 t ",. 514. VI DUL. M
N,.,.
Digitized"by
Goog Ie
en wat thans lateren,. of aan hunne landgenooten, of aan Engelsehen verschuldigd zijn, hadden wij toen reeds aan hem te danken. De door Don Aenrico, met behulp zijner vrienden, uitgevondene zeebarten hadden verbetermg noodig. Plancius, de tijdgenoot van Mercator, die zoo veel had daar gesteld , bragt tot deze verbetering ook het zijne toe; zij die riich tot de verste togten .aangordden, gingen bij hem ter verkrijging der zoo noodige kennis,· ter schole, en hij voor~ag ze van zeekaarten'; geen wonder dan, dat er vele aardrijksen sterrekundige reizigers waren, die zich beroemen: konden, van tot zijne kweekelingen te be,. hoorèm •. Onder die der onzen, die men vooronderstel· len mag, dat van Plancius onderrigt een naar.$tigennuttig'gebruik zul.len .gemaakt h~bben, ~aJl.: .men.·voorzeker F:redrik Houtman rangschi\[.en, aan wien wij, gelijk aan zijn' broeder CorneHs, en Linsehoten, onze vaart op Indië met hare rijk~ vruchten te danken hebben. Hij was, gelijk ons uit de' geschiedenis van dezen overzeeschen togt bekend is, verraderlijk op Sümatra' ge-vangeR. gelmuden 'Ca), en vergat er schier zijn léed, 'verdiept in zijne s't~rrekundige bespiegelingen; "ter. .. .. .,' . . "wijl
..
-,-----------.-\.-,--~.,~\--~\---
. ,(a) Zie Val.DtijD,
OrJ- ."NieuMI
Best"'''. Yan
i,)
SumtJtra. iD bet Y.· D.l.ftD
ao,t-lrulli, IJl. 28. II!
.
Digitized by
~!
'
!
'
.;
Goog Ie
-: 179;:, Wijl 'hij toch gevangen zat" ,zegt Valentijn, " heeft ,; hij' vërscheidene fraaije Astronomische Aanmer, . "kingen 'gemaakt t en verscheidene, bevorens on"bekende sterren daaromtrent ontdekt, 't geen -"lrlj:'ook :naderl:tand in druk uitgegeven heeft" Ca). -Daar 'was' bet' dat bij het met Pieter Dirksz. aangevangen' werk voltooide,' waardoor bij nevens bem met tegt eenen naam onder onze beroemde stertekundigen ' verwierf. Deze Pieter.Dirksz., om dit.in.betvoorbijgaanop te merk-en, werd op bet gezag van Meruta, misschien ·ten on,regte ,voor eenen O.ostfries gehouden" daar hetmlj niet bevreemden zou, dat bij tot het geslacht ~an den Admiraal Corn. ,Dirksz., van Monnikendam ~ die in Ï573 Bossu op d'o,Zuidetzeeverslbeg, beboortf ' he'bhe, (b). ' Wij: vinden, hem' onder de togt~noo,. .tm.der:.:..ijoutDJannen, bij welke bij als wiskun.dige:of mathematicus geplaatst was, gelijk dit _l'Ulal~ ,bij ons, met een. wetenscbap.pelijk doel cet~hitfdd.e:, daar wij tocb· niet bij uitsluiting 8äD hmddlSbelangen, dachten. Met bem dus zal .Gorn. ·HoIlUJian 'vele stenen, waargenomen " en tot beel.
Ca) Am~ïni.rClhe,~al." ia b.t 11, D,."
11. 36.
\ ,
(I) Wagea. ytMl. Rist. Dl. "1, W. 449". Ia het a,.or mij olllkeat de_ AdJairul .. de. IIag_blD aaeclepdeIoJd., Dl. n, il. 144 YaD dl .4.1IIfI. ." Bij. .
MA
Digitized by
GoogIe
180 -
. te gelijk ook voor 'een groot gedeelte dien van Dirtsz. noemen kan, hij dan te Sumatra voltooid beeft. Veel heeft hij aldaar verrigt, daar hij een zeer groot aantal nieuwe sterrebeelden gevormd heeft, _~arvan de ter Utrechtsche Bibliotheek voorhanden zijnde Hemelgloben van Blaeu het bewijs opleveren. Door velen der latere schrijvers over sterrekunde en sterrekundige wetenschappen, zijn echter Dirksz. en Houtman onvermeld gelaten (IJ). Ja Delamhre -zelf heeft Hóutman's door hem gevormde sterreheel. den aan anderen kunnen toeschrijven. Dit mag met reden verwondering baren, daar reeds in 1619 te Parijs een werkje is uitgekomen, onder den titel vanCIIIIII'gu, d" EI,U'I AUJ,,.IIIII pa,. &J",MUl HII/le" \vaar, in dé voorrede, .van de waarnemin. gen van Houtman op Sumatra wordt gesproken, en tevens opgemerkt, dat hij minder naauwkeurig dan Halley is te werk gegaan, doch waartegen Kästner te regt in het midden brengt, dat men behoorde opgelet te hebben, -dat deze zich van geschikter werktuigen. dan· Houtman beeft kunnen bedienen, en dat bij gevolg bij den éersten meer(0) Bier ,maakt tchter Ideler eeDe uHloDderiDg i dele toch . ".... met lGft .tin YU Plancilll" en ... Bootman beiden. ~ie
IgD'
U"twlUfJ1a"""". ONr ti". TJ"IpI'IIIIB J B"rlio 1809, 1/. 849.
.,. St,,.,.,,o,,,,,.
8" tB. BU#IIIII1I'
Digitized by
Goog Ie
meerdere liaauwkeurlgbeid, dan bIJ dezen lllBten, beéft moeten aangetrofFell worden (11). Men zou zich dit minder kUDnen aantretkeu, indien Houtman zic.h éenvoudig tot bet vormen van nieuwe ·sterrebeelden bepaald had;' omdat daarmede de wetensthap eigenlijk Diet zoo zeer vooruit gaat, maar .hij had meer gedaan, hij had namelijk de plaatsen van de voornaamste ste,rea in . het 'Zuider halfrond bepaald; daarin bad hij zich een waardig navolger van Hipparchus betoond, gelijk men zich uit bet bier voren opgemerkte zal te binnen brengen: men' ver. geeft hem dan eenige rekenkundige fouten, en men erkent gaarne dat hij, bij gebrek un meer volkomene werktuigen, niet die naauwkeurlgheid beeft kunnen bereiken, welke tegenwoordig in deze soort van bewerkingen verlangd en verkregen wordt (IJ).
De (a) D_ HtJlIq Hu". Ho1Hutlat,t, tIÜ Hout""",,,, ... ... W 1ID1111lawu .,. Wü,i"'CMft UIItllClIlflt .-,."", Iq_" , ...... Zie S,"AicAi' in MMlum. 1". 11. 8'2.
(J) ODder het ter perse zendea nn het hier yetbUldelde a bekome ik het llI~ D." d.r Ni.,." Fm", .l1li _ 1tl1UII,oluJppij ,z". NeM,.1. ull,,.Tclllltl, t, LIii." t waarin Hae all_ be1alllrijklte, Verhandeling _laI~ u.." ." tI. __"", .... Fr«14ricl tI. Houtm/III. door den Heer Bocleillijealui. I ia opgenomea. ra deze wordt het werk vaD 800tmaD ~ Waa"aD d, Maatschappij bet bezit aaD Prof...or TijdtlD&D t. MS cla..
u""ltuaJis, r"..
Digitized by
Goog Ie
-
182_
De oude wIj.geeren hebben zich niel alleen bllvlijtigd, om ons de aarde in hare gedaante te. 1... ren keDD~n, maar zoo wel vroegere, als inzo,,~r beid latere meetkundigen, ~ijn mede om strijd in, de )Veer geweest, om de ware grootte der aarde te vinden. waartoe door hen steeds ver~hil1t;ude wegen zijn ingeslagen, doch van welke door ,onzen Snellius, naar het getuigenis van alle deskundigen , de beste gekozen is, ofschoon het niet ~e ontkennen valt, dat hij, als niet van genoegzame werktuigen voorzien, vele misslagen heeft moeten begaan, welke eerst door hem zeI ven echter, en naderhand door Musschenbroek' verbeterd zijn C.). ~et dat al . zijn zijne. verdiensten in het Stuk .elet graadmeting op.alerkingswaardig, en, zeer:-grOQt. te achten; de Ouden konden in Egypte, ,;eo: andefe door onmetelijke vlakten bekende landen "doQr ~e onmiddellijke graadmeting, den afstandtu~che» ver van· elkander gelegen plaatsen bepalen; dit zoo regt toe regt aan te doen , was in alle landen en scre· dak. heeft, ontleed; zoo .wel zijne Sterre- als LeUerkundi~e nrdiensten leert meu dus keonen, terwijl m~n , niet'zonder eenige verwondeling , daar tenns uit zien zal. dat Boutman iu ver.cheid~ne OOlterlche talen is bedreven geweest, en niet alleen Rls reiziger, maar lIIok als schrijver en geletterde ~ lof verdient. tfe aldaar, !latl6. 318 en f/olgg. , (a) Lulof., Nilluur-RI W'ûTcuntl. B.,t:hr. tlu A.artlIclooll~ IJl. 69
'
M~z,..
Digitized by
Goog Ie
·. s~ken
niet wel, mogelijk, en er was dus ~en weg,.ijzer noodig, om zoodanige onmiddellijke meting te vermijden; Snellius werd de wegwijzer, en het middel, om met meerdere naauwkeurigheid, dan de Ouden konden aanwenden, de gedaante en groot.te der aarde te leeren kennen, en de gewigtigste ge. deelten der aardrijks- en. sterrekunde te volmaken, is men hem verschuldigd (a). Dan daar reeds het een en ander van onze yerdiensten .omtrent de aardrijkskunde is g!zegd, Jçan ik niet langer den naam van Blaauw of Blaeu onvermeld laten. Willem Janszóon Blaeu de va,der, die, in 1638 overleed., behoort onder onze berO,emdste sterre- en aardrijkskundigen, eene der eerste plaatsen te worden aangewezen; hij bad zich in de scbool van Tycho Brahé gevormd, en verwierf zich door zijne aard- en hemelglobes te regt veel lof. Zijn de ~aarten in dit· vak van wetenschap onontbeerlijk, de Globes of Bollen hebben ook hare waarde, daar men op hare beweegbare oppervlakte, welke op een spil ronddraait, de landen en zeeën van onze onderscheidene werelddeelen, zoo wel als de sterren naar eene wiskunstige verdeeling, aan den hemel ziet aangewezen, hetgeen eene natuur.lijke verdeeling van Hemel- en Aardbollen daarstelt , en (G) Moll , B!jtlrGB'" , lJl. 13.
M4
Digitized by
Goog Ie
184: en ons in de mogelijkheid brengt, om zoo wel den aard- als hemelkloot op eenmaal te overzien. Wie de eerste uitvinder van dit geschikt hulpmiddel geweest zij, valt niet met zekerheid te zeggen , en ik betwiste Anaximander, een' van Thales leerlingen, . de eer niet, van daarvoor te worden gehouden; maar dit is buiten allen twijfel, dat reeds vroeg vóór Blaeu hier te lande deze bollen vervaardigd zijn. Gemma Frisius althans had al . in 1530 zoodanige globen, die te gelijk met zijn werk over derzelver gebruik, te Leuven verkocht zijn, voorhanden , en ons schijnt, naar Kästner's meening (~), en die van den Baron Von Zach, de eer toe te komen , van de eersten geweest te zijn, die zich op het afdrukken ,en alzoo verme· nigvuldigen van deze hebben toegelegd. Florentius of Florentinus was daarin z'eer bedrijvig eb) • . Maar de globes van BJaeu, overtroffen verre alle de (a) G.,olai,iMe4n Matlaem. ZP' BlI1Itl, IJl. 86" en Von Zaeb
Monatl. Correq1. ZIn J Ptl6. 156 en 286. (IJ) Ideler haalt in zijn hovengetl~md werk de volgende plaats uit Merula'. CtJlTflopapAia aan: .i"1"j". ColumIJae Ipn tUklfR'
Plancio, ,ui eom aftte Qlif{UOt annOl collocari CfR'allit in g1011o_ le"i .Tal:olJi Florentii Lang,ran; J en bij voegt er in eeDa noot bij : ~"Ia fin" IlUch einm GIoIJw Ie" emmdatw!ypw OrlJiI Terrarllm "on ilam (namelijk Planeiua) citÏrl. FlormtinUl _ ein dartitJ'r KU1/ltln .. "in". Zeil tlurcla "in, GIoIJm Hrilmlat.
'Digitized by
Goog Ie
-
185 ....
de vorige; niet alleen, dat bij zicb voor zijnen hemelbol· van Tycbo's nieuwen katalogus der sterrebeelden bediende, maar hij· had zich ook Houtman 's ontdekkingen ten nutte, en voor zijne aud. globe, van de waarnemingen van onze reizigers t en die van andere natien gebruik gemaakt. Hij schreef, om deze zijne globen aan het algemeene nut dienstbaar te maken, eene handleiding tot derzelver gebruik, welke door HortensilIs in het Latijn is overgezet, en waaraan men dan ook den verdienden lof niet beeft ontzegd. Dit is tot ons gekomen, maar vergeefscb zijn de pogingen geweest , om zijn groot werk over de graadmeting op te sporen; zijn zoon had het voornemen, om bet hem door zijnen vader nagelaten handscbrift in druk uit te geven, hetwelk Picudt in 1671 nog bij hem gezien heeft, toen bij naar Denemarken, of eigenlijk naar Tycbo's verwoest Uranienberg henen toog t en Amsterdam aandeed. Dan waarscbijnlijk is dit te loor gegaan in den noodlottigen brand, welke in den jare 1618 , zijne schoone drukke,ij, op zijnen zoon overgegaan, getroffen beeft, en waarbij een aanmerkelijk gedeelte van diens afgedrukte Atlas- en Stedeboeken eeae prooi der vlammen zijn geworden (ti). Het verlies· van deze drukkerij kan men in der daad ( ..) W.s-a. B,,01l,..
,tlII .A"",. 111 ~
223.
MS
Digitized by
Goog Ie
-
18(i-
dud eene wetenscbappelijke ramp noelDen., daar zij ons van eene der voortreffelijkste beroofde,. welke wij immer bezaten. Zijn de Italianen trotsch op hunne Aldussen en Manutiussen, en verwiel;ven bij ons de Elzevieren eenen lof, welken wij nog in onzen leeftijd breedvoerig hebben zien vermelden (ti), meereudeels wIlren deze vermaar4e persen ten dienste der letteren in de weer (IJ), maar die van de· Blaeuwen waren voornamelijk der wetenschappen ten dienste; van haar kwamen wiskundige werken, fraai en naauwkeurig. gedrukt, te
ti.,
(a) In het BI,al BiIJlioRNphifru lU7' le, Etlitioll, Eul,,,,,, prlcUJ tl'_IJ Nom.,ar Hl ImprimtlW'. lÄUIJru, Paria, lirmin
im.
Diilot, (IJ) Ik zegce met "ord.ebt mtlmmt1e.lI, wut wij mogen niet yeraeten, dat de Ibnieiea de staat-- en aardrijbhnc1ige hetchwijyingen der OJIclencheidene lenden Yan Europa, onder den tjlel Yan BMpulJlica of Staten, ia een ..er groot aantal deeltjea hebbeJl ia bet licbt gegeyen, waartoe aij in 1626 priYillllie ontnnge. badden. Wa..ee, ·men Ilagaat, dat onder de bewerbr. De Laet, Blaen eB auclerea ÏtebOord beJ,bea, aal men erkennen, dat ook de ....etenechappaa nrpligtilll au hu.. penen bebbeD. .Het ie wel aoo, dat aij J bij do yorderingen nn die der Stati.. liek, tbau. yeel nn derlel "er belangrijkheid verlor. hebben I dlln dit belet niet, daar men tocb de m_t. Daal den tijd, waarin aij nitgekomen aijn, moet beoordeelen, dat _ij de yerBetelheid Been.ain. . .rdienen, "aarin aij aijn seraakt. Om de.. reelell ia bet, dat in de Notioe _ la .BUlPir. ptIB. 33, betrekkelijk de.. .lIupulJlioae .lecbt. yerwelen wordt naar de 1111moireI tie IÄItIraIW'IJ da S··· (Sallengre) Tom. 11, pag. 149.
Digitized by
Goog Ie
-I8.7ook Atlassen met: Lan,d- .~Ir Zeel" en Stedeboeken • door jui$tbe.id-van teeke.., lP~g en fraaiheId der figuren uitst.ende (.) •. En, hi~r. is .hetgenoeg,. zich dien prachtige1l.· A~, .in· t\'lfaáJ.r qee1en, dQor den vader aang'VJDgen,,, ,tm: 4-oor den. ZOOll volto9id, voo~ den g~e~t te breng~n, ,welke zoo lang. ,het si~raad der groote boek. ~erza~elingen is geweest, en nogeene duurzam.e.' waard~ bezit, al is het ~t de tijd, s~ert dat hij in het licht ~wam, ver1oop~n, ook in, .dit opzigt veel geleverd heeft, dat' door Blaeu in.zi,in.e ~euW' ni~~ kon medeg~deeld worden. Met geen mindere pr~cht kwam bet Italiaansche Stedeboek .te voorscqijn (b), en werd opgedrágen. aan den Paus~ Die oJldragt. is natuurlijk in den vleljenden tOOIl van zulke ~eschriften ingerigt, , en grooten IQr verw~el"f bij daarvoor van de Rooms.clte ,~ch,rij ve,r$, die ook om het drukken en qitgevep \'aD vele .. ~erken en geschriften, waaropde.RQomscll.e Ke~k, prijs s~elt, den man waardeerden, en .bijQa tot. eencn Katholiek verbieven , ter,wijl e~n ko~t zig~ige, ~rotestanten, in bet verbrlllJden' der druktC}'ij de wrake des. bemels zag~, over bet ten ~e~ste st~llen van déze aan de bev9rdering vat:l betgeen zij, misschien te schamper , bijgeloof (c) " . noemte
~oorscbij.n;
ba~en,
(a) MoU ,P~e8- Nederl. Zeetosten , '61. 54. ('6) n.~ Ci1itaturn et atlmirtl7ldorurn Italiae. (41) Vergel.:roppens .. Bibl. ·1ftllg. Tema. I, P"B. 582.
Digitized by
Goog Ie
noemden. 'Wij; kunnen er een nieuw bewijs In zieh voor, de vrijheid der drllkpers, zoo 'als zij ,ili eenen gezonden, zin,. steeds bij onze voorouders b~staan, -heeft, en van die verdraagzaamheid tevens," welke, ons ook tegen de Roomscbgezinden gekenschetst beeft. 'Heb ik dit hier voren ten opzigte der Elzevieren doen opmerken (a), dezelfde aanmerking geldt ook ten aanzien van Blaeu ; - de Elzevieren konden even gerust de Vulgata: gedrukt be~ben, als Blaeu misboéken en de Acta Sanctorum. Bloeide in \iit tijdperk, hetwelk dat van' de vestiging en uitbreiding van onzen handel was, dooi' krachtige beoefening, de aardrijkskunde in ons 'land, geen wonder dus, dat men op de Hoogescholen er op uit was , om deze aan te moedigen " en baar den noodigen wasdo'm te' verzekeren, gelijk' dit te Leiden bleek, toen men er Cluverius of De Kluiver, die zich door zijne reizen op 's Lands kosten, tot eenen vermaarden aardrijkskundige gevormd ' had, tot G6ogr.phul Ac.demia, 'benoemde (h). ZOG wel hij, als Meru)a of Van Mede, die tot 'de vermaarde mannen behoorde, welke Dordrecht heeft opgeleverd, en die mede,- gelijk hij CG) D.d P"lJh.'97.
0) 8iegenbeek, Guclz"tl. tkr LlitÜell. HDDBeIMooi'~ Du; 1~ Jl•• 103. Zie verder ,Sase, Orr. Litt. Tem. Ir. paBo 'l!.
Digitized by
Goog Ie
-·18g -
hU- zèlf getuigt, Frankrijk en Italië bereisd had , terwijl hij zich voor de. overige door hem,· beschrevene landen, van de beste bronnen bediende, zij muntten beiden. aan deze Hoogeschool, niet alleen door hunne lessen, maar· ook door .hunne schriften uit (IJ), en waren alzoo hefdoel bevorderlijk ~ dat men zich had voorgesteld. Dan er is onder, onze landgenooten een be.roemd· aardrijkskundige, dien ik bij gee~en vaderlandschen schrijver vermeld zag, 'en die echter bij degenen die hem kennen,. in den lof eener groote vermaardheid dèeJt t en .door .sommigen voor. dengenen gehouden wordt, die,,' Da D'Anville, der
•
aard(a) Tut HeruIa'. tihographisc'" Schriftm behoort zijne C_ mosraphia, welke ecbter niet gehtoel door hem i. afgewerkt:. de kaarten welke er in "oorkomen, worden om deneh'er naauw"urigheid geroemd. Niet olleln dat bij Profellor in dto Geechiedeni. te Leiden w.. , waar hij iu 1607 o"erleed, maar hij waa tevena Regllgeleerde, en auteur van t1e Manür HIt Pro...,."., bij welke wij plagteD te IwerlD, toén wij. eene éiliene ,;etpftDg hadden,· en waarvan de nu grijle Van ·Der Linden ODII eene schoone uitgave bezorgde, uit welke no~·veel te leeren nlt. Ouder'. manl Riltoriltilr. SliAriftm hebben wij' het ver_ haal VaD het verbranden yan lijn' groot,ader' Engel Merula, ODÜr den titel un HIIIfwia Tra8ÎOfI, en' wa.rlijk het waa wel eene treur-geschiedeniS f Zie daar oirer Brandt, BN,. Mr'·&:farm. D.' 11, 1Il.c. 198, en o"r MeruIa leben, Baten·, "B•• ii'Iwj,• • tm'Dortlretilrt, ~09, en vooralPll1luot~ Hili. Lilt. Ibm. 1, PflI. 116. ."\ ,
"l.c.
Digitized by
Goog Ie
190 aarckijtskundigé . :werenschltpl' het meest: 'bev.or.cIetlijk'"isgnveest. Deze was BerJihud VareD'~Va. , ,rem'Us) " e~n:A.msterdammer, die. aldaariade';XYI .eÇUW '..geploéid '.!reeft (11). ' Hij 'Oefende in iijne vauerà.tadde·lgeneeskunst uit; met'destudie:derMeöic.ljMIi ,verbond hij die der exacte wétenschappen:, en beweerde' stellig;, dat cr tusschen dezer-,eene verwantschap ~stODa f welke.. het, naarziju: öor. -deel f den geneèsblltdigeQ, 'ten: pligt maakté ,look hunnen ,tijd aan ,.de .;beoefening der lutsta; '.te', :hostedtpo: Dit 'gévoelen' echter was, niet'nieuw', ·',ge· lijk, ik" al! een" en :'aDd~máallOpmerkte:, en waaraan het .dan: ook' toe' te .sehrijveinras ,:dát er., 'ÎIJ:woe·gere tijden, zoo velen gevonden werden, die, en genees- en wiskundige wetenschappen te gelijk, of beoefenden ,~f ,?n~erwezen~. ~an bell~~~rij ker is het te wèten '~,. wat hem' zöo zeèr heeft uitmunten. ,Hij was, e~genlijk de man, ~ie \dç~rdi :. • rijks+
doen
-'.,,\\
t'':).', ,
'..
t
eeD,
, ".(4) .)[en "lt,eeft (. te, :'lijM. aauiea wel,· met OpaiS\'.w ,~Q aeboortellllldtwijr"lmgolll gevoed" dear •bij , ia de . .rnde "aD,lIij.- fhoty. Gblbal. ,Vall lIyn, land, Ipr.kt, all door krijgs_~olk af~open, .-Jtij. ,1I"a8,.lIeilip wijkpl.at. bianea , .A.lJilatm1a:m B9u.g'IIOAbt heb. Doch dit !Jtwijat.nie" tegen lijn. "gehoor~e o~de.. ~DI·, da,r,l1et,~~ Ja;, dat.-j$Ï.li~~Ii.n.tijd, .~ SpJIPj .......en ,1!ele .tl'4Operijen iu· ~odlmige Pro"inci,n deden. ~,.l\e~Jing j~t"lICh~ J dateeR EDgelsçhlDan .'W.,,tziar ..melijJr~ .\II9ae, Bjo8~P1riDtll Dictitm..". bt... eeJl' Bollllllder , ... JI.. .".,. daar,at'gen hem een' Enge1achmaD nOI ... t. " ,'~
w""*"
.i,
\
Digitized by
Goog Ie
-
19 1
-
rijksku~de
onder de' wetenschappen eene aallzlenUjke plaats deed bekleeden. Daartoe gafaanlei· ding zijn menigvuldige omgang met onze beroemdste reizigers, en degenen die hun leven der zeevaartkunde wijdden. Na vergeefs ge~r!lcht te ,hebben, om eene verhandeling over de kegelsneden in' he~ licht te geven, omdat de l>oekverkoop ers geen voordeel in het uitgevenvag ~ danige werken ,vonden , bragt bij zijne ~eschrijviDg van Japan aan den dag, welke nog om de scboQJl,e orde van behandeling, welke er in heersch~, geroemd wordt (a). De ligging van bet l~d ,;.4e luçhtsgesteldheid, de voo~tbreJ1gselen der mijnQD , bet plantenrijk, vindt men er wel kort ,maar zeer zaakrijk beschreven, en nog verschaft; bet genoegelijke oogenblikken , bij het doorbladerelH>fmeer gezet lezen. Vijftien jaren' latèr trad bij eigenlijk als aardrijkskundige op, door zijne Glographia .GetlIf'4/is , waarin bij \zich niet bepaalt, tot he~ ~e· schrijven "van 'landen en steden,' maar 'ons ·leert ; .wat natuur· en sterrekunde tot de groridigë'këriiiis
,'
'
... "
.
,
,
4ér \'....
. t"1l. ,I.',
(ca.) In 1(;49, "..rdea dei. bij d. \Jb~'fiereagèc!ru~ ..,\.dp áj in iA .lWp'u1Jlicatl opgenomèno .BeDë niet "o.be.anpijlie ~erbaDdelillg onr de llepublieken in het algemeea",'\\'Kaat .. ,de hésc1trijving .van Japan vooraf. J>i, van' ,Siam is eignlijk tieDe "arzetting in het Latijn Yen Schouten'.' ..eH: 'uitgeb..m iI lIij vver den Godsdienst bij d. Japonezen, waarvan J Jiij 'bit daarvoor bestemde gedeeUe aan, Koningin .ebiiátiua opdro'li-,',
0"
Digitized by
Goog Ie
·1
der aarde, tot' die van haar geheel en hare deelen' kan opleveren, om deze wetenschappen aan de aardrijkskunde dienstbaar te maken, en deze laatste -een geheel wetenschappelijk aanzien te doen· vcrwerven, dat zij vóór bem niet had. In één woord, dit zijn werk is in der daad een zeker kleinood te ieMen, en nog vindt men het bij buitenlandsche ~cbrijvers met onderscheiding vermeld. In de XVII eeuw gaf Newton bet in het licht, welke uitgave herdrukt werd in 1687_ Men vindt verhaald, 'dat1, hij hetzelve' met aanteekeningen zou hebben 'verrijkt, doch dit is in die van 167!!, welke ik ,voor mij heb, niet blijkbaar; om nu te zeggen, 'dat zij er als het ware zouden ingesmolten zijn, gelijk de schrijver van de voorrede voor Newton's Opuscu/. wil' doe~ gelooven (11), heeft volstrekt geen' . (a) à Ba 'fUt» NlllttJmll otIIduIit Gil IRIBll7limn .t illtMtrtm",." ita cum· NIJfuü e07ljula IUIII, ui d iiI 4lItiapi , ',.... ~ ,~, 71efWtlIIl.. Ben aDder Bugelachma:u (Warum), zoo
enll aaugehaald ~ Ichrijft 8811 NewtoD groote aau het werk aaug.braKte nrheteriDg8l1 toe: y..";u,, zoo zegt hij , ti DuiM P"ylÏl:itl1l ~ ...Jo ...rot. tm e~llePIl ~,t_ f!f UIIi•• G.o,ap1,y ~ , ",1JD7a "'tIJ' ,.",tilJlüA" ,.,it7a BN- impro,.",mll, b- Sir 'liatlo NtIWIorI in 167', tlIIll 7atJJ H_ trtllU/tlletl inlO En,1im 'ÏJI .iBr beataat eene BoUaDdache oyerzettiDg, doc:h ik ..., se Diet gezin, zoo mm aIa de hier te lallde ~ ell ,,"-1 bij ,c1.lUaeyi'ieD; gedrukte LatgDache ui tgave yan 1664, welke ach'ter riiet 'vermeld wordt ill het Bmu BilJlio"""Îfw ". 1u
,.,al
,o'Iumu.
UIioru
.,TUUW,.
Digitized by
Goog Ie
-
19~-
geen' den mi~sten grond van waarschijnlijkheid. In de volgende eeuw, vindt men het werk hoofdzakelijk medegedeeld in de EIIC'Jclopldie MI'h(Jtli,," van Desmarets (ti), en in de onze, den schrijver met den uitbundigsten lof in de BiograplUe Un;'V6,.selle vermeld, terwijl het zoo in het Engelsch als Fransch is overgezet Cb). Al heeft Pieter Berts of B,rliuJ de vermaardheid . van Varenius niet, hij mag daarom echter niet geheel onopgemerkt voorbijgegaan worden, daar ook bij zich als Aardrijkskundige heeft bekend gemaakt; de titel alleen van Cosmograaf van Lodewijk XIII kan di[ doen vermoeden. Zonderling was zijn levensloop, en vroeg reeds wijdde hij zich aan het openbaar onderwijs) aan onderscheidene zoo buitenals binnenlandsche inrigt:ingen toe. Leiden telde bem eenige jaren onder zijne Hoogleeraren , waar bij ~icb ook door zijne zorgen, aan de openbare Boekerij besteed, verdienstelijk maakte. nan slagtoffer van de kerkelijke twisten, werd hij van zijnen post ontzet, week' ten lande uit, zocht toevlugt in Frankrijk, ging er tot het Katholicisme over, en deed in handen van den Kardinaal De Retz de belijdenis van hetzelve. Hij werd alzoo weldra Historieschrijver van denzelfden Lodewijk XlIII en bekwam (a) VaD de GloB"apM. Ph'y,iqw het 1. Dul, ,til' 615
IIOISf:
(">
Tom. ~LTi'11 ,
VI
DEEL.
flit
'tI(l. 495. N
,1'Digitized by
Goog Ie
-
191---
_.kwam .eelne Hoogleeraarsplaats. Wij hebben van hem 9 behalve geographische kaarten, zijn Th,alru,. Geogr(lpkia, Peler;s, dat onder anderen eene verzameling bevat van de voqrrbrengselen van Ptolemàeus, en van het Itinerarium van Keizer Antoninus. Dit Theau"um had naam in. vroeger tijd, doch sedert heeft men er minder prijs aan gehecht (a). Dan gaan wij verder ~ot de 'beschouwing van onze sterrekundigen _over, daar wij reeds van Hor- . tensius en anderen gewaagd hebben ... Was Plan~ius niet alleen, een licht in, maar· ook buiten de kerk, hij was de eenige onder onze kerkelijken niet, die den tempel der wetenschappen binnen traden.; Deen, wij mogen Ph. van Lansbergen het gegeven .·voorbeeld zien volgen. Deze was Predikant te Goes, en is zelfs voorzittergeweest van het Synode 9 aldaar in 1597 geh(?uden; doch .deze aanzienlijke betrekking waarborgde hem geensûns tegen de vervolgingen eener kortzigtige· kleingeestigheid, en der onrustige beweegbaarheid, in. onze ,kerkelijke geschiedenis., onder allerlei geDaanten, in vroegere tijdperken bekend. In onze oude ins.tellingen, tot. de kerk betrek(a) Behalve bij Meuniu. e~ .Paquot" die 0118 _Dlet zijue achril. ten bekend maken, .,iudt men· het een e~ ander over hem aan·,eteekeud door Burman" 8,)'1108' Eput. '01. 1 J '118' 578~.
Digitized by
Goog Ie
- 195trekkelijk , had een zeker regt van 'rlJmltlli, plaats, en misschien kan dit wel de reden wezen, dat men in de Registers der Predikanten, niet zelden de zoodanigen aantreft, die van groote steden soms nur kleine dorpen venrokken , ter verwisseling van standplaats: zelfs een der titels van den kerkelijken Codex in, Vries1and voert het opschrift: tla" J, T'tlmlalie 'Je, Di,n.re,,; aldaar echter en elders werd zij afgesehaft, maar daarna nog in Gelderland ,gehandhaafd. Zonderling regt voorwaar! Beviel' een Predikant niet, of had hij vijanden in de gemeente, dan heette het, dat hij niet stichtte, en hij moest naar elders henen. Men gevoelt, hoe gevaarlijk dit, en hoezeer eene ;". 'rlg"'. dikwijls genoeg was, om op zoodanig eene wijze, tenen man van verdiensten leed te be. rokkenen; en te verwijderen~ Lansbergen moest du'rvan bet slagtoffer zijn; er werd in I (SI 3 verkillard, dat er ,nwil/,·tegenhem bestond, en alzoo het 'vonnis der tI,rpkl.lSi"g tegen hem uitgesproken; ,zijn zoon nevens, hem geplaatst, 'toen hij in gUnst was, deelde nu ook in dit harde lot, maar verdroeg het niet met dezelfde gelatenheid, als zijn meer wijsgeerige vader, die zich van dat oogen. b lik af, eenig en geheel' aan de beoefening der wetenschappen wijdde (ti). Was - - - - - - - - - . - - - - -..... ---.---"T'-(.a) Meu aie Te Wat.r ~
BUo""",". ,." ZHI.tl.,
Na
IJI_.
281
,.
Digitized by
Goog Ie
l~-
-
Was hij, toen hij in den dienst der kerk hezig was, onvermoeid in het werk daartoe vereischt, en toonde hij dit mede door zijne uitgegevene schriften; als wis- en sterrekundige was hij vooral bedrijvig; zijn werk over de uranometrie of hemelmèting kan dit bewijzen CtI)., Met ijver staat hij daarin voor het stelsel van Co,pernicus, laat de aarde zich bewegen., en doet de zon stil staan, ge1ijk hij dit reeds in een vorig werk gedaan had, h~twelk door Hortensius in het Latij~ werd overgezet. Tycho Brahé deelde niet in'dat gevoelen, en vond in Lansbergeneenen bestrijder, die zijne eeuw niet in beschaafdheid was vooruitgegaan, en dit dus in den geest van zijnen tijd gedaan heeft. hetge~n de beoordeeling van Montuela en anderen zachter had moeten stemmen; zijne tijdgenooten, die de tegenov.ergestelde meening voorstonden, waren ook niet zacht, en aan zijnen zoon liet hij, ouder geworden, zijne verdediging 'tegen Dubois , Fromond en anderen over, die dit. op eene wijze deed, welke de goedkeuring vaQ denzelfden schri}ver ''', fIOl~8. ()nder zijne godgel~rde Ichrinell telt men zijne
t.,.
""ijflig Ü'rt'.tl.1I.tt OTer din ltatecbiamu., te lliddelburg in 1594 in het Latijn uitgekomen, welke driemaal Du1t;chlaud herdrukt ZijD.
,m
deMlfde taa 1 in
(a) Deze kwam in 1621 Dil t en zelf IcbBen hij me' d••". ,.rbeid zeu inS'Domm. !.:!
•
Digitized by
Goog Ie
-
:191-
ver.wegdraagt (ti). Dan of het niet genoeg ware , met de buitenlanders in eene soort van oorlog te wezen, binnen 's lands vond hij in JobaDnes Phocylides of Jan Fokkens Hohvarda (b), denzelfden , die de Y,;,sche $",.,e/{unSI geschreven heeft (c). en het eerst in 1638, ter gelegenheid eener maaneclips, de ster in den hals van het sterrebeeld . den walviseh, van daar m;f'lIc,,'; genoemd, ontdekte, welke later bepaaldelijk de aandacht aer As(If) 'ol. II ~ pag. 33~. Zie "arder onr b.m Paquot, DIt. tIN Pql-Btu, Tom. 'lIl, 3'5.
Ru'.
(~) D.ze Pbocylidel oF Hol"arda wal ProFessor Ie lraneker; llij "SchreeF onder anderen eene Du,m. Allrorrem. i1l Ltm,b_ Bi-, en "er.ierF daardoor den litel ..n licht "an Vrieslaad , (J!,uitu 1_11), met eene plaatlonder de gesternten "oOr .zijnen naam. Men zie ovar hem Vriemoet • AtT,,1I. J!,uio,-pag. 355•. Ik we!!t niet, hoe hij er aan gekomen is , om .ich Phorylid,es te noemen. net Franllehe Yeraje zegt: ". J
, Et peur ,. jair. lRI 1Iom ~ qui fi;,it '11 itlh, lil fit tlflP'ller Mon.,ur PhooUit1J,.
n
Dit i. zeer mogelijk, want Inllehen hem en Phocylid•• i. in bet wetenlchappelijke geene belrekking oF oYereeukomat. Deza waa. e~ zoogenaamd gnomisch dichter wien wij een .root zed.knndig gedicht hebben, van maer dan _ee honderd nrzen, maar alt wisknndige kenne ik hem niet. .
,,,.0
(0) Bij heeft daar la boven nitgegeven. llpitomtJ ~fomuz'u
,,,,_lU, welke in 1642
AItrtmo/."i".
te "raneker gedrnki is. .
Jra zijnen dood kwam in 1652 te Barlingen nit. zijne J!riu_ N 3 St_
Digitized by
Goog Ie
-
198 -
AstronOlDistennlar zich trOk Ca); in det~ vond hij :eeben vinnigen kampveenter• . ·Oilder degènen die hem aanv.ie1en, behoorde de: jeugdige Jeremia,! Horrox of Horrockes, een Engelsch sterrekundige, ber01tmd vooral door het eerst, met zijnen vriend Crabuée ~ in 1689 den voorbijgang (pnlage.) van Venus (b) voorbij de zon te ,hebben' gezien,. nadat zij zich voor Gassendi schuil" gehouden, en deze haar -te vergeefs gepobgd had in haren loop te bespieden. Geen wonder, dat hij, vurig van aard, en levendig door eene groote verbeeldingskracht, dronken van vreugde was, in' gebonden en ongebonde·n lQf~. faal, zijne hulde aan de schoone Godin bragt, die .Diet \!,oor hem gevloden was, of zich, door zijn oog vervolgd ,·in -nevelen gehuld had ; maar, lan wien nu was ~ij dezen triomf verschuldigd? aan Lansbergen en zijbe tafelen (Tabu/a, m"uam Coe/mium pupelaae). H~t is zoo, gelijk Ik van deskundige~. !eer!1e, dat deze tafelen op verkeerde beginselen' gebQ~wd w.!lrel)., en, al~QQ den bijval der
en
•
,
•
r
•
SI".,..lcU1!111 welke in 1668 hf'rdrukt 1II7f!rd.
- :Altro,,~ .
"ag. 213 en ~m:
Zie La Lande, BilJlio"..
I
(a) Zie, ~elambrll, Bist, tI. I'44lro1l, Motl. Tom. 11, pas. 493. "
I
• • . '.
_
• • '"
,
, eb) ~je heh;erhaal hij ~aill1 ,Hut. lUl'...(It~ lK~•. :r.ol1A.,.l1,. ~. ,J,$~. en ,di" bo,' ~la d,e in Sok daar aan-
"."111
plI~d
op.
ma.,
..
'.
Digitized by
Goog Ie
-
<'199-
der ,Aatronomenniet erlangen kondeJi, dat derbalve Keppler en Brahé, in bet algemeen, meer ,zekere gidsen door de ruimte der bemelen waren, maar daarom evenwel had de oude man, want hij was een, en zeventig jaren, toen hij zijne tafelen uitgaf, niet verdiend, zoo gehavend te worden, als bet Delambregelust heeft te doen (a). Er is iets grootsprakigs, dit ontkenne ik geenszins, in het opschrift van zijn werk; maar had hij er dan zelf veelligt te groote verbeelding van, men denke, dat hij er vier en veertig jaren van zijn leven aan bad besteed, en tevens aan het 0PIII'%eg; eo~. van Ovidius, aan het slot zijner Metamorphosen. Heeft men nu den dichter zijne zwakheid vergeven, waarom zoude men dan gestoorder zich betoonen jegens eenen ouden afgecijferden AstroDomis. ? die dan toch vroeger voor Keppler zei ven van groot nut geweest was, door zijne andere tafelen, die der Si1lus ' lm8'''''1 " sectm'" Cb) , en- die "ker in Horrox eenen gematigder bestrijder bad moeten aantreffen, wiens opgevatte geestdrift voor Keppler, hem Dimmer tot minachting voor. zijnen eersten wegwijzer, aan wien hij het genot der
''''''fJW
aan{a;
zië
zijne Klit. tk l'AI"."". Motl. 7bm. Il, Pi118'
496.
(I) Dit .telt Delambre zelr te boek: X-,pkr, Ztogt bij ,lui rtRftl tpM IU t""lu tlu ';"us. Ju tllR8",'el n tlu .1_tu, lui aHÏtPfl It~ /oH lIIÜU, 7bm. I1 ~ 7H'8' 40.
.. tlmDip",_ J
N4
Digitized by
Goog Ie
~
200-
aanschouwing van Venus voorbijgang langs de zon, .gelijk wij zagen, verschuldigd was ~ had 'moeten vervoeren, en in het algemeen had men kunnen in acht nemen het schier onmogelijke, om, naar het getuigenis der Astronomisten, volkomen tafels te leveren. "On ,,'au,.a p"o,bablement jamais de "tables pa,.!aites," zegt Delambre zelf, hetgeén tot zachtere beoordeeling had kunnen leiden. Door anderen werd dit leed verzacht, en al is bet dan, dat zijn landgenoot Vader Cats, mogelijk wat, al te. dichterlijk, hem den Hippàrchus zijner eeuw, en' den Thales van de Zeeuwen noemde, toen hij het Bouclt van 'I gheb,.uijclt ties Ast,.onom;schm en· Geomtt,.;schen !2uatl,.a"ts , had uitgegeven (a); niemand echter, die onpartijdig nagaat, wat door. hem ten nutte "der wetenschap is d;J.,.rgesteld, zal ,hem den lof ont:zeggen, van tot onze verdienstelijke Astronomen te behooren~ ~ , Lan$b.ergen en Beekman waren de leermeesters van Van' den Hove of Hortensius ; de laatste schijnt lliet zonder vermaardheid geweest te zijn, althans heeft hij met zijn'e leerlingen grooteeer ingelegd; )~ _de Witt behoorde tot deze, en dit is genoeg gez~gd. Zeer was Beekman. in betrekking van vriendschap met Cartesius, welke uit een louter toevaÎ geboren werd; want in ,ons leger dienende, I
Digitized by
Goog Ie
, -!Z01 -
de, vóór dat hij zich geheel aan' de wijsbegeerte overg~f, gebeurde het, dat deze, te Breda zijnde, een wiskundig vraagstuk, in het Hollandseh' gesteld, ter ontknooping zag aangeslagen; Beekman , dien, hij niet kende, 'Was er bij, toen hij het las; dan, het :niet geIloegz'aam verstaande , verzocht Cartesius , die toen nog niet, zoo als later, met het Hollandsch gemeenzaam was,- dezen, om het hem in het Latijn uit te leggen. Beekman , die zich over ,deze belangstelling in een jong Officier verwonderde. stond zijn verzoek toe, mits hij hem op zijne beurt de oplossing mededeelde; dit gebeurde, en legde den grond tot eene bestendige vriendschap, welke tot in 1637 heeft voortgeduurd, toen de Dordtsche Mathematicus overleden is (a). Hortensius nu was in aanzien, uit hoofde van . den goeden reuk, dien hij van wege zijne bekwaamheid had, waardoor hij dan ook tot eenleerstoel in de wiskunde aan het Athenaeum van Amsterdam geroepen werd, ~adat men eerst de proef genomen had, of het onderwijs in de hoogere wetenschappen opgang maken zou: dit schijnt ,in den beginne het geval geweest te zijn, maar .' het ontbrak aldaar aan de noodige werktuigen voor , sterrekundige waarnemingen, en de gehoornal bleef niet zoo zeer bezocht, als men dit had kunnen ver(4) Paqaot ~ BÏlt. Lilt. tU.
Pqy.-BM; 7lmt. ZIi'II ~ 401.
NS
Digitized by
Goog Ie
-
DO'2 -
verwachten. AR: dé noodige aanmoediging, dit mag Ut 'niet ontveinzen, ontbrak het hier te lande veelal~hijdragen toch ,ter noodige voorziening in degroote behoeften, welke kunsten en wetenschappen' vorderen, zijn onontbeerlijk, en kunnen niet aUeen 'door den Staat worden verstrekt: er wordt dus eene zekere geestdrift voor derzelverbloei ver· dscht , ,welke gegoede landgenooten 'milde ha!lden doet uitsteken, om vrijwillige altaargaven aan te brengen, welke voeding en leven schenken. Dit had geen plaats, waarbij kwam, dat bet in den tijd van Hortensius, even /als nu, vrij algemeen zoodanig gesteld was, dat de letteren bij de natie meer bijval vonden ,dan de I$IIcte wetenschappen, waaraan dan ook het· minder. bezoeken van Hor. tensius lessen .is toe te schrijven. Vele redenen ter verontschuldiging zouden er echter hiervoor aan te voeren zijn, dan dit zal hier wel nietgevor, derd worden (IJ). Het beklig evenwel daarover van: ·onzen sterrekundige is zoo overdreven, en ten
'(a) 10 het beredeneerde in de Verhaodeliog nn Prof. Van Cap. Per1Jimil tier Wisltrmtlll en OUII LIl",,.,,,. waarmede
pilfte~, fINI' MI
lij .aij":.BfIdntpra tDt.t1e Gut:AWenü" NiIIuIIr'un/Ü Mj. 0.'fI'I'~ ~r ~OtDeD cH.e .a ,ene .pmelldllgeo "001' I welke hier lil.. 6elijk aouden toe te palsen aijn; dan het blijft altijd 'Ierwoaderlijk • dat' er zoo weiuig smaak in het algemeen 'Ioor wiskundige wetenschappen in een land all het onze heeracht , waar zy ",an een zoo' onbll8l'ijpalijklluteabèlallg iude toep...ing'sg ...
Digitized by
Goog Ie
-
203-
,te'rl'opzigte van::liie,Wrt :Amsterdam',zoo onrègtvaardig, dat 'men zich de heftige geaardheid en dé bekende, kittéloorigheid der" geleerden van' vroegere tijden, moet ,17oor den geest brengen ~ om het" te kunnen begrijpen Ca). Hij schijnt meer van zijne werkzaamheden te hebben willen mededeel en , dan door hem is' tot stand gebragt, hetgeen veelligt aan zijnen vroegen dood is toe te schrijven; dan hij heeft den algemeenen dienst bewezen, om een werk" van. zijnèn leermeester Lansbergen, wienhij volijverig en tot di~ns genoegen, in zijne sterre~ kundige waarnemingen bijstond, over het bewegen der .aarde , ten gevalle der geleerden, in 'het Latijn over te brengen. Hij deed dit op dezelfde wijze omtr~'t de zoo belangrijke handleiding van Blaeu tot bet, ,gebTuik: der GlÓben. Geheel in het Coperni. caansche denkbeeld. v.erkeerende' , ·van het bewegen der aarde OIn de zon, hetwelk tegen dat van TyeboUrahë overstond, heeft men.daaraandeze en gene vertoogen te danken; maar het boekje, het.. welk hij over den overgang van Mercurius (d. Mercurio ;n Sol. ~so " Yener. i""isa) geschreven heeft, " (4) Op zijn~ bemt moeathij ook wel eens iets van het ",revel. aehUgll ':wan andere. 'l!er~ureD ;,,bfltgeen hem vaolbppler wedervoer, was hatelijk, en bewijst het overdrevene vaD Borrox lóf.praak t • Lic" milzi illum lupra mórfa'ltsl ûmir"an, liD" 'B"'slum , tlinmuimum, auI ri 'luid maju, app,llar, "0.; men zie d. aDllkdate bij D,lalDbre, Tom. I, P.B~ 612.
Digitized by
Goog Ie
he~t,
"
en waaruit Jijne briefwisseling en betrekking met Gassendiontstaan zijD, bevat echter Diet veel merkwaardigs, naar het oordeel van iemand die in bet vak te huis hoort (11); aaneene andere zijde verwierf hij grooten lof, als zorgvuldig en handig waarnemer (IJ). Doch hij was en bleef steeds ijverig werkzaam, en zag zich door de Sta.ten dcm gewigtigen last opgedragen, om met Galilaei over het vinden der lengte, van zoo veel belang voor de .zeevaart, te handelen; aan dezen badden zij eene edelmoedige belooning toegedacht, bijaldien hij· in zijn groot ontwerp zou slagen, om zijne theorie der bewegingen van de Wachters of Satelliten van Jupiter, aan de oplossing van het problema der lengte dienstbaar te maken (c). Hieromtrent was Huig de Groot ook wederom, ie Parijs zijnde, voor de eer 'O'an zijn land , met gQed beleid in de, weer geweest (ti), omdat het hCtlD bekend was., dat men .bij ons er het eerst op' .bedacht was geweest, om dit g~wigtig ,onder" zoek Koll , M,,.tmriw in Sol. Fu"" ChO'gtmg ptm M.,.tJIII"ÏlII 110" , hl. 4. (h) Bailly zegt daarom ook: • Lu morDIl d'Bort.IiuI.-,
< (Ol}
011.,.
tU
'1'
pro"'.', 'fU'il ONernÏl
• i"gmi~, IN mllU1'lll ••',10 at/,.'lllIa, Tom. 11" pag. 164.
1U1I0 MlÏIt "
(ç). M,Qntu.da ,. Bilt. thI Mathlm. 11, 289. (cl) Ken ziet dit uit Ben merkwaardig achYijreD' Yen· De ·6roo'· &aD Hortenliu., in de Gron;. Bpistollu, No. 695 of ". ~.
Digitized by
Goog Ie
205·zoek ten nutte ook van de nakomelingschap, te doen strekken, waarvan het gevolg zou gewees~ zijn, dat de ware, wijze van het bepa.len der lengte, op zee. ons door Galilaei naar zijne meening 2;0J1 zijn aangewezen, terwijl de Italiaan dan ait. de bedrevenheid der Onzen in de zee~aan, zeer, zeker op zijne, beurt licht zou bekomen, en daarmede, voor hetgeen men zijn geheim noemt, v~l' deel gedaan hebben. Reael, de neef ~ 4~env~r.' maarden Laurens Reael, Blaeu en Hortensi~, maakten het driemanschap uit, dat met Ga!ilaei de opgevatte verwachting zou hebben kunnen vol~ doen, ware niet eerst Reael door den dood ontvallen (a), en vervolgens Galilaei voor de regt~ bank der Inquisitie gesleept (b). Niet alleen c,ia~ men op deze wijze van dezen, beroemden wis- en ~tçr-
. (a) Men vergelijke hieromtrent ~ en aangaande HorteD.iu. in IJêt algemeen, hetgeen medegedeeld wordt iu de aanteekenin., gen van den Iloogleerau Van LeDDep, op de Oratie van D'Orville in de IllUltr• .4nutelorl. 4lhe"ael MemoralJilia, pa8' 109, , ,
,,-. 113. (~) In de BilIl. DniP"."lle (TolIIe XYI, PlIIJ. 31'8 ." .~11J1J') ,vindt men 8811 belangrijk artikel omtrent GIllilaei, ell daarbij de geschiedenis vall het met hem voo,rgevalll!lle te Rome "ge-, deeltelijk uil lIel,1 eigenhandigen brieE getrokken. Zilt verder &äatuer, Guchit:1It. der 1i1",hem. lP B., ~l. ,173 f" en zijn 'Ie'l'en, be.chreven door Drinkwater, ell ultg.gevcn door ,he wiful .mOM/ltdIJ. SOaNl,y in lagelaad '
""/Jo
Digitized by
Goog Ie
-
206-
sterrekundige nut poogde te trekken, maarnaauwe. lijts' waren de vervolgingen tegen bem in Italië ,aangevangen, 'of het denkbeeld ontstond, om-hem naar Amsterdam te roepen, en voor het· daar zoo gelli1t.ttig gevestigde·Athenaeum te verWerven. Groot waren daaromtrent de bemoeijenissen, 'welke eeh· tetgeen' gevolg hadden; daar hij: te, verre in jaren ge'Votderd was,' om tot dez'èn o·verg.ng te'kunnen besluiten (a). '.':" - I . Dan wij' hadd'en' geénen Galilaei noodig, om de heinelén te meten','om sterrekundige ontdekkingen t~ 'doen, en met de door ons aangewe~ene of ver· beterde werktuigen; 'tot die' ontzaggelijke ligeha. mèn :boven ons, \velke van de' magt en de grootheid des' grooten . S~heppers getuigen, met de daar~ m'ede gewapende oógen door te, dringen; wij haddèn Huijgens. Wie toch is er meer der vermelding waardig, nu ik.van Copernieus, Tyeho Brahé, en ~eppler met een woord melding gemaakt h~b, dan (a) Vergel. 'de Gotlstlimltig. R.lltu.o.ring g.he'utlen bij het ttll,.tU tI,I' Doorl. School.on Amll,rtlam, door Prof. RooyeÎ11 t II.~.' 'Dit was· het tweede be"ija dat' DIeR 'gaf ~ om liedeli den eehten rang in de wetenlchappelijke wereld tot onl te roeopen. 'Tycho Brab& had aau P.iDl MIlll'its" zijne geaehriftea gélldUden. waarmede dezil no was ingenomen" dat hij pogingeD Unwei!8I1é, daàrin' ond~rleeDDd' door BIJn..éJd,t, om hem ,biK t8' hnde gevestigd t. krijgen. doch zonder vracht, Illiltner # Guohicht, tI,r Math,m. 11 B. bl.397~'
"_/16"
.au
Digitized by
Goog Ie
-
207-
dan hij, iD het vak der wetenschappen'. biet <sieraad vaD zijD vaderlaDd, maar wieD. het, wij fnaëteD dit met leedwezeD .erkeDDeD', aaD opvolgers,'eD Dastrevers iD het waarDemeD, tot op·de tij~i1\ta1'1 Lulofs oDtbrokeD heeft? ODder de vele aaDzieDlijke geslachten. onder ODS:~ zoo iD de VaderlaDdsche .. GeschiedeDis t als~in die der LettereD eD' WetenschappeD , met ro.m bekeDd, behoort dat der HuijgeDssen. Het.wasgeene grootspraak, welke deD vermaardeD CODstalitijn., ChristiaaD's vader, iD zijDe eigeneleveDsbeschtijviDg zeggen deed ~ , Uit eed'len bloede was mijn Ouderpaar gesproten,' Wat hulp b'et Vaderland en Nassau heeft genolsD', Van mij tien Vader. die, als die~aar van den Sráat .. Hun beide diend~ met zijn goed en bloed en ,raa.d!, En in den hoogsten Dood von wankien wist nogbui,gen. , . Zal, en het Vaderland en Nassau's st.amhuis tuigel) (a).,
Ja, dit, is Daar waarheid gezegd, beideD kUDDen dit. getuigeD •. eD wij hebbeD de geschiedenis tot waatborg. Groote dadeD mogeDteD allen! tijde ~rdacht· wordeD" eD 'dus heb Jk:gewis 'Yrijlt.eid" ~jer, vaD ,eene. .di'er.daden te'· gewagen,. '.welke ,der vermelding zoo waardig is. Het is bekeDd, dat CODstaDtijn ,:,gedureDde' twee eD zestig jaren, bij drie ,' (a) Zie de S.,.monel Conlt. Husenil,àe "tt~, 'Prqpria~. I~ beb de overzetting van den Beer Loosjes gevolgd.' .
1
•
Digitized
by'Coogle
-
208-
drie onderscheidene Stadhouders, Fredrik Hen'drik,' Willem II en. Wî1lem m, posten van het grootsté' vertrouwen bekleed, en daarin de gewJgtip;ste dieQsten bewezen heeft, waarvan ik reeds bij eene andere gelegenheid heb gewaagd (11). Mem weet '. hoe. hij io deJetterkunde 'zich cenen welverdiendenuam. heeft~emaakt,. zoo.dat Hooft Daar waarheid ,k.ollzeggen: "inborst:gezooght met " den' roem derzinlijlislle zeeden , vetnuft door"zUlt in 't metgh der beusche konsten en acht"bn.rsteWJetéll&chap~n ; kerne der aardigheit , én "oogh1ijn van het Hof." Maar minder is misschien bekend het stout en moedig bestaan van zijnen vader, die Geheimschrijver van Willem I, en naderhand van den Staat der Vereenigde Nederlanden was. De Spanjaarden vormden in den jare 1581 het plan, om zich door list of verraad van eenige voorname ,steden meester te maken. Op Vlissingen was het bóvenal in de eerste plaats gemunt. pe Spaansche Gezant, in Engeland, Mendoza, had tóiL het vermeesteren dier plaats reeds pogingen aangewend,·..en te dien einde op meer·' dan eenen 'Scheep.sbevelhcbber het oog .laten vallen. Zij waren 1
. (a) Bij Wagen. XIII, 336. vinclt men het venigte in Zeeland. ' ell al hetgeel1 het Priu.dom Orange betref" in een stuk in 1666 te Oraqe ~itgekomen, ten titel hebbende: BdlllÏON d. " 'lui ,'ut ptU'~ au relalilü"me"t tl'O,.,.,,&_, ptlr de CIuunbrun•
•
Digitized by
Goog Ie
-
209 -
ren te getrouw aan hun land die moedige zeehel. den , die voor hetzelve vuur en staal braveerden. Eindelijk vindt hij er twee., die zich lieten ver~ luiden, dat zij het verraad ten dienste zouden staan. Aan den Prins maakten deze bekend, wat er gaande was, en met diens medeweten speelden zij verder hunne rol. . Aan gedurige toelagen van geld hael het niet Qntbroken, ~aar eindelijk vraagt een der~ zelve, met ·het oogmerk, om de Spanjaarden in den strik te' lokken , eene meer aanzienlijke som,. welke toegezegd wordt f onder voorwaarde dat hij zijn tienjarig zoontje zou te pand stellen. De overgave geschiedt met 's Prinsen weten, ·die reeds ~ij zich zeI ven overlegd had, hoe hij het kind ZOII redden, en den man kende, in' staat om het te beproeven. Inmiddels worden de noodige schepen onder Bloijs gesteld, om wanneer de Spaansche .r;ouden opdagen, bij de band te wezen, en de onderneming te doen mislukken. Toen llU alle.s gereed was, en de aanslag s,tond bepr.oefd te wo~~ . den , zendt hij Huggens , den vader van Consrantljn, naar Londen, om het kind, hetwelk bij Mendoza als gijzelaar bewaard werd, op te ligten. Met beleid en onversaagdheid ging hij hierin te werk, en Jla al zijpe maatregelen met besten rade genomen te hebben, neemt hij op den eigen dag ,dat Vlissingen zou moeten overgeleverd worden, zijne kans waar, en bedient zich van de stoutheid van .Antonis Vermeeren , eenen van 's Prinsen HelleVI DEEL. 0 baar~
Digitized by
r
Goog Ie
-
:210-
baardiers die hem vergetelde , om zich van den jeugdigen knaap meester te maken. Het kon echter niet missen, of de Spanjaarden moesten het weldra bemerken; zij sprongen dan ook Jn de weer,
zoo dat Huijgens zijrie prooi met den degen in de'vuist moest verdedigen. Door \V'alsinghám Elizabeth's Sráatsciien'aar, bijgestaan, vond hij de gèlegenheid zich in te schepen, maar was nog bijna handen van Mendoza geraakt,' zoo goed
in
om
overleg het gevaar niet had afgewend •• Hij bragt het kind, hetwelk naderhand, tot mannelijkenleeftijd geko'men, onder onze zeehelden plaats nam, be~ ,houden in de armen van den vader weder, en vond
den Prins gereed, om zijne stoutmoedigheid waardiglijk te beloonen. ,,'Zijn loon was", zegt Hooft, een gouden penning, met, de hoofden van Prins
en
Prinses
nevens deze woorden, wightigher dan 't m'etaal: Mandati stl'tnUfI flXflcuti Monum ~ Gedenknis van bevel strengelijk uitgevoert". " Maar, 'naar dat ik van zijnen aardt verstendight ben, zoo moest zijn hart meer smaak in de bewustenis der daa'dt, dan in deezen lof vinden". En zoo was men met deze in Engeland ingenomen dat' de schilderkunst de taak op zich nam, om in eene historische schilderij er het geheugen van te bewaren, welke in Hooft's tijd het eigendom van den Graaf vàn Arundel was (~). Van (a) OmllaDdig yindt mOeD' het verhaal bij Booft, Nederl. Ri".
D,J
-
21i -
HU9-
Van dezen nu was onze wijsgeer Christiaan gens de kleinzoon; hij die ons zoo veel vermaardheid heeft aangebragt , want zulke vernuften zijn een nationàal eigendom, waarop een volk zich billijk verheffen mag, en zijn 'lof is die van de n~ tie, onder welke hij geboren en opgevoed is. Hij verdient dat wij bij hem stilstaan, en iets van hem . zeggen, dat tot zijnen levensloop betrekking beeft. ·s Gravenhage mag zich beroemen, dat hij' eriD den jare 16!l9' bet eers~e .levenslicht aanscbouwde. De beroemde Constantijn was. zijn vader, en zulk een' vllder te hebben, rekende hij steeds onder zijne . grootste voorregten ; hij betoonde hem dan ook altiJd, voor. zijne vorming en zij~eopleiding, den vurigsten dank.. Deze vond zich daartoe krachtig aangemoedigd, daar hij. in zijne jeugdige spruit reeds ,vroeg een sterk geheugen ontwaar~e, .ge. paard aan· eene meer dan gewone leergierigheid, waarbij eene lolfeUjke eerzuc1,l.t k)Vam, om zijnen O'\lderèll broede\:, die tevens zij 11 l~er. en speelgeJlóot was, ~oo' veel mGgelijk te evenaren. Met zorgvuldighei~ sloeg·, Constantijn.. hem .dus gade, en was der ODtwikkeling zijner· vermogens met ijver bevorderlijk. .Even acht jareD oud, maaltt bij hem I
m~t
.
.... ,.
.
DIlelIl, IJl. "'·781; beknoptelijk bij Wagen. Deell'il ,711. 3,63'9 ~ en den penning bij Van LoOD ~ N,tUrl. Rilt. Pm". D,., I, J/.
"'4.
Digi;ized by
Goog Ie
/
2U
met de eerstè regelen der toonkunst bekend, met dat gevolg , dat hij, schoon met geene uitstekende stem begifti.gd, echter binnen een jaar het kunst:' matige z0.o zeer meester was, dat hij allerhande muzijkStukkcn op alle soorten van sleutels konde 'zingen. Tç gelijker tijd onderwees hij hem in de eerste grondep der cijferkunst, waarbij de zoogenaamde regel va.n drieën niet -vergeten was, en ' ook daarin waren zijne vorderingen groot, zoo dat hij al,spoed-ig eenige manieren van proeven daarop uitdacht, en deze' grondig wist te be'wijzen. Dit werd echter bij voortduring met bet muzijkale onderwij~ afgewisseld, waarin hij het ip het volgende jaar reeds zoo verre had gebragt , dht hij' aan Compone,.en met goed gevolg dacht, en vervolgens zïc'h niet bij qet bespelen van één in-' strument bepaalde, maar zich op luit, viool en clavecimbaal tevens hooren liet. De oude en toen meest in zwang zijnde nieuwere, talen leerde hij spoedig, en in de eerste jeugd, met onbegrijpelijke vlugheid; had hij nu voor het taalkundige de hulp van onderscheidene meesters genoten, wederom was het zijn vJlder, die hem in de aardrijkskunde' onderwees, en die voor, de zorg daaraan besteed, de ware beloóning erlangde, daar hij den jeugdigen knaap aagelijks bezig vond, met aard- en hemelglöben als met zijne oogen te doorwandelen, en den op- en ondergang der zon in ver- • schillende tijden des jaars na te vorschen. Dan
/
Digitized by
Goog Ie
Dan de toonkunst was niet deeenige kunst. , door Huijgens met vrucht beoefend, qok in de tee· ken kunst had hij het ver gebragt , en de goedkeuring va~ vele kunstenaren verworven, daar hij meer dan één wel gelijkend en goed geteekend portret vervaardigde. Is. het wonder, dat daaronder dat zijns vaders gevonden wordt 'I dien, om met.Vondel te spreken, . Dien «sc~onk hij zoo door kunst llet Wezeu weer·
en waardig was het voorzeker, dat het door onzen vermaarden Corne1is Visscher werd in liet koper . gebragt (11). Dan ~et is eene juiste en dikwijls gemäakte opmerking, dat vernuften reeds in de ontluikende kindschheid aan den dag leggeR, tot wslk vak van bëoefening _zij· zich bij voorkeur· zullen bepalen, waarin men dan verwachten mag, dat zij zullen uitmunten. Ook dit had ~ij Huijgens plaats; ,de aanleg tot wis- en -werktuigkunde ontwikkelde zich 'bij hem derhalve reeds bij den aan yang : hij wist zelfs al vroeg modellen te vervaardigen, na~r voorwerpen door hem in prent of teekening gezien, of· welke hij beschreven had se vonden iu deze of gene werken •. Niet alleen dat hij zoo onderscheidene soorten van molens gemaakt heefe , maar
en
--------------'--_
.. _~----
(41) Van :lijnden en Van der WilligeD; Geschied. der rader!. SchiltlerTc. De,l 1 ~ bi. 158.
o
3
Digitized by
Goog Ie
-
!H4-
maar hij vervaardigde zich zei ven eene draaibank t en ging daarmede vaardig om: bijzonderheden, welke met meer andere van d~ell aar4, in de aanteekeningen vermeld ,worden, . welke Constantijn over het leven en bedrijf zijner kinderen gemaakt heeft, en waarmede hij geeindigd is, toen deze de jaren der kindschheid waren te boven gekomen, gelijk mij is kennelijk g~worden uit 's mans nagelatene papieren, ter Leidsche boekerij berustende. Op den' gewonen en' dáartoe bestemden tijd be~ocht hij de Lêidsche Hoogeschool , met oogmerk om' zich, volgens z~inen .stand, tot de kennis van regts- en regeringszaken op te leiden; dan weldra kreeg Van Schooten de voorkeur boven Vinn-i,us Cir), en Huijgens volgde zijne bestemming; de natuur had hem tot eenen priester der wetenschappen . gevormd, en hij gehoorzaamde den wenk tot zijnen wijsgeerigen aan leg. Door de vaderlijke zorg, gelijk wij zagen, welonderleid , door eigene oefening, en Stampioen's bijzonder onderwijs, in de wiskunde groote' vorderingen gemaakt hebbende, was het ,geen wonder, dat hij reuzenstappen deed, en te Leiden al vroeg voor een' wiskundigegehouden
----------------(a) Met dat .1 gar hij toth te Breda, toel1 daar d~Door tuchte' Scho~l_bloeid .. , met welke ik deo lezer reeds bekend maaktet (D",l 1", 239 VIla de Aant. ,,. Jlijtb.) blijken, dat taij "een vreemdelilIg in de regtiltudi. wild. wezen.
"I.
, DigitizedbyGoogle
:u5 den werd, die 'opmerking verdiende •. De bek~nde Mersenne zelf was zoo met hem ingenomen, dat hij 'hem so" Ärchi,dde. noemde Ca).' De wereld i~ getreden, ging hij in 1'649, in het gevolg van Graaf Hend~ik van Nassau, naar Denemar~en , derwaarts henen gezonden, zoo ik. mij niet bedrieg, voor de uitwisseling van bet traktaat van' uitkoop of redemtie , welke bij evenwel niet tot stjlnd bragt (6). Deze zending was van torten duur, waar(a) Dit schrijft zijn TBdu in de vermelde aanleekeningen, Dat h~j met dezen repds in zijne vropge jeugd e~ne geleerde brieFwisseling hield. blijkt daar te boven uit degene, die onder zijne nagelatene papieren voorhRnden zijn, en waaruit men zien lean • dat hij reeds op .zijn XV, 'jaar voor zijne uilvindingen • waar. door ]19 naderhand zoo beroemd geworden is, de gronden gelegd heeFt. Verg. Prof. Uijlenbroek in de Hugllllii Ez.reit""
Mat"Ia. 11, pa8' 29. (b) De.sluilinlt van dit traktaat" dat men bij Aitzema in zijn geheel vindt medegedeeld (Deel 111, bI. 335), was ,loor' Denemarken uitgelokt. De bekende GraaF van IileFeld Ilwam in dtn Haag en aloot het" waarhij hij zulk een belang stel,de,. dat, nien.genltaande het niet door alle onlle gemaglijlden,. en ah'rllts door die ,van GelJerland, Holland en Vriesland getppkend was, • Ue Am.bassadeur •• gelijk AHzema zfgt •• Bieh .gaern . met de sluckswijse onderteeckpningb contenteerde" als .. wel.!Ide, dat de ppnl:Îugen van Anticipatie souden kom"n uit .. Bolla1ldt. ende dat Hollandt zich .we) soude doen volghen van .. de andere.. Bet.groDt belang van Denemarken wordt daarnit aFgeleid ~ dOat, daar bij bet laatste veldrag met Zweden betionsen wa., dat de Zweden vrij van den Sontschen tol zou4 de.
o
Digitized by J"'., /'
Goog Ie r ..
waardoor Huijgens vethinderd werd, zijn vool'lle. men te volbrengen, om naar-Zweden over te steken, en Descartes te Stockholm te bezoeken Ca). Hij zag Engeland ,en een en andermaal toog hij naar Frankrijk t en werd te Angers Doctor.in de regten , waar de Protestanten toegelaten werden. H ij raakte er zoo in aanzien van wege zijne 'wetenschappelijke verdiensten, dat Lodewijk XIV hem uitnoodigde, . om zich in zijn Rijk met er woon te ver~laatsen; hetgeènzijne bel!0eming tot lid der pas opgerigte Akademie, van. Wetenschappen ten gevolge had. Van deze werd hij een der sieraden, . daar. hij !e met eene menigte van nuttige schriften verrijkte, in derzelverWerken opgeno~ men. Veelligt hád hij zijn verblijf in P~rijs blijven houden, dan hij. voorzag de noodlottige herroeping 'den zijn J er mi.bruik· doot sominigen onzer kooplieden Tan Zweedscbe namen gemaakt werd, eu men ouder het schild van dèze·, den tolontduikte; bet geen ook wed'erom aan ouze zijde Iladeelig bevonden _werd J voor den handel ia het algemeen J welke zicb met deze verkeerde pr.ktijk niet inliet; reden dus genoeg. om nie~te~en8Iaandehet dr~leu van lommige provin. cien, met het wérk 'aart te gaan. Mell vergelijke verder WaIeDaar , XlI, Deel, 38 - 43. _
"ls.
(4) Huygehl/ut pnl1l ilu 1xm"eUl' de tloir un' gr."d homme # (zegt Condorcet, hiervan 'gewag~ndp) près tl'être enl.,,' ti rm mo"de, 'lui n',n IlflOit pIU lenti Ze priz, et nes Cartes n'eut pal I, pllJi,;,.· de pr''Ioir teut ce f/u, ÜI Philoloplzi. dtll1ait upln,. 4,
R4r&è",.
"i
.
Digitized by _l.~
___
~_
• _ _ ~r'"
--~--.
Google ~,_, .... _ _ _
"::.~
ping van het Edict van Nantes , met de voor de Pro· testanten doodetijke gevolgen daarvan, en ontweek den storm. Wel deed men vele pogingen om hem aan Frankrijk voortdurend te verhinden , maar hij hield va], en bragt zijne laatste lev,ensjaren in zijn vaderland door tot aan '1695, bet jaar van zijn overJijden (p). Geen wonder dat bij in Frankrijk met den naijver van velen, en met den baat van sommigen te worstelen had. Eene intrigue verstoorde een oogenblik zijne rust, en te meer m?est bem :deze- onaangenaam. wezen, daar er een landgenoot in betrokken was, uit gebrek aa~ wereldken·nis. '. In 1678 in 's Jlage zijnde, ha4 hij daar onzen beroemden Hartspeker leeren kennen, wien hij dadelijk waardeerde, en dien hij' vervolgens met zicb naar Parijs nam', om bem de -gelegenheid te verschaffen tot verdere oefening. Hl!ijgens maakte kort daarna in het Journlli. des S(I"alls bekend, dat hij met een' mikroskoop van eene nieuwe vinding, bijzondere waarnemingen van kleine diertjes gedaan had; en vergat misschien, of keurde het niet Doodig, om van Hartsoeker te spreken. Hartsoe(a) Ik weet wel dat er zijn die twijFelen, of deze de ware reden geweest zij Tnn het vul aten VAn Frankrijk j maar behalve dat het van elders zou tebéwijzen zijn. zoo komeu mij de door Delambre gegevene redenen voldoende voor, om de op hnnden !tijnde godsdienstige vervolging ala de ware oorzaak te beschou. wen. Zie Oelambre, Hul. à.P4Itron, Mot!. Tom. lI,pag. 550.
Os
Digitized by
GoogIe
~u8
-
loeker nu had zich daarmede al lang bezig gehouden, en ·meende de zoo&enaamdezaaddiertjes t~ hebben o'ntdekt. Hartsoeker over het niet gewag maken van zijnen naam vee11igt geraakt, gaf, van zich af, dat hij regten op de uitvinding van den Mikroskoop ha9, en dat men hem de eerste waarneming der zaaddiertjes verschuldigd w'as. Terstond was men in de weer, om den, zoo zij zeiden, verongelijkte te raden, voor, de handhaving zijner eer te zorgen, en in, het eigen tijdschrift zijne grieven bekend te maken. Hartsoeker verontschuldigt zich met izijne onbedrevenheid in de Fransche taal, vo?r zoo. verre het er op aan kwam, om, zich. daarin, zoo als het vereischt werd, uit te drukken: geen nood, men zou bem de behulpzame h-and bieden; h~j viel, en zie daar! een stuk in goeden stijl gereed, en aan den verzamelaar gezonden; maar deze schijnt een kiesch en voorzigtig man geweest te zijn, hetgeen hem aan Hu~igens het vertoog deed onder de oogen brengen', die Hartsoek.er bij zich. ontbood, en hem het onvoorzigtige zijner handelwijze deed gevoelen~ en tevens aantoonde, op welke wijze J.1ij 'zich door zijne vijanden ·had laten verschalk~n. Deze voelt het, belijdt schuld, en Hl)ijgens biedt zich aan, om een anders ingcrigt betoog op het papier te brengen, waarin hij hem regt zou laten wedervaren Ca). , ~en
Ik
beb met geaoesu ~ bij bet nasporen nD ~eze bijzoDder-
Digitized by
Goog Ie
:21 9
Men vindt degenen , van hem gnd~r vreemde schrijvers gewagen, dat hij in leed zoude gedompeld geweest op het van zijne vensdagen ; mij is echter daarvan niets gebleken; waarschijnlijker iso het misschien., dat h ij die man van den beschaafden stand was, bij . afgetTokkene bezigheid waartoe de aard zijner wetenschappelijke oefening hem riep de noodige geruimdheid van geest behield, .om de genoegens des ° levens te kunnen ., aanbidders 'Van de vermaarde Ninon behoord hebbeo Men spreekt zelfs van eene diehterlijkehulde haar opgedragen., maar in- welke men den man proefde die in zijne ste~rekllndige vaart den Parnas te schielijk onder zijne voeten had achtergelaten, om el' zich· slechts een oogenbli~ aan de der te hebben kunnen laven (a). Dan derheid, bevonden dat, even gelij~ men Harlsoeker verootIcbuldigt. men zoo ook aan bei gedrag van B lIijg~1l1 regt Wlll1ervureu. Men Uartsoeker's Eloge door Fontenelle (0"11' ",es; Tom; 1 , pag. 364), ~n Condoreet ze~l met zoo vele· woorden a Sa conduite aVIo Hal'lloeker prou" tWait untl _frano!,e et éleuétJ a. (a) Onder de ~lIiten'anders is Móntuc}a overHuijgen51~zens. waudig, Tom. II, pag. Daar bij de der Aoadémie de, Sciences, welke i/I 1699 plaats had, geIIlonoen ia, beeft Fontell~lle niet tot lofredcnallr kunnen ben. Condllfcet hellft iu zijn jeugdigen leeftijd g~pollgd hierin te Yoorlien I van Ilem toch hebben wij een Bloge .,an Ruggens, voot-
Dan bet wordt tijd t om Huijgens in zijne groote wetenscbappelijke waarde te besch(;mwen, en daar uit te leeren , met hoe veel regt de groote Newton , met hem was ingenomen, van wien deze steeds als van den uitstekenden onder de wiskundigen sprak, wiens bewijstrant, '. hij voor de door. hem behandeld wordende, onderwerpen, zoo' bij uitnemendheid geschikt keurde, en wiens wijze van . voordragt daar te boven hij steeds gewoon was aan te prijzen; wij zullen dan tevens het zegel leeren hecht~n aan het getuigenis van Leibnits en Bernouilli, naar wier schatting hij oDvergelij1i-elij~ te keuren was. Reeds in jeugdigen leeftijd was hij zijnen leer· i. meester Van Schooten van dienst, 'door'het mededeel en van belangrijke aanmerkingen, waarmede deze zijne uitgave van Desc:artes Géometriè kOD verrijken, terwijl hLjaan meer dan één en wiskundige van verJTIaardheid ontdekkingen. mededeelde', welke alle het kenmerk der oorspronkelijkheid droegen" Het is zoo, dar deze meer tot het bespiegelei1d.g~dee1te der wetenschap kunnen geacht worden te behooren, doch zij waren echter van dien ~ard, dat zij tO,t die praktische. toepassing bragten" waardoor Huljgens voor de maatschappij zoo komende in' de Eloges' iI" Aoailémiciens de l' Acatlémie BOJaltl
ties Soimoel; mo,.u àtlpuls 1666i.usf/u'en 1699,
pas. 104 en poiFIl'
Digitized by
Goog Ie
-
221
zoo veel nuts gesticht heeft. Reeds vroeg zich met de analytische of Algebraïsche berekeningen ingelaten bebbende, gaf bij weldra uirstekende bewijzen vjln scb,randerheid, zoo wel als van ervarenheid in de Algebra, door de oplossing van vraagstukken over kansrekening, welke rekeningen vóór Huijgens nog door niemand waren behandeld. Tot staving hiervan beb ik mij alleen te beroepen op de aangewezene kansrekeningen, die hij jn een traktaat over het dobbelspel, beredeneerd ontwikkelde, en aan zijnen leermeestet zond. die ze in bet L~tijn overbragt, en achter zijne E%wci. laliones lJfathemalica, plaatste (a). _ Werktuigkundige door aanleg en beoefening, waaromtrent hem de grootste lof gegeven wordt (b), spreidde . bij . (d) Ik bedoel bier dat, u .llJttiocillii. in Lido Al.a•• BieriD betoonde hij ..ich, ala met vlijt de leasen UD zijD.n leermeesler te bpbben· g.llouden , gelijk deze in de voorrede nIet eeDe billijke zeUverh.rfi'il g~tui!!t t eD getuigen kon t daar men hem daarin e~nen weg ziet bewand~len t .. elh niet TOor elk Gpen ataat. Men .i~ verder Buij~eal brieF aaa Van ScJlootea, en men zal bemerken, I10e boog hij de Algebr~ ,cbatte, welke hij ztlr. eene goddelijke wetenschap Doemt, cn hoeuer bij d. overtuigiag had, dat betgef'n hij in zijn traklaat te berd. bragt, hllre ,oorl refFelijkhrid zou ia bel licht .t.lIen: VaD SchooIen schijnt in die o,ertuigiag te bebben gedeeld. . (z,) Ik lJIoet bier de woordea van Montuc1a zeln· meded_ Ien : .11 n'.st p.rson", I. XPI. nier.. .i now ,:za'pton. ~ G"liüi .t Ne.ton, à 'lui la Mle""i'll# ajt del oZ,lisal;o", pLu
ti"".
."em·
Digitized
by'Google
222 -
hiJ zijne ervaring ten toon, en werd de uitvinder der slingeruurwerken, bij welke wij een oogenhlik moeten stilstaan. Van a11e tijden had men in de menscbelijke maatscbappij behoefte aan tijdsbepaling; zonder deze toch moet er eene verwarring bestaan, van welke men 'zicb naauweUjks een . denkbeeld maken kan. Al zeer vroeg qerhalve was men op middelen bedacht, om in die behoefte te voorzien; de Quden hadden hunne zonnewijzers, bet. eerst. door Anaximenes van Mltete in Lacedemon in gebruik gebragt , gelijk dit te Rome geschied is door Papirius Cursor, eenige jaren vóór den. oorlog met Pyrrbus ,zoo ,sommigen .willen , en volgens . anderen, door Marcus Valerius, na zijnen triomf over de Carthagers, bij bet eindigen van den eersten Punischen oorlog, welke te gelijk met dien over Koning Hiero plaats had (a). ,Zij hadden verder hunne Cleps,tlrae,' of waterloopers , waar""omll"ewe, , '1"'ti. Buygen,. On ll1i tloit o"eo Poscal et ti. FR. »mal, .Ie, p,.emie,.s t,.ails de la nOIl7l,lu scimee ik oolcllur la pro.. ,,606ilittl!l ilo en tltI,elpppa les principes 114", ~1I trahl!l D. B~ "tioçiniis in LuJo .duae", Tom. 11, pag. 415. (0) Eigenlijk werd er een zonnewijzer of HoroloSium onder de SpoliG mede omgedragen, en bij de Rost,.a .oP eene kolom rplaatat, lletgeBchiedde, z~gt LiviuI, omdat h~t een voorwerp wa. te B.om~ onbekend, waaruit dan volgen zou. dat de Romei• • en het toen voor het e.rlt zagen. Zie Liv. Lih. ;CrI I e.t7.
Digitized by
Goog Ie
waarvan men de beschrijving bij Seneca in een' zijner brieven aantreft Ca). Deze werden bij de regtbanken gebruikt, om' den tijd af te meten, binnen welken de pleiters hunne pleidooijen moesten be"er~en, om het vervelende van te lang gerekte redenen voor te komen (b). De uurwer· ken welke na deze in' gebruik gekomen, en on~ der den naam van Horologiën (c) bekend zijn, dag(a) Over de invoering der zonne- en water-uurwerken, en het berekeuen van tijd pn uur, vindt meu het epn en ander in eene a8nteekening van Reitz op Nieupoort, de Republ. Rom/UlG,; pag. 316. (b) Mpn ba'd 'in der' daad. zoo bij de Grieken als Romeinen, nn die ,cllreeuwera of vep]prater., die bet bar konden maken, en , die zicb arl!sven, om anderen tot die .o~rt van welsprekMldheid te, vor~en, gelijk wij uit Cicero leeren , toen bij van Pericle. zeide, dal deze niet door eenfn zoodanigelJ ~ maar door An8lta~Oras was onder leid: .1Iuno 7/07/ clamator aliquis ad clepsràram latra,.. .t!ocllerat ,s.tl Clallomenius Ana~agoras,,;" summus" Zie Cj.. cero, dil Orat. :L. 111, _Cap. 34. - \Vauneer een regler' zich verveelde, wlil bij in de gewoonte, om naar dit watetuurwerk .ta ,zieu, of te doen zien. en de meening 'was dan niet' gunstiliI \'oor den apreker, gelijk Cicert» bij eene· gepaste gelegenheid opmerkt. Zie in Brll/o, Cop. 54. (0) Onder de algemeen. benaming van HorolD~ komen de zonnewijzers en waterloopefs voor; want hetgpen wij gewoon zijn uurwe, kPn te noeDl~n, kenden. zoo ver ik weet, de Rameinpn Di.l. Horolof!.ium mitt~lm, schrijft Cicero aan zijnpn Tiro, Gtl Di•. L .. XP1, Ep. 18. Maor somtij,ls vindt mpn penvoudig HDra~; d"ze geteekeude ormpt cijf.r uitgelhukte uren, bewogem si eh op deeeue of andere wijze i teD minste uit eene redeaeriDg
hij
Digitizèd by
Goog Ie
dagteeken~n
\
·van lateren tijd.' Vroeg zijn zij al. thans niet in het Westen voorhande~ geweest, want toen de vermaarde Kalif HarouD al Raschid, onder wien de Arabieren hunne gouden lettereeuw rekenen bestaan te hebben, zijn plegtig gezant. schap aan Karel den Groote zond, en dit t . naar toenmalig gebruik , geschenken medevoerde t was daaronder een uurwerk, tot djen stond nog onb~ kend in Europa, en daarom zoo geschikt ,om de bewondering van Karel en zijn Hof op te wek. ken, waarvan dan ook een plegt-feestelijk· ont. haal, ~et eene reeks van aangebodene vertoon ingen van allerlei aard, hèt gevolg was, en daaronder mede eene.Buffeljagt, waarvan de groote.Keizer, die zijn' slag miste , bijna het slagtoffer ge\vorden was (~). . Na de zand- en waterloopers toch, waarvan men zich eeuwen lang bediend had, waren de uurwer- ken in zwáng· gekomen, die uit raderen bestonden, welke door gewigten of veeren· werden in beweging gebragt en onderhouden. nat hier echter door den tijd verbetering werd gevorderd, zal elk
ligt bij Cicero, th Nat. Deor. L. 11, C. 38, is dit duidelijk: Cum mac1.inatlon, '{uadam mo"," aliquitl .litlemw ut Iphaeram , ut horas u, alill. (a) Men zie Egi~hard in "ila Car. M~ni. l\laar vooral op!c Ht'gewilcb, Hilt. de l' E"!Pereur CMrkmasne, PfII· 418.
Digitized by
Google
-
225-
ligt bevroeden, die zich zoodanig . werktuig voor den geest steit ; men natil dim de toevlugt tot Balancitrs of onrusten, die ten doel hadden, om de beweging der raderen te regelen; van deze bedienden zich nog Tycho Brahé en Hevelius • . Dan naauwelijks had Galilaei zijne theorie van . de~ slinger gegeven, of de bekende astTonomen , Riccioli ën Mouton, begonnen, nevens anderen, dcth;· omtrent den jare 164°, van zulk een en slinger ter bepa1îngvan den tijd te bedienen. Deze was eigenlijk eene bol, aan een koord of staaf opgehan·ge~ , . w~lke onderscheidene menschen vorderde, die de schommelingen des slingers, bij voorbeeld in de vier en twintig uren, telden: doch Huijgc;ns dacht aan het onvolkomene der straks vermelde onrusten, en hing aan de ·uurwetken deze slingers, met b~hulp eener eenvoudige en hoogst vernuftige Jnrigting, het echappement of de gang genoemd, welken hij naderhand gedeeltelijk op de zakhorologiën toepaste (a), waarin hij de onrusten weder ,. . - , doch (4) De lIerate zakhorologiéD wereleD, 'olgenl eeDe bij velen aangenomene meening, het eerat in het jaar 1500 te Neurenberg door zekeren Bell Yenaardigd·, en waren, wegens deJ'~elver ovale gedaaDte ~ algemeen oDder den naam van NlUI'fRIlJ"Btlr J!Jjtlrm bekend. Dit zij zoo het "il ~ maar daaruit ,olgt niet ~ dat men toen eerlt aan zakhorologiën gedacht heeft; het gebruik van deze en Tan klokken is van vroegere herkomst, en meD vindt zelfa vaD eeD zakhorologie gewaagd, ~dat niet teel vau VI DEEL. . P , . de
Digitized by
Goog Ie
doch met echappeinent en spiraalveer bragt. De theorie van Galilaei was alioo onvolkomen bevonden, en zij had dus meer doe,n hopen, dan zij kon daarstellen , want de tOèP.assing der mathematische theoriën op de werktuigltunde was nog in de ge~oórte, en er moest dan wel iemand van meer dan gewone kunde zich opdoen, begaafd vooral met dat werktuigkundige vernuft, :dat alle zwarigheden kon uit den weg ruimen, ·bekwaam , om het ware middel uit te denken, dat t?t daarstelling van, hetgeen men beoogde gevorderd wordt. Huijgens,' de eenige Huijgens zou ik bijna zeggen, was
de onze in grootte> venchilt, en waarin een doonehijnend Iloorn het gla. verv~gt # en de eijCerplaat zigtbaar maakt. Dit i, bij toeYBI opgegraven, en ichijnt, vo1geD8 het opschrift, &an B.obert Bruce behoord te hebben, die van 1305 tot 1308 io Scholland seregeerd heeft. Zoo blijkt het oit Dante ,# dat men in wijoeu tijd reeds slaguurwerken io Italië pnde i Troeger zijn bij OBI de klokken, en bet daarop gevolgde klokken.pel, waaromtreot ik hier voren _ige aanmerkingen maakte ÇD1. Ir, 2e d. blo 442 YB_O de Aant••11 BVtl,..) bekend geweest; reeds baddeo wij io 1368 onze horologiemaker., gelijk blijkt uit deD aebullof vrijgeleibrier. met het opschrift: u ,Aorolof,ionAm artifitrio e::e,._tIo # aan drie ,ouzer landgenooten door Eduard IU gegenu, en bij R)'mer iu zijue Poetl_ voorkomende. Meo kaD' hierover in het breede raadplegen Barriqton'a GuoJ.;.tklli• •,. U_rit.", waarvan wij eenè overseUi118 in het Boogduiuch / aaotnfFeo in Beekmaoo's B~e IRR' ,GuohioAt. tk,. Brjirrtiun,eli, 71&. I, bi. ,305 ." Nlsg.
Digitized by
GoogIe
' - 227was die-man -; :""ik heb reeds het getuigenis van een buitenlandscli schrijver, en met deze plege ik bovenal gáarne raad, wanneer het den lof eens landgenoots geldt, hier boven aangehaald, om te durven verzekeren, dat ik mij -door geene nationale vooringenomenheid laat vervoeren. Huijgens· dan ' was die man; hij was het, die de slingers aan de uurwerken hing, en de altijd weifelende onrusten door deze liet vervangen; hij verzorgde alz00 dè vervaardiging van nieuwe uurwerken, en maakte ze in een geschrift ~ dat hij Hor%glum noemde, der wetenschappelijke wereld in 165* bekend. Welkoin, volkomen welkom was de uitvinding bij'bevoe~e beoordeelaren ,aan wie hij deze mededeelde, en daar het getal dergenen , met welke hij in betrekking' van algeme~ne- of wetenschappelijke vriendschap stond, hetgeen de schat zijner uitgebreide briefwisseling f ter' Lèldsehe boekerij bewaard, getuigen kan (.) 0' over, geheel EurOpa, versprèid was, zoo kan het niet bevreemden, dat zijne slingeruurwerken zich ook weldra overal ver-----,._-----,
--~-._--
'"
(11) Ret i. der moeite' waardig; iD d. papieren #' tot hem
betrekkelijk,- de opga". te zien dergenen', met wel':e bij eene weteDschapptilijke briefwiueliDg bield. ODder delle ,iDdt men, , bebal.. de BalDen .an Van Scbooten, Badde, en .IID aDderen, die ..a V.geli~ ...n ClaerberieD en Wicher., teD bew!il. 'boe er onder onze .oorgealachten waren, di. met ij'f8r,de wetenschappen beoeFeDden.
P.'
Digitized by
Goog Ie
verspreidden -. en dat. aan. he~ g.ebruik der oude' vaarwel ge~e,d werd; ja zoo zeer was men er mede ingenomen, dat van aIJ~kanten aanzoeken kwamen, om de vruchten der' uitvinding. te kunnen plukken, dat schier op elke.o sterretoren in Europa, hem de.. hulde werd bewe~en, door zjjn vindingrijk vemuf~ zoo zeer verdiend Ca). My.lon, de vriend van Val! Schooten, Vader Tacquet, Boulliau of Bullialdus, de vriend van den FranschenGezant De Thou, met wien hij in J657 hier te laRde kwam, deelden hunne wetenschappelijke . ' bez.waren vertrouwelij~ med~; allen werden bevredigd. Petit, die niet alleen met H uijgens, maar ook met zijnen vader, en met zijnen broeder bevriend ' was, erkençle de vernuftige oplossingen en verbeteringen, door den van,arbeiden nimmer vermoeiden. Huijgens·, ten gevolge van . gemaakte bedenkingen uitgedacht !J om 'daarmede zijn oorsp~onkelijk werk , te booger in de. algemeene scb.tting te 'doen rijzen; betg~en te nuttlger .voor het oogm~k was t '" dat
,,,,.uIten
(a) Zie de VerhandeliDg van Prof. VaD Swinden, 0.". Huijg",. az' UÏlwltl.,. tlBr .linglrUUrWerl:"" M. 8.. Bij dezeD ViDdt meD aUe. wat tot de gea,ebiedeni. der uitvinding, betrekking heert, én tot de' uitviDding zelve behoort t iD éeD voortreffelijk gebeel "ij elkaader, terwijl de bijlageD, de uittrebeJa bevattende uit de handschriFteD van Hoijglln., die in de Leid.ehe Bibliotheek .hewaa.rd worden t genoegzaam bewijzen, uit welke echte broD. lJ!'n de. geleerde schrijver gf'put beeft.
Digitized by
Goog Ie
-
229-
dat lJij bedoeld had; ja, hetgeen nog sterker is, zoo zeer had de oplossiog van de door BouUiau gemukte zwarigheid dezen bevredig4, dat hij ze terstond aan het toen te Parijs bestunde geselschap van geleerden mededeelde, een gezelschap, door welks wetenschappelijke bemoeijingeD het denkbeeld is ontstaan, om de Akademie det Wetenschappen te stichten, van welke hier boven meI., ding is gemukt. Hebben wij te voren , ter gelegenheid van bet. ontdekken der Telescopen, Galilaei ons in den weg staande gevonden. ook hier treffen, wij hem wederom aan, en de Alchimist Becker, de man die onze duinen in goudmijnen wilde herscheppen , is de held die optnd, om UD Huijgens de eer zijner uitvinding te betwisten, hem de kroon VlO bet hoofd te nemen, en die op dat van Galilaei te p!aatseo. Wat geloof er aan hem en andere kampvechter. te geven zij, weten wij uit de zoQo even ungehaalde verhandeling, en na de~ly.e gelezen te hebben, urzelen wij, J.iervan ben ik verzekerd, geen oogen blik om het resultaat, door den beroemden Hoogleenar Van Swindèn,- uit al het door hem behandelde en betoogde getrokken, aan te nemen , en' aan on.ze~ grooten landgenoot de eer - toe te kennen, welke hem toekomt C.). Zoo (4)
M .. zit
J
indien ik
100
aprekID mag, d, pUJaltu
P 3
910
beo
loog
Digjlized G)'
Goog Ie
Zoo toonde Huijgeps dan in dit keurig gewrocht van zijnen vindingrijken gees~, de voortreft"elijkheid van zijn werktuigkundig genie, en van ,zijn krachtvol vermogen, om zich eenigermate boven zijne eeuw te verheffen, en te toonen, dat een groot man weet vooruit ~e snellen, op eigen wieken voorwaarts strevende,; want 'de groote kunst van toepassing, der mathematische theoriëh op de werktuigkunde was, gelijk ik reeds opmerkte, nog in de geboorte, en in een mees~erlijk proefstuk maakte hij het aanschouwelijk,. dat zij dat tijdstip genaderd ;was. En hier zou het nu voor mij verleidelijk worden, aan dit denkbeeld de noodige ontwikkeling te geven ~ vooral door voorbeelden, van anderen onder onze landgenooten ontleend; dan ik 1001J in de .00 pas aangebaaIde yerbandeling ~ opgegeven 1116.26 I en ,de overweging derselve ~ welke tot bet resultaat 'geleid bebben. 'Dit ~esultaat DU il: ' »Dat Bup. ia dar dllad de I!'ente i, geweest ~ welke in 1656 den llinger op eeae beata!lDbare en voUedige Wij~1 aan de uurwerken been ungebr..,; dat hij, die uitvinding in 1657 o~e'ral bekend gemaakt beert door sijne brieven ~ en vervolgenI, zoo wel door bet ver.enden· van .gne B.,ohrijw.g, in 1658 gedrukt, all van de a1iugeruurwerken door bein yervaardigd: dat Ilij voo~al tot der.elver nrbetering .,arvolgen, oDOpbondelijlr: beeft ~rheid; enl - docb men sla de verbandeling uhe ná,' ",. ,70 - 72. Boe zeer Buijgenl zelf reeds vroeg voorsien had ~ dat men bem vaD, de eer sijner uitvinding sou pogen te herooven ~ blijkt uit de opdragt viJl .ijn HoroloSIum aan de Staten ,au Bolland.
Digitized by
Goog Ie
,
ik wil dit liever bij eene andere gelegen beid doen , ik beboeve mij daarom niet van Huijgen. los te rukken , en wil alzoo nog eenige oogenblitken bij hem met den lezer verwijlen. Het is niet te verwonderen, dat bij tingenomen met de door bem gedane ontdekking t zijnen slinger op de zeeborologiën poogde toe te passen , ten einde uit de vergelijking van den tijd aan boord, met den tijd van de plaats, die men verJaten bad, en die altijd door bet uurwerk werd aangewezen, onmiddellijk de leógte op zee te kunnen bepalen. Te voren had hij reeds zoodanige zeeborologiën vervaardigd, of onder zijn opzigt doen vervaardigen t welke ook buiten 's lands in gebruik waren, hetgeen door Lodewijk XIV zeer werd aangemoe.: digd, gelijk men in' de opdragt Vln zijn Hor%giu,. Oscillllloriu,. zien kan. Zeer veel vlijt en arbeid nu besteedde hij aan deze, en nam er zelfs proeven mede op de Zuiderzee in een' galjoot" hem tot dat einde door 8ewindhebberen van de O. I. C. verleend, hetgeen de verzending derzelve naar Indië ten gevolge had. Hij voedde er de beste verwacbting van , en vooral nadat hij de tijding bekomen bad, dat zij'aan het gaan waren ,gebleven, schoon, gelijk hij zelf in eenen zijner brieven zegt , niet gebeel precies, "'" pIJl 1J"e "I. jus"'" fU'iJ IJvail ,spert; maar bij bleefbopen, te meer daar Bewindhebberen bem eene tweede bezending gevraagd badden , en hij wenschte slechts volharding aan bunne p 4 zijde;
,
~igitized by Goog Ie
zijde; zelfs vindt men ,in een' zijner laatste brieven van het jaar 1694, dat hij gçheel met' zijne zeehorologiën ingenomen bleef. Met dat al schijnt bet toch, dat de zwarigheden niet zoo schielijk zijn t~ overwinnen geweest;. althans de proeve gelukte op den duur niet zoo volkomen. als hij zich had voorgesteld: ditbragt hem tot Hieuwe overleggingen, en veelligt zoude ~ijne standvastigheid en die edele volharding, welke hem bijzoaderkenmerkte, bet begeerde overwigt ~ekregen hebben; dan in, het midden, zijner werkzaamheden' _overviel bem de dood (a). Met dezen eindigde ook zijn wetenschappelijk verschil met Renau, dat naderhand door Bernouilli werd vervolgd. Deze beroemde zeeman, van wien ~De tljdgenooten plagten te zeg. gen, dat hij een geboren wiskundige was,. wilde .Ie wiskunst op de manoeuvres ter zee to,epassen, en gaf in 1689 zijne ThéoT;' Je lil lIIanOell111" ties "lIillatJ:t uit•. Huijgens kon zich met zijne voorgeschrevene regelen niet ~oo schielijk vereenigen , daar het beginsèl van Renau' , dat de schepen in het water weerstand ondervonden, die aan derzet. ver sl}elheid evenredig is, hem onjuist voorkwam: d~aruit ontstonden' die geschillen, welke in het :Jollrnal Jes Sa'llans en van de R'Plll1litjtle des lell'" zijn (0) Monlucla .. Bilt. Jes MmMm. 7bm. vergel.'Delambre:, Tom. Il, PIIfl. 553.
lP, ,aB~
Digitized by
549~ en
Goog Ie
-
233-
lijn behandeld. De mathematische wereld was er door in beweging geraakt, en men vatte partij voor of tegen; dan ten laatste bleek het, dat de aanmerkingen van HuJjgens gegrond waren, hetgeen echter niets aan de· grooteverdiensten VIn Renau ontnam, wiens werk in Frankrijk, waar men er zeer veel mede op had, op Koninklijk gezag was uitgegeven (a). Na hetgeen wij tot. dusverre zagen i ll het midden gebragt , mogen· wij alzoo, wat ook sommige vreemdelingen daartegen hebben gepoogd aan te voeren, ons tot bet besluit: geregtigd oordeelen, ,dat Huijgens ~ door de verbetering aan de uurwerken aangebragt , ie het toevoegen van den slinger, zich. als een vernuftig mechanicus heeft doen kennen: wij mogen er bij opmerken, dat deze verbetering uit har.en al!l'd ~oor de sterrekunde van het hoogste aanbelang was, zoo dat reeds uit dien hoofde d'eze wetenschap aan hem de grootste verpIigting heeft. Maar hij dee~ meer, hij verbeterde ook (a) Montucla t Hut. tiel MatTllm. Tem. lP ~ pag. 410. lOD'" tenelle ~egt io zijn EIoS. viln ReUAU t da.t z~er lezenswaardig is (0."".' ti., Fo"t,,,,ll,, Tom. I t paR, 295) zeer aardig: a C. " 'era UIl suj,t d. ,cantIal. t ou plw-tot tie joi. pour prof." , . a filM tlu slomèt"1 " ptll'ttlfle"t; ~ oe ,,'ut pas su,. k. pllr• • Blomltri.; ,ur lIIltl glomltrie mirt. ~ Ol~ iJ del idJe, a tie p'IfYIU,U/I t et a,," flwlflw fij, une porlie!, ti. N"certia tutltl t flw leur elt "aturel/tI·.
0',,,
1., ,,,t,.
,Jle,
P5 •
./
Digitized by
Goóg Ie
ook de kiJkers, en vond den micrometer uit " zoo dat hij de drie werktuigen, ,waarvan nog tegenwoordig het heil der sterrekunde afbangt ,ofvolkomener . daargesteld , of uitgevonden heeft. En zoo komen w~ dan van lieverlede tot de beschouwing· van hem 'als' sterrekundige. Geheel ingenomen met het denkbeeld, dat onder de nuttige uitvindingen hier te lande gedaan, d~ Telescopen behoorden, was hij steeds werkZaam in het verb,eteren derzelve. In zijnen broeder ConstantUn vond bij. daar te boven een groot en ijverig'medewerker, zoo dat hij me.t dezen niet slechts Telesco~n van, twintig, maar ondérscheidene van dertig tot honderd en twintig voet lengte vervaardigdheeft , waarvan de meeste objectief-glazen te Leiden bewaard worden, terw,ljl twee dertelve aan de Koninklijke So'Ciet~t te Londen, waarvan bij' lid was, zijn ten gescbenkegegeven. , De ;beroemde HeveliLls Ca) bad ook met ijver
>
gta-
(0) Benlias of Bevel was geheel AstronDmist, en had zelfs een'lterretorea bij zijn hui. opgerigt. Bij wa. van Dantzig, zijnde aldaar in .1611 geborea, en een man YBn aanzien onder de zijnen. Bem viel daar te boven het saldiame gelak te beart , van in zijne nouw eene medewerkster bij .het doen na 'Waarnp.JDingea aan te tretren', hetgeen haar dan ook de biliijke onderscheiding verwierf, om in zijne llfllObjlUl COIlutil afgebeeld voor te komen. Groot was de -ramp, welke hem in 1679 trof, daar een noodlottil8 brani alle. wat hij bezat vemielde; de.-
.iet.o
•
.....
.
Digitized by
GoogIe
alazen geslepen, en daarvoor nuttiae en alae.meene voorschriften in zijne &1,,,,,,.,,pAi,, of Maanlbeachrijving ontworpen en.medegedeel~. Gepast WIS daartoe de aanleiding, en eigenaardig tevens, om te dier gelegenheid over de middelen te handelen, waardoor men tot de meerdere kennis VlD dit hemelligchaam was gekomen, en de bergen en wateren, gelijk men meende, in hetzelve had leeren opmerken. Men was evenwel nog verre VlD de volmaaktheid, en aan Huijgens gelukte het, hierin het verder dan zijn voorganger te brengen, die slechts een' Telescoop van tien tot'vijftlen voet gelever.d had, en wij zagen zoo even t wat door hem WiS daargesteld •. Hij kon dus in het vermogen van het nasporen der sterren, Hevelius en Galilaei verre achter zich Jaten. . Hij begon eenvoudig met de waarnemingen van. den l"tsten te herhalen, en naar meerdere ontdekkingen te trachten, waarin hij verwonderlijk· slaagde. Het is bekend, dat er een elftal planeten zijn, van welke onze aarde er een is, die' van de zon haar licht ontVingen, en zich in eenen kring OIJl haar henen wentelen. Deze ~ e volbrengen, op klQÎnere of grootere .fstanden ~ en in meerde. , ren niettesenalaande beeft men no, up het Ob.enatorinm re rarij., zeY8ntieo deelen in folio YOOrhaDdeo. benUfDde zijDe "aarnamiDgen en brief"iuelia,. Zie oy., hem .. zijDe WerkeD, D... lambu, Bilt. ,. 1'.4.11'011. lIot1: 11, FB' 435 f t ~.
nm.
r !
Digitized
b;·Google
236 ren of minderen tijd' dau·· onze aarde, dezen loop "gei'egeld~ Heeft "de aarde, welke wij bewonen , de maan· tot 'wachter, " om haar .bij "haren togt om de zan te vergezellen. en onze donkere nachten te' verlichten, ook dit valt aan' de hoofdplaneten ten deel; er zijn er zelfs, aan welke verscheidene zooda,nige ·manen ten dienste staan: zoo telt Saturn us , een van deze ,er zeven , behalve den ring of .kring rondom hem .gaande, en zijne gordels .of kransen, van licht doorvlochten, die als in " de b.ouwkunst, debasreliefs maken van bet sterrengevaute. Huijgens za~ doorzijneb Telescoop het eerst den kring van licht, dien wij ring gewoon zijn te noemen J en welke als eene -sjerp. of gor. del om denielven henen geworpen scheen, en juist dit deed hem dezen" górdel als eenen cirkelvormi- . gén ·ring beltChouwen" die Saturnus omvatte. De .heSchrijving nu, welke hij van hem gaf, de uit.. legging der ontdekkingen. waarmede· deze gepaard ging;" was .zoo eenvoudig, zoo klaar, zoo beider 'en tastbaar'ter overreding, 'dat er bijna niemand onder ;8 milns tijdgenooten' gevonden werd, die eenigen twijfel aan den 4aglegde. Zekere Fabri echter maakt hier eenëuitzohdering ,'als die, ond~r den naam van: ElIsltJclle de DMn;s, tegen Huijgens te voorschijn trad, doch zich algel!!een veroordeeld zag: om het betwijfelen van de waarheid der ontdek:king. Hij kon evenwel ten laatSte niet langer aan de hechtheid der gronden geloof ontzeggen, waarop. het
... Digitized by
Goog Ie
het betoog rustte, en hiJ. was dan ook edelqloedJg genoeg, om zich overwonnen te verklaren, en zich alzoo te voegen .bij degênen, die aan de ontdekking van Huijgens regt deden (11). Het is in der daad zeer eigenaardig, ziçh. hier onzen grooten sterrekundige ,., onzen algemeen bewonderden waarnemer voor te· ·stellen t als of wij hem daar levend voor ons zagen , met zijn werktuigkundig gevaarte naar den hemel gerigt., Saturnus ,bespiedende en beglurende van alle zijden, en 'niet gedoogende , dat aan zijn zoo krachtig, gewapend oog iets ontglipte, dat ondèr het bereik ·van hetzelve valleI! kon. Ik verbeelde. mij hem daar nacht aan nacht mede bezig, en van . vreugde opg,etogen, toen zijne volharding hem den lichtkring deed ontdekken; ik verbeelde mij hem; voortgaande en voortgaande, éene nieuwe beloo~. ning op zijnen onver4roten arbeid te zien inoogsten; en zie daar! eene nieuwe, eene nimmer geziene planeet, die eene der manen of wachters van Saturnus is t voor hem , en hij de waarnemer, die dén sterrebemel verrijkt. Maar hiermede trad' bij geenszins van het groote tooneelaf, waarop zijn roem' als sterrekundige zicb op eene zoo voor· treffelijke wijze ·had in het licht gesteld; want aan hem (a) Verge). Bailly, Hilt. tie "' 'Iolf,g.
r Astroa
,Tom. 11, pal,'
•
22~
Digitized by
Goog Ie
-
238-
hem 'hadden bij vervolg de wétenschappen den micrometer te danken, waarvan'hij de kiem bij Hortensius had bespeurd, maar aan wetke hij die ontwikkeling gaf, wetke die na hem kwamen, in staat hebben gesteld om te volmake n Wanneer dan Engeland van' den micrometer, van Gascoigne" Frankrijk van dien van Auzout t met ophef gewagen;, zu1len wij nederig van dien van Hllijgens spreken, maar echter met dat vertrouwen ,hetwelk de bewustheid zijner regten op dè uitvinding geeft (11).
,
Ple-
.
,
(a) In 1659 maakte Buggens zijne uitvindiDg en het denkbeeld, dat hem daartoe geleid had, bekend, hetwelk in deIzelf. geheele ontwikkeling, door ,Bailly medegedeeld, dezen ten Ilotte te regt zeggen d~t : ali1"DUI dJailÎnSlnuUl' , el ",n àmrca d S"1Sal'ÏllHJtlio,. t1u MitIro,mlir,. La miIW. ti' Borll7Niw ." 8110it '11 snm,;, BrgS"" t1ppRt1Oit " Snml,.t 1. tlh,loppI,» Tom. '11, pas. 267. De Marquis Malvasia was de eerate, die in 1662 begreep Hnige verandering te moeten daaratelleil. doch zonder 'I'olkom8ll gevolg;: dsn. hij baande daardoor den wèg voor Auzout, en bem komt alsoo ,de eer der ",olmakiDg toe ,SOO dai" naar mijn inlieD. due 'NDache geleerdqzich in dltopzigt als het. ,ware aan Bnijgens aansluit. De eerder eer. nitviuding blijft zond,er bedenkÎ!1g onzen HuijgeDI toegeëigend, de v~rb8tcring volmaking d~ngeDeB, die na h"m kwam. Maar e'l'en gelijk de'ranachen te regt beweren, dat de onbekeJId Seblevene uitvinding VAn Gucoigue, in U)40 gedaan, nieb aaude regten van Auzout ontneemt" zoo bewere ik op mijne beurt , dat daardoor evenmin ieb ontnomen word~ am die ,.aD onzen landgenoot. Niets belet, dat Gasc:oigue, op zijn ..,ier en twiutIg.te iaar slagtoll'er der barge'roorlogea in zijn vaderland, en dnr-
_t,-
en
o
Qigitized by
Goog Ie
Plegen wij, nu met de sterrekundigeD raad, die ons , dezen' micrometer hebben doen kennen, dan overtuigen wij ons van de waarde., aan dezeuitvinding . te hechten, daar men het belang van dit werktuig reeds daaruit kan afleiden, dat men door hetzelve de schijnbare grootte der planeten meten, en dus bepalen kan, of zij tot ons naderen, of wel zich van' ons verwijderen, waaruit al verder gewigtige gevolgen ten aanzien 'van de bewegingen dezer hemelligchamen kunnen worden opgemerkt. Dan 'genoeg van de verdiensten van Huijgens in werktuig- en sterrekunde • en van de uitvindingen en ontdekkingen , waar~ede hij deze verrijkte ~ ik moet Dog van die, in de natuurkunde aan het licht gebragt , met een woord gewagen. De optica of gezigtkunde is hem veel verschuldigd; ter volmaking toch zijner verrekijkers, heeft hij zich zijn geheele leven door toegelegd op de Diop,,.;ca, welke de leer van de breking der licht'stralen, omvat, gelijk de Ka,op,,.;ca die van" de t~ rugkaatsing des lichts., Dit deed hij met het beste gevolg, want' het geschrift ,door hem over dit ondaardoor verhiuderd in volle kracht in het weteDlchB;ppe1ij~. 'op te treden, de hem toegekeude ,lugt zou genomen hebben, maar daarom blijft nietlemin Ruijgens oorspronkelijk voor de vinding t en Auzout in eer gehouden voor het yollomen mwn. Zie Qf8r hem onder anderen Lu Elo," ti" A.oIMU".. par Coru1mwt, ,.,. 153.
Digitized by
Goog Ie
240 -
onderwe,rp vervaardigd, doch na zijnen dood eerst uitgegeven, bevat de fundamenten, waarop lateren hebben voortgebouwd. Maar daar te boven heeft hij nog, door zijne naauwkeurigheid in het nFmen van proeven, ondersteund door zijne gewone.schranderheid , de wetten gevonden voor de dubbele straal. breking in ,het Ijslandsch krist(l.l. Deze wetten, te voren' geheel onbekend , en niet genoeg opgemerkt ,na Huijgensdood, hebben den to:et~ van het ge~ strengste onderzoek der natuurkundigen van onze . dagen' kunnen doorstaan, en word~n dan ook door ieder' deskundige als' in de natuur' gegrond-, vol.. komen erk.end , gelijk men de bijzondere hypothese, aangaande de natuur van het licht, dooronzell wÎjlIgeer het eétst op eene wetenschappelijke ... wijze ontwikkeld, den algemeenen bijval verleend heeft. _ . ',H'et verdient in der daad wel opmerking.~' dat wij de ontdekking van twee der hoofdwaarheden in· de leer van het licht, aan twee onzer landgenoo. ten' te danken hebben. 'Snellius toch bepaalde de wet dèr gewone straalbreking, en Huijgmsdie der buitengewone in het Ijsiandsch kristal, welke ]aatst~ lioor natuurkundigen van onze dagen, ook op andere kristallen toegepast, en verder uitgebreid is geworden. Van hoe veel belang de kennis dezer' 'wetten voor ons is, kan onder anderen dááruit blijken, dat op de eerste de inrigting onzer optische werktuigen berust, terwijl wij door de laatste, in onze nasporingen over de natuur van het licht, eene
Qigitized by
Goog Ie
-
~4I-
eene schrede gevorderd zijn. Met vast-. stellen der wet van buitengewone straalbreking, was echter zoo groote moeijelijkheid verbonden dat beroemde Fransche Fresnel, die in dit opzigt groot gezag verdient, niet geschroomd beeft te beweren, dat deze ééne ontdekking van Huijgens wel tegen die kan opwegen welke wij in· de Oplica aan Newton verschuldigd zijn (.). Ik geloof dat het opgenterkte voldoende geweest , om ons Huijgenl in zijne voortreffelijkheid als' werktuig- naluur- en sterrekundige te doen kennen, . zonder dat het noodig wezen zal VIn hem wiskundige bijzonder te gewagen dur het' van zelv"e spreekt, dat zonder ook als zood ..nig uicmuntend te zijn geweest, hij nimmer tOt vermaardheid die . zou hebben kunnen opklimmen. In de beoefening der wiskunde tocb bragt hij, naar het getuigenis van zijnen levensbeschrijver ,geheele leven door, aan welke hij zich bereids yan zijne kindschheid af gewend had. Het is aan dezen wijsgeer t wien wij later gelegenheid bebben stil te staan, dat wij de uitgave van 's mans Werken te danken hebben , en dat alzoo de afzonderlijke gedeelten van dezelve, voorkomende l[el.eI[4mheden in het licht gegeven, bewaard zijn gebleven voor Zie Mlmoirll'" r. tU l' l"nitut, 2bm. 1i'11, PIIB.
VI
DEEL.
BgrtJClwft, io d. Mlmair"
45.
Q'
.r ~
Digitiz
JOO
-2bvoor het verloren gaan, dat aan ~oo vele voortr~f felijke letter- ~n wetens~happelijke gewrochten .onzer landgenooten is te beurt gevallen. Niet a,lleen dat. Huijgens vele traktaten of werkjes van tijd tot tijd had uitgegeven, maar zeer, veel ",as van hem. da.r te bov.en verspreid in de gel~erde tijdschdften zijner eeuw, en ondertusschen·:was het voor de eer zijner .'nag~dachtenis, en voor het belang der wetenschappen gebiedend noodzakelijk, .om den verspreiden schat bijeen te. verzamelen , en d.; vruchten van ,'s mans vernuft v()(tT::de nakomelingschap te bewaren •. Hij .had. aan Qe, Volder -en Fullenius ~ beiden beroemde wis- en natuurkundigen , in zijnen tijd aan de Irloogescholen van· Leiden en Frane.. ker . bloefjeade, den last opgedr.agen, OPl eene bloemlezing uit zijne schriften der' geleerde wereld mede te deelen, 'waaraan deze dan ,pok in . den jare 1700 voldaan hebben; maar er liet zich beboefte ,aa~ meerder gevoelen,· en daaraan werd dan' .Qok door 's Gra"esande te gemoet gekomen, door eene. uitgave 'van 'smans schriften in vier dee. len, waarvan'· het eerste tot de werktuigkunde, bet tweede tQt de· wiskunde, het derde tot de .sterre.. ' kunde. betrekking heeft.~ tcr..wijl bet laatste stukken van gemengde.n inhoud, bevat. . Zo.~ .had· dan;, .HuijgeDs: zijn: werkzaam leven geeindigd, . en ging henen. met de ~ bewustheid van hetzelve teil nutte. der wetenschappen \>esteed, en zijn 'vaderland dé wezenlijkste dhmsten be-
Digitized by
Goog Ie
243 bewezen te' hebben. Een vreemdeling vroeg eens: waar rijst het standbeeld aan den grooten wijsgeer opgerigt , Wij rigten geene standbeelden op, maar Kinsbergen liet zijn gelaat in marmer bijtelen , en zijn borstbeeld versiert den zetel der wetenschappen binnen Amsterdam. De Engelsche geschiede.. nis leert ons hetgeen Harrison te beurt viel kennen, toen hij den verbeterden tijdmeeter (Time. keeper) daarstelde (ti). Huijgens bad er hem het voorbeeld toe gegeven. Wij zagen de zorgen aan zijne zeehorologiên te koste gelegd, wij kennen zijn onvermoeid streven en pogen tot verbeteren, wij herinneren ons al wat hij deed en was , en wat zoo ook de zeevaart hem verschuldigd is; maar Huijgens erlangde niets voor zoo vele opofferingen, vooi zoo veel vlijt, voor al wat zijn genie had ontdekt of doen 'geboren worden I Dan genoeg, hij blijft, in verêerend aandenken bij de nakomelingschap, daarom vinde ik dan zeker verschooning, voor langer bij hem te hebben verwijld, dan de orde van behandeling, mij in dit werk voorgeschreven, anderzins schijnt te gedoogen. Het (ca) I.oaiagia Aaaa had eeae premie na twiutig duizead poud uitgeloord YOOI' dea uit.iadel' .... MIlea .erbeterdea tijdmeeter. Barri.oa verwierf die Da ouderscheideae daartoe aaageweade pogiDpD. welke .leed••• rbeteriuglDlea dOel haddea, lIeDlii.d. bijzoaderhedea ........aaad. iu d. Bior-PlaN U"i•• Tom, Jl.IX I
fN'B·458.
r Digitized by
Goog Ie
-
244-
Het moet verw9ndering bàren t dat met den dood van Huijgens, het der sterrekunde hier te lande a.n vlijtige beoefenaren heeft gaan ontbreken; al. thans ik viude geene mannen van naam in dit val!. , van geene waameming~n van belang hier te lande ged~an, melding gemaakt tot op. Lulofs, die in de helft der XVIIlo eeuw bloeide. ·Zelfs is hij onder ons meer vermaard, door zijne betrekkingen tot den waterstaat, die van Inspedeur - Generaal der Rivieren en Adviseur in aUe zaken, de roeijingen en peilingen betreffende, waarvan de loffelijke gedenkstukken in onze staatsregisters en elders bewaard zijn.' Zijn algemeen· geacht werk, door Kästner - In bet Hoogduitsch vertaald, de Inleidillg namelijk Ip-I "ne nAtuur-: en wisNundige beschouwing dllilortl-: kloots, zal I!teeds 'zijne wetenschappelijke verdiensten, in de bespiegelende kennis der aardrijkskunde aan den dag gèlegd, doen op prijs:steUen; zoo .zal ook eene vroeger uitgegevene verhandeliog , waarin hij het' vporoot:d~el keer gaat, dat bij de Ouden beerschte , als· of de verzengde luchtstreek onbewoonbaar te achten is, al is zij ,in jeugdigen leeftijd geschreven, hare waarde behouden, heb· bende hij daarin dit wangevoelen , dat ook door somm~gen onder de lateren werd omhelsd, met klem van redenen bestreden Ca). Maar
te
(a) Zie zijne Dilputatio PlJilolopficfI de' C4lIIiI propt.r futU Z01f41orriàa est "alftdilis, in den jare 1729 uitgekomeD.
Digitized by
Goog Ie
-
.24-5
Maar is Lulofs dan 'ook onder ons meer als waterbouwkundige bekend, wij mogen hem diarom hier als beoefenaar der praktische sterrekunde, als ijverig waarnemer geenszins vergèten, en ik kan mij hier op eene menigte \tan waarnemingen door hem gedaan, veilig beroepen; voorzeker, bijaldien hij niei door zijne menigvuldige bezigheden, hem, zoo .in· zijne betrekking va~ Hoogleeraar , als in zoo vele anderen opgelegd; in zijne vaart -gestuit ware geworden, wij zouden, dit be" hoeven wiL niet te betwijfelen, in hem den uittreider der praktische sterrekunàe hebben kunnen ~anwijzen,~ .. die. der wetenschap onder ons gang zou gegeven hebben, juist in den tijd, dat zij, men mag het' niet ontveinzen, dien' behoefde, daar het aan hulpmiddelen en aanmoediging ont'. ! . brak. . \. Want, . waarom zoude ik het verzwijgen, dat het hem aan het noodige ontbrak, om de wetenschap onder ons ui~ te breiden? Geen krachtiger bewijs kan ik daarvoor aanvoeren, dan betgeen.l1em in 1759 wedervoer, toen hij· zich van de onont· beerlijkste hulpmiddelen verstoken zag, om de zoo vermaarde komeet, naar Halley genoemd, gade te slaan; waarom men zich verwonderen moet over hetgeen zoo hij' , als Klinkenberg , te dezen opzigte . nog hebben geleverd. Konden wij nu, zoo ve~l later, ons nog als bete~ voorzien beschouwen f maar er schijnt weinig hope te bestaan, om daarQ3 door I
Digitized by
Goog Ie
246 door, bij hare nieuwe verschijning in dit jaar, met andere nàtièn te wedijveren (4,). Even:gelijk hij, was ook Dirk Klinkenberg ee,n man van groot gewigt voor onzen waterstaat, die mer Lulofs als Inspecteur van 's lands Rivieren in betrekking geraakte, nadat hij aan Melchior Bolstra , een zeer, kundig man, door zijne kaar", 'ten, en vele zaakrijke advljzen betreffende' den waterstaat, onder ons bekend, als landmeter was toegevoegd. Tot zijn' lof verdient voorwaar opgeteekend te worden, dat hij met alle kracht in het rivierkundige werkzaam was. ' Ééne 'enkele proeve zij hier genoeg. Men was bij het zoo loffelijk bekende Bataafscll G~nootschap van proefondervindelijke wijsgeerte, gelijk de eerste deelen van des.. zelfs Werken kunnen getuigen, op het denkbeeld . gekomen, om eene reeks vIJn Rivierkundige stellingen algemeen te maken, ten einde zoo de aandacht van deskupdigen bij een onderwerp te bepalen, dat voor ons;van zoo groot belang is. l;lieromtreot nu was Klinkenberg onvermQ,eid werk. Z:iam , zonder dat hij, zich d,oor ~ijne , b)j hem zoo , ge(41) Mell zie hel opgemerkte im de olllangs, uiigekomene ..u keurige Verhandeling van, den Beer K,aiaer. Obaen. Aahoa. aan de Hoogeechool te Leidell., (her ,u Kom,,'.an Ral/lJr • lJlaila. '8, eene ve'rhandeJiug w~arvall de groote verdienste i~ a..geloond iaden I'ril1111 us I'aurlancll. 1)6 DHI, 2 eq IIDdere TÜdaehriFtell. '
,.0.
Digitized by
Goog Ie
geliefde sterrekunde, daarvan· liet aftrekken. Het· is .zQo., dat 'men lafer op die stellingen deze en gene bedenking heeft gemaakt, Diaar wenschelijk wate het geweest, dat men het daarbij niet had . gelaten, maar op denzelfden voet, was 'voortgegaan, en zoo zich in de gelegenheid 'gesteld, om het gebrekkige te verbeteren, liever dan , door dit belang_ rijk werk te laten. steken, der uitbreiding en ver,meerdering van nutte kundigheden ov~r het vak, , eenigermate den pas af te snijden.' Vroeg gaf hij, in zijne geboortestad. Haarlem, lessen in de wiskunde, en stichtte aldaar .een 'gezelschap ièr beoefening der sterrekunde, en gaf verscheidene proe-, ven van geeliegeri~ge bedrevenheid in het vak, door meer' dan ééne gewigtige waarneming.' Hij bleef dan ook bij den vreemdeling als sterrekundige niet onopgemerkt, vooral nadat bij den overgan~ van Mercnriusover· de zon', .in ,1743 waargenomen, 'en zijne bevindingen. medegedeeld had. 'Hij geraakte ook hierdoor in briefwisseling met velen 'Van' onze kundigste mannen en liefhebbers 'van de s'terrekunde, ,áls met Lulofs en Hen-: 'nert, met Nic. 'Struijck, van wien. straks nade," , met De Munck ((I), Schim, en meer anderen" (in C
.met
........_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ .. _ _ _ .--".......--<• ...0.-'
(G) Jau de MUDCk.· die aterrekundige V81I Willem IV' was , is bevoreDi atads.Architect vaD Middelburg geweesr, .~D ich~OD hij eeD "nkoyer ei" komeet vau 17'43' geschraveD 'heétl, is bij echter meer als liefhebber I dan als eeD'man "'0' Daàm"hi bet: Q4 . vak
Digitized by
Goog Ie
-248 -niet minder met velen, der beroemdste buitenland~ sche sterrekundigen, als in Frankrijk met Delisle', De Thury of Cassini 'lIl en La Lande, en jnEngeland met James BraLiley , wiens nagelaten schat van sterrekundige waarnemingen,' zoo Jang. on medegedeeld bij de 03(fordscbe Hoogeschool is bewaard gebleven;' zoo was hij ook ;in betrekking met,Gärtner, die de eerste geweest is, welke de langverwachte komeet van Halley in 1759 gezien heeft. Zijne eigene waarnemingen, ontdekkingen en berekeningen maakten hem al verder zoo beroemd, dat hij in 1758 tot Correspondent .bij de KoninkUjke Akademie van Wetenschappen te Parijs werd allQgesteld; eene eer, welke niet dan aan, de kun.. dig.. . vak bèkend , alhoewel men, toch. Yen hem vindt aaDl?ete~kend, . dat hij diJ komeet van '1748 te Middelburg ~eeft waargenomen, ale Rd.,l. Jtuno1,. II. DIIl; bW•• 363. ~eer weet men van SchillH ook clese waa een' vlijtig' beoefenaar der wetenschap; ook VaD hem zijl) or berekeningen van den overg~l!gv!1n Merç!1rins, én vooral van de komeet van 1759; aijkomen yOPr ia de Werken der Daarlemacbe Maatschappij, ~n' .een geleerd aterrekaDdige van oazea leeftijd .erz~kerde mij;' d~t aij met' gróote .Iijt ea g!!dulc! waren in hel werk' gesteld ,in :zèltl, dat bija1di~ zij bij de 'ranschen, gelijk die van Struijck en JUinkenherg, w~ren bekend geweeat _ ook hem billijke lof aou ZijD wlIdervarea. Hij deelde dit met zijn~ , atalDlenool ,cleD ciic"ter Schim, . die, ware hij, ~er, bekll~dt·grooter roem ala dichter pnde he1lbeD, dailnu pl"au heeft.' Zijn Z4JIiB~ ~1lH"',' RI~ leen ware daar S'Dollg.VOor.
Digitized
byGOOg
Ie
digste mannen te beurt viel. Hier in '. Gravenbage had hij' èene geschikte gelegenheid tot het doen zijner waarnemingen, want de sterrewacht van den Prins Erfstadhouder stond voor bem open , en bij had den toegang tot- en het gebruik yan de werktuigen daarbij beboorende, schoon hij zelf van deze niet onvoorzien WilS. De~e gunst had hij reeds onder Willem IV genoten, door de aanbeveling van den vermaarden Samuel Koënig, die eerst Professor te Franeker was, en naderband , zoo in bijzondere betrekkingen bij den Vorst, als in 'het algemeen bij den Lande, zijne laatste levensjaren alhier in den Haag doorbragt, waar hij zijn .4pP'I tllI Pui/ic schreef in den wetenschappelijken strijd, dien hij tegen Maupertuis te voe~en had, en waarin zich zelfs de Akademie van Berlijn mengde (AI).
Het (d) Ioiillil wu 'eD Zwilllr , en uit de achool "r Benaoail· U'•• ODplukkig wu hij g.moeid ~D de aooKenaamd• ..-aaweriDg "aD R'Dt:l1 ("ader nD den g _ , die iD di..., nD den Pri •• vaD Oranje, al. Gouremeur der Pag~ , ia gew...'), helg"D h.m telll verbulliDl uil Bem op deD hal. h..ld.. OBder zgDe leerliDgen in Zwitllrland behoorde Voltaire·..,rieadiD, de als wijsgeer beroemde Marquise Du Chbtelêt, eu sag bij de Akademie 910 BerlgD tegeD zich, Voltaire toog voor hem tegeD Maup.rtuia op • met SijD DOt:J,ur Aldia Mlilicin du Paf», betgeeD ~e groote rrederik Diet Acht opDam, soo miD 11.1. BilI.r f die sich op l.oeDig wreekte. Tata,,,. tJIIlmU _IMtiJu ;,."./ V.rg. de M..,.,.truUma.
Qs
Digitized by
Goog Ie
Het schijnt, dat hij aan tegenwerkingen is blootgesteld. geweest, men maakte hem toch den toegang tot de sterrewlcht. en de werktuigen daartoe behoorende, moeijelijk; dan hij werd ',VQrsten Asuonomus of sterrekundige, en toen kwam er 'van zelve een einde aan de belemmeringen, althans hij -zette ongestoord zijne waarnemingen d~or , en verwierf zoo de eer, om door BailJy met Hennert en Van Swinden , onder onze goede waarnemers te worden gerangschikt (a). . Hij leefde in een tijdperk, dat er vele waarne·mÏDgenomtrent de kometen te doen waren. daar er zich vele kon op elkánder vertoonden, zoo dat het .gelukkig was, dat hèt bijgeloovig vooroor· 'deel' minder kracht had dan· in vroeger tijden, -anders hadden voorzeker vele zwakke zielen in leed en ellendige bezorgdheid verkeerd (IJ). Ik heb te -voren het een en ander over den schrik des bijgeloofs in ,het midden gebragt (c), en doen zien; hoe het door wfjsgeeren en dichters werd. bestreden, '(41) Bilt. I. l'bnm. Motl.
nm. 1I1'i ,tJB. 145.
(~) Geheel "ij \'Bn alle hijgeloo'figheid was men echter Dader OD'" in het midden der 'forige eeuw" nog Diet, en IDID "indt aelfi eeDe aoogeDaamde too"erhi.lorie te DeiDeDOOrd" iD deD jan 1756 "oollevallea _ ia ~et breede ia OD" jaarlxJeken nrmeld. Zie N,.rl• .T_~. ZII DIIIII, 11. #. ~lIu1.. 1082.
(D)
D," nl ,,~w..
296. '" ..alg.' \'BD de 4Jmt.
Digitized by
lilt
Bijtlr.
Goog Ie
-
251-
aen J, .. el].al zeer' dikwijls zonder vrucht; dan in het voorbijgaan moet ik ,toch opmerken, dat met. altijd de staa~terren voor voorboden van fe11e plagen gehouden zijn, gelijk daarvan eene dergenen', die zich in den tijd der' oorlogen van Karel van Bourgondië vertoond hebben, bet bewijs oplevert, waarvan destijds het spreekwoord: ."Eeee " eui eometa Jus;''' ,zie, voor wien de komeet is opgegaan", zijnen oorsprong heeft ontleend. In ]4~ vertoonde 2ij zich, en toen zijn de bergmijnen'van Sneeberg in h~,t land van Meissen ontdekt, welke, om met den Kronijkschrijver te spreken, "meer sUlt vers van haer gegeven hebben, dan oijt eenich "berchwerck in Duijtslant, want men heeft ner"ghens op eenen ganck meer silvers konnen vinden, "als op dezelve, van 'St JoriS tot Sneeberch'~. Men vind.t het jaargetal in de aangehaalde Latijnsche, woorden, wanneer' men de' letteren, die èen getal beduiden, ' ~ijeen rekent (11).
Dan (a) . eee. CVl e.o~ela LVDt. Ik ontleen de.. bijsonderheid uit de' Chro1lie~ Cario1lÏ6.. UIa "h.p, lil """,11, - J tOl.' tlm K,ij"r CarolUl tlm fItJ1I rJiera N_ 1 D"z 11 ll6. '45Dan de.zelfde Chronijk-schrijver maakt toch ook lewag' Nrt lehrilclrllii, COTlUt' all o1l1'twiffiltIt tmtltI r1Óor!oà4I .,aII merel,lijel o1lB"h,luok .y1l(ltJ ,m ,c"hrWc,lijclc,"h1'll1l4Üt tI. Loo"ht , .,,148. 701; terwijl bij. vroeser, bij het
nutlm.
_11'
-wij';",'"
",c1cma
verhalen van het oatataan van sommige Rijk_, eB' c1aäroader het Duitache J van sekere fattIlil P,rioàuI. of _loop nD een cirkel van 500 jareo I ge.aagt I als ~,1uJntI. '6"00te-.trall-
Digitized by
Goog Ie
Dan laten wij tot het wezenlijke overgaan. In 1143 dan had Klinkenberg het geluk eene komeet te ontdekken, door niemand dan door bem waargenomen Ca)'!. Deze ontdekking werd in hetzelfde jaar van eene tweede ~evolgd , negen dagen'voor dat Chéseaux dezelve op zijn observatorium, dat bij op zijn' landgoed bij Lausannehad epgerigt , beeft gezien, hetgeen dan ook door bern is erkend, bij weike gelegenheid hij Klinkenberg Docl;s,;mus ASlronomus Ha,/emens;s noemt, terwijl later Pingré, in zijn bekend werk ComéloK,aphit ou Tra;lé Dim,.. et Theor. dil Oom"es, dat in 1783 uitkwam, bem de aluin,." in tie B'Bi7l,."t,n of Regeriugen I en waaromtrèul hij dan ook nomelijk uitweidt, "Z.b. 460. Men YÏudt omtrenl dea auleur, dia ProFellor in de Ma~.i. te Prllukfort aau den Oder ia geweest:l het weteuswaardige medegedeeld in de Bw".. lJnw. 2bm. PII:l 1'.' 138. Wij hebben er in onze taal ..ne seer goede overaettiug nn uit tle Hoog1ltluijIIM' in b N,tlerlantlMe, door Jouker Willem van Zuylen Yan Nyvelt. Beere vau Beer-a~rtlberge. De Chronica CIII"ÛmÏ4 gaat tot op R.udolph IJ , WaanB!! het gedeelte na Karel V I uit tie" Frant:qylcM door,denzelfden is O'fergoet, terwiJ1 ouze gesehiedachrijver Bur th Ch"oir".k in- een twéede deel vervolgd:l on gebragt heen tot 1619, toea Matthia. I overleed.. Wanneer mtn deze C/!ronijf insiet , zal men hulde doen aon hel tnlent des verlaler. "vooral wun.r men den tijd in acht neemt , 'waarin deze vervaardigd Overigens v'erwijze ik naar hetgeen ik VIn hem en' zijne 80uterlietlelcenl hier yort'n gezegd J.eb, Deel 11' (~) ,an da ~. en Bijth. "lGtl•• 4i6. ,(0) Delwre I .Ä4tron. T. lIl, pag. 422.
i..
Dig'itized by
Goog Ie '
-
253-
de ee,r dier ontdekking geheel toekent. Zelfs schreef bem Nic. Jos. Delisle uit. Petersburg lover zijDe belde ontdekkingen eenen zeer \rleijendenbrief, welk.e eene doorgezette. briefwisseling ten gèvolge had, alsmede dat .de,e bem.in .1751 uitnQodigde, om ~vereenstemmende waarnemingen 1)1et Lacaille., die naaf de Kaap was v.ertrokken ;' o.ver de maanafstanden te doen, waaraan ecbter toen geen gevolg kon gegeven worden. In 1748 entdekte bij eene derde komeet, ·dezelfde die. wij reeds zagen oot door De Munck te zijn waargenomen. . In_ het berekenen der kometen was hij buiten8ewoon bedr~ven, en hij oyertrof· daarin oneindig Messier, schoon deze meer kometen ontdekt bad Ca). Hij zag er echter weder eeneiD 1757, doch welke eene zeer kleine. was (b), in vergelijking· van de groote, welke in J759 verwacht werd, en welke bij aankondigde, door het geven van een berigt wegens den loop en de verschljning dier groote staartster (t'): zijne verdiensten omuen.t. dele zijn
(41) De beachoa"iDg YBO de wegeD der kometea ,die ia 1742-,
1743, 1744 eD 1748 veracheneD zijn, vindt men, na~nijne~ rekeniJlgeD, mpdegedeeld in de N,d,rl. JlUlrb. D,el111 • bi. 400. (b) 1!,d,rl.
J_u.
(0) Per"'••an 1Ia, n,.l 11.
Deel Xl, II, St. bi. 780.
,ie Rol'.
MtlGlltiMppij.an WetIllIM. t,
H_.
Digitized by
Goog Ie
-
254-
zijnzeer-groot, bij heeft dezelve waargenomen, berekend, en vergeleken met vroegere waàrnemingen; en' bij IS !steeds geaeht, daardoor den roe11l van ons ,land in hef wetenschappelijke te 'hebben stunde gehouden; deze' zijBe waarnemingen en b'erekéningen deelde hij te Parijs mede, waar men ze in de ,ll.flmiJlrel dl f'Acatll",ie vOOr den jare 1760 opnam; eene onderscheiding welke' Lulofs mede te beurt viel. I Eu hier mag) ik 'vo,orwaar niet onvermeld laten;' dat toeD de planeet Uranus ontdekt was , deze vrij algemeen voor eene komeet gehouden werd. KUnkenberg nam ooJt waar, ,en gaf zich ongeloofelljke moeite, : m'et dat gevoolg ,dat hij 'i toen men, in Parijs in 1784,' nog desaangaande in'het,onzekereverberde, -,Jieh beroetn~n kon, van 'een jaar tevoren; reeds' te- hebben uitgemaakt, 'dat Uranus geene komeer-, maar eene, planeet -was (a). -, . Genoeg van zijne. waarnemingen. Wanneer,men wn l1em':gewaagt , dan mag men zonder grootspraak' van' hem verzekeren , dat hij vernuft en .wiskundige 'kennis in eene groote mate bezat, en dat , terwijl anderen, zoo, als Messier en Mecbain, oni geene meerderen te noemen, hun gebeele leven aan ' ,de beoefenende of waarnemende sterrekunde wijdden, Klinkènberg deze slechts als bijwerk kon beschouwen, dair de waterstaat van Holland steeds zijn (0) Verg. Pingré in zijne ComltoVQ7Ihk.
Digitized by
Goog Ie
zijn boofdvak was. Er komen vele verbandeli. . . van bem VQpr in de W.erken der Haarlemsen Maatschappij, gelijk men zien ,kan bij bet~ opsJaau VlD het Register, daarvan door Mattinet gemaakt (.), gelijk, er onder de uitgezochte Verhandelingen VlD Houttuljn vele van bem begrepen zijn. . Groote verdiensten bad mede Nicolaas Sttuijck, die in 1686 was. geboren, en mede correspondent van de Kon. Akad. der Wetenscba.,pen(AutM.' R..:/fII, ti" Sci'''CII) is geweest; hij mogt zich eene groote vermaardheid verwerven, door Jijne 1"I,itli", ", "", .1g,.,,1N g,ogr6plli,. Hij had daarmede niet ten doel t om Landschappen eB Steden. tot bijzondere .Rü"ken en Staten' be,. boorende , te doen kennen t maar om :eene allemeene kennis van de geheele aarde onder zijDe landgenooten te verspreiden. Hij onderhoudt.dus zijnen lezer over het zamenstel der wereld, over de grootte der aarde. over haren omloop om de zon, over de sc~ikldng , verscheidenheid en hoogte der bergen; hij daalt met hem af in de mijnen en groeven, welke de aarde bevat, of doorkrailt de bOl-
(0) 111: moet bier berianerea J dat er ia het IUlituat ~ door wijlea. .Ja'kob Florijn ia den jare 1816 eene 'JOorleunl over KUakenberg la 'gebonden,~ waarait men de&ell -verdien.telijken man geboren 'in 1'09, .. i. alhier la gebeel leert kennen. Bij 1?99_onrledeu:
"it.
Digitized by
Goog Ie
-. 256bosschen, en zwerft door· de woestijnen. be.:. schóuwt . het .planten- en dierenrijk, en voert eindelijk. de leergiengen bij zeeën en rivieren, om de geheimen van eb en vloed te bewonderén; iri één woord, niets kan onder bet begrip eener I\lgemeene kennis van de aard~, en van hetgeen tot .haar betrekking beeft, gebragt worden, of Struijci is de leermeester voor zijne lezèrs. En biermede zijne taak. Diet afgedaan achtende, bandelt bij als' ster. rekundige over de kometen of staartSterren, toont aln, boe zij regelmatig, binnen eenéllvasten tijd, om de ZOD 'loopen, en vermeerdert het getal dergenen, welker omloop ontdekt was, door·~iien van anderen te- vinden, terwijl hij de geschiedenis te hUlp roept, om bet bewijs daar te stellen ~ dat zij " van - welke de tijd bepaald is, waarin· zij om de zon loopen, steeds op hunnebéurt gezien zijn. &evorderingvan . wiskundige kennis, van"toepassing- en aanwending van dezelve,· ter bereiking en ui~breidiDg van die va1! den-loop der hemelsche ligchamen , en dU1'll-an door waarnemingen behulpzaam. te "zijn; zie daar in eenige trekken 'de waarde, den :voomamen' inhöud, en bet doel van dit uitmuntend werk aangewezen. Geen wonder dan, dat men , ten nutte. der wetenscbappen, en tevens ter uitbreiding van Hollands roem daarin, leed gevoelen mag, dat aan hetzelve geen vertaler is ten deel gevàUen. Het is Doch geestdrift voor de onzen, noch te groote vooringenomenheid. met dit wetel1. scbap-
Digitized by
Goog Ie
schappelijk voortbrengsel van onzen grond, welke mij dit leedwezen doet uiten; een vreemdeling, die onze taal verstond; beeft dit v66r mij gedaan, _ door· de verzekering te geven, dat het, naar zijn 'oordeel, d~nsterrekundigen in Europa welkom zou geweest zjjn, indien zij het hadden kunnen Ie. zen (11). En dit is Rog niet. bet al; ik beb reeds met een woord van zijne Giss;""" Ch), welke achter het groote werk voórko~en, melding gemaakt, en moèt, alvorens bem te verlaten, nog aangaande Struijck doen opmerken, dat hij in het vak van hetgeen men voorheen politieke rekenkunde noemde, en hetgeen thans tot staathuishoudkunde en sta. tistiek wordt geb ragt , steeds voor den eersten man gehouden werd, alhoewel Willem Kersseboom door zijn Proeve"." po/ilÏike reûnkunde, niet zonder ver. diensten te achten is. Doch Struijck moet mij, met mijne zucht om langer bij hem te vet'wijlen, geenszins een ander man, mede van groote verdiensten,. doen vergeten, Jan Frederik :Keijzer namelijk. Deze beijverde zich vooral, om de praktische sterrekunde bier het ,hoofd te
.0'",
UIl ou.ra8e~, zegt ldonturlà, RUI.tl" lIlalMm. Fol. 11, pGg. 637." f/UtJ 1111 A.rtrorrom" IIU1I~rrt .rGrlI dout. Iu _('11110 pltZÏlir et avllO rioorrrraUltllftJtJ, ,'il n'!tGIl pal Iml - . _ un. 1mi8. J DUIn peu 00".",';". que 10 Hol'arràaÎlII.. .
/ (G)
"(b) Zie hier boveu, bktl.. 108.
VI
DEEL.
,R
.r Digitized by
Goog Ie
-
~58-
te :doen opbeuren, waartoe niet weinig s,trekte , dat hij uit eigen vermogen eene verzameling van goede instrumenten bijeenbragt, van genoegzame grootte en beproefde deugd, om daarmede de meest voorkomende waarnemingen teverrigten; hetgeen hij dan 'ook getrouw deed, terwijl hij , met de grootste hulpvaaTdigheid, deze tot andere~ nut deed strekken, gelijk hij tevens niet weinig den ver. maarden Horologiemaker Koebel te Amsterdam, door raad, en ooderdgtiog te hulp kwam, en hem alzoo in de geleg~oheid bragt, om zich door zijne uitmuntënde werktuigen die vermaardheid :~e .verwerven,' welke hij' doal: de vervaardiging zijner sterrekundige 'horologiën heeft bereikt, en welke het bewijs opleveren ,dat,wij deze en andere werktuigen niet van de vreemden zullen behoeven ~ wanneer er slechts aanmoediging plaats heeft, en men met 9npartijdigheid, en niet te zeer met het buitenlandsche ingenomen, onze eigene voonbrengselen wil beoordeelen. . Hetgeen aangaande Keijser opmerking' verdient, is , . dat· hij aan een toeval zijne vermaardhe~d te danken heeft. Een zijne~ leelllingen (want in rekenen wiskunst' gaf hij onderwijs) begaf zich naar Weenen, en vroeg van hem aanbeveling bij Weener sterrek~ndigen; hij gaf aezell; eenige waarnemingen mede, wel~e in handen van den Directeur van het Keizerlijk Observatorium geraakten; .zij werden berekend en getoetst, en zoo juist en naauwkeu-
Digitized by
Goog Ie
-
259 -
keurig bevonden, dat hij van dat oogenblikzijn' Daam onder die vaD de meest v.erdienstelijke waarnemers gevestigd zag, en zoo trad dan de maD, die in den ~eginne geene andere begeerte aan deR dag legde,' dan om 'wijnroeijer te worden' (a) • . met eere den tempel der wetenschappen binnen, en behield er zijne plaats, om zijne ,vlijt en vol.. harding, waarmede hij onophoudelijk waarnam, om de (a) Tot het wijDroeijen of wijupeiJen behoort wiskuu.Jige kennia, want- dit nreiscbt lid doen der berekening "an de hOI!veelheid WijD', welke -ia een ,,'at en vail daar had onder aDdaren te lraqek,r voorheen de -,-oollte plaats, om door 4en ProCessor iu de wiskunde" daartoe bevoe,den Diet Ilechts tot Landmeter or Ingenieur, maar ook tot wijnroeijer bij den Senaat te doen benoemen. Zie Prof. De erane in zijne X.".1II$CMt. WillRn LorI, -IJ. 11. ZOO WBI het oudtijds hier i~ 'a Graven. hage, waarop .ik door dit ·~Dro.ljeD gebragt .,órdè, de ge.~onte, 'dat de prijieil der wijnen. bij 'de Radèn ....n clen Bo.... .. ezden gezet, nadat zij dOQr hen geproel'd.o'!l,naar btviuding gewaardeerd warel!; hetgeen men StUij." noemele. Bier zal seker eene fijne tong -(wBnt de bel:'aling wa~ ook ingerigt tegen verkeerde vermpnging VB~ ~ng~lijk800rtige wijnen, en vooral tegen de vervalschiDg van dezelye, Bene kunst, waarin men het maar al te ver gebragt heeft), meer dan wiskunde te atade ziju ,ekomen: het eigenlijke wijnroeijen k·wam deatijds minder te pal, omdat men toen nog geen' accijnl or belasting op clen wijn kende, welke echter spoedig- daarna, enwel in '1483 volgde. D. bepaling oCordonuatie 'Vaq het, Bol'- jl nn 1.1g 1458, en komt voor bij De Riemer, B.,clIr."tm '. Gr-"tlB., D,.l1lI, JZ. wau ~\ine aanmerkiucen hieromtrent audac:ht 'Verdienea.
i.,
"m
sn,
Ra
Digitized by
Goog Ie
de naauwkeurigbeid, welke zijne berekeningen onderscheidde~ om het juiste der resultaten eindelijk, welke hij uit zijne waarnemingen wist te trekken (a ). Zoo zag Leiden ,lang binnen zijne muren eenen Pieter van Campen , door ~en eenyoudigen kring, waarin hij geboren en opgevoed was, bestemd, zoo het scheen ,. om in eene fabrijk' met zijnen handenarbeid ,den kost te winnen, maar die zich door zijnen wiskundigen aanleg, daarboven wist te verheffen, bi Dionijsius van de Wijnpersse een en geschikten leidsman aantrof, en, zoo door zijn eigen· medegedeeld onderwijs velen tot nut verstre~te , als door onderscheidene geschriftènnaam maakte; dan, hetgeen vooral niet moet onopgemerkt 'blijven, . hij was het, die de grondlegger werd van het loffelijk genootsch~p Mathesis Sci,,,. #Îa,.um G,n;t,.i:&, dat zoo veel. goeds en nuttigs gesticht heeft, en nog blijft stichten. Ten zelfden tijde leefde in Vriesland bijna onopgemerkt Eise Eisinga , die door zijn planetarium zich een' zoo grooten naam gemaakt heeft. Het .zal steeds een voortdurend sieraad voor Franeker's ge-
(a) De reilIltaten Yin deze waarnemingen zijn in de Werken Yin . het Ioatituut yoo,rhauden (Werken Yan de Ie klaSIe , 11e.1), terwijl men ~in, den 4.16_.71. K07ltt- e7I Lette,,6otl., No. 23 e7I 24 vau den jare 1824, een omstandig en merkwaardig berigt aao. laande Kegaer, .door Prol. 11011' medegecleeld, aantreft•
ru.
......
,
Digitized by
Goog Ie
geleerde inrigting, en een gedenkteeken van meD. scheUjk vernuft blijven, want inderdaad boe meer men het beschouwt, hoe meer men het bewondert. Reeds lang had hij zijnen werkzamen geest met sterrekundige berekeningen bezig gehouden, zoo dat hij ijs het ware de zons· en maansverduisteringen, welke in zijne eeuw te wacl~ten waren, voor. spelde, en alzoo reeds op zijn achttiende jaar meer v~rrigt had, dan velen in ve ..der gevorderden leeftijd. De zorg, waarmede hij op zijne berekenings. tafelen den stand der planeten had nagegaan, deed hem naar een werktuig verlangen, hetwelk hem dien der hemelsche Ugchamen zou aanwijzen, zon. der daartoe nieuwe berekeningen te behoeven; ,hij sloeg handen aan het werk, en slaagde tot verbazing toe gelukkig , zoo dat hij Van Swinden, destijds Hoogleeraar te Franeker, in verwondering bragt, en bij dezen beroemden geleerde eene geestdrift voor hetzelve deed geboren worden, welke hem bewoog, om een' zoo geheel sterrekundigen arbeid, van een' man, die in de geleerde wereld nog van niemand opgemerkt, en door zijne landgenooten slechts voor een welgezeten wolkammer · gehouden werd, bij de sterrekundigen in aanmer• . . king te brengen. Dit was niet genoeg, hij besloot · het te beschrijven. gelijk later Hesseling in de Maatschappij Fe/is MerilÎs, het in eene mondelinge · voordragt , aan zijne toehoorders in des zelfs bijzonderheden naauwkeurig deed kennen, en tevens het verR 3
Digitized by
Goog Ie
verband en de inrigting, en werking der bijzo~dere deel en van het werktuig aanwees (a). Door zijnç b(!schrijving intusschen verpligtte hij allen aan zi~h. die er -belang in stelden, om zulk een ge· wrocht te kennen, te beoordeelen, en zich ten nUtte te maken; dm;h dit verbeterde Eisinga's toe· stand niet, or stelde hem in betrekktng tot de geleerde wereld, waarvan hij een verborgen sieraad bleef, zonder als het ware in het groote ligcháam "te worden opgenomen. Zoo h3d Vriesland nog een ander der v~rmelding waardig vernuft in Jan van der Bildt, in de wandeling Jan· Kunst genaamd, die in een, der dorpen van het' Bildt in 1709 g~ boren werd. Door eigene oefening had· hij het ver in ' het wiskundige geb ragt , terwijl een toevalllem als klokke- en horologiemaker deed voor den dag komen; een ander toeval bragt hem tot het spiegel(a) Zie RiDs. Koopman'l HultU IUUI Heueling, "1. 109. Vlln Pror. Van 3windën's Beachrijv~Dg ~ w'elke zeldzaam gewo.rdell wal ~ ia eene tweedeuiIgave in 1824 in liet licht gekomlln., onder dan titel van: een Ilolledig "eweeglijlc HemelQestel, uitg,. tlacht en ",rllaartlistl àoor Eisinga , m,t plat,n. Aan den Heer Brouwer, oudsten leerHag van Van Swinden, zijn wij deze verIchuldigd;, de met zoo nel warmte geschre,e,ne toorrade, sal sekér bij elk die ze ia haDdenn~emt, geestdrirt opwekken voor liet acbo~ne kunaf.tuk, ~n den achrand.ren 'vervaardiger vau helzelve. Overigens zie men, in het breede o,el' hem Scheltema'. Letter- en Gestihietll., Mmg,lw/Jrk, D"I 11, 2, Strilt , 187 ,IJ fIOl".
"1.
Digitized by
Goog Ie
' - 263-
/
gel maken ; hij viel onder de aandacht van Loré, en werd Bewaarder de,. physische ;"s,rumenle" te Franeker; de eigenlijke spiegelkunde en het glas- ' slijpen kende hij niet, maar Loré sprak bem van Optica; hij was leergraag en buitengemeen vatbaar, en nu sleep hij weldra glazen, polijstte ·metaal, en vervaardigde eindelijk Telescopen t die in den beginne wel onvolmaakt waren, maar echter door' den tijd zoodanige verbeteringen bekwamen, dat hij eindelijk tot het leveren' van Telescopen geraakte, welke in deugdelijkheid Diet voor die vaD Engelsch maaksel onder4eden Ca). Boogt Vrieslartd niet zonder reden op Eizinga's Planetarium, ook Zeeland wijst er o~s een aan in dat ,.hetwelk zijn eerste Edele , de wetenschaplievende Van de Perre, op zij~e kosten tot eigen gebruik liet vervaardigen, en hetwelk zÎjne weduwe, na zijn Dver-,lijden, aan het Zeeuwsch Genootscbap ten geschenke gaf. Hij was zelf niet vreemd aan het daarstellen van dit kunststuk" gelijk men uit het Latijnscbe opschrift zien kan, maar degeen die hier jn de eerste plaats aanmerking verdient, is Jos. van den Eeckhout, die een kundig mathematicus, en tevens Horologiemaker te 'Middelburg was (b).
Dan (a) MeD zie eeD helangrijk artikel aaogaaode hem io h'et 4an"'a"gsfll op "et JIi'oordenboe1c ~an KU1/sttn e71 Wet.",c". Deel 1 ~
il·428. (I)
Zie d. beaehry"iog van dit l'laaetarium met bet L3lijnR 4 icbp
Digitized by
Goog Ie
Dan het wordt tijd om van twee lichten van den eersten rang, van welke de een te Leiden, de ande~ ook aldaar, en later te Utrecht, zich desieraden der wetenschappen toonden te zijn, ten laatste te gewagen; en wie voelt niet, dat ik hier geene anderen . dan Nieuwland en Van 8eeck Calkoen bedoelen kan Y Doch ook hier voegt eene meer dan eens aan· gehevene ·.klagt over de korte reeks van jaren, 'dat tijdgenooten zich somtijds mogen v~rlustigen in destralen, welke· zulke lichten van zich afschieten; want inderdaad, kortstondig is het genot, dat derzelver invloed op den toestand en de bevordering der wetenschappen, gedurende hun leven aanbiedt, en voor die later komen is hetzelve eerst duurzaam en wezenlijk, zij leven toch voort in hunne schriften. Die klagt mag hier dan herhaald worden, want. -de een bereikte even dertig, de andere nog geen: veertig jaren, toen zij, als waren zij te groot vOor deze aarde, uit hunnen heilzamen werkkring. door een en vroegtijdigen dood werden weggerukt. Verwijlen wij bij hen , mijne landgenooten I eenige oogenblikken , hunne nagedachtenis verdient tijdgenooten en nakomelingschap bezig te houden, en hier althans voegt het van hen te spreken, zij zijn parelen aan onze gloriekroon, in h,et gebied der wetenschappen verworven. Nieuw. scha opschrift bij De Kanier en Dreaselbui81 J. pro"im:i, Z,elDlIfl, 1>1•• 130 -136.
Digitized
byGoogle
-
265-
Nieuwland was in geringen stand geboren, maar ,bestemd om het nederig dorp, dat hem uit zijnen s.choot het eerste daglicht zag aanschouwen, met de stedekroon te versieren. Een gelukkig toeval bragt het wonderkind aan het licht, en de parel die in de schelp onopgemerkt scheen te moeten verborgen blijven, werd ontdekt; Aenea,e en Jer •. de Bosch werden de vormers van hetzelve, om wetenschappen en letteren ten sieraad te kun-. nen strekken. Onder hen ontwikkelde zich Nieuwland, en ging zijne toekomende grootheid te gemoet. Een doordringend verstand stelde hem in staat, om alles wat hem voorkwam te bevatten en na tevorschen, en eene juistheid van denkbeelden en grondbeginselen aan den dag te brengen, welke men zelden aantreft; spoedig doorzag hij het onderling verband der verschillende wetenschappen, en dezelfde man, die eenig voor wisen sterrekunde bestemd scheen, kon het scheikundig leerstelsel van Lavoisier bevatten, en op eene wij7.~ ontwikkelen, welke, toen hij er in het open" baar de proef van nam, zijne toehoorders verbaasde. Daarbij voegde hij een wonderbaar geheugen (a), het(a) Van het sterk geheu~eD \'all Nieuwland "iadL meD de bewijzen in Van Swinden's lijkrede op hem, 26. Men wil, dat bij nrder gevorderden leeC,ijd:'. het geheugtn onlrouw wordt. en de. aCyal ter waarachuwÎng "oor geleerden en ongeleerden atrtkt, om lIan het eiade te deuken. Meaage 'f'oeld. ayn geheu- •
"I.
R 5
IIl!ll
Digitized by
Goog Ie
-
266·-.
hetwelk hij, in zijne eerste kindschheid reeds, en naderhand in meer gevorderden leeftijd, toonde te bezitten; zijn natuurlijke aanleg gaf hem .dit , maar die zonderlinge aandacht, die hij op alles wat belangrijk is, gewoon was te '\testigen ,deed deze gelukkige bedeeling van dubbèle waarde voor hem zijn •. Deze gave was niet gering, en werd nog vermeerderd door een zonderling vermogen, om zich, gen verminder.n, en i. het-dan wonder, dat hij tot Mnemoayne de klagt rigtte, welke ml'D in zijne g"dichten aantreCt (Carm.. X. I, pag. 13)? Onbegrijpelijf bijna zijn de "oorbfelden, welke alen van de kracht van hl't gebeugenaantrtft bij Muretus, Oper. T. Ir, pag. 55 "s'~f/" en ev.n wonderbnor ia h.tgeen Bonnet van' .WaUia verhaalt, B'M,rclz,uur Ze Christia"isme, Clzap. 5, pag. 53. Scaligu, dit is bekend, leerde den HomeruI in een en twiutig dagRn van buit'n, en broeder Adam· Salbout van Delft, had de gansche A.""ï. \'an Virgilins in het geheugen, klJnnende hij die londer missen opzeggen, volg.~s bet getuige_ nis dat dleu in de Beschrijving van DeHt in folio, lJl. 66' vindt. Dit alles i. voorzeker aan het wonde I bare greDzende ,en men ia dua het denkbeeld geraakt, om er epn. kunst van te maken, bekpud ond.r dil beDaming vaD Ars Mtmorati"a. , Van daar het zeldzame boekje vnn J~c. Publicius (jergel. Brunet, Ma"utl t1u I.ilJraire), en bij onl het werkje van Schenckel. à. Mernoria. Zie 'aquot, Hili. 'Lilt. Tom. XP', paR. S9. 'Men verhaalt, djlt Karel xn alle dl' soldateB van zijn leg"r bij name kende, doch bet zal !Dd dit ve.... aal, als mel dat aangaande Cyrua ge- . legeQ zijn; van dezen is hetzelfde .prookje iD omloop, dan XenopboD opslaande, ziet mpn, dat "et niet de Bamen der loldaten, maar di. der Benlhebber. of Hoofdofficieren waren. Zie Crrop. ZiTJ. ", Cap_ 3, §
or
4'.
Digitized by
Goog Ie
zich, even gelijk Wallis en 'sGravesande, zonder behulp van pen of inkt, in zijn hoofd atles te vertegenwoordigen of te vestigen, en te bewerken, wat met' deze hulpmiddelen door anderen voor anderen wordt bewaard (ti). Wat hij alzoo in het wiskundige, voor de ontwikkeling zijner denkbeelden en bewijsgronden, in hooge mate moest bezitten, zullen de ingewijden best beoordeelen; hiertoe was vertegenwoordigings- en in den hoogsten graad verbeeldingskracht DOodig; deze toch is niet bij uitsluiting het erfdeel des dichters, zij kan ook tot de begaafdheden van den wislwndige behooren; deze bezittende, weet hij terstond zich, om dit eene slechtS op te merken, de deel en te vertegenwoordigen, waaruit eeil gewrocht, dat men hem doet aanschouwen, noodwendig moet bestaan, en als met een' opslag van het oog, ziet hij de grootte, het verband en den invloed dier deel en op het geheel in. Deze wiskundige verbeeldingskracht had Nieuwland van de natuur ontvangen, en teven~ de dichterlijke: getuige dit zijn O,ion, een gedicht waarin zich deze aan verhevenheid huwt (b). En hij is de eenige onzer dich.. (4) VerlItel. het h.n aangaande iD Van SwiDden'llijkrede opsetoekende , liL 131 , 132.
(I) .iemand is er, die de waarde van NieawllDd als dichter niet erkeDt. Ik beb er den lezer .eDige proeYen vaD mede4'·
Digitized by
Goog Ie
-
268 ......
diéhters niet, die eene zoo hooge vlugt nemen; men denke slechts, om één voorbeeld bij dit te voegen, aan d~n Sta,.,.enhemel van Bilderdijk , een gedicht . vol stoute trekken. waarvan ik er meer dan één zou kunnen .mededeelen , ,zoo dit hier te vorderen was (a). Dan volgen wij hem op zijnen wetenschappelijken weg, dien hij in zijn vaderland heeft bewandeld, en op welks grond bij zijn licht tot aan zijn einde toe heeft doen schijnen, zonder aan het vereerend .voorstel gehoor te geven, om het in een ander werelddeel over te bl."engen (b). Toe-
-
,edeeld # Deel 117 (2) bi. 354 - 3S7. en ze eenl bij zekere gelegeQ.heid meer uitvoerig in het I icht gepoogd te stellen. (a) Dit gedicht komt voor in de Najaarlblatkn, Deel I" ilad... 55 en fIOlgK. (1)) Hen had hem in ernst ·het voorstel gedaan om zich in .Amerika neder Ie utten. Zie de bijzonderheden bij Van Swinden, IJl. 147. Eene .oorttle1ijke onderscheiding viel zoo, niet lang geleden, onzen grijzen D1ancken te beurt•. M'en had te Warschauw het vereenigen van den Weixel met de Narew door een kanaal in den zin, en. wilde er eene ha,en bij aangelegd hebben, welke niet minder dan driehonderd vaartuigen, voor" de .,aart op dil rivieren geschikt, zou moeb,n bergen. De vermaardheid, welke de schrandere rilan zich door het ol)twer. pen en daarstellen VBn het Amlterdamsch KaDaal, geheel Europa door, .,erworven heert, bragt in Polen tot het beslnit,. om hem het beheer over de groote onderneming op te' dragen. Schoon. r eed. tot een hoogen ouderdom gekomen, ,oelde hij echter vunr e;1 neigiD.1{ d8Art~ ,lIIaar hij kon .niettllgllnstaan~e bet eer· 8n voor-
Digitized by
Goog Ie'
-
269
Toegerust en bedeeld met alle de gaven, die den wiskunstenaar eigen zijn, was hij dan in bet. geen men de zuivere wiskunde gewoon is te noe· men, groot, zeer grool', en geen wonder, want bij had den g~heelen omvang der wetenschap bearbeid, en zich daarbij de terhevene wiskunde volkomen eigen' gemaakt. Had hij de behandeling van een der moeijelijkste deel en van deze, ons geheel uitgewerkt nagelaten, zou dit alteen genoeg geweest zijn, om zijnen naam onsterfelijk te ma. ken; het was slechts gedeeltelijk op het papier gebragt' , het overige la~ in het hoofd besloten, dat zoo vroeg ten grave daalde (a). Maar nog werkzamer was. hij, indien mogelijk, in het vak der sterrekunde, welke hij, naar de voorspelling 'Van den beroemden Von Zach, die door zijnen vroegtijdigen dO'ld echter geene vervulling moge erlangen, te Leiden zou doen herleven; in het , doen voordeel belo••nd aanbod .I gNnsainl belluilea ol om lich aan d... dienlt van lijn nderland te onUrt·Uen. Die oJrde nrmaardh.id.l uit deselCde ooraaak guprotea, had vroeger ia .1_ rib op h.m, het oog doen "erpen) bij het vormeu • .ia .... aOl, reusachtixer ontwerp: bieraaa onttrok hij aicb; mede. door , hetzelfde beRin..1 gelrid. al. niet o~ertuigd, dat h.. t Yenrelea'lijken ua hellelye londer aadeelige gevolgen .oor onlea handel 10U konnea gesl'hieden. Ieder uI yoorzeker dit vaderlandlgezind bellua toejuichen I
Ca) Zie dall'o....r VaD S"iaden.l 11. 1S8.
bi~itized by Goog Ie
doen van waarnemingen" waarvoor hij eenen 'bijzondereti aanleg had, door oefening versterkt (want het geduld eD de aandacht daarbij noodig, bent hij in ruime mate), was hij ijverig en onvermoeid; deze waarnemingen nu,deedhij te Amsterdam, eó zij zijn in der tijd aa11' de geleerden medegedeeld. Hij deed' ze óok te 'Gotha ,. waar bij, na bet bit. ter leed hem overkomen ,door het overlijden eener beminde vrouw, ter v,euacbting van hetzelve was henen getogen. Daar gènoothij bet onderrigt en den omgang van denzelfden :Von Zach, en bet Hertogelijk ObservatOrium werd: zijne werkplaats, waar hem de zeldtaUle eer te beurte, vie1, om in de Hertogin zelve eene mede,werkster te vinden, bezield vol ,vuur voor de wetenschappen (11). '. pe vriend van VonZach door dit gemeenzaam verkeer, tn van ·Lalande door briéfwisseling, kon wel geen middelmatig man in liet Vak: wezen. Het was v66r zijn verblijf op de Gmhasche sterrewacbt in 1792, dat hij zijne verhandeling over de m,anier van Douwes om de breedte, te vinden, ,waarvan ik hier vorçn met een woord gewaagde, had op het papier gebragt ; reeds had bij ze aan Lalande medegedeeld; te dezer gelegenheid deed hij dit mede aan 'zijnen Duitschen vriend, en gaf aan diens begeerte toe, oin ;ze hem ter pJaatsing te (41) Van Swinden"
lila". 76
DI
154-
Digitized by
Goog Ie
te geven in het
27 1
-
A",,,,,,,,,i,cb ,,,,,,.!Jucb van Bode.
In deze merkwaardige verhandeling, welke de toe. juiching der sterrekundigen in Frankrijk en in Duitschland verwierf, betoonde hij zich in wezen een groot wiskundige, terw\jl hij tevens tot volmaking ·der praktische sterrekunde oneindig veel toebragt , al zou men al met sommigen instemmen, dat hij in het algemeen nog meer als Theoretisch, dan als Praktisch Astronoom heeft uitgemunt. Wat Newton, door de onderlinge aantrekking der hemelsche ligchamen uit te denken, en de toepassing daarvan op derzelver loop te maken, heeft verrigt, weten wij; na hem poogden: anderen al& het ware zijn werk voort te zetten, want wie verrigt in het wetens,:happelijke iets, dat in den volstrektsten zin als afgedaan te beschouwen is? Wat anderen verder deden, er bleef nog veel verborgen; doch Nieuwland kwam, ontsluijerde veel geheimzinnigs, dat overgebleven was, en bragt nieuwe wonderen van zijn wiskundig vernuft te voorschijn. Hij werd echter, ongelukkig voor"aar! in zijnen loop gestuit, oogstte roem en bewondering in, doch moest de voltooijing aan eenen anderen Nieuwland ., die nog gewacht wordt, overlaten. Dan het was nie~ alleen zijn korte levensloop, welke hier de oorzaak van was" hij had ook andere pligten in onderscheidene betrekkingen te vervullen, en kon zich dus niet bij uitsluiting aan één we-
Digitized by
Goog Ie
-
,
27'J -
wetenschappelijk gedeelte wijden. Eerst was hij bezig in de zoo werkzame Commissie tot het bepalen der lengte op' zee, en het verbeteren der zeekaat-' . ten, waarin hij zijn' leermeester Van Swinden èn Van Keulen tot medehelpers had; naderhand werd hem het Lectoraat in de wis- sterre- en zeevaart..;.' kunde opgedragen, en wie, die zijne redevoe'rhig bij !tet aanvaarden dier betrekking, en zijne aanspraak bij het aanvangen zijner lessen, gelezen. heeft, zal zich niet overtuig~ houd~n, dat hij het gewigt van deze gevoelde? . Wat hij in die betrek~ing voor zijne· tijdgenooten verrigt heeft, hebben de voor velen zoo nuttige vruchten van zijn onderwijs, hebben zijne onvermoeide pogingen tot het verbeteren der zeekaarten, heeft eindelijk zijn zoo voortreffelijk werk over;de Ztevtl(lr,ku1lde, een wezenlijk geschenk voor de nak~rnelingschap, overvloedig bewJ:zen. Wat hij nog verder zou verri~ hebben, laat zich gereedelijk gevoelen; dan ontijdig verloor Leiden zijnen uitmuntenden Damen, en dit verlies kon 'niet beter hersteld worden, dan door hem Nieuwland tot opvolger te geven. Hij trad dan ten hoogleeraars~toel op , had nu het hoogste toppunt van eer en aanzien in de geleerde wereld bereikt, en was daardeor op nieuw in de gelegenheid gesteld, oni zijne wiskundige bespiègelingen te hervatten, om 'zijne leerlingen tot de hoogere wiskunde op te voeren. Had hij tot heden de sterrekundige wétenschap slechts. met toepassing op
Digitized by
Goog Ie
op de zeevaartkunde onderw~zelt. nu 10U hij baar in hare gansche uitgebreidheid, in hare algehtele toepassing behandelen. Maar Damen was onze groote natuurkundige. de natuurkunde moest dus zijnen opvolger ha aan het harte liggen, ell ook hierin toonde hij zich, tot verbazing zijner vrieq ... den zelfs, een waardig opvolgef van zijnen be. roemden voorgtnget. Zoo was dan Leideh op nteuw iJl het bezit van een groot man; het had, om hier van geene letterkundigen te gewagen, !ijnen'5 Gtavesande, ~ijnen Boer, bave, zijnen Musscbenbroek gekend, en van ben een' naam verwotven, welke niet verloren gaat; nu was er als 'bet ware een nieuw tijdperk voo~ vol· genden roem aangevangen; Nieuwland wu aan betzelve verbonden: dan hij kwam. rustte dcb toe, en stierf. ., Hij stier!", zoo zegt vaQ belll zijn bedrukte lijkredenaar , die hein allS een' Joon b~ minde, en aan wien ik te danken beb , hetgeen-ik van hem heb kunnen zeggen, "hiJ stierf, omrin~4 van 6cbreijende vrienden eil leerlingeQ, D!ldaç h~ V6ór weinige dagen, het dertigst~ jaaf VlQ zijn le~ ven had volbragt. Hij stierf, en allen die bem ken.. deb, werden in diepen rouw ,ed~mr~14" (,,)~ , Be~----------------------------~~ (a) Biervoreu bIel 1P (~) IJi. 46J. , beb ik r~ed. op deze loftède' al. eeu iteqris proer.tuk va~ 'wél"rekeliaheid geweIeD. lort- eu traai ia Hetgeeu Wijtteobaeb van bnaè~ Nie~.laod zegt: ~gllJt' "oIJi. lÎuJtUlI "'S.'" fHJlria. jlJtJtllrà I o!iliu Jafl',,;, orrmi· VI DEBL. 'S UIII
Digitized by
Goog Ie
Betreurde hem in een ZQO merkwaardig gedenk.-_, stuk van welsprekendheid, een teederlievend leermeester, een andere Hoogleeraar , dien wij mede te regt. onder onze vermaarde mann.en tellen, nam eene openbare geleienheid waar, om aan de nagedachtenis van dien onvergetelijken ambtgenoot, de hulde der bewondering zoo hartelijk als welsprekend te brengen. Luzac toch, Socrates als het voorbeeld yan burgerdeugd voorgesteld hebbende, en tevens als een voorstander dier vrijheid, welke orde .en wetten eerbiedigt', sloot zijne rede met op Nieuwland te wijzen, waardig om met Soçrates in vele .opzigten, en ook daarin vergeleken te worden, terwijl hij zijne aandoening aan zijne hoorders mededeelde over het niet lang geleden verlies ,dat deF,l staat in zulk een burger, en het rijk. der wetenschappen in
,tJtl.
Ca) In de Oratlo dil SocrallJ Cll/II I oC 01'8r Socrales all barser beschouwd; eene o'ratie J welke het lacobiniame van het zoogenaamde Comitl van waakzaamheid J eene dier heillooze instellingen, welke de beken.de revolutie van 1795 deed ontataan" . oDtTlamde" 8n den Boogle.raar op het semi. van .glle betrek-. kiDS
Digitized by
Goog Ie
-
2'15 ........
Van vrienden en leerlinge.n, van allen die hem kenden, betreurd te worden, ook dit viel Van Beeck Calkoen te beurt; even als Nieuwland, ontijdig weggerukt, als hij in dezelfde takken ·van wetenschap een sieraad van zijn vaderland. Wat voor hem de wiskunde, en hoezeer hij met haar ingenome~ was, ben ik reeds in de gelegenheid geweest den lezer te doen opmerken,. toen er·over· zijnen Euryalus gehandeld is (a), welke hem eene plaats onder onze Aesthetische wijsgeeren doet bekleeden. Hij gaf der schoone ttinsten ecnen wis.. kundigen grondslag, hetgeen genoeg bewijst, hoe zeer de wiskunde zijne Hevelingswetenschap was; en dat het hem aan geene zucht voor de toepas. ling van deze op de sterrekunde .ontbrak, daar. van zijn de sprekende bewijzen voorhanden. Ook hij bezocht, gelijk Nieuw)and, de beroemde, sterrewacht van Gotha, en werd met denzelfden Von Zach bevriend, met wien Nieuwland zoo veel voor de wetenschap gedaan had. Als ijverig voor... IItander van. den Godsdienst., dien wij belijden, leg.. kiag op de hoogeschool te staaa kwam, clau hij, van het onderwij. in de VaderIandsche Geschiedeni. ontzet, nrvo)geil, dat ia de Grieksche letteren Dederlegde, en ·al. een maa vall karakter en ·beginselen, het pensioen weigerde, dat de Tollr•• meanera hem toewierpen. Vergel. Siegeabeek" (h,,,/aNtl. ]:.eÎllloM Hoog,soTlool, D"I I, 111. 348 - 351. (a) Zie HollitntIs BMm, D"I " , 61. 41!5 - 4~~..
"mr.",
S
~
,.
~.
Digitized by
Gooo Ie
n°
legde hij zijne talenten, welke zich niet bij uitsluiting tot de wis- en sterrc:~kundige weten'schappen bepaalden, aan het bestrijden der genen ten koste, die het Christendom en den Bijbel be_ streden. Dllpuis, de beroemde Fransche wis- en sterrekundige , die zijne vroeg ontstane vermaardheid aan eene in sierlijk Latijn geschrevene lijkrede op Maria Theresia' te danken had, vormde zich als sterrekundige in de school van Lalande, werd beroemd als zoodanig , maar zoog tevens het ver,derfelij~e van Lalaode's beginselen in, en was 'daarom door Frederik den Grooten bijzonder op"gemerkt, waarvan hij dóor diens dood de vrucb. ten niet mogt plukken; maar hij zamelde er duurzamer in ," door zijn moedig gedrag gedurende de voorbereidselen van den geregtelijken moord, welke den ongelukkigen Lodewijk be~choren werd. Hij trad in zijn vrij bekend werk, Origille de tous les' CfJltes ou IQ Re/igio1l Un;Jlef'selle, dat, gelijk men ~il, Volney uitgelokt heeft, om zijne Rui,jes te schrijven, als bestrijder van het Christendom op, en zag zicb op zijne beurt, door een Hollandsch wis- en sterrekundige bestre4en, die daarmede grooten' lof behaalde, daar bij in dit strijd, perk, als overwinnaar de, eerkroon bebaald beeft, bem door eene beroemde Maatschappij op het hoofd gezet (a). "
. nan
(0) DLll'uis eu
VolD~y
"wilden deu oorsrrong .tm
de Joodache ell
Digftized by
Goog Ie
nan de wiskunde was bij hem alles, en boven aUe .anderen waardeerde hij haar; hij scheen voor deze· wetenschap als bet ware geboren, en het was aan de juistheid, welke in zijne begrippen heerschende was, aan de vlugheid van oordeel welke hij bezat, dat bij de vatbaarheid te danken bad, om ook het meest "mengestelde ligchaam of werktuig, zich schielijk en· duidelijk voor den geest te brengen. De wiskunde heeft dit voortrefen Christelijke Godsdiensten .. rgpleid hebbl'D nD dm eérdieDlt , aan SOD, maaD eD Ilerreu , door d. menachen in hpDn. kindschbeid pwijd. Dil denkbl'eld geviel deu leidera der 'nuache 'a\.o. !lijnen bij uitnemendheid, omdat lij, ten ,inde hunne oomenechelijke bP.doelingen te gereeder te zieD IIIlepralea, alle IInd,. dienltige beginselea, uit eene geopenb!larde leer .Fgeleld ,wildea uitroeijen. Ret werk vaa Dupuis werd door een" aFvalligea Abt hua bekend gemaakt, ea met o..rhauliul werd het dUI aau d. drukp.rl o... rrgeven, ea der..1... r beltuurderlopYerbeurte .aa het le"D de bl'lpoedigiag opgelegd. Volne, heelt zich beel doen zieD ia. zijne bekeade Blij"" ou JJtI~lJtÎlm. '111" k. BI",lutio". ti" Empirll, ea oOI later getoond, uit al helleeo hij heen zien gebaUrBD t geene wijlheid te bebben geput; want onder Lodflwijk XVIII Dlet het Paincbap begil'tigd, IcbreeF hij Dog, bij gelegeubeid lijner krooning, ZO Biltoi,.. ti. Samue', . III ••"t'lII" ti" Saor. tUI Bois, eea werk, waarvaa inboud ea etrekking genoeg ~kend zijn. - Calko~u heert door lulke acbrij•• n t. bestrijden, niet aUpen aau deo godsdienst, mllar ook • •0 de hurSArmaatschappij zicb nrdienltelijk gemadt. De VM. baod"liDg 'I'an CalJro.n komt 'I'oor in het XIX. D,d vaa de Gotl&_l. ,.,Ia_tUl. van TeYh.r'l Genootachap (1797).
"e-
S 3
Digitized by
Goog Ie
treftelijke in zich als een' verborgen sC,hat besloten, dat zij, gelijk bij hate toepassing op andere wetenschappen blijkt, ten grondslag mOet gelegd worden, waarop deze rusten, en waardoor men .:ijne redeneringen en besluiten op haar gronden, en met zekerheid nemen kan; -de toegepaste wiskunde hield alzoo z~nen gebeelen geest bezig, en Inerre- en zeevaartkunde moesten dan wel zijne meest geliefkoosde vakken worden; 'schoon hem de waterbouwkunde niet on~glipte, waarvan zijne werkzaamheid in het Centraal Comité van den Wa· terstaat , van hetwelk hij lid is geweest, het volko.. men bewijs oplevert. Het was ~el te verwachten., dat de man, aan wien de sterrewacht der loffelijke Maatschappij Felix Meritis ten gebruike was verleend, en die daarna aan twee hoogescholen in ons vaderland t de 'hulpmiddelen daar voorhanden zich kon ten nutte maken, het zijne moest toebrengen ter uitbreiding eener wetenschap, welke van eenen zoo grooten invloed op de zeevaartkunde is, en die zulk eene wezenlijke waarde voor den Hollander heeft. , Bode'S Astronomisch '.hr/Jucb levert daarvan bet bewijs op: men vindt daarin zijne ,waame.. blingen opgeteekend, n,tet de redeneringen en ge-volgen, tot eene nuttige toep-assing daaruit afgeteid ~ terwijl zijne ov~rige Werken getuigen van den ijver, aan de zeevaartkunde besteed, van den .rbeid duraan unhoudend ten koste gelegd. In .!lij.
Digitized by
Goog Ie
-
279-
.Une ~roege jeugd te Amsterdam woonachtlg, en den zomertijd aan het Spaam of den Amstel doorbrengende, moest de scheepvaart met het nut dat zij aanbrengt, wel zijne aandacht bezig houden, en daaraan hebben wij dan ook zgn voortreffelijk werk over den Wiskundigen Scheepsbouw te danken. Maar de goedgebouwde schepen moeten een goed geleide, een kundig bestuuf, vooral op de groote' wateren hebben; groQte en verre reizen moeten veilig afgelegd kunnen worden; de zeelieden behoeven oppunne togten de noodige gidsen, en wie was 'van de ontkieming der zeevaart, hun de eerste geleidster door het ruim der baren 1 De sterrekunde immers'! Eene vlijtige beoefening van deze is derhalve in het algemeen den zeevarenden zeer aan te prijzen, omdat· hij hierdoor. nieuwe en naauwkeurige hulpmiddelen leert kennen, die hem in staat stellen., om de plaats waar hij zich bevind,t te bepalen. Om die reden trachtte dan ook Cal. koen, zoo veel mogelijk, .astronomische kennis onder de ze'elieden te bevorderen. . Dan wis-.:en sterrekunde had de zeevaartkunde meer volmaakt, en men begon alleen' zons.. en maansw.aa1'8CJDing.en te bezigen, om den tijd ,en, de lengte en breedte, waarop men zich.bey-ond, te bepalen. Van hier ont. stond eene. verwaarloozing van. de kennis der vaste sterren, men verliet ondankbaar derzelver geleide. te voren zoo veilig geacht, en men- werd bijna S 4 . vree.-
Digitized by
Goog Ie
~rèemdeling in dell Sterrehemel, dien men, naa,' vergelegen landen stevenende , boven zich zag. Clllkoeli %ag . bet nadeelige van deze verwaarloo. ~ing ln; ·later licht moet het vroegere niet doen verdooven!t en bet gebruik van het vroegere zoo wel; als \ran het latere, blijft dus altijd als heilzaam .an te prijzen. Van daar het denkbeeld ~ om in twe~ hemelpleiilen den geheelen sterrehemel voor te stellen, en voor den 'zeevarende aanschouwe-.. iijk te doen worden, en zoo tevens het gebruik levendig te houden , dat men van de waarnemin.· gèn ~et vaste sterren lUaken kan. Nieuwland bad, van d~nzèlfden geest bezield, reeds een' aanvang gemaakt !I m.et de zeelieden van de hulpmiddelen. oin de v~ste sterren te leeren kennen , te verzor·" sen', en het noordelijk halfrond ontworpen; Ca}., kden voltooide het gebee1e werk. Hierbij liet hij het: niet, hij "deed meer voo!' den zeeman, b,iJ verklaarde de manier der buiten'tmiddagbreedten 'Van Douwes, en leerde hem die, om uit de ge-. lijke, doch onb.ekende hoogten van twee sterren I .den tijd te vinden, terwijl hij hem bekend maakto met het geb~uik der zeekaarten, en met ruit van den Sextant, dat wij aan Newtoilte danken beb.. ben~ Den· zeeman, om dit ter loops op te mer... ken, dient dit werktuig inzonderbeid, om af., standen vl!.n zon en ~al!.n. of planeten tot de vaste sterren Je meten, en daaruit de lengte te berekenen. l}rçngc Jn,en 2;içh llier tçv~~$ voor tien gdest; wal!
900'
,.
Digitized by
Goog Ie
door hem nog meer dan dit in verschillende vak- , ken is verrigt; let men daarbij op de ijverige waarneming van zijne werkzaam heden IJ waartoe hij in zijne betrekking als ,Hoogleeraar geroepen werd, hoe bij alles on4er een .manelijk lijden verrigten moest, dat hem ten laatste bezwijken deed op den eigen dag, dat hij zijne rectorale waardigheid bad moeten overdragen (a); wie zal dan zijne nagedacbtenis niet vereeren ; wie niet zijn vroeg gemis, ook voor de bevordering der wetenscbappen , met mij betreuren; wie eindelijk niet deel en in de geestdrift, waarmede hij in een geacht werkje (b) als naar het leven geteekend wordt? Zoo zagen wij dan tot heden eene reeks van verdienstelijke- cn daaronder groote inannen, welke ons vaderland in wis- en sterrekunde heeft opge. leverd, en IJ zonder in eenige vergelijking te willen treden" omtrent hetgeen in dezelfde vakken van \vetenschap , door naburige of verder gelegen volken is daargesteld , zoo geloove ik overtuigend te hebben doen zien ~ dat wij ons mogen beroemen, lot de uitbreiding van kennis, en bevordering van voor (a) Vergel. de Oratio YaD Prof. Beriaga bij bet oYerdrageD bet B.ec:torakt ia 1816, ia de dM. A,aatl. BJwn. TNJ,at.
YaD
1H'I' 113. (6) Bet werkje 7'" GHaaIat",iulIII 1'l1li B,•• c..LfoIII,iA 1813 uitgekomea, leer& de.. ..rdieaatelijba maD ia meer claD Ha p'lIip keap...
S5
r Digitized by
Goog Ie
yoor de maatschappij nuttige kundigheden, het onze ruim te hebben bijgedragen. Dit zal den lezer nader blijken, wanneer ik hegJ. uit de toepassing dezer wetenschappen op de zeevaart- op wateren vestingbouwkl;1nde, zal hebben aangetoond, dat wij onze vorderingen daarin, en de welvaàrt daaruit voor onze bijzondere en algemeene belangen, voor het heil des lands in één woord, ontsproten, aan het licht te danken hebben, dat door landgenooten, die als beoefenaren der wetenschappen onder ons zijn opgetreden, bij onze voorge. slachten en bij ons werd ontstoken. Met eene zekere nationalezelfvoldoening, ga ik de aandacht vm den lezer dan bij de zeevaart, en hare gelukkige gevolgen voor den voorspoed 'van ons vaderlind, thans bepalen.
•
Digitized by
Goog Ie
ZEEVAAR TKUNDE.
I
Digitized by
Goog Ie
o Naplgatlon I tzme
tie la Hollant/e,
C'e" par to,l gu'e" cent liefMÇ' Ie BalaH co"",u,ncle, C'e;, ptJl' lol gu'il e,' rieA., lndllllrleu:J:, puiualu; Il I. dolt .IJ 8,.a",leur. TROJUS.
Ü
C~/J1'
Pi.,.,. CII. cl. 111 HoIIa1lc1e.
Digitized by
Goog Ie
r
. ZEEVAAR TK U ND E....• • llIi robur et aes triples: , ~irea pectus erat, qui fragilem trad Commisit pelago ratem Primus, nee timuit praecipitem Afrieum, Decertanlem Aquilonibus • Nee tristes Hyadas, nee rabiem Noli. (a)
Zoo zong Horatius, tóenhij met leed en zorg zijnen vriend Virgilius naar Athene zag vertre~ ken, en stelde het schip, waarop hij stond over te gaan·,
IJ".
Ca) 'Horat. Carm. I, Oik 3. Oosterdijk, de oyerzetl~r ..... Doratiu. Lierzangen, bragt deze regale' dUI O1'er: G,.ir "a4 "iJ "", 'horIt flan Italll, Di, op ti, ." tIOo~ tk ,erslemtuJl t Ee" 'hroa, leid 'h,ltM4 t, ,..ag"', Gt,,, "or""" "an 't Zaitiw,sl ,,, 'I NOOIti •• EllráJr 'hestolr,,,ti, all "':'Itoorti ~ Geen r'genslarm,,,, 'hodn IIa" 1I1a8'" t Ont.ieml" noc" tIOOr 't woln 'h,Jln,stl D" Z"it/mwinth l ,,,••
Digitized by
Goog Ie
\ -
286-
gaan, onder de verpligting, van het toevertrouwde pand veilig naar de bestemde plaats te voeren; en te regt, want: De zee verslindt er veelvan hen .• die haar bevaren (IJ) ;
en voor zoo verre men zich in de oude tijden met zijne gedachten verplaatst, kan men wel begrijpen, dat de zee een schrikbeeld was voor hen, die, onbekend met de groote kunst om haar te bevaren, en niet voorzien van die middelen, welke later ontstonden, eenen 'vriend of naastbestaande zich zagen ins.chepen. Vergood moesten dan wel die helden worden, die het stout bestaan vormden, om over zee het gulden yUes te zoeken, en het schip zelve eene plaats onder het gestarnte ver. werven, dat zoo vele halve goden veilig had over. gevoer~. . Maar, of de dichters hebben ons verkeerd be. ri~, 'dat de Argo het eerste schip is geweest" . of bet getal van schepen, waarmede de Grieken ' tegen Troje, vijf en dertig jaren later, zijn in zee gestoken, is bijna ongeloofelijk. Volgens den bekenden Homerischen Katalógus, want onder die benaming komen de zaamverbondene Grieksçhe belden, met hunne manschappen en schepen voor, heeft dat getal niet minder dan elfhonderd zes en vijf· (a) • Bzitiollll 4,.;tI_ mar. nautiu., Borat. Carm.l, 28, U.
Digitized
b:Google
vijftig bedragen" en ~oo' zeer had de dichter de geestdrift zijner landgenooten daárdoor opgewekt, dat zijn Katalogus door de j~ugd werd van buiten geleerc;l, betgeen bij sommigen zelfs door de wet werd voorgeschreven (a). Men houde evenwel in het oog, dat het dan ook geene zeegevaarten waren zoo als de onze. Bij het inzeilen eener haven toc~, ligtte men de masten uit deze schepen, om ze bij het verlaten er weder in te zetten, gelijk dit met onze kleine hengsten het geval is. Toen U1ysses op Circe',s bevel teg,en wil en dank in zee moest steken, werd er schie1ijk de mast in gezet (~), even als bij, bij eene . (G) Zie Euat~tb. tul H. B. pag. 199. Deze zoogenaamde ltalalogus komt voor 11. B. 49i -760. Ook bierin -laeen VirSUius den Griekscben dichter nagevolgd, wanneer hij de bondgenooten van zijnen held J in den oorlog tegen Tu rnUI , in lo~rt gelijken ltat.logus zamen voegt, .A.m. L. X, "s. 163 tm f'Olgg. Dan, al heeft men -de. beoordeeling van Macrobiul (Lib. F. Cap. 15 en 16) niet gAwogen ~ hier blijft de Romeinlche ver achter den Griekschen dichter. De orde 'waanD deze de onder",cheidene volken nrdeelt, en plaatst; en bandelen doet, is Diet 'onopgemerkt gebleven I en heert Bomerns in het aardrijbkundige gezag doen verwerven. Zie Cuper. Apó,'A. Ho",.,.. pag. 118 ~ terwijl wij van denulfden schrijver (pag. 5) leeren , dat Griekscbe matrozen 's dichter. gedichten op zee zongen, gelijk later de ItD.1iaanscbe die van Tallo. Men nrgelijke teven. , terwijl hij van eene navolging nn SiliuI Italicus gewaagt, Addis. IOn. B6mtl7't/. cm lta1:r, ,..113. (b) OdTI. I, init.
,s.
Digitized by
Goog Ie
-
~88--
eene 'andere. gelegenheid, toen hij elders de havt!d bj~nen stevende, de 'zeilen zaam reefde ~ ·en den maSt liet vallen, bij de legplaau zijne ank ets wierp, en met banden vastmaàkt~ (a). Met zulke schepen ondernam men dan wel ge ene vertetogten. vooral niet in den natijd, wanneer men ze op het strand haalde, gelijk de wilden hunne kanofs ,tot aan het voorjaar, en dan nog was het in het algemeen meer een sluipen langs het strand (h). ,Dan, daar wij toch van afgelegde togten lezen, en tevens weten, hoe gering de hulpmIddelen waren, ho~ lang de zeevaart in hare kindschheid bleef, bij
ge" (a) Zie Jliatl. A~ "'.432. Ik tiloet echtet öpin8rken, dat d. i"~" welke .,. 436 voorkomelI , geene ankers Zijllf maar ,raar• • chijolijk groote steencn. die op het Iitand gelegd. en '#àaraali de kabeb der scbtl'en vastgemaakt werden; dit is bet ankeren allD .traod, maar het iloketell in zee, dat ieta aoders is, keIl.. den de Oudeb eigenlijk niet, waatóm dnll Roberhon, WRUDeer J.lj vat! hunne .cheepvaart gewaagt (Hut. 'lf Am,tica,P'ol. 1, I'a,. 17), met regt kon zeggen, dat zij het gebruik der ankers plet keudell (n(t Stra"!,,, to t'h, 'IJl. 'lf ancAorl).
sIi".
V} Hier denke ik onwiilekeurig aan de door Apollo aab Pra.pertius 8egeYen raad, uitgedrukt ib de beeldspraak, !all de lteev~!Lr~ o~t)eelld" el1 welke de bekroJDpell keuJlia daadD ~e,:ro ~e~l;
,
No"" ", ing~"ii qtIn~a pápaMa tui. Alt,r rt117Jw QfII
(Uf,. Jll, 3, 22).
Digitized by
Goog Ie
-
289 -
gebrek aan tennis van deze zoo heilzame kunst, en .uit boofde eener volstrekte onervarenheid, in al hetgeen' de zeeman noodig heeft te weten van de natuur en hare verschijnselen, hetgeen van een zoo overwegenden invloed op de zeevaart is; zoo mag men dan op de vroegere pogingen om de zee te bebouwen, niet te laag nederzien ; terwijl men daaraan dan o,ok moet toeschrijven de vervaardheid, melke de schepelingen van vroegere tijden, bij buitengewone toestanden of verschijnselen op zee, aaa den dag legden. Zelfs . den wijsgeer~n was de oorzaak, welke ebbe. en' vloed doet geboren worden, onbekend. Dit verschijDsel \Yordt, gelijk bekend is, in den O~aan waargenomen (a) , doch in de eng bepaalde en besloten zeeën, 'gelijk' de Oost· en Middel.. land.
tW,,.
(G) Ia B,ul.r'a BMtIII Ntlluu,.i. ". FrjlHpm., lH,11, Jl•. 327·357 t yindt men in der daad belangrijke aaDmerkiDlea oYlr dit DatuufYeflchiju..l J eu d. regelmatige aCwill.liug nu .bbe eu 'loecl J welke "Dmaal, tot reddiug nu oal Iud t wouderdadig Colald. , gelijk ODI uit 'I laudt getehiedeuil bek.ud il. Oud.r oaze landgeaootea .,rdieut daaro"r gele.eu t. worden a....Jiak. deze leercl. d. ongerijmde ,eyoel.OI YaD yell oad. wijlgeeren tot oplolliag yan h.taehe uanea, I.lijk hij te Irlijker tijd aan Keppler J DelCartel en 1I""toa, met .rkmluia deed g.denk.n J yoor hetgeea door d••• ia claargeateld J om OUI , .00 .....1 mogelijk, met d. theorie yau .b en .loed bekend te ma· keu. Zie Koopmaa'. HullI GGD G~ HIlUW I 6W.. IOa. . VI DUL. T
,
Digitized by
Goog Ie
-
290-
llltc.fsche Zee, is bet van weinig aanbelang (4). Het W1lS dus wel natuurlijk. dat toen de vloot van Alexander aan den mond wn den: Indus genaderd was, de schepelingen met 'gro0te verbazing, alle. door 's-Konings zedelIjken invloed op de zijnen te matigen, moesten zijn aangedaan. bij het waame.. men v.an het Itterl 'getij, dat van den Indischeu Oceaan kwam (b}-,; en g~&ne mindere verbaasdheid moest C~sar en· de zijDen bevangen, toeD bij de- werking van den s-prÎngvloed zag, ~elke zijne vloot zeer beschadigde; een vers.chijnsel voor bem geheel ongewoon (c). Van daar al verder de be:dremmeUng van· Germanicus ,bij zijnen terugtogt over zee uit Germaaië", toen hij door aR storm beleopeB werd,. dien Van Merken· OJls. met eenzoo seout penseel- geschilderd heeft (d). Men kan het ·dan, dit alles in aanmerking genomen, zijnde, alreeds voor groote togten houden, wat men ons van de Egyptenaren verhaalt, toen zij d'e Arabisclte Golf of Roode Zee- bevoerea, en .
(a) Va" dallr noe~t q.ce~" de getijen van de Middellandscba Zee~. • 4'ltUf 7lIarlti,ni non mu,llum QOt:.à",," reH-
tl..,',I....
I)~ N.
.t
D.)!., 53•
. (8) Caithw , A 1~, ~.·fh
(~) D, Bello Gallieo,
Ir ~ 29.
(ti) Y.rgel. BoD; '..RNm., D.
J'"
(,).H,
na:..
Digitized by
Goog Ie
-
'9 1 - -
,
en eenbandelsgemeenschap daarstelaen met de We&tkust van 4tdi~; men mag dan aan de Phenici!rs geen' lof ontzeggen, wanneer wij opmerken, dltt zij Diet alleen de havens van de MiddelJandsche Zee aandeden .. en, door de Straat van Gibrà1tát henen, de Westkus:t van Spanje en Afrièa: bezochten ~ en aati den eenen kand met Arabië' en Indië!', Uil cien anderen met de Oostkust van Afde! bàJ1del dreven; ,mln mag evenzeer letten op hetge'en de Jodcm verrigtteti, stevenende naar Thars-is en Ophit, en der zelver zeevaart onder Sàlomo; iChoon' i.ij in de bedóelingen' der' Voorzienigheid niet bestemd waren wor de zee:vaut. Wumeet men Uiet eenig belang aan de moeder denkt, vergeet men de doclrtèr alet;. Canhago- tooDde dit in bIndel' ell zeevaátt' 'te WlliD~ Hano's togten,bewijzendit~ Wat Griekettla!ld ooitrdoor.· had .kupnen worden l' lreböevett wij niet tel gissen, denkêDde aan hetstichtèn va AleSt~ alldrië; ; der Romeinen' veroveringuuebr, eindelijk beeft hen po~ingm 'doel)" aanwenden, welke' teb miMte van sooUheid in' de ontwerpen blijken dlla!en.,:, .. , :Maar i tom, het kompas:was uitg-e'Vondçn , ging JDa\ met dezen leidsman gerust naar den grooten Oceaan, en men durfde, om met Martin et te spreken (~), door onmetelijke zeewoestijnèn ,de ge-
'
(Cl). Ctd'Dhilmw ti". NaturJl', D"l 1, 6lad..'~".
TA
Digitized by
Goog Ie
gebeele aarde rondzeilen.' Wie dan ook bet geheim uitgevonden hebbe van de rigteilde kracht· van den magneet of zeHsteen , waarover bijna als over de boekdrukkunst getwist wordf, hij verdient eene eerezuil bij alle volken, bij ons voord, die het aan de zeev~art, e~ den handel waarvan werktuig is_', onze grootheid tè danken hebben. Ve1en willen, dat reeds de Ouden met de werken,de k.-acht van. den magneet zouden bekend geweest' zijn, en zich van· eene soort van kompas bediend hebben. Albertus Magnus , die in de dertiende eeuw bloeide. gewa-agt, 'even als Vincent de Beauvais, van Aristoteles, .en l1eroept zich op een zooge. naam,d tractaat o.ver de steenen; dat hij 'aan -den Griekschlln wlj&g~er:toesc.br.ijft; maar z~fs Durens, die alle mogelijke uitvindingen bij 'de OUden ~ ten koste vap de lateren, te huis brengt~ 'hecht er zijn zegel g~e~szins aan. Ca) ; en: de geleerde Klaproth ont/ ,kent, in den brief door hem' in bet vorige jaar, aan ~en vermaal'cJen·reiziger Humboldt geschreven, dat zij de p,IM;"it, of. de strekking van de' magneetnaald' naar de Pool gekend hebben (b): Doch WilD· 9Ç~ aantrekking van het. ijzer' door. den mag," ," ' . ::', .:. J. neet
zij
I \ ... _,
•
~
-'~:r;
..
-~~'r.i.--;:-.~--~~'----r-"""'-
:.5a.> ~ie: .l!-~~'"rc1zu ~:l!9~8fn. tI.,.1)loou'!.r",', ,.",ij~,.
mu: Motlimll l Tom. 111 paBo 32. ~(b) cl M07lsieur Ie Î1_ .4.. tie HumhUt 11Ir ZOI,.· _tion Ik ltJ BOUIIOIe, par M. J. K.ll1prot", Paria 1834 # en aId..... J ·46. - .' ~. ,~~. \.. , . ..
Ut". '1lB.
Digitized by
Goog Ie
·_:~3-'· Deet:'~i:rèn
zij evenwel bewust; men denkes1echts aan 'den magneetsteen (Magnes) van Clau~iianus', en .dc\ schilderij van Mars -en Venus" in' .éénen t~mpel: vereenigd, waar Mars. in het ijzer gehuld ,wordt voorgesteld,.en Venus door den magneet, ' ·met dichterlijke toespe!ing., afgeb.eeld (a). Al' zeer vroeg schijnende Chinezen met de kracht van den ~agneet bekend te zijn geweest, en bun Itompas . .te. hebben gehad; in. hunne taal drukten zij hetzelve met een woord ui.t, dat beteekent Natlld . we/Ie tlflar het. Zuiden 'U'ijSt,. en hunnen Neptunus of· Zeegod beeldden zij af met eenen magneet in de hand (b) .. 'Zij badden daarenboven hunne mag,..~ netische.wagens t welke door hunne_neigende helling'Ofbeweging naar de Antarctische of Zuidpool, geacht werden het Zuiden aan te wijzen; waar". 'Qm,
f ... • • • • • • • • • • .• • • • • •
'. (0)
'
.ft"'" 1f:Iartü
f
.f~~o
41D
nitet: Penerem mopetica semma/igurat. dan vervolgens: Cytherea maritu;" Sponte rapit, coellquetoro, imitata prÎore" Pectora lascillo fiatu MOllorlia nectit etc. ..
Eitfyllion 17, ,
Burman.
t .
~5
en polg8'
ór· pag. 674
.
.
van de Idilievao
'"t
(b) .zi, Pqy.agerk Xortl ~ac~,.tnO' àan,l'Intlrieur tie .. Clûne " .en TcI1Ilar,Jt., trlltluit par Çastlra, 'lom. 111 75, 82 en 'fil' 190.
'fII.
Ta
Digitized by
GoogIe
--
~4, -
.GIIltrlllt het der moeite waardig ia, de bijlOnder. bedal gade te .Iaan (4) • ."Prima. dedi, NUItit· UlU,. MIIK"eIIs A_lpllls" , 'is een oud dichterlijk gezegde, en zeker beeft Flavio Gioia veel dat voor. bern pleit, ~aDDeer men hem als .den uitvinder vaD het kompas ·zieuaogewezen. Ro,bertSOD, al rangschikt Klaproth dan , voorwaar -«ewaa-gd genoeg! onder de oppervlakkige schrijvers, bteDgt veel bij, oin dit geloof te doen Va'Wel'ftD (b); &tan daarentegen zijn er te veel gronden van waar.scl$lHjkheid t welke- v~or ·eeD vroeger gebruik ftD he~ 'kompas. pleiten, om !liet tot bet. g~voe lIn .van de12zelfden Duitschen geleerde over te gaan., d~ de eer· der uitvinding aan den:barger van"f\matfi betwist (c). Om niet ~betPrOVeD a&al&cQ. gedicht van Guyot, dat van 1190 dape. kent Cd), niet van Jacques de Vitry t die in u04 naaf Palestina toog, en vervolgens zijne (list"i(l Or;elltaJis uitgaf, noch van den Chansonnier Gauthier d'Espinois, die in de eerste helft 'Van de XltIe eeuw leefde, of eindelijk van Btunetto Latini, den leermeester van Dante, te gewagen,
hem
die .(41) Zie Dy., dne wegeu~ , L,ttr. " KlapclA ~ l'ttg. ~4 ", 71. (~) B.obtrt,oD, HUI. oj .AmmCtl, rol. I . ~ltMk. 51. (et) z"tr, ti. KlaprotA J ptJB. 132 ,0188~ , (ti) lIen ale dit medegedeeld j m heftè dier get.genheii a_ lemerkte ~..rLibe. J Rilt. PAIlOl• . , Pro~ c&Aa PIr.Y.~
'11
Tom. 1 J
'(NI8.
123.
Digitized by
Goog Ie '.
_:tj5 die iA la60 aUn TflisH te Parijs uitgafC.) •. en wdIIe ~lhU1 vóór Gioia leefden. zoo behoev~ ik mij s.lecbts op een ·oud handschrift .te beroepen, waarvan -eea 'exemplaar ter Leidsche Boeketij ,.tot de ~alatenschap van Vossius behGorende, berust., en wuruit deze uitvinding vaD vroegere dagte.e.. . kamg blijkt te zijn: dit is een brief van zekeren Petrus (misschien Peregrinus), met de jaarteekening van u6S). In dezen wordt niet s]eçhts van de rigtende kracht van den magneet, als van eene bekende zaak gesproken, ma~r tevens de kunst .geleerd '0'1l kompassen te maken., hetgeen veel ver'sehilt van de 'bemoeijeDjs~en van ·onzen landge.. noot Van Twisch, dien het mij heugt eens bij zekere gelegenheid, zonder. dat men aan chronologie dacht, te hebben hooren vermelden, als aan-spraak ppde 'uitvinding .te.kunnm maken " om zijg 200genallmd gultl", J:omptlJ (b).
Dan '(a, D" pluts uit Jaeq_ .~. 'Vitry 'Wln'atJlanlPhaaJd.lp. ·dea btieF .111 IU.prol"., pIlB~ 14- Van Br.unelto men sYIl' 7WIo,. in het lranlcb, dat reu veelomvattIend werk ià, gelijk -men uit de hOllrdtanlljke opgave 1I11III' den' iDhcrad bij Guinguu' (Hili. Lift. tl'rtolU, 7bm. 1, piJB' 369) zien ka.. Voor ftdefl 'fab dit werk in hat 'tanleh ghehreven te heIlben •. geeft 'Brunetto onder anderen op. pOIU' Dlt",. 'I/RI la p."ItmN en ·...t tUlitll1l1/l /lt plus lJotnmllllll .. tDut.... glml ; hetgeea sim· doet t dat Teec1s in de 1111· eeuw: bilt lraDloll gaDg bad , wa81'OlDtreDt. .ildalit'1Jog I!I!n hYeede voorbe81d .ollrkomt.
heer,
.,,1tu
(b) Zie bier wat er VBn de zaak ·Is. 'lleijuier fiflteru Yen Twialth 4 woon-
,
t
-
2g6-
Dan' wat daar ook van zij, .en wien de eer der uitvinding moge. toebehooren (a), de menscbheid zal altijd met dankbaarheid gedenken, dat hierdoor den zeeman een veilige wegwijzer, dQor zeeën en oceanen heen, is gegeven; nu ka~ hij, in alle jaargetijden, het Noorden en Zuiden vinden , w.oOfde. !e .. II~o,rn, en kwam in of omtrent bet Jllar, 1598 op bët' denkbepld, om Oostelijke en Westelijke arslnnden in graden .Îi' 'mtnuten t~ druklcen-:' gelijk me~ dit lIlet opzigt tot bet Zuiden en Noorden gewoon' wal te doen: hij gaf dus een iets v!ln zijn mwsel ~ dat hij het goltkn NOmptU noemde. Het werd met gatd gevQlg op ondllflj:beidene reizen gebruikt, 'f!n aander misslag be~onden. Evenwel het bleef daarbij, en het gulden kompas kwam niet iia gebruik. De schrijver, van wien ik deze bij. zondArheid ontleene ~ .geeft hier de reden I)-Ïel van op, doeh zegt thn Tneenvoudig: 11: DcTlt il'ouilertlom en 't ~1eijn ",rmogen tI,nt,"r "i,t ti, minste IJ,/,"elen en."glzenTlouUr" te HI.a",. Velios, Chroniiclc ,an Haam, IJ/ada. 273.
ult
"tul
,tm
(a) Zoo vindt men door een Engebch schrijver, in zijne
Euiory t!f ,TI. Principal Discop,ms, ,in .17n te Londen qitgekomen ~ en aallgehaald bij Beekman , Gesch. d,.,. Erfintl. 71J. 111, Bac.o bet el\"t zou ontdekt hebbeJl', d.t de magneet zich naar het Noorden rigt; zoo strijdt Azuni ~ .~hbon ,een. ltaliaaD, vóor ·de Franschen~ ,eo. wil altbaa., dat Z9 de eersten .yn ge_aat, flie liet kompas gebruikt hebben 11 in eeDe bijzondere: verbandeling , eerst io het ltaliaanleh , door hem in de otkademie Van 'IOi'8Dee in. 1795 ·iDgell'verd 11 'en Daderhand in 1809 in het Franleb uitgegeven. Belangrijk is onr deze ,tof hetgeen er 'VaD voorJlomt in de Bw,raphie Uni'."lIl16 11 7bm. Z.PII ~ 'fHIB. '03 ." .o1B,. ptl,_ 461, beweerd, dat
Digltized by
Goog Ie
den, en hij is "niet meer afhinkelij~ vanheuoe· val, 'dat hem de' sterren soms. tot. onzekeregid:. sen maken kan, eÎl noodzaakt bet bij de kust:-te houdèn. Onder 'dit geleide stev~nt de stuurman ril et zijn schip in het donkerste van den nacht" gewis en zeker;· doerze~ën bern onbekend;, eD voert" den bodem, hem toebetrouwd· , veilig elke havenÎD: 9 al tllOet· die: ook áail: '5 werelds einde gezo~ht w.orden. "Het: is' inderdaad verwohderlijk I. eene naald van staal· wOMt met ·eenen zeils'teen óf .DlIlgneet bestr,eken, rust. op.een stijltje, in h.et~n)i~en V~B eene. bordpapieren doos ~ beweegt· zich vrijelijk, en wendt zich altijd nàar het Noorden, waardoOr men· zeker is van het punt, waatheen d~· stuur. man den koers van het schip rigten moet. Wat sedert deze ontdekking, de zeevaart heeft moeten . toenemen' ,- Ugt iri den' aard 'der !-aak,. eb weten wij uit de tog~en .en reisbeschrijvingen, welke:wjj te böek gesteld zien. Welken lof zîcb daarin Po~ togezen en .Spanjaarden verwierven,:. kunhenhet Oosten en het Westen getuigen, zoo dat een nieuw. werelddeel zelfs tot de bekende. werd toegeY.Oegd·. Dan nu gebeurde er iets, dat. aan de :kompastlaald het vaste beginsel, en daardoor het oPe1lbare ge, loof, indien ik mij zoo mag uitdrukken, scheén te moeten ontnemen. Columbus gaat ter ontdek. king van nieuwe en onbekende landen uit, en stevent den oceaan door; reeds was. bij twee bon· derd mijlen westwaarts de Kanarische Eilanden T 5 ge.-
Digitized by
Goog Ie
-292gevordèrd " eD· ,baei hs,een' verderen :togt· aip. lep, dan waaraan immer een Spanjaard bid dur. ven denken; doch ziet! op het onverWachtst ontdekken 'de matrozen" dat de naald niet naar .de pelen wees, maar dat hiv ~ oordeinde westwaarts afweek., en .dat, qoe ver~et men vorderde, hoe dit.plaats· had. Co~umbus had dit wel het .eerst opgemerkt, en voor zieh gehouden, :doch het voor de stuurliedéB niet 'kannem: vcrbergea • waardoor het geheim uitlekte. Het was zoo, en nog heden ten dage bestaat er mitwijzÏDI vaD het kompas, die niet slechts van plaats tOl plaats, maar ook voor iedere plaats van jaar tot jaar veranden. De Qorzaak van dit vreemde ver. schijnsel ligt nog wel iDhet duister , maar, daar . men~e middelen bezit, ubf de grootte dezer miswijzing ieu 'dIen tijde 'te bepalen, zeilt'men è"en -verlig alsof zij niet bestond; bij de togtgeaooteli 'van 'Columbusm6est het echter wel be. metruling, ja!zelfs schrik verwekken; dan 'smans !RoeDe 'bedaardheid spoorde, in één oogenblik , redenen voor .hetbtvreemdend verschijnsel op , iie rhetQ zelv.en. 'Wel niet :bevredigden, maar die c@tergenoegzaam ter .geruststelling voor \ de meni8te lV~ren (0). Geen
.term
-~---
-----_ _._-----------..
(IJ) Robp;rt•• Rist. ifJlmer. ' . 119. Verg. IrviDg, Liftl 0/. Colum6. 'Pol.' i ~ 199 elf "oliB.~en Yerpt. onreeDe latent mis..
pag.
.... '
. Digitized by
Goog Ie
[Geen, wonder, dat 'de 'Engels,ben bet wed'pDor der. POl'tGgezen en. SpaDjaarden volgden ~ endanle _111 '1'007' hen OK de geleidster: werd, door4è1l oceàe.o 'Daar de y.erst gelegen &treken, vooral ten tijde 'van gtizabeth ,toen zij hunne DrakeIl ett bUrl'De HawkiDs (0) hadden, en 61 moge afietS '~MrlWens, in hetgeen hun vermaarde Haeldu1t, in de tlopdrtgt VooT de verzameling der reizen;
er'
c190J" d~ Èngelse.hen ondernomen, desaangaande' zegt, gelegen sèhljnen, het tafereel toch, hetwelk hij « ván ophaagt, is groots eh' en over het algemeen naar waarheid (b). " Wie van enEe Kbnin-
gen" " .ntisw1jziog van '. het kompas, denzeUden Ining; áldaar 1'l~ 'T.26
tnt '228. ' (a) Ha"tins"as een der berae1ndste zeehetc1;n:" en ëe~ voót jn deDtijdan ElIaabeta J ~ :brBgt ...1.to..... t a.a roeb:a ,barer regering ab zoodanig. Men wil dat 'hij van leed zo,u gea~r!en ZijD. oYer het, misllllr.ken van zijne laatate ~uder.. nemiog. maar hij had toch het genoegen" nn zijn' zoon zijne Toabtappen te zien drukken gedurende zijn l,even. Belangrij~ ia, bet verbaal, van zijn leven en zijne daden in TA. Brits/ih Plutf1'Dh, Fol. Il J paBo 138 '71 .OlsR', Als eeoe bijzonderheid kan men opmer~en • dat hij het eerste denkbeeld van den ACr,ikaan e .ehen ala1'enhandel gegeven ~ en de eente onderneming b~.tuurd beert. Bij had dan ook een' alaar met ~e~ koord gebonden" in zijn wapen: zulke wapens "oor"aar zijn niet t~ benijden'l
.aesaa.
,(i), B.ichaNi BackhJ,.t heeCt, ,reote "e~eDSten t w"e.a di zorg aUl , 4e mtpn bea_d.. lJaa. 21H P,iuip41 l1""alÏtinl Yqy4U' 1,lI1Itl DiIooHriü of'''' BnslNöfl N.lio)r. "o."'b"Hk ,a. . .igzins
'-
' ...
Digitized by
Goog Ie
-~o-
".gell", zegt hij ,~beert .vóór Elizabetb ,.de 'vlag ,
Digitized by
Goog Ie
-
3<>1-
welk Hollander toch denkt aan de zee t en niet tevens aan de glorie van zijn land t het zij de heldendadeI?- der voorgeslachten bem voor den geest zweven t het zij de koene ondernemingen dier vroegere reizigers, die den ocea~n door en den wereldbol omzeilden t zijne aandacbt en' belangstellÏDI opwekken? Ik ben reeds in de gelegenheid geweest, om van onze zeehelden en van hunne groote daden te gewagen t toen ik de kunsten aan den lezer voorstelde t als behoorende tot 's lands eer en historie (11), en he~ in de gaanderijen binnen leidde, waar schilder· penning- en graveerkunst, om strijd deze heç geheugen duurzaam indrukten: en werd ik, daar nu weder toe geroepen, en moest rit alzoo de geschiedenis te hulp nemen, hoe zoude ik dan niet, hooger opklimm,ende dan ik toen ~eed ,van de Heeren Van Ter Veere kunnen gewagen ,van Henrik van Borselen, om dezen slechts te noe· men, den overwinnaar van Warwick in 147°, en die de eerste is geweest, die in betrekking van Admiraal. aan het hoofd der ·vloot stond (h). Ik . ,(41) Die maakt het ollderwerp Yaa bet ~'Dul "all dit
....rk uit.
, 0) la het "oortretrelijk werk YaD den Reer B.ijb~Arebiy... riaa De JODge, waarmeds bij bezig ia' 'bet YadèrlaDli aaD, ••1l te nrpligteD, "indt me. belangrijke opmerkingen en meded... liDpa J' aoo DOpeM' deB teellaad 'l&U on. I_elleu "óór dm opstand
Digiti.ed by
Goog Ie
Ik· zoude al voortgaande: Claessens heldet'ldiadJ l1ret me van· Seb~ de Lange' k~nneR paren ,beidendoer "mote dichtersdichrtrlijk verheven (a), fft "St. ben nellen dien onverschrókken Roem.erVIà·, die' W TabagO' bestond, Wilt andeJeD elders vertfit kd4t11"(b), .·in oftize dagen de vete~igde
V.. dUel teReD Spalije-.. M~ t~ ·. .ai. WIl· lil' baiunDleà) .... oaeDiD dea,eodotl ter zee" ea IIGlDIDisiedaadzakeaQrBleld.rteD eiad.. djt .'te'staYeD., Zié ,GNchülmü '~Mt ll,tkrltmilOM Z ......."., D ••l I, lil. 160.11 pol"• .(IJ) Ik heb De LaDge, »e.lll, 111. 20r nD d. Jtmt. ". BYtl'r. ,erme1d; eJI moet hierbij hmDD~D alDl cIm XIX", ZaS .ttIr illS . . . . ,. waar m_~ de'dicllrerlijhl beaeb!m.s .f.sljagl'OGbIIh _tUIl .állDtltft •. waarna het _tzo.· _JtB4I adaocni i .. Ia cla .~eriD,eDl achter BiJderdijk'. uitgave, viDdt mea de plaat. Dit 1)' ~root, waario hij de heIdendalId VaD dea ZeeuwscheD Admiraal CfaelSeá. 'nrbaalt ; waarmede meo vergelijke G.ilenl.BOei "a1l NdtrI~ H.I,j,tnl~ t.,. Zft, 1, M. 22(', de bij'zoJlderliei'à bij 1Jé' ",*,e ,. !l,,' 2981 .. voorbillèlliel ~ . . '''er.. Diet Belm....... RoII• .~fI·ll1.:~8. ,,0) Er. ",em met oDgelijke ~t.gea~D'~z4ea IJIIlredeo Dallij Tabag,o io 1677 , ,toea Roemer Vlak, hèt bevel op het schip .lÇruiDiDgeD voerende, eD tegea twee Fransche lehepeo moeteDde . afrijden, deze hem schenen te zulleD vermeelteua. .Bij Deemt ZijD besluit, steekt deD braad in. het kruid, en vliegt met de twee lllbepea 'iD' d. locht. Zie Wagen. Xlii', 443. Douw. J..-ukea he~ooade ia deD llag vaD De Ruiter tegen Alcue, de.elfde kJqelunoedigheid met een' "elukkig. uitslag. Zie De .'Joap ~ Ge-4IJ1,W., jltJIII 1111 Rlkl. Z'"",.II, DHl U. lIS &. Jl.53. ]Je~ heWeadaden &ij", .meaig,aldig ia •••• gNChiedeaie... maar IIOaUdÏIIg ia het .. dat _D 10l1li de BUieD dup8lll, die
,I
... Digitized by
Goog Ie
505 Van Speijk. zoo heldhaftig heeft nagevolgd: ~ zoude zoo nog. andere belden, v6'6r en gedurende \ den Sp_anschen krijg beroemd ~ bij de reeds vermelde :kunneri voegeD; eeneD Worst, eenen Bou~ dewijD Ewoutz, aanvoerders der ZeeuweD,.in de talrijke zeegevech~eD toe~ geleverd (IJ), eD dan vooral niet vergeteD deD wakkereD Deventer zeeheld Steenbach,die schaars vermeld wordt, en·ed1ter iJl 1 6QQ. wODderen· tegen de ·Spanjaarden. deed, zoo: miD als HartmaD, die Spinola's galeüe~·ove~ zeilde , ..aan boord klampte, en voor zijne. daden mt;t g9u~en eereketenen beloond wud, terwijl: hij . zijn wapen met de spreuk: 'VolhllrtJlllhijtJ, veJsieI4 zag (~); dan: ZQ.u i~ Wt; het tijdperk van T,oJlS
en _dil!- 2:ft nrri!l;Jtep.,. n,tg,at. la llOI!"leQ".e.,\,!!a,of
~ Die..... woD4er.lijks .iJl:" gelel!jen wu. gelijk d:it aan Do.ma.n gebelude .. di,-, Y8rhaI~náe lioe:en onze~ opperhoofden op dB ku.'t van Guiiiée zich-, aier- .,ijiltrdq· élr v-rieJfdén j , op tle't fort waar' hij'geJ;oeIt, liet) in de lucbt springen, en al ,t."tmtl., gelijk Jlij zich uit. drukt, til, 8imsrm,an .ijn. ,njlmtltm wrtlak nam, echter den DaalD des helds in depeu hield •. Zie Gulnelch. Gout1lUII, ~l. 13.
.'
.
.
,"
."-.
(fl W;orst, 'UI eigp:nlijk Adm,iraalv~.4e VliSlinge~s.. Onder, ~ l\.\IIl'llre k~eke daden alO!!s. \lij .e/!ra.t Medillil .~oeli., eD daama D?·A.Wla ~ dielt hij ~~o~ bllleUA,~eV'Mr .lIJln.b,~,~ beleger~ Middelbu~ te yer~ha:ll'en~ .Zie. De· la Rue, HeWlIiftig Z ••lt11/d, ~l. 268.-, over Bouclew. Ewoutz,. ~l. 169', '. ~ -,
(~)
en
MeD. r.i, ovu
.
".
'. . Ste~at;h, Rae". ~. Dt1oPII"l1'~ll.tJt.'.
,
..
635. en oYer Harlman~cie ~ op.Valk.tier P.ot'.Endeldij~.,~~..63. Bij. dezell St~eubach voegt loachem ~endriks, die den tn~,alD , va:l
Digitized by
Goog Ie
-504-
en
Oe Ruiter, Sweers mogen gedenken, die met De: Liéfde in d€m geweldfgen slag voor Kijkduin, i:eg~n' de Franschen en Engelsehen in' 1673 geleverd ,zijn blö~d voor het .váderland stortte, ~ie gedurende eene reeks van jaren, zich kloek Vtm IeesI, "'ëi Ier laai, en well'er pen loonde,. en tnet'eene eeretoltlbe beloond werd (a); zoo' eenen anderen' Bankert, dan dengenen die met Piet' Hein 'dé zilveren vloot won, bewonderen in dien Adriaan':,; die den togt door de Sont bijwoonde, in den oorlog ván' J67Z, meer dan eens door zljn kloek beleid de overwillDing ~vist te verzekeren, die - de eér 'genoot; van de afgevaardigden van Zeelànds Statén' op zijn ' bruiloftsfeest' te zien, eeoe eet welke voer hem de Romeinsche burgerkroon was (6). Ik zou al verder op Pieter Floriszoon , dien dapperen' Noordhollandschen zeeheld, door ezaar Peter in zijne stille grafplaats , toen deze zich te Hoorn bevond, met eerbewijs herdacht(c), op "
'
YBD Zwart,homl droeg :I Daar ZijD huis dus geheeteD, die te land en' te water even .geducht voor de Spanjaarden Wal, en vaD ",ieD men eeD belangrijk le"eDsberigt a~trert in, dil IAHru "..
Nromul, Ned,rl. Man"en en Prouw,n (a) Zie Brandt, z,.en ,an (I) Van
JOOlt
"an de4.tIIIIt.
~
:I
P111. Deel. '
Buiter :I Deel 1', 'IJl. SOl.
Bankert heb ik gewaagd:l Deel 11, IJL 205
en 1Jijár. , en Zie ovér den LuitenaDt·Admiraal
Banken, De la Rue,
HelJh,!/'iB Zeeland,' IJl. 120.
(0) De' jtraFtomDe' moest Toor bem
gèopend wo~den, teD ei_
......
Digitized by
Goog Ie
.....: 305
-
op Auke Stellingwerf wijzen, den AdmIraal der Vriezen, die m~t Wassenaar en Cottenaar in den. zelfden zeeslag bet vaderland ten offer viel (a)'; op De Haan eb), beroemd door zijne togFen en zij.. t·
einde heal bet lijk van deli _ei!lleJd til doill beschouwen; Waal''' door' de breuken B8n de voorpliuteil der graftombe t w~arop de .eeslag ill de Sont j~ afgebeeld, zouden veroorzaakt zijn. Schel. tema, nus/anti en ti. :NeJeria"Jen, hul UI i ~i. 4i9. Bel lierlijke deksel vool' de doodkist, een geschenk ~an den Itonibl van Denf!marken t werd afzonáerlljk bij '. held', familie bewaard. Yergal. 'Van Orden f die de liefhebbers der Vaderland. eche G,eschil'dellis en Penniugkllndet zoo zeer, ,:erpligt heeft J door zijne Ha"àleiJI1Ig fiOOl' Ye,..am,laarl "aft Nedert. HEstor;'. 1>lm1l;"8e,., in zijDe in het Instituutgehondene voorlezing, te vindftn in Van Kampen'. IJlagail;jil, Deel X, lil. 5;5 t1I tooICS' J waar vele bijzonderheden over dilzen held toorkömeb. (a) Wagen. Patl. }Jlst. Deel XIII, /'J. 147. (h'er deozeIl zolt C1ngelukkig uitgevallen zeestag is na te slaan Van Wijn; in zijne Äa;'",fr. op Jl,l)eél, U. 80 ... s6.
, (~) De Haan was bijgenaamd /", Haatilj'j ebhpèlte pIselIlijk Cornelis jaQsitoon. Jn een der gnachten in 1633 wierp hlj zich lil liet midden der ,vijanden. en 8neuvelde als onrwipnaar. Zijn. atqdgenoolen de .Am.terdammers eerden :tüne ilagedal:ht4!inis met een en 8ratit~en t waarop :tij scbreven! » Laat af Romeineb .an • uwe Decien te bogen t dit marmer dekt ook het lijk .ail een"D • Decius"l terwijl oiJdet de afbeelding van het zeegeveeh' d. yerDlaarde laael het volgende plaatda: '
e,
Rie,. rust à. ",ltl, ti;, flan lijn filjanth loh,p'" 1" .eto",tTla,,1 J"'''Îh .'IIe1l .,laggen 61ipèri , E1I gl!! '001' ',laatst op 'W,/1 .00 tlapp'" !rmle I
Dal tl".lI.' ,loOà
VI
DEEL.
,n tl'a1lfkr V
~ij
hem &Onl.
W..
Digitized by
Goog Ie
-
306-
zijm! pnverscbrokkenbeidtegen de Duinkerkers , die voor onzen' bandel zoo gevaarlijke vijanden., bet gejaagd tegen welke door Pa~a de Zeeuwen' zulke gewigtige diensten bewezen, doch die eindelijk, na de vermaarde overwinning Tromp bebaald en van , door den welke voor bet opkomende Gemeenebest zulke gewigtige gevolgen' had, gefnuikt werden Ca);' op SiClieij ,gevormd was de school van Ruiter, en den dienst van zijn land boven dien van den groolen Peter, boe voordeelig ook bet aanbod v a n w i s r stelwas , len 'eb); op Jan Barendse eindelijk (want ik moet mij .
.
.
lVagm• .Jnut. Deel 11.111. 103. Tegen dnl! DuiBlerurs had 'foren iD 1599. geene mindere oDversaagdbeid &aD den dag gelegd zeker BD~hub:llr Schipper :&8ijllllrllz. vijr DoiDbrkKJi.peD .ie18n aan, klampten aan Bet bOYeDste "aD het Kbip was reeda in hDDDe mag!!I maar md beleid eD groote dapperbeid Doodzaakte hij heD bet boord te ruim, bewaarde zÎch en zijuea zoo .001' het 'fr1!e1S81ijk lot ~ dat !Iet "01geode jaar genolD_e hariDgbuizen "an :dne P8Jooverl weder"oer. Zie Brudt, Belc",••an EnTcbuüetr,
'e
271 . (0) Bier TerdieDl Tooral het verh.al deze mei moed en beleid mochten zege !I bij deD Heer De Jonge, e" ""18B- te worden nageslagen.
".1
"I.. 504
(11) Toen Cual' l'etI!r in Bolland was/l bestuurde hg vermaarde 'Piegelg....ht op bet IJ , tot dient eer gegenD , lID ge-
deel-
.... '!Z-Z JU7'Óllj bedwingen), in de wandeling]an de Lappet (11)
genaamd, omdat hij, even' gelijk Cincinnatus de wapenen met den ploeg verwisselde, zoo, na deXl vijand tDet moed, eèrst als Schie- en Bootsmán ; en naderhand als Kapitein bevochten te. hebben, zijQ pothuis te Haarlem' weder betrok, om met zijn schoenlappers werk den kost te winnen (h). Dan wij -moeten bier het tafereel op eene án.. dere wijze stofferen, en de vruchten der weten.. :acbappen door reizigers zien plukken, Daarall~ oor. tléeUeJijk: bekeud uit eeue Craaije plaat vu Luijken, lID' het die gelegeuheid, .dat Peter in penoon ziçh beijverde~' OIO hem voor zich te wianen. Zie ,de bijzl'uderlleden bij Schel... telDa 7 Pd. tliJ Groot. in Holllllrtl, I, 157. ~ (4) Ik heb dezen Jan de Lapper het eer.t lee'ren kennen uit eeD Craai gedicht, waarin ziju bedrijf als eeue nderlandSc:he aD.kdole bezongen "wordt" voorkomende iu de TTflI16r14lli,eM ," XItt,,.,,,fmirrgm van 1821, nO' 2. _ Op de 'lijst der schepen, welke de .'oot yoor Dautdg in 1656 liggende uitmaakten, .omt JaD de Lappe~ voor" ala bevel voerende op de Maraaev.eeJI vaD' 42 atalken. x-m"." tliJ BIPter, 1, DIII , IJL 229, en"." , ~, 1Jl. 175. ..
'wa. bij ••
,
•
D", "i.
•
I
(J) Door mij tot de gebearteDiaeu Tau, de, XVII. eeuw te hap.leu, -wil ik Diet geacht 'wordeD, die YBn de volgende onbe. langrijk te' kaaren; ik zoa ook ait deze genoegzame atoffe tot vergrilotmg vàn het taCerèel kanDeDontleeneD, dan ik moet mij ftII'geuoegen met naar Je lhimhuil"." Nelrltmth S,"""tl4Mn. . ter 8'11 te VeiWijz8U, waar men nog wel den eenen en aDdere!! -zeeheld zal aantre"', welke in het eente Werk, dat meldea das bij Doggerabank eincligt, Diet heeC, kaoqen veaueld wordea.
V.
;,'
Digitized.~ Goog Ie
-"508oorden der wereld door bunnen onderzoeki~s geest heên gevoerd" (11). En ook in hetzelve zullen geene van die heldendaden gemist worden, welke zoo algemeen de belangstelling gewoon zijn op te wekken; en geen wonder, want zeer vele onzer reizen werden met ecn doel ter uitbr«:iding van de~ handel ondernomen; deze uitrustingen" en togten gelukten; daaruit ontstond onze magt in andere werelddeel en , en deze moest door eene gewapende zeemtgt geschraagä worden, waartoe de Staat zoo krachtdadig medewerkte; zij was naauwelijks gevestigd, of op hare beurt werd zij yan een ontegenzeggelijk- Dut voor die in Europa, en met dezelve de werkdadige oorzaak, om ons kleine Gemeenehest tot de eerste zeemogendheid van de wereld te verhetren, en, nadat Engeland de zijne
ge(a) In het algemeen mo.' ik J alvorel .enige booCdlrekk.. in dit talereel bijeen te voegen J dan lezer na&)' de Verhandeling" Yen deo Hoogleeraar MoU J '0"". • ."iS'" -'6~' Z,"oB~ ten tier Netl,rlanàllrl, eB naar iie ya8 de Reeren BODnet en VaB Wijk Roebn. Off,r i, N,tl,rlont!sc'h.. Onttldl:inltm J " r . ' _ , waarin alle•• hiertoe betrekkelijk", in het breede on'.iUeld YOOrkomt, terwijl de laataten daar Ie boven on. dt'n gawigtigen dieolt bewezen hebben, yan de reisbeschrij'l'ingen onaer oude "aeeliedl!u. in et'n bedendaagleh g ..waad getooid. zOllder daardoor ieta van der.lyer oellprookelijkheid te doen verloren gaan. ft. ter herlning aan te bieden, waardoor aij airb eeoe Qgtm.lige aanfpraak op de erbnlelijkheia 'fJ1.n elk, die boel• • Ûl •• alD uatioilalen "roem steh ~ yerwo.'t'en hebbea.
Digitized by
Goog Ie
gévesdgd -had, met deze te doen wedij.veren 4 tot dat,. .yolgens- den natuurlijken loop der dingen, -aan die grootheid e~ einde ~omen moest (a). Niets is -er, dat èener nationale krachtso~1twikke ling zoo bevorderlijk is" als die eeuwigdurendè beweging, welke tot geoefendheid brengt, en boyen andere volken doet uitmu~ten, welke meerwerkeloos het aanschouwen boven het handelen _stellen; waarvan dan ook mo~t afgeleid worden die meerderheid, welke onze zeelieden, van eenen opperbevelhebber af, tot den laatsten der matrozen toe, bekwamen, en welke nog,aanmerkelijk .versterkt werd, door dien voorbeeldeloozcn moed en die onverschrokkenheid, welke het eigendommelijke van onze zeelieden scheen te wezen, en hun door vreemde natien w~rd toegekend (b). Dit had dan ook t~n gevolge, dat de Hollandsche vl9ten een en_ '2ekeren eerbied inboezemden,' en andere mogendheden begeerig maakten, om Hollandsche zeelieden en (a) Hen vergelijke hier De Jonge, GIIt:hi.d. -E_...", D.el 1 J bi. 309 e7I flol68'
pan ""
N.tlerl.
- (b) Één .bewijs voor -..ele! - V'an Noordtzeilt door de Slraat ~all Kaama, wordt aangevallen door een Spaansch schip, dat drie honderd koppen voert, terwijl hij er slecht. drie en vijftig- telt. Het Hollandscbe schip werd geënterd, moar 7.00 dapper weerde zich bet kleiDe boopje, dat de vijand verjaagd werd 'Daar zijn I<;hip, dat kort daarna zonk. MoU'. r.rhantk1ins,
1H'8' 122.
V3
Digitized by
Goog Ie
en
Icbeepsbevelhebbers tot zich tétreltken, en voor hunnen dienst te winnen. Geen Vorst legde da,ar krachtiger bewijs van aan dén dag, dan de groote' Gustaaf Adolf, zoo dat' bij zelf van de 'Staten-Generaal een' aantal schippers en stuurli~ 'den, ~oo wel als Officieren, voor zijnen dienst poog-'dë' lef- verwerven, hetgeen werd ingewilligd (.). Hoe later' zelfs opperbevelhebbers inZweedschen dienst overgingen, en daar den Hollandschen naam eer hebben aangedaan, zoo~ zijm dat Rijk tot "den adelstand verheven wèrden ,heb ik reeds doen opmerken Cb). , Van dit tijdstip dagteekent echter onze' betrek., king met dat Rijk geenszins Cc), zoo min als met het Noorden, io het algemeen; zeebouwers van on'heugelijke tijden, waren onze handelsbetrekkingen ~et hetzeh'è groot, enontstondeo er vroeger reeds, uit (Cl) De loDge, bL 501. (b) Ro1ltmu BDma, Dut
n,
liL 293",. 294 yau, de 4im.
era Bljdr. (0) M~D zie dit, eD yeel dat tot ODze lfoord8cbe betrekkiugeo behoort, met ~8!lkk8llDis oDtwikkeld, in eeD .1le~JJe. laDgrijbt werkje, g!ltiteld: aLctkwijlc U Geer, UIItI 'hijt1ra&' tol ti, lusnul&elon"tknü "1111 4rnItert/lJm., dat onlangs is uitgekomeD. Reeds is «ijl in bet, UfJltzUob IMtermtlig Tijtlll:",jft (Suenska Llttepat'lR" Före1Üngelll 7.'fIlning) 1835, met verdiende ,lorspraak verD~eld, en daaruit overgeaomen in ouen KoruI~" ulterboáe Hei 1835.
Digitized by
Goog Ie
-3u uit onze IlDsl~ting IIn het vermaal'de & ..... Verbond, voor ons IIDmerlleUJk.e voordeelen ;,met volkplantiogen verriJ'tten wij dekustlanden .der Oostzee, 'ja . later . zelfs· streken·ftIl Oenéil1al'teD en Zweden (.);. VIDi hetbégin nD· de' X!1e eeuw vangt de geschiedenis van onzen Oost.zeehandel aan ~,en dus VÓór de oprigting van I,het . Hansee. Verbond, dat fl1' het Jutst der XIIle eeuw plaats greep. en.·hetwelk· eerst in bet midden der XVIIeeuw ontbonden. ·werd (6). Met honderden ftD . schepen dreven wij.·4ien handel, en houdt mende bijzonderheid bijna voor· eene familie-legende, dat eens Aam van der Biuch mettwaalfzenen.,neveas , han(a) RolltmM lIMnI, Dul ,.Bijtlr.
n, u.
9-12 .AD de AMd. lfIj
<,>
VAD hetgeea ik hier aaIl1tilt;e, .bult ma __ geheelil _twikkeliDg 11 ia een. door het IJtrechtech Genoqt.cbap .ltge•
. .ea ..,haacleliag I IÜ NdRltInün IIIJ " . B ___lImuI "..lke . _ t .Iof vermeld is ia d. ~I~ lhülJrl. ;•..,;.,. , 01. 81lM11: # 12 Maij 1834, p. 161), .all welke ~.a delleu. Berg .AD Middelborgh d. met het eeregoad bekrooade IChrijy. w .. ; ea dit",., "brijn ik INt , ..oeI YIUl iaaig leed ter neder', lIij de ,edachte, wat .... tea Il1ItIe der welealchappea ia hel ftrYOlg ..a iemaad te wachteD ZOIl pbad"••bbea, eerwaarde ea ,..Iaug ZijD. Tot de~ eerateling. . .aa zalk _ lteliDgea behoorea ook 'I maas FerhlZlUleÜ1!8 lIHJ: ~ hupwurl, ea zijDe yp"lijiing IUUtJ!um IÜ PluJmicie" 111 Bol~" 'or ....menia het Mil&tHij. yau ProC. ·Vanl.ampèD I·YIZ. 61. 348.
w_
»-'..
.r Digitized by
Goog Ie
hunnen vader in .het WQudt in nelBand woonach. tig, te paard gest"egeIl, deze aan den Graaf van l1o]]an~ voorstelde Ca) ; als eene daadzaak vinden wij op'geteekend~ dat, v6ór denSpaanséhen krijg, Willem Hooft van "\Vest~Zaandam met zes schepen in ?e~ stak, waarvan elk schip, buiten hetgeen waarop hij stuurde, door" eenen zijner vijf' . lEonen bevaren werd, en dat zij te gelijk in de Sont " of Deenschct zee kwamen om tevertollen. Het toeval wilde, dat de Koning van Denemarken zich op dien stond-te Elseneur bevond, en dit vernam, waarOp hij den vader met zijne vijf zonen bij zicb" liet ontbieden, en hun zijne deelneming betuigde over het zonderling geluk, dat hun te beurte viel; . dan hierbij lie, de. Vorst het niet; zij moesten aan zijne tafel spijzen., en bij schonk hun daat te bo~en den tol vrij, onàer toewensching ,dat deze gelukszon lang oyer hen schijnen mogt; welke vrome wensc::h evenwel niet vervuld, en ~al1rentegen de " voorspelling des váders: "dlSon;s op aij" hoOC"tle gdlommt", hij ~al haest weder t/ae/,,,", door' de 'uitkomst bevestigd w.erd (b).
(11) In Bleijswijk" Besclnij"j"8 IIalf Delft vindt men het ver.. haa) ,en daarait overg~om.n bij Kok ia zijn 17fIIlfrlantbch W 0Pr1.,,110":, D(el. XXXIlI, 111. 120.
(11) Zie Z_kntl, 4rcatlla I of het Z, De"
CJui1J'dm
dOOf
$0",1xJom
I
YaD
Za."l."tI,,,,,.
lil. 526.
Digitized by
Goog Ie "
-
515-
Hadden wij reeds zoo vroeg het belang, door ons in handel en scheepvaart gesteld 't getoond, llro~ger nog, in de Heldeneeuw der Christenbeid, waren wij om. de eer en de ·liéfde tot bet geloof, naar den geest der tijden ~ ter kruisvaart uitgetogen, en met ridderlijken moed hadden de Bied~rpde's en Arkels ,de Borselens en Galama's , mede in het .Oosten de kruisbanier opgeheven Ca). Geen wonder dus, dllt, toen . door Vasco de Cama!s zeebeleid , d~ Kaip kon omgezeUd worden, wij naar Indië den steven wendden, en nadat l1et nieuwe wereldten een Haarlemmer, doch' tot zijp gelult te Enkhuizen woonachtig, omdat bem dit met Maalson en Paludanus in becrekkingbragt, verdient bet eerstgenoemd te· worden, wanneer men ûc h , .. als· in een tafereel, onze ,zeereizigers wil voór den geest brengen. Hij mag aanspraak maken op den eersten rang onder de (R) Over ons aandeel In den roem daarin bpbaald. zie HolL -lloeTfl, Dt,l IJI, ill. 331 - 336 nn de.A.1l7l1••" 1Jijtlr., en ...-at de Vriezen .in het bijzonder betreCt, het zoo lel8lliwaardil Historüch r,rhllal desaangaande, in de BiJHtl8s.1s." All7Itel1t,71ingtl71 van den Heer Van Leenwen op (de Kronfjl ti.r tkrrü,m "PIl I, Prij, I'riu"" , 1/. 565 - 393.
G.,,,,,.
Vs
Digitized by
Goog Ie
-314 -
.te. onzen, daar~ bij reeds,
toen onze togten om de Woord begonnen, eene nisDaat: de'lndi!n volbragt, , aldaar een langdorig:verbUjf gehouden, en de vruchten zijner gedane-reis, : in, eenè allerbelangrijkste beschrijving,' welke' de eerste grondige bmglen aàngaande Oosr...Indi!" bevat, zijnen landgenooten bad· medégedeeld. Belangrijk. mag ik dit zijn Ilffll,.IJr;o." dus toch\Wrd bet betiteld , noemen, omdat het, , onder «n wetensehappelijk gezigtspunt, alle opmerking verdient:(..). Voor eerst vindt, ooki, bij:;de: groote ;wrdetingen sedert' gemaakt; de zeeman er: veel in te leeren UDgaande de koersen naar Indi!,' en' van, .dit·, knd naar China, Japan, en andere'hooger op in het Oosten gelegene landen, veel aangaande de passaatWinden, en hij kan zijn oog laten weiden over de beste zeekaarten, welke dat tijdperk -opleverde, hetgeen te verwonderli,jker schijnen mag, daar Linschoten Diet als zeeinan , JDaar in, eene burgerlijke betrekking in de Indiën optrad; ,Hij, die lan~n 'en volken, met de plan- . ten en dieren ~'welkebQ hen gevon~worden, nuu.keurig willeeren kennen, 'vindt even zeer gelegenheid, om zijnen weetlust te voldoen, en nog
bn (/I) :Behá1... ' . .a Boogcluitsche en twee Latijnache vartaliageD, heert meD er ook eeDe met de uateekeaiagea VaD Pa'ac1a....·lD het~ Yra.h.,· DIlle" daD de Latijoscl18 iDYr&Dkr,ik ge~lIcht " ZOIt, dat ar ió 1619ea 1638uieu wil uitgaven vaD bbllea plaats gehad. Verg. Brunet, ~l tla Libr/li,., ÎII POli••
Digitized by
Goog Ie
- 5.5 __
.
kan de liefhebber der natuurlijke geschiedenis', ~ . meer ({;ln één, opzigt, zijn verlangen ,b~digd zien, wanneer hij dit '1I,illertwio opslaat. ,D~' -l'0nd of om de Noordeen' doortogt naar China ~ de Indiën te vinden, was aller :weosch" eD.~l1~: uitzigten waren ,daarhenen gerigt :omtrent·he,.be~ . proeven van dien togt. waren de gevoelens-vu~eel~; Planc;,ius wilde t volgens hetgeen Linscho. ten in zijne zoogenaamde voorrede te kennen geeft; boven Nova Ze mb la , beneden de Noordpool den doortogtgezocht hebben, anderen dien beproeven tusschen dat Nova Zembla en het vaste land vaD Tartarije, zich voorstellende daar eene straat, te ' zullen vinden, welke den weg naar China zoude aanwijzen. Benoorden om, en door de engte van ,Nassau of WaaigatzochtLinschoten dep.doortogt, en zeilde voort tot voorbij de golf, in w.elte' de' Obij stroomt; dan verder' mogt hij _het n~t, Or4a.. gen; ook Barendsz, die wakkere zeeman , den'weg ingeslagen, welke door P~citls aangewczcll'\ftS;, en, meer Noordwaarts nau de westzijde van"'Nova Zembla gestevend, moest even alts hij tot het tCof rugkeeren besluiten, en beiden zag men, , 'in' zee weder bij elkander gekomen" in het vadcrlancl:be.o houden aanlanden, 'met, den roeOl, lI&D: het vetder gebragt te hebben, dan tót dat tijdstip eenig volk gedaan had. " Dit bewijzen de vroegere kaarten, waar vloeden', eilanden ,en Yoo,..g~bergten" ja gebeele landen; met Hol"
Digitized by
Goog Ie
Hollandsche namen prijkten, maar welke de naijver der groote natien deed yerdwijnen, en voor Russische en andere plaats maken. Nog eens werd de 'proef door 's Lands Regering genomen, en andermaal toog Linschoten in 1595 b~noorden om, door dezelfde 'zeeëngte, van Willem Barendsz vergezeld, doch met geen beter gevolg. Het jaar 1596 zag eene derde poging aanwenden, doch de Staten maakten z\varigheid van landswege daartoe de kosten te dragen;, Amsterdam trad toen aneen op , en rustte. twee schepen uit, van welke het aene onder Heemskerk, naderhand de beId van Gibraltar, als bevelhebber, met Witlem Barendsz als Opperstuurman gesteld werd. pe derde zeilaadje benoar.den om naar Cathaij en China, werd dan aangevangen; doch rampspoedig was deze; aan de Noord-oostkust van· Nova Zembla verongelukte Heemskerk's schip, en Nova Zembla werd het oord, dat deze zeelieden onsterfelijk maakte, en de overwintering op hetzelve het onderwerp van den heerl.ijken zang eens onder o,nze tijdgenooten beroemden dichters (11). Ook van dat onguur gewest keerden zij in het vaderland weêr, , maar voor den door zijne togtgenooten zoo te regt vj:reerden Barendsz had op de terugreis bet laatste uur
(0) TDU...... Zie zijue Ni6utH GlIliclat,,,, De" 1 , Jl. 97.
Digitized by
Goog Ie
uur geslagen (11), en bun raadsman werd bun ontnomen, en geen andere Barendsz ging latere rei-' zigers voor, ten einde den doortogt benoordelt'Tartarije om te beproeven. Dan' de mislukki~g van bet groote plan bad eéhter 'geene .algemeene ontmoediging ten gevolge, want het belang, dat werken deed, was groot. De gewone vaart op de Oost was nog gebrekkig, en daatdoor de reizen lang en kostbaar; men blee€ dus met v~lharding. naar eenen .korteren. weg, voor den handel op de Molukken, op Java en ver.. dere Odstersche landen 'uitzien: geen wonder dus 'dat 'de Amsterdamsche Bewindhebbers, ofschoon bij velen der eerste deelnem~rs de lust tot bet ver~ der beproeven van deze togten , merkelijk verkoeld was daor de uitgestane tegenspoeden-, tot nog e~ne laatste poghig beslo.ten, om den begeerden weg, welken Plancius en Linscboten zoo haddep a~nge. prezen,. door het Noord-oosten te vinden. Het was wel een ondernemende Engelsc1iman, de be"; kende Hudson, schoon ook met zijne landgenooten te voren niet gèlukkig geslaagd, wien de .taak op zijn' aanbod daartoe werd opgedragen, maar de uitrusting geschiedde door ons, en het waren Jlleerendeels onze zeelÎeden, die den bodem vulden,
.
, (a) Zie de Z,'dlJl'l. Zeerei.,,,, nitgegenD cloor B.DDel eD V•• Wijk, Deel 11, 61. 119.
/
Digitfzed by
Goog Ie
.....-
-~18-
déD, 'waai'mecle bij in 1609 naar NovaZembla uitsieveJlde,; van· dur . ecbter werd: bij. door,. het ijs . Y~arëWD " wu_ede bij bet bezet vond; dit deed bem den Noord-westelijken doonpgt beproeven, ~~O'dèll koen ·llaar: Straat.Davis rigten~, betgeen liet: ontdekken, ,van de HodsODs-baai, en t~ laatsto lit· VlD' Nieuw-HoTIaod, meer bekend' ODder. den _.,·van. Nt~uw..Neder}and, hetw.elk een ,gedeelto V~B ,de, tegeDRc..ordige ;N.oórd..Amerikàansche Re., pUbliek, 'btw1t~" ten gevolge bad Ca). '··l>eJewl'is ·wel:·de laatste van' onze ondernemia.. . . Sen' .tbt:- bet: viadelI .van· .eenen, ,karteren weg naar hér" Oosten; zij, mislukten, gelijk wij' zagen, maar deprOetneJiling 'was rijk in gevolgen ~ beilzaam voor de bélmgen . van 'be. vaderland, en v.rucbtvol VOO! den roem ,der z,eevaantunde, waarOp wij nog met vreugd mogen terugzien (I). Aan' de tOglen van . Linseboten, Barendsz, Heemskerk en anderen, bad.. wij .onze weleer zoo bloeijende GroenlandscbQ "nart, met de zoogenumde Jlline .,ISlcli#lj, of
'den
wal~
,(.) Ol cUt __ oq"P!oa1!elijke ontdekking geweelt zij, yindt :lq...praak; dil. __ sie d. bekroonde lTR7unriL 'YBn de Heenn Beunel ~ Va~ Wijk ",.,. _N,tlo1- . OnrtkTcl:in81111 ,11. 49 DI
~~ (I) Ma ..ergelijle hier de aaa_rijDgeu YBD de Beuen""'" Iiel en VaD Wijk. ju het, In. D"l der dHr 1Jn 1IÏts,f',...... 6..m.- , in bet begiD.
Digitized by
Goog Ie '
I
walvischvangst , te danken (Q)~ Zij bragten al mede onbedenkelijk vee) toe tot de uitbreiding van' onzen Moskovi8c'hen of Russischen handel; de Maatschappij om dien op· \ie Witte Zee, de handel om , het Noorden genoemd, uk te breiden~.,werd in J608 opgerigt., .en beantwoordde aan het doel eb); de vaart op Nieuw-Nederland-bekwam nieuwe aan. wakkering, toen~s'Lands·StateIi het Oktrooi in 1614 :verlee~d hadden,· eni eilanden· en· voorgebergten verwierven de namendergenen , die ze het eerst bezoebt of aangewezen hadden(c}. Het is zoo , dat wij er geene bezitters van .bleven , maar wij durfde." er- bij vervolg wederom naar staan, toen Engeland ons verdreven had (ti), en jaarUjb vernemen wij l,1og, , (11) U_kleiDe, ~'lCherij bragt oui ia der dud -gewigtige. nordee)m aaD; iD eu om J670 wlis zij iD deu grool.fea bloei.
H.. -werkonr de Walrisc:hvaDgst eu BariJlgviuc:berij VaD Zorgdoge.. I zaf OD' dit UI medegedeelde berekeuiDgeo )eenu, weike. .... 111. 98 en aaDfreCt. Boe ook hier het verY8llaug-o __ r haDd heeft plaats gehad I eD eiDdelijk geheel gewordeu ~ , ..eteo wij, al W:lS 'het maar uit het bekeRde Btaatr:'rapport. • "~.oDi:Dg tode9~jkl iD ~9J8 gerigt.
'''lu.
(11) Zie Sc:heilema, BlIIlantlm tie ZVet1erlt11I1I"'1 Deel I , Ilo ao~ (e) Lamluec:htreul ]Ju,",r.
lfi_e Yerhtmàe1.
u ,
,tuit.
~tm
,a
ZVu-.ZV,t1erl. 111. 18, ia de het Z,euw,tIh ORHIDI,I11uIp I IZl. IJ.I.
(-4) Zie c1ellljzoDderbeden hie.. fOteII , DeelII, Jl. 253 -255 ,... de ....,. RI ·BijIr.
Digitized by
Goog Ie
-
320
nog, dat de nakomelingen \tan de. eerste ontdek. kers hunner vaderen nagedachtenis' eeren, eii· Je. gens ons hu~ne~roêderlijke betrekking . voelm, waarvan wij de berigten met geestdrift gewoaD zijn te ontvangen (11). L : Men kan voorzeker aan ons voo!geslacht ,Lbij , het herdenken aan deze togten, gergst den lof van eeóe standvastige volharding, met goed beleid gepaard, toekennen. Tot driem:tlen beproefde Wil. lem Barendsz, gedurende de jaren 1594, 1595 en 1596 , den Noord- oostelijkelLdoortogt; ,op de laatste reis bad de, overwintering te Nová Zembla plaaca,
(a) Te St. AlbBllY in lfew. Tork wordt doorgaande op dea Gen December door d" St. NicolBas·Maatsrhappij het .re~st ge. Yierd, om, de ged·achteni. der 8utlllndache afkomst van het meerIIndeet dèr leden, leven
/
Digitized by
Goog Ie
-
321._
plaats , e~ de ondernemende Barendsz, die zwervende in eene boot op de Ijszee overleden was, zag, gelijk zoo even is opgemerkt, het vaderland niet weder. Al we.d het doel nu niet bereikt, tot' de kennis der Noord-paollanden hebben deze· ondernemipgen echter veel bijgedragen, en bet m~ken dientengeyolge van vorderingen in de zeevaart. kunde, was ontegenzeggelijk ; want den gezéilden koers vindt men,. door hen die den togt ondernamen, voor het eerst· in mijlen uitgedru~t;, zij. gebruikten tevens ·werktuige,n ter bepaling van de " breedte, die onder ons eene verbetering erlangden, \Velke dezelve geschikt maa~te, om er waarnemin. gen mede te doen, aan welke .latere . zeelieden, onder angere 'natien , den lof eener .zonderlinge naauwkeurigheid hebben 1'!10eten to~kenDen; maar ~l hadden i wij ons dan over vele mislukte pogingà1 te beklagen, toch wer~ het land, dat bet digtst aan den Noord.Pool.gelege~ is '; het- vroe~er voor onzen handel niet ,onbelangrijke ~,itsbergen ont-· d:ekt, en, toch wij.zen _onze kaarten nog Uleerdere zood~nige ontdekkingen J~ het, .v~rre Noorden
aan.
~
-
~
. .
Hetgeen later, en heden in onz~ tijd~e.beur~e, , bewijst daar te boven, dat het .pl~ als geenc"hersenscl~iD1 te beschouwen is; tot op heden nog is ~en im~~rs bezig· met pogingen' aan te wenden" in
,-
Digitized by
Goog Ie
van
zeè'Váankundi: belang zal blijv'en, gelijk de ' titele waarnemingen onzer op Groenland'en'StraatDavis vàrende zeelieden, waa.romtrent het mij aan geenebewijzeÎ1 ontbreekt:" want toen in 1773 Ka;.; piteio'Phlpps, naaerhand Lord Mulgrave , en dit mag' ik bier niet onopgemerkt' 1aten, na~r den Noordpool toog, btèef hiJ' zoo wel als de EngelSëbe Groenlandsvaarders , verder dan de onzen voor tw~' eeuweli , van deze verwijderd; welke togt liun gelegenheid' gaf, om' de juistheid onzer waar. nemingen op te merken. De Holla~dsc.he ,Schout bij Nacht Maij namelijk bad zich de moeite getroost, om'; uit' de journalen. der Groenlandsche Komm:ln-' deursvan eene reeks van jaren, dezelve bij een te vêr~~nieleri: hij zond ze het jaar vóór de reis van Kapitein Phipps, aan het hoofd der Admiraliteit Bari'ington, die de naauwkeurigheid van deze erkenrien, en tevens' zijne verwondering betoonen inoest over' het stoute onzer ondernemingen " in een 'tijdsgewricht, dat den zeeman zoo weinig hulp.. ,irii~delen tot bet beproeven derzelve ' aanbood; en hoe mogen wij ons dan niet verwonderen, dat de bekende Engelsche Zeekapiteinen Ross en Parry, in 1818, 1819 en lUO', het nog zoo ,verre als Barendsz en' de zijnen, ,geenszins hebben kunnen brengen', en dat degenen, die den drietand, welken: wij eenmaál in handen hadden, heden voerèn , dat geen nog niet hebben 'kunnen beJ:'eiken, waartoe ~fJ ,twee eeuwen 'geledén,' verder dan' zij heden : :. wa\
Digitized by
Goog Ie
waren geraakt C.) I Den straks vermelden Schont bij Nacht Maij treffen wij Daderhud • als deelheb. bende aan waarnemmgen van eenen anderen aard aan, waarbij de zeevaart voorwaar geen germl belang heeft, en welke op het redden van schepen en schepelingen betrekking hebben ~ wanneer een_ noodlottige schipbreuk ben schijnt te bedreigen. De lezer zal mij wel vergunnen, dat· ik er m~ een woord melding van Dlatte, Het storten van olie in zee tot afweriDg 'VIIi hec gevaar van schipbreuk SChijDt reeds, naar sommi.. ger meening, bij de Romeinen als een redmiddel bekend te zijn geweest, althans PliniuI heeft ergens· geleerd. dat hierdoor de zee bedaart (i), Doch dit in het midden latende, kome ik alleen op. de bijzonderheid aangaande Frankltn : nog g._ halve eellW geleden trof dit zijae aandacht,' hU verbeeldde zich zelfs· de uitvinder van bet natunr. geheim , ..om door olie-stordng de golven te doen
- -bo-
1,t,
,t1dJ6t,_
(Cl) lIeu si. iu liet breed. h.t tIHr , . . . tin :N.tÜrl. ia 4. aOllNl6r-lJ,... ....... d.a '.pll8la ...... B...
oet, medepcl..ld. door dea a..r YaD Wijk ao.l.......oa, .. vjadeu ia het Z. DuZ vaa b.t Jla,aijJl vau Prot YaD K.m-. peu , ;'1. 279 f t 1101,." ea vlMlI d ••rbij bet oprmer1.. door d.s. beidm soo eveu ••ngebaald. te
(i) .PlilÜul·Ult lII.t eeu ,akel "oold; ..... .""" oz.o ''''''' pilItIri J iJl eea Boordatuk vu sij.. BÏII_ atllrmÜ16 , dat teq IlpachriFt b..nI JtlÏrtItIulII tllfUlll'lIIJI, B. a, r.. 11, C.,. 103,
X•
Digitized by
Goog Ie
bedaren, te' zijn geworden, ten gevolge van· door hem gemaakte opmerkingen en in het werk: gestelde proefnemingen. Dan ,bij eene ,dezer proefnemingen:, 'welke in 1773 in Engeland plaats ·had, en waarbij de Leidsche Hoogleeraar AUamand, met den Graaf Bentinck van Rhoon tegenwoordig. was, werd . hem onder het. oog gebragt , dat reeds in 1769 een Hollandsch schip ,in het aanwenden van dat middel zijne redding -gevonden had, en vroeger; in 1755 had de Schou): bii Nacht Maij, toen Luitenant zijnde, "er de be~stigende proeve van gezien ;,een ander landg.en'oot , Agge Roskám Kooi, beroemd door' eën uitgevonden w,erktuig, zijnde eel,l;raam en vlot., om 'den in gevaar van schipbreuk ',v.erkeerenden ,ueman, daarvoor, indien mogelijk, teWal'en ,:md,het àari boord hel}ben van traan, olie en teet tOt heu~elfdeèinde,' in een 'ten jare 1773 door hem uitgegeven geschrift aangeprezen (11); reeds irad ·de Amsterdamscbe Burgemeester Has.. sdaar, gewoon na· het eindigen van het examen van schippers en stuurlieden, eenige vngen van eigep overleg te doen, '<>p het storten van olie . dengenen., dien hij ondervroeg, gewezen; uit. al hetwelk bleek, dat aan Franklin de eer der uitvinding niet
Ni.,,_
. (Cl) B.,oT.'rijflÏ"g ", OrrtlnricAti"s'" t 1Je1wor.,,,I. tol tÜ Phtttw PflIltlllrl tÜrHollflnilDAe SI"Q"tftm 1111',,],'" tI. M _ _
'.r./U!. '
Digitized by
Goog Ie
niet' kon· toegekend worden; en zeer veel gr0':1den· van waarschijnlijkheid heeft het gevoelen, dat het bij onze zeelieden reeds van oudsher bekend was, maar niet bij allen denzclfden graad van vertrÓuwen bad opgewekt. Veel is er in dien tijd over :ge. schrevên, en zelfs over getwist, terwijl het aan Bilderdijk de geleg~heid gegeven heeft, om ~et eene me~terhand-, eene vergelijking op bet dichter. liJk paneel te werpen, welke vele zijner voonref~ felijkste . even~n ~ en welke' ik daaroQl bier: afschrijve: Dus, wen Orlons knots, het bru~chend pekelschuiîn _ In golven opklutst, die, van ongeduld' aan ót kokea, He~ hobblend zeekasteel beklautren en bestoken, . Dat. van den vloed geperst, naar roer noch leugel hoort ;~ Als dan de zeeman van ZijD aangegrepen boord De rog der baren, tot zijn on~ergang vereenigd, . Met gulJe-stroollUln van een' lichter vloeislorIeuigt, En Pallas olie', oChet bolslerkafvan 'I graan Bij kuipen uitgiet ,die beuII" gramschap Dedersluu,. De golving breken, en met eft"en pad bevloeren ,_ Om de a{gebeukte kiel len haven io te· voereD , . Zoo lag enz. (11).
Welverdiende lof moge dan =, bij dit· herdenkeJr , aan den: Heer Frans van Lelijveld gegeven worden , die eene· lezenswaardige vethaDdeling in den jareI77S (4) D. o-k,P&
tie,
ERlttl
J1it"1IrI1d, 111. Za,.
X3
Di9itiZ~d by Goog Ie
"" mi"d".en d". u~gwlWe" JfHJf hij droeg ze op aan ,Prof. ' AUamand _ den Schout' bij Nacht Malj,-en Cornelis 'VlD ·:Bngelen, een'. det oprigters van de Maatschappij 101 reddlllg "",,.drenlr.elillgen; van deze toch 'had hij eene :zaakkundige ondersteuning mogén genieten, waarvan hij met geestdrift gewaagt. Dbor het eerste' voorbeeld tot hei optigten van . eene' zoodanige 'Maatschappij gegeven j te hebben I handhaafden wij . hei nationale' karaktér, waarvan tnenschlievendbeid een' der grondtrekken uitmaakt, en een vaderlandsch geschiedschrijver noemt ze , . te regt eene pal'el aan de kroon ,van Amsterdam (b). M~ar het zij verre dat men' het. daarbij liet be~ rus-
*"75 ultgaf ,'"''
,/Iel
11',."" """ ,lle em. Ca);
(a) L.lij"illd Ichter hadD'iet geDoeg ged~an naaf het oordeel 'ran Le Irancq YBnBerkh.ij, hetgeen hem zijne' Brnltig" Bj· ""mgm m ~,.lûigm tepo d~ien ti bOlk cleld Itellen; doch ik kan mij met den toon YIn dit geschrift, hoe veel le~ aeos_aardig. het behelzen moge, en ik geoeigd beo t met hem het .torten van olie in zeege'Vaar eeJ;le lIoo,."acl"rl!il:. k.""û", te Doemen, echter geennin. verelnigen. Over dit onderwerp treft meD .,.rder in het Mruewta Hasanum, door Barhij uitgegeTen. Xorri~ ,lP',Po 2 •.p. 483 t eene . .,.rh~Dde]jDg YIn éeO:e., Genuees Marü irtm9uÎ/Utat. arl, ptl1;'ofmms., tpI.~am parontlil.
.aan. ,.
_ ,0) Zie fJtu~rt, rrderl. Bisior;.,,, nlH.II, ~1. 369 r- 324, .• ,ar meD de stichters alle bij name viDdt opgeteld, en d6 . b\jioDderheid .ermeld, dat zij haar vijrtigjarig bestaan in te~ g8Dwoordigbeid des Konings beeft mogen yiereD. Hen vergelgb \re~èr Van htpbeD, NUr'rl. lJ'".fttrl;, im.. Jl. 116-140.
Digitized by
Goog Ie
rusten, want in denzelfden ,tijd. nag~n.oçg leverde~ wij Woltemade's en Naerebouten, , die: met ppoffering van eigen leven, menschen 'aan eeQ~ ,ge,. wissen dood ontr.ukten, waarmede he~, zeegeva~r ben bedreigde. E~n schip wordt bij ,,~ Kaap ,ian wal gedre-.ren; a~n redden vi~l, ui.et, t~ denkeo-" tn ver.geefs werd het naodge~l;lr:-çi·del' aan~en. çt~c:l~~ prooi getatenen ge~oo~d., tgen Wolt4W-la~ ,zijnIJn klepper jn zee dreef, den o-nge1,Q.Kkjgen ~r l\"lp~ was, en zevenmaal de .pr~ef herli~al~:; wa.nneer gij ten laatste no.g ééne poging'wagend,e ~~.e\f:gep golven ten prooi' viel (a), en' zicq ~Q';~~~~ d~le opoffering., eenen in de jaarboek~,d~ m~nscb_~ljjk ,beil! onsterfeIljken naam ~etwjerf. ..~lAAt:S,. ell w~J vier jaren later in 1719, trof soortgel\jç, r~pp~n te huis komend. Oo&t~Indisch, schip; de; W;md",in genaamd ;', het vet.zeitde:voor Vlissingen, en y:erbrijzelde; maar in aBetijt.sturen.!) mc;t: ongdoofe.. lijke stoutmoedigheid, .Qe Vlissj1igsch~ :vis$chers Naerebout ,hunne schuiten., ·door de bra.ndin.g her nen. op j)et.: wrak aan, en redden een zey.~Jltig.tl\l 'scbiplueukelingeu, (6). :ZQ() zagen' wij in,'de lllllot:ste (a) lie heJ ~IJllJgrij\., .JI,haa}, der edele daad hij, Vaa,Ir.__ '(hrIJA. iR NetU,.l. 1JrJtm Euopa ~111. D ••I, h Bld-)
pen, ~l.
265 - 26'.
.
D."
(1J) Zie Stuatt. Pd.,.l. G.'DAü4. 11l"·61.409.,,Wij.• len de Hoogleeraar Te Water beeft~ ,»og Predikant te VlilliD· 8eD zijnde ,eene belchryYios Yan dit e.en !'~ 3!lde.r 'gege~~n.
X ..
BOn-
Digitized by
Goog Ie
ate stormen van 181l5, deze voorbeelden der menseh. lievendheid moedig gevolgd; en wat verdient meer onzen lof dan grootmoedige. zelfsopoffering , om uatuurgenooten in bet uiterste lijfsgevaar van . den dood te redden! 'Dat zelfde jaar zll-g dan ook de ,Noord- en Zuid-Hollandsche Reddings.mtate scbappijen zich vestigen; te Amsterdam.rigtte men eene instelling daartoe op, welke de kust noordwaarts van Scheveningen zoude ten diëDste zijn, terwijl dit zelfde te Rotterdam plaats had, met bet doel, om voor.de kust, zuidèlijk vaR dat·zelfde dorp tot Zeeland ingesloten, te waken (Q). Dan keeren wij val'l dezen uit-stap t.ot ons onderwerp terug, en rigten wij onze aandacht naar een ander deel van den aardbol. waar Hollands vlàg zich in nimmer door ons bevarene zeeën, door niet minder stoutmoedige zeelieden, zag ,ontrollen. De straat Daar Magellaan genoemd was ontdekt, en : Mahu , De Cordes en Sebaldde Weerdtwaren de zeelieden, die deze nieuw bekend gewordene z~ëngte doorstevenden , en het eerst dt Holland-sehe vlag in de verre Zuidzee lieten waaijen : . ook daar _Dier aaam, in da 41g.m. 'd4.rl. IAttROy.· lIl, D_I, J~ S88; gelijk menYiqclt vermeld in .zijD r..ftJ,Hngt , !l. 386. Bet dichtstuk 98U lfjeratr... i. bekend bij de liefhehberen _ ser dièhtkullIt" . .,.
'(0; Zie ·d.arovet" deu aoo ijverig werksamen VaD Boute. in
agile ..&A,_ _t, 11. 669
.. ~. -.
mi .
f/Ols8.
.
. Di9it;zed by
Goog Ie
daar vereeuwigden zij, do'or kloek beleid en edele , volharding, midden' in den stroom van noodlottige teleursteÜingen, den roem der Hollandsche zeelieden (a). Maar voor Olivler van Noordt, te gelijker tijd bijna zeewaarts getogen, en denzelfden koers nemende, was de eer bewaard, om de eerste onder onze landgenoOten te zijn, die de wereld omzeilden, en waardig is het' vermeld te worden, dat van' de een en twintig malen, dat,' van Magellaan ·af tot op Cook 'toe, de aardkloot is omgestevend, dit zevenmaal door Hollanders is verrigt (b). In Roggeveen . heeft men tot voor wei-
.
(a) Van de Weerdl" kloeke zeetogten en de in.telliog ....o,d. Orde nn den onBillJond,n or onllretemkn Le,uw ~ J•• b ik reeds , melding g.maakt ~ Deel 11, IJl. 257 van de 40nt. 'n Bijtlr. en D"l IJl. 398. Het Jonrnaal van de Weerdl treft meo iu he tIPe Ile" der Zeer,i",n door Bomoet en 'Van Wijk aan, waarbij men hunne aanmerkingen voege ~ IJl. 72 flolgg. , uit welke meo teveos onzen veidiBnst"Jijken Dirk Gerrits., leert 'kenDen.
ir,
,n
(i) Moll, r.,lumtl. IJl. 104. In. het G.unlutult flma :&IrH,ltl",tlatl,n ter Ze" Dl. 1, 111. J78, viodt men Van Boordts scheepstogt kortetijk , vermeld, en de be_chryviog ....n den t~lt ulven, of van d, wontkrlijl:e POijagi, tloor à,Holland,,, g,tla~ door ,tie Stratl,t MGg,ll~~tll, ,'" ,oorll tI,n gan_ IC"'" kloot àll aortl1Joàeml om; in het 17 • D,elvan de N,àvl. , Zler,;'.n door de, Heereo Bennet en Va'lI Wijk Rz. Kort en zakelijk legt van hem Grotins" H'lItor.pag.415: Clrcumnafligalo omili terrar""'; amIJitu, nun '1uitlem op" uZlu ~ "tI olarum pa. triatl tlecw, .t 7/011 audila ani. locorum 'nomina àomum r,tuZi/.
z.,u
X S
Vol..
Digitized by
Goog Ie
weinig .jaten, den laat~[en. Nederlandsehen reitiger om de wereld erkeJ).cJ; maar, - ten blijke dat de oude g.eest n()g niet is uitgedoofd" mag ik nj~t onherÏI)nerd laten, w~t de Zeekapiteinen Coertsen en Eeg in 1824 en 18l2.5 verrigthebben ,en nog in elks geheugen is (a). Van Noordt had s~dig nastre.vers , een Joris van. Spilbergen , die mçde de suaat van Magellaan door~tevende, de Spl1l~sche vloot versloe~' ij en na. eene reis vaIi negentien JJ,taand~; in :d.e .Molukken aanlandde (b) ,.e~n Le Maire eD' Willem Schouten, die de straat van_ Ma:gellaan; zuidwaarts voorbij stevenden; en, eene nieuwe straat ontdekten, waaraan de eerste zijnen naam zag geven·, schoon men die onderscheiding aan SchouVolgens de beschrijving van Schoonhove,n, ziet men aan den ooslmuur der kerk, waar Van Noordt begraven ligt, !leD schoon metaal sluk geschut, te Ulrecht gegoten, en kunstig gewerkt, door bem aaD de stad vereerd, nadat het met hem den togt om de wereld gedaan bad. Zie hl. 408. Inlu.schen komt er iu d~ LIlt_yell. 1821 eene anekdote 'o~r, als of bij aan d• .. tad· vier .tulljes geschut zonde geschouken bebben, die tot hentelliug van bet kl~kkenspel I~nden gesmolten zijn.
TIn
(a) Zi~ Holi. Bo.m t Deel 111, bi. 35 van de A~t. 8/1 BUb. -en van ~et daarbij opgemerkte, , maar· .v·ooral het ,ers]ag door ·Prof. Moil'wegens de onttlelcltinç, van hel'Nede~]aud8che 'Eiland • .in de 'Bijdragen, toi à. NatuurTr. Wel,nlcla. Deel I J n~. 1. (h) Men vindt zijn dagverhaal beknoptelijk kenbaar gemaakt in de IIlstorUch. Bllchrij"ing ti" ZeeLantlio8tt:".. J iJ,.,1 ,xY111"bl.172 en "1&8.
,/I
Digitized by
Goog Ie
~tholiten had moeten toekennen; en waarlijk
dezê
ontdekking was van geen kl~in gewigt; immers de straat van Magellaan was door klippen en ondiepten, door rukwinden als ander~ins, zeer moeijelijk te bevaren, en het was dus eene wezenlijke w~l" daad, eenen meer zekeren· weg ,gevonden t.e heb· .hen • .' Men' noemde eéhter ~ ter eere. van ·Scbouten~8 vaderstad Hooxn , het uiterste voorgebergte Kaap Hoom ;,welken. naam men jn.dien v~ Hom heeft doen Qye;rgaan., en .nog door velen ·onzer .. landge• ..noot.én, dOQr onze kinde~n, die slechts vrecllld . onderwijs genieten, alzoo hoort uitspreken (.). _Maar het blijft niettemin erkend, dat wij h~t voo.~.. oordeel hèbben overwonnen, dat slechts· één· doot. togt naar de Zuidzee erkende, en wij alzoo 4e kennis. yan het Zuidelijk;Amerika hebben voltooid·, .térwijl wij eenen .oneindig beteren dooftdgt 'naar den . . (a) »De naam van onie nderlandsche stad Boorn»; zegt wel 'fan pas Prof. Holl (~Z. 143 van zijne Perh;) .. welke soo vele uitmuBteode seelieden, onder anderen Schouten en Tasman , heett ·opgeleverd. moest on8 toch aangenamer in de ooren klinken aan het buitenlandsche Hom •• O,e,. bet ,belanl van tleze oDtdekking.~ ~ •verder BeDDllt ea VUl ~ijk, .Prij""h. ~l. 'J5 .71 .0188., waa~'-me". ..de.aan~ol)rd 'der Eendtagt. in 1616 opgemaakte akte t teD bewijse van ,,~u:, aanapfaak op di. ootdekking , Dit bet ,Journaal ...an ~ Haire, -of àoogoooelnde Sp~h,l tk,. J.w/raliloh.. Narlgatil, ai.t me" degedeeld.
Digitized by
Goog Ie
,
den stillen Oe,aa" hebben opgespoord, dan door vroegeren ter ontdekking uitgezeilden was bekend geworden, en Schapenham en L'Here~ite Peru leerdèn kennen, door eene voor dien tijd zeer goede beschrijving, welke alleen door de werkzaamheden van de Fransche Akademiflten, en vooral van Humbold, haar groot belang verloren heeft (a). Waren deze togten veelal met het oogmerk ondernomen, om den SpanJaarden afbreuk te doen, eene eeuw later kon Rogg-eveen , dien men Verkee~delijk in een open:baar, verslag als Admiraal voordraagt Cf4",i,,,/ BolianJDis Roggewin) (IJ) , met eelt' ander doel de Zuidzee instevenen, en een' Archipel van eilanden ontd,ekken. Het was de laatste togt ~an dien aard ili de eeuw, welke de onze vooraf ging~ Moet dit aan het willekeurig gedrag der Kompagnie, jegens Le Maire en Schouten te voren, en nu ook. jegens Roggeveen gehouden, worden toegeschreven 9 Het kan zoo zijn, maar ik zal het niet met zekerheid be~ ,slisseIlc; dit evenwel kan men zeggen, dat het daar· aan,
(IJ) Moll, .,PlatU/tl. bI. 162.
'(b) In het Bapport HütorilflH'ur Ju Progrb ,]u 8tJi'''tJu lIltltlllmtltÏl{Uu, ja 181~ aan Nàpoleon gedaan # "I. 27(: _ vindt er vervolgena nalr 'Wlal'heid voorgedragen; hoe de laat- ate reizl!D de jlliatheid oazer vroegere ontdekkingen, onder Tasman ea De Vrie. in de Tartarijache en hpaDiche zeeën ,.heYldigd hebben, bI. 281.
Digitized by
Goog Ie
-
333-
aan, en aan het verstrooid raken der aanteekeningen van Roggevee.n dientengevolge, te wijten is, dat wij van hem niet aHes weten wat wij ~ehoéven. . Hel' is tegen ~oggeveen's ontdèkkingen, dat vreemde naijver -op eene zoo onbillijke wijze is ~-e- werk gegaan ,dat ik deze den lezer moet deen opmerken; De anders beroemde reiziger "Krusenstern schijnt 11et zich ten taak genomen te hebben, "am onze ontdekkingen vin de, kaarten te doen verdwijnen, de door onze zeelieden gegevene namen uit te schrappen, en er die van onze' kweekelin- gen, de Russen, voor in de plaa.cs te stellen. Wat zoude ·Peter de Groote zeggen, zoo hij eens epzag Y hij zou zeker dien onverdienden wierook voor zijn volk versmaden Ca);- Roggevecn's ontdekldngen cijfert hij ~ede weg,' en volgt' daarin <.ten, bekenden Claret de Fleurieu, aan wiens ver~ diensten ik overigens niet wil te kort gedaall hebben, maar die in het beoordeelen van Roggeveen hoogst partijdig' is, en doorgaande toont o_ns een nijdig hart toe te dragen; even gelijk' \vij dit, om niet va'n Crawford's Indischen Archipel te ge\vagèn , ,vj),or- . (a) Ik denke bier
_llIlD
Mirnbéau. 1)e 'fleijers
Vlill
.'
Prederik den
G~ooten 'vielen laag op hem, toen hij er niet mee~ was »0" •• z~gt hij , »sj sel -grant/s yeuz, "ui portaient au grIlle -10'; aVlfj' • "'roï"u" la ,làuqJiàn 9U la terreur, "rouvroient lUI insta'!t /. (Hut. Seorèt" T. 1, pas. 207). Zoo dat aaD Peler gebellrde',
hU
herstelde wis hel onregt ODS aangedaan.
Digitized by
Göog Ie
..... 554vooral van den bekenden Raffies in vele andero opzigtèn moeten verduren. Dan 'en gevolgen spreken voor ons, en vroegere kaarten handhaven de ,de van miskennende en naijverige vreemdelingen! doch aan bevoegde en der zaken kundige landgenooten, die 'verdediging onzer nationalé eer. optreden, breekt het ons geenszins (a)1 . I. Maatschappij haar gevestigd . sedert 1602 (/I) , meer dan eetle eeuw voor
KrUIlIDltern Fl.urieu doen dit Ben net -e11 VÎ.a in hunne·Prlj,perha"àeling ~ "lad.., 102; en meer opzettelijk in eeDe latere verhandeling tegen Fleurieu. welk!, zoo afdoende h. De RUlll!che Admiraal KruS8Dlteru heen zich neDwel op eene zeer beaeh.idene wijze, op zijIIe beurt verd~digd in eenen brief. welken men medegedeeld vindt in het Ttjdsohriji: tO/19 B,wijtl asn ·"h,t Ze'WIIII7I J I re .",. Tegen Crllwfllrd, Prat•. Van Kampen ÎD. de Ge,chied. der Netlerl. ",dlen BtII"Of1tf" wa~ het pal - Tegen Raffie., Generaal Vau den .Bolch, in zij nB ,Noikrl. Ol't:rIleesch/l Bellittingen, Deel I ~ IJl.' 254 ", flDlgg. Dan' er zijn uitzonderingen, BD dit moet ik eveneens opmerken door wijzen d~n zoo vermaarden reiziger La Pérollse, waarover vooral, met opzigt tot De Vrie. en diens . waarne,mingen, verdient nageilageD. te warden Prof. MoIl's bl, 205 ~n , op La Pêrouse'lI landgenoot den Kapitein-luitenant Duperny, waarvan men de bijzonder.. heid ~indt vermeld bij Benoet en Van Wijk, in hun~e op het Journaal .(lan -8e'hald d8 W8ert(Netierl. Z8~ rllizI7I, Deel 117, bi.' 4). (a)
Op
20-11 Haart
dat
Wal
bd Oktrooi door de
Sla"
Digi
-
335-
Roggeveen's togt, welke in 17u plaats bad, en door haar was de zoogenaamde Compagnle"an Piet'. vervangen, welke de Houtmannen tot de- hunne had in staat gesteld, die, gelijk wij zagen ,ook voor de wetenschappen zoo belangrijk waren. En bier voorwa,ar mag Bontekoe niet vergeten worden, die tot de vloot van Fredrik Houtman beboorde, doch van hem op zee, was afgeraakt: zijn togt was aan"den eenen kant avontuurlijk door de rampen - van ziekte, brand en scbipbreuk, met welke bij te kampen bad, docb aan de andere zijde gebeel gescbikt, om de geaardheid onzer oude zee· lieden te leeren kennen, en den godsdienstigen zin boog: te waarderen, welke zoo velen -vlUl ,hen 'bij,onder kenscbetst (a). Hij kwam ecbter te Ba.. tavia, en betrad weldra een grooter' tooneel , daar hij naar, China gezonden werd, waar bij , met strijdtn en onderhandelen, en door ijverige medewerking y b,et zoo verre bielp brengen,. dat wij For· mosa bekwamen, dat later in Hambroek eenen Hol.. landschen Regulus zou opleveren,' en onzen bandel tot' groot voordeel verstrekken (b),' hetgeen de StateD 'rer1eend f waarvan men den hoofdlll'kelijke. inhoud zien kan by Wagen. De.' Xl! , hl. 148. (4) Heli zie daa"all hek urhaal bij den Beer Va. K.~peD. D. Nuhrl. hui,,,, Europ4 ~ D.,z 1 ~ hl. 261~ (b) lu 1661 werden wij er uit' verdrenD 6 en daardoor .au
'den
/ Digitized b1
Goog Ie
536 de zeevoogd Van Neck te vergeefs voor zijn vaderland' had gepoogd daar te stellen, zoo wel als Matelief , die in dit opzigt gelukkiger inJapan'w~s •. De Gouverneur Koen wist zijn vertrouwen wel te plaatsen; dit bleek in Bontekoe , dit niet min., der in .Pieter van den Broek, beroçmd door zijne' reizen naar Afrika en Arabië ~ welke niet zonder vruchten ,voor de kennis der Natuurlijke ijistorie waren;' Op Batavia vervolgens gekomen, werd hij van daar naar gelukkig Arabië gezonden, en §loot er een handelsverdrag met den. Turksehen Pach~, terwijl hij de Hollandsche 'vlag dáär voor het: eerst opheischte. 'Maar dit was hem, niet genoeg, hij toog naar de binnénlanden, en was alzoo de voorganger van den vermaarden Deerischen reiziger Niebuhr ; de Indostan wekte zijne begeerte. op , om deze vermaarde landstreek te' bezoeken , ' en in w~erwil der Engelschen slaagde hij er gelukkig~ Hij zeilt ten tweeden male naar Suratte, en lijdt schipbreuk; bij laat zich ni«;t ontmoedigen, maar trekt dwars over het Indische Schier-eiland henen, met. zijne weinige manschappen aan alle mógelijke gevaren blootgesteld. Hij kwam te Jacatra , om den handel op China ontzet; dan dit was slechts kortstondig # en sedert nog bragt die handel groote voordeelen aan. Vergal. tuzae, Holla7lfls Bijlctlom, Deel IJ IJl. 2'9. ,er. Formoaa , en onze geschiedenis op dat eiland, is lezenswaar~ig .Prof. VaD Kampen. Deel Ir, IJL 95 en ."lgs.
°
Digitized by
Goog Ie
-
337-
om in de moeije1ijkste omstandigbeden des tijds. het bewijs te geven , dat Holland meer dan é~nen Regulus niar het Oosten gezonden had, en Datavia werd onze hoofdstad in dat Oosten, ten spijt der Engelschen, die in de treurgelcbiedenis van Van den Broek, en in alles wat ons op Java wedervoer, de schandelijkste en verachtelijkste rol speel.. den Ca). De lezer zal gewis met mij gaame het oog nog voor eene poos derwaarts henen wenden, om daarmede den lof onzer zeevaan te zien besluiten. Daar ontmoeten wij eenen Wijbrand van Warwijk (b), die met Van Neck in 1598 Texel uitgestevend, op het Zwaneneiland , of Mauritius, de Hollandsche nijverheid hare volle kracht doet ontwikkelen; ginds Matelief , die onze betrekkingen met Japan doet ontluiken, waar onze vlag op Decima, even als op St. George D'Elmina in Afrika, 'bleef wapperen t toen de dwingelandij van Bonaparte haar in onze eigene wateren deed naar beneden rukken, en Europa ua zijne voeten lag Ca).
--.,---_._--------_.. .. ~
_-~
.
. CG) BeD aie bet'ftrhaal der loa,eyall.n yan Van d •• Broek bij deD Boer 'an Kampen t. G. p. M. 233 - 25a. (6) Zie Vau Xetlrm I D ••l IX, 61. 248 .. toIu. (Sereamach. Editie). Bet .1IIII'IIItIAti, TT.rA""I._ tÜ SoA'.".GGr1 op 0011ZIUliftr, 6iJ ""', loMp.. , hmt YlIOr in d, N.ürr-4uM Z.,".,;.... van Bennet 811 Van Wijlrl 11'. DHI, M. ~
"U-
-
H1U'
VI DaBL.
•
Y
Digitized by
Goog Ie
-
~58-
lag (a). Gaarne hadden' de Engelsehen. ook d44r onze vlag 'nedergehaald , en er de hunne voor in de plaats gesteld, hetgeen alleen door het manmoedig, zoo wel als vo.orzigtig gedrag van het Opperhoofd der Nederlanders in Japan werd voorgekomen, , waarvan het eenvoudig door hem zelycn gègeven verhaal, eene schoone bijdrage tot de geschiedenis van den tijd oplevert (h). Hier was het Hollandsc he trouw die de vlag bewaarde; elders, op de kust van Ouinea namelijk, de geringe waarde., welke thans diezelfde Engelschen aan onze,·vestiging aldaarbechten, gelijk, geloove ~k, met reden de qeneraal Van den Bosch vermoedt (c); zoo veranderen zaken en omstandigheden. In 1664 was het met het handelshelang, met opzigt tot den handel op de Goudkust, anders gesteld, en verraderlijk overvielén toen de Engelscllen aldaar onze vastig.. hedén; De Ruiter bekwam geheimen last" om ze te herwinnen, en de welgeslaagde onderneming was: bet eerste voorwendsel van den oorlog t ODlt
door (a) Zie de Y~orrede' voor het ",el'~je van den Heer Doeft' s He,,i""e"i"ge" uit Japa1r, e~ over onze betrekking met dat land~, Hollamls Rij/alom, D"el. 11 lJl. 271e" .olgg. Vergel. Van Kampen, tk Nede"l. lJullen .&uroplJ , D".l 1, IJL 1'9, en verder lJW•• 349 flit .0Igg.
.
(b), Zie de He"i""e";"g"" uit .1apan, &1. 189 - 205. ,
<e) In zijlle },-eMrl. Be6Ïlt. DI. 11,
&'.
~57.1
- Digitized
t,y Goog Ie
...... ~~9-
door Karet It vervolgens aangedaan (.), ~ei1 obrtog, zoo onwettig als onbetamelijk gevoerd, waarvan ~e aanvat op onze retourvloot uit de Oost, zoo moedig door de onzen, voor Bergen in Noorwegen, onder De Bittet afgeslagen, het bewijs . oplevert (b). Het was ten tijde van het vestigen onzet magt in het Oosten, dat het ons ook atdd4r aan geene helden, en in het bebeet van zaken geoefende mannen ontbrak; aan een enkel 1/'oorbeeld te dien aanzien moet ik het hier niet la. ten ontbreken. Hoe treft ons het terugdenken aan noth, den eersten Gouverneur-Generaal; wiens nageslacht men wil dat nog in nordeaux kan getocht worden (t), en die de eerste gronden van onze 11,lagt (d) Wageu. rtUlèr-l. Hist. D"t ZIJl, 111. 122 - 14'.
(b) Een allerbelangrijkst nrhaal trert men hi.romtrêDt a.", in de O. t.Relu;' van Wouter Schoulen (Dl. !t~ lIi. US d .tJ1B6' uitgaYe tao 1775), die er bij t.genwoordi~ .... , "aatold liet te varwoDderèD is, dat WIlgenaar denaelnn ni.t geraad. pleegd hun. Z.k.r 10U dan l~iD .erhaal I op !Iotl•• 151 voo," lompnda, minder naauw, liD waardiger het mo.dig bedrijF onlft" landgenooteia ge.e.... t &ijo I bad bij lintt bij Schoutea of Koord.. ach. schrijnrs te rade KPgaaa, ia plaat••• u Bamet ta 901. - !.tI, 10U hij oas eea nader .erhaal gtle.erd hflbbea. "'aDnafIt mea Ilall~t. Hut. ti" Donnntn'tJI opslaat, rol. IX • 1"I R· ISG, sal men tien; hoe weinig g.1001 hier Inlellch•. berill&n.rt .ardiea.a. (e) Ik heb ergfIni, londer lII~i I~ 1,"n:~D herindf'reD waar, l.yond.D I dat DOl t. Bord.atlS WOORat"htig i. eta '''kIom', Bot"
Y
!I
cl-
Digitized by
Goog Ie
-
540-
magt in het Oo~ten, gelegd heert,' waar hij verseheidene verbonden met de Moluksche Vorsten sloot, waardoor hij voor ons den nagel handel bij uitsluiting verwierf, van wiens dood het gebergte van Mauritius getuigt, dat naar zijnen naam genoemd werd, toen hij in eenen verschrikkelijken storm bij hetzelve omkwam, en zijne laatste zuchten voor liet vaderland ten hemel zond. Gepast legt hem daarom de zanger van Nederlands Roem in OOSIIndil deze schoone woorden in den mond: ••••• Wat God begeert, moet 't nietig schepsel eeren; De zee strekt ons tot graf, de ziel zoekt hoo.ger sfeeren. Ik slaak mijD laatste zucht \'oor God en Vaderland (a).
I
Ofschoon ik hier van de hoofden van het Opperbewin~ in de Qost-Indiën gewage, zal ik ze alle
"lUI
•
Tau7'Ül, ZijDII moederaaijde no Both afatammeode. Bet "olgeode bijac:hriFt I dat, geloove ik I vao lIarron il, :verdient hier eene plaats I al krijgen Lalij~ac:he dichtltulkeD tegenwoordig maeijelijk eeDIID "rijbrier: ~ BatIIHrum IIÏoIrÏCÜJ ,"",UI dil l"tlo# I
.""0' ,,010,..
Bio forti ",.,.a tulit I Strmwu til patri.. oJtinuit «nnmWtJia ItJrrtU I PlltJloli IIwiferü f - ",.liora Pro lumulo .fiJt OHaUl, ,«I .11#0 &""e1l' menlO "om." A01IOre .;",• 811 zie verder over hem tlu Gau",."eur' Hol!a_, 11 e1l "lgg. Ca) Roorda van :Bijlioga I Netl.rlmuü .Rum ÏII 00II.1,,&,
,tIlT" /
,urBi'.
•
'11'.
ra.,
Jl. 57.
Digitized by
Goog Ie
-3h Ie. niet als het ware te voorschijn roepen, mur mij eenvoudig tot Koen en Van Diemen bepalen, die zeker onder deze geenszins de laatste plaats beslaan. En zou Jan Pieterse Koen die onderscheiding niet verdienen, hij die voor eenen der kundigste beheerders onzer Oost-Indische aangelegen he. den gehouden wordt, bij die tweemaal Batav~ redde, dat hij naar zijne vaderstad Nieuw-Hoorn had willen noemen, en de oorzaak werd, dat hetzelve ten hoofdstad onzer Oostersche bezittingen kon verheven worden Ca) 7 het was toch zijn werk, dat "Batavia verrees uit 't puin van ]acatra" ; het was de ~eradene standvastigheid van Koen, die hetzelve later voor eene verwoesting, waarmede het door meer dan honderd duizend Javanen, die de stad omsingelden, bedreigd werd, wist te hoe-
den, (4) Bet begin"l van n.ta"ia wu eigenlijk ..ne loot. tol berling nn goedlnn; Koen .ocht van den Koning nn Jaé.tn .. eenen der JananlCbe Voraten. de "rijbeid te werwe"en, om er eeue aterkte bij te bouwen, en daar te bo".n eeDe streek land, "oor het oprigten 1'8n pakhaizen. Dit werd .rg.lagen, wa.rait een oorlog oat.toad. grootendee" door aanblaaial der BDgellCheD. liet. geweld werd het begeerde aD nrkregen. Koen ma.kte .ioh m_ter "aD Jaratra, ea B.ta.ia oatatond, lil wij kngen "utea .oet op Java. met eeD' aalel "oor on. gebied. Zie Laaac:, Hol"". Bfjl:tltlm, I, 61. 301 ena., en .er.... Van ltampaD,I4 W.,. ....,., " 244 .,. fOlu.
"_1. n." Ys
Digitized by
Goog Ie
,
den, al mog~ bij t door den rooden loop onvorwachts weggerukt (a), geen aanschouwer van den goe. den uitslag', en' het =-an hem verschuldigde behoud der stad wezen, Heeft QU wel de onverbiddelijke geschiedenis bet' een en ander ten zijnen laste in baar register opgeteekend, bij blijft niettemin \Vaah dig, dat bet nageslacht hem als een' der grootste mannen vereerQ, die in een ander we~elddeel Hol" lands roem en Hollands belang hebben gehand, haafd' en behartigd eb). Van Diemen's' groQte bekwaamheden, zijne get wigtige diensten zijn niet minder bekend, en zijQ naam is Dog niet door vreemden naijver van de wereldltaart~n' gebannen (c). Bij toog in persooQ wel $.
(a) Dllboi,. 1'41' á" Gou_,,.ne~ qénll'QIpII pag_ 85 ~ 97 , ,en d. geachiedenis vall dit merkwaar4ig beleg bij Van Ka~ peD, t. q. p. IJl. 289..",. 29~. Ia dit beleg deed ODze vermaard. Admiraal Witte Cornelis;. De Wilh groote diensteD i hij dieDde ala lijFknecht eD hofmeester bij lÇ.oeD, en cleed te g~lijk diells' als korporaa~ op het flirt bij hcatra qf Batavia. I~ier mIlDtt. hij, gelijk overalllil. ~D hielp Da eeDe manmoedige verd;di, ging van het fort. de stad slormendprhand vermeesteren. Zie L'''eII .,,'" D, Wil" I in de P'erkanáelingen e" OnUÏlge,,,,,, Slulcl:e". door deD Beer De ,fooge. 1. iJe~l, ilo 143.
(6) Bij had daar. te boveQ e80ige gebreken or ~waklaedea 1/ WllarnD de aaogebaalde schrijver te regt zegq adljar4', 'lul a _I IJk,,' compenl" pa" ,,, '1ua1ité, klroitJuu I .t Ptar I" g'''''," a tfU'il G cl la plllri,".
,,,nee,
,,,,tlu
(.) Ook fan deze., vindt
meD
~melijk b,re.4foer.ig Ile' leveq
bij
Digitized hy
Goog Ie
-
3i3-
wel "niet naar· de onbekende Zuidlanden ter ontdekking henen, ,maar hij ontdekte het zeemans· genie van den Coolç van Nederland, van dien Abel Tasm,an , van wien Helmers in verrukking zingt: De tempel van den roem o~lslnit voor bem ~ijn zalen. ' En bij Columbus beeld,blijft hij naast Gama pralen.
Men zocht het onderstelde Zuidland niet meer voorbij den zuidelijken uithoek van Amerika, blij. kens de., sedert het vinden van kaap Le Mairè gedane reizen, welke ons met Nieuw-Holland of Ailstralie hadden bekend gemaakt, waar Hal'tog het land de EcnJragt , en Nuits dat gedeelte 'vaD hetzelve, dat naar hem genoemd is , ontdekt hadden. Tasman volgde dat spoor, en het Van Die .. mensland ,~ieuw-Zeeland en een ,Archipel van eilanden; droegen de namen en de teekenen van dien ondernemingsgeest der Nederlanders, waarop bij het bij Duboi,. ridS àes GOllllerneurs GénéraUtJIJ ~ maar vaa de reisea .,ao Tasmau eu De Vries aprekeude. loopt hij er luchtig onr bef'n. Met opzigt tot deu eersteu verwijst hij naar ThenDot, die de overzeuiDg van het journaal vaa Tasmau', IH'rate reis geg~v.u hpert. Men zi~ nrdt'r over Tasmau de verzameling .au Ze,- en Landtogten • Deel XYllI, pag. 361. Behalve bij de meèrmaleu Daugehaalde !chrijve~1 ~ vindt mea ook ia de BiD. . grophi, Ulli"erselle (Tom. 45) over hem e~a belangrijk arliktl, waarin ik de bijzuuderheid opmerke I dat sommigen hl't laad -vaa Vaa Diemea. Tasmani. noemea, welke. ik Biet he~ iDDeren lEaD. ergen. auders Ie hf:bbea aangetrom.a.
:nij
Y4
./ Digitized by
Goog Ie
-$44 bet zegel drukte, en onbegrijpelijk blijft het, dat ,er zoo weinig zorge is gedragen, om den stouten en kundigen zeeman en zijne reizen in het aan den· ken te bewaren, dat hij verdiende. Strektè Tasman zoo tot eer van hel Opperhoofd, dat hem had te werk. gesteld, een ander verdienstelijk man, bijna evenzeer veronachtzaamd, door .tijdgenooten, en die hen onmiddellijk volgden, De Vries, dien wij slechts uit Witsen en zijnen naamgenoot Simon de Vries kennen (a), en dien La Pérouse aan de vergetelheid ontrukt heeft, .is mede met zijnen tijdgenoot Knechtjens' én met Schaap, die op de Bres· kens .!
(a) Witlen, NoortI-lJlI Oo!I.TartarijlJlI , nu den tweeden druk 1, bi, 137 IJII "01", Onder de Werken 'Iln S;mon de Vriel, dièn ik geneigd 1I0ude lIijO, eeD oDgelijksoortigen yeel_ Ichrijver te noemeu, wanueer ik deDke aan lIijnen Bloemhtif', lIijn Beope'lIl KalJ;n"., aau zijn Prij''''pligt , aan zijne RomanI • aan zijne Philo.tophisch. IJII Poëtisoh. Bust-uren, aan lIijDI'I Ch,.o"ij" tk,. C/Jronijlte", aau eeDe menil(te anderen:l die ik Dl\! Diet zoo oogenbJikkelijk 'Foor het gebeug~D kan brrngen; - onder delle leb riften vind'l d. CurieWè 4erlmercRinge" 0011- ell WlJltl"i1isch. ;erwontle";"gnlltllJràig' dingm, eu d. daarmede eeuig_ zios in verband staande: Wonderen 106 ae" all in; en NIO"tle,... gnallm soa op als omtrent àtJ Z.t/ëll, Bi.ÏtJren, Mee"", POIJI". IJ" F01lleiJ1IIm , Historisch,,., Ond,rsoeck,,,tllJ,. IJ" R.alJn,oo,.lIelllJntkrwijl lJ,hantklll; in dit laatste werk, waarvan ik hier deb zODderlingeD titel iu zijn gebeel geve, Terbaalt zelter "erdicht per.oon, mel ualDe 14atinlll, die alt '. m!lns reisgrnoot wordt ....óorgeateld. 'den togt met de Oastricum gedaan. Zie '61tMl.. 224 DIJ.z
\
men
ti,,.
'" NV'
Digitized by
Goog Ie
-345kens bet bevel voerde, gelijk hij op de Castricum, eene parel aan Van Diemen's eerekroon; en zoo al de koophandel van dezen togt geen voordeel trok, de aardrijkskunde bekwam door. hem eene uitbreiding, waaraan door eenen La Pc!rouse, die later het spoor van De Vries volgde, die hulde werd toegebragt , welke lIit liefde voor de waarheid ontsproot, en die, door eenen man van zulke verdiensten toegekend, de achting verhoogt, welke eene 'dankbare nakomelingschap, in onze dagen, aan vroegere verdiensten heeft leeren toedragen (a). Dit vlugtig .geschetst tafereel, waardoor ik den lezer iets heb willen herinneren van betgeen tot Hollands Roem in de zeevaart behoort, geeft natuurlijke aanleiding tot eenige, zoo ik meene, gepaste aanmerkingen, welke ik dan ook oordeele hier te moeten invlechten. Groot en vele \varen de ontdekkingen (b), ~aarop wij ons mogen beroemen; zij dragen de kenmerken van stoutheid en van eenen 'Ontdekkingsgeest , door \velken onze ieelieden eene billijke vermaardheid hebben verwor~en: zij waren niet alleen strekkende om ons belang te bevorderen, maar zij dienen tevens ten bewijze, dat wij ook, (a) Bier vergelijke mea d. r.rAa,,,l. vaa Prof. M01l, "1.202 IHJla,., ea na B~aa.t til Vaa Wijk, "I. 131 ." 1101". <,,> Men aeme hier de lijlt voor zich der Yoorna.unlte N._1Onlti.ltl:in,,,, ea "Ug.~,d4 ltaart.", HIIooMtcl. lot cl. FR"'" • .", in Beere. Beaaet ea Vu Wijk.
en
Ys
Di9itized' by
Goog Ie
ook de uitbreiding der menscbetijke kennis, vooral datgeen , wat tot vermeerdering van Aardrijksen Zee'vaartkunde leiden moest, beoogd hebben~ Neen, het eigenbelang deed niets verborgen houden, gelijk het vooringenomen oordeel van sommige vreeredelingen heeft willen beweren; vóór dat dit tegen ons optrad, ware~ onze kaarten reeds de getuigen der goede trouw van ons voorgeslacht te dezeri opzigte Jen handhaven zij nog de eer ~ door on~en ontdekkingsgeest verworven, omegenzeggelijk strekken zij ook tevens ten waarborg. dat wij niets hebben willen verhelen, om eigen voordeel bij uitsluiting te bejàgen. Dat voordeel ~ ik erkenne het, hebben wij bevorderd, en groot is de schat welken wij hebben ingeoogst: want wij werden een magtige Staat, zoo in , als buiten Europa: toen hot voor vele volken eene soort van nacht was, scheen' de middagzon bij ons. helder; maar Europa ging den dag te gemoet, de werkeloosheid nam een èinde, en· daaruit ontstond voor ons, al kort na de eindelijke vestiging van den nieuwen Staat, eene soort van kentering van getij, wetke aan de mogelijkheid van afnemen deed denken. l~a bet sluiten van den vrede van Munster werd dit reeds zigtbaar; Engeland en Frankrijk traden als mededingers, wat zeg ik' neen, als vijanden op; de ontwikkeling van eigen kracht was wel geene vijandschap; ·deze lag integendeel in den natuurlijken loop der dingen, en dit pogen, .dit
op.
Digitized
b;Coogle
-
34 7 -
Dpzoeken vin te lang verwaarloosde bronnen VlD welvaart. door uitbreiding van eigen handel en zeevaart, moest onze afneming in evenredigheid ten gevolge hebben; maar het berokkenen van oorlog op oorlog, dan afzonderlijk, en dan weder ge.. zamenlijk tegen ons io het werk gesteld, moest datgene voorbereiden, ,wat wij in eene volgende eeuw zagen daargesteld. Andere natien, ons in den grond geenszins vijandig~ gingen m~er hun eigenbelang inzien, en ontworstelden zich aan den invloed •. dien onze werkzame bedrijvigheid ten onzen voordeele had doen geboren worden, op een tijdstip, dat zij schenen in werkelooze rust hunne bestemming te zoeken. en ook dit moest gelijk nadeel voor ons ten gevolge hebben (a). En zoo. kon dan een beroemd schrijver, voor meer dan vijftig jaren, een tafereel van verminderen en achteruitgang schetsen, dat naar waa-rheid was, maar echter niet behoefde te ontmoedigen. en hetwelk, in het donkere van bet geheel, loch lichtstralen over eenige der deelen verspreidde (a).
(0) Uet i. der 1D0eite waardig, het rraai en waaradltig 'arer"1 vau oazen band".l. eD de welnart daaruit .00r"l• • Ioeid , 100 wel al. na de aroemiDg na !willeu, geschetst la .iea. dat ju de B''''lJurS'' s.."ï.w YOOI kOlDt, I. da.ruit ia •••rgeaolDl. i. d. JlrilIIIIIIÏf#4l. NOI4HIü a;;.. :»• .,.. 18so.
.&",.
.e.
Digitized by
Goog Ie
-
348-
de (a). Dan de Engelsche oorlog ontstak, de burgerlijke verdeeldheden volgden, de Fransche omwenteling daagde uit den afgrond op; voor eene poos was Holland uit de rij der volken gewischt, en als eene aanslibbing voor het onmetelijk rijk, dat spoedig ontstond, maar nog spoediger verdween, door: den oppermagtigen wil eens geweldenaars verklaard. Het continenteel stels~l knaagde aan de hartader van ons bestaan; de overmagt ontnam ons landen bij landen, volkplantingen bij volkplantingen , maar men liet ons toch wat over, en wat wij overhielden kan· nog in zich de kiem' bevatten v:a,n welvaart voor' een volk, dat met moed en kracht gewapend,. meer dan eens bet hoofd beeft opgerigt, midden in de stormen van den tegenspoed, waarvoor het scheen te moeten bezwij, ken (b). ,Zoo veel van onze zeereizigers en hunne ontdekkingen gezegd hebbende, kan het niet ongepast gekeurd worden, dat ik met een woord melding make van die genen onder onze landgenooten, die door hunne reizen te land der aardrijkskunde zijn bevorderlijk geweest. of ons landen en volken hebben (a) Lune, Holltmtl, Bij/ulom, D,.l 11 J Jl. 324 en fIOlgg. (J) Ilen vergelijke bier den Graaf VBn Bl)gendorpi~ zijne BiHuis1unulJrr, ".,. DIIl PIl, JhItl.. 335
"'''''0' • .,. 1Olu·
St., '
Digitized by
Goog Ie
-
349 -
ben doen kennen, die in zeden en gewoonten geheel van ons verschillende, de algemeene oplettendheid verdienen; het komt mij toch voor, dit zij, die zonder nieuwe ontdekkingen te beoogen , landen en natien hebben bezocht, omdat zij tOt dat einde den Oceaan oversteken moesten, in zekeren zin gezegd kunnen worden, zicb aan onze zeereizigers aan te slu iten. Onder de vroegste landreizigers , indien ik ze zoo Doemen mag t behoort dan Job. Cootwijck (Cotovicus), een Utrechtsch Regtsgeleerde , aldaar in 1629 overleden, die verschillende Oostersche landen, en daaronder voornamelijk het" Heilige Land, in het laatst der XVIe eeuw doorreisd heeft; mur te voren was hij Frankrijk, Duitschland, Engeland, Italië doorgetrokken, toen hij zicb ten lutste te Venetië i~scheepte, de eilanden van den Arcbipel aandeed, eindelijk te Jafa aanlandde, van wur bij zijnen Oosterschen togt doorzette, en met de grootste naauwkeurigheid de oudbeden der door bem bereisde landen beschreef; bij kan in der daad gezegd worden een opmerkzaam waarnemer te zijn geweest, waarvan de door hem in 16J9 uitgegevene reisbeschrijving allerwege de bewijzen drugt C.). Een
_ri_
(.) Deze reil i"am io bet Latijo uit oucie.. deu titel ..a lliH~fTmÎltlmllll ., ~riot:um. 10 " ...d reec1J io bet yolleode ja,.. in bet HoUandlch DY"le"t., VlD de.. nia .iodl
DI"
Digitized by
Goog Ie
- 550 ..... ten àndet bnzer reizigers omttent deiize1fdeö tijd, Ftederik Adriaansz. Westphalen v.anEnk- . huiZen, was doot dezelfde geestdrift als Cootwijck f \ n~ar vreemde landen henen gedreven, en bezocht drie weretddeelen; hij reisde in dezelve te land t .. en bragt daarmede wel twaalf of dertien jaren door; onze ·Leidsche I:Joogeschool draagt nog van deze 2ljne reizen gehet1gen, daar hij aan dezelve den vetgulden voet en band eener Mumie vereerde, doot hem gekocht, toen bij de Egyptische Piramiden ging bezien, gelijk uit het opschrift met de hand van Otto Heumius er op geplaatst, kan getuigd worden. Hem wedervoer tweemaal de toen zoo zeer gezochte onderscheiding van tot R.i~der ge. slagen te worden, eerst in 1617 te Ween en .. en . drie jaren later te ]etusalem, van waar da~ ook het Snc. Rom. Imp. E,!u!!s .AUI'atlU 1f6c non Hierosolymilanus
In net .grafschrift is opgenomen, dat zijn zoon f toen hij in 1653 te Alkmaar overleden was', op
zijne zerk plaatsen deed «I). ZOO komt hier voot de lOen fen uitlrllksel in de llepuUiekm, bij de Elzevieren uitgege-o .en. Verget. verder over bem Burm. TI't1j. EtUJiJrim, pag_ 80. (a) Zie Brandt" Buchr••tl1I Enk"ut.m, ~l. 295, .Iwaar hij nog· 'ho een aoderen Eokbnizer rrizigergewDlIl!t, met name IIlPijiJerdt Pilgrolilsz., die iu 1555, en laler io 1563, Rome en IeruaJem bezorbt had, eD met ·deD tilfl vaD K,oijsbeer en Ridder teta!t~ ,ekeerd-. met het IBid. TaD cle klokkeu 4n zijil faderlaucl werd
mphaaJ"
...
Digitized by
Goog Ie
- 551de "ndaeht Van Qzendoom, al bepaalde hU zieh tot Europa t en bezag hij, nadat hij in 16~o tot Doctor jn de 'Vijsbegeerte te Parijs gemaakt was, slechts Spanje en Italië. Hij volbragt deze rejzen, en werd toen Hoogleeraar te Harderwijk, waar hij zich tonder anderc!n , door zijne Pbilosophisch. schriften beroemd maakte (11). Zoo hadden wij in onze eeuw eenen lanzien. lijken en geleerden reiziger, die wel niet de Straat van Magellaan ging doorstevenen , gelijk Zijn voorzaat Willem Meerman, de schrijver van het bekende B()()lsmanspraalj, t maar geheel Europa, of liever het. voornaamste gedeelte van hetzelve t om zoo te zeggen, doorwandelde, en ons de onderscheidene berigten van hetgeen hij zag en opmerkte, mededeelde. Eerst ontvingen wjj die van GrootBrittanje en Ierland, vervolgens die omtrent de Pruissi.sche., Oostenrijksche en Italiaansche Monarchijen, benevens sommIge der daaraan grenzende Staten, eindelijk die omtrent het Noorden en NoordOosten van Europa, welke laatste, in vier deelen bevat, nog van twee andere gevol~d zijn, waarin, onder anderen, als bijlagen I de Noordscbe Verbalen VIn (0) Va. Bauelt, Buolar• ... Hort/m"ijlt, D,.ll, 61. 82. Die .ader 1t••Dil _t deH. reiailer weDlcht Ie mlllt~D ,ui .ijD" w ..tlult bij &ok kuDDeIl yoldoea, 'tuI.rltl111l~o" WoortlntJHlr I D." :KX.X.lll, 11. 290, waar _a all.. hem aaalalUlde om. Il.udig "indt te IIoek leateld.
Digitized by
Goog Ie
van Suhm, van welke hij in het eerste Deel meI. ding gemaakt bad Ca), door bem uit het Deensch overgezet voorkomen, gelijk ook'het Lyrisch Treurspel, Gustaar Was;", ontworpen door Koning Gustaaf lIl, in Zweedsclle verzen door den vermaarden dichter KeIIgren gebragt , en uit deze door hem in Nederduitsche vertaald. Hoe leerzaam deze onderscheidene berigten zijn, kunnen zij best beoordeelen, die ze g~zet gelezen hebben (b). Onder onze zeereizigers hebben wij Schouten kunnen opmerken, den togtgenoot van Le Maire; . maar om niet van de reizen van den .Resident 'ScQouten te spreken, die zeer belangrijke berigteD omtrent Siam, een der magtigste Koningrijken van Indië heeft medegedeeld, en eene geprezene beschrijving van dat Rijk, in het Hoogduitsch én Fransch 'overgezet, gegeven heeft, gelijk VareDius dit in ,het Latijn deed; om niet van dezen ~e
(a) BW•• 218.
(I) Het,ia bier cle plaatl Diet om hij .eermaD ltil le ltaaD; aaar zal aaderband oyeryloedige plegeaheid toe weseu. ne laller door Bilderdijk tegén duen yerdinltelykeu man (lhIoAktI. tUI rat/erl. D __l II, 11. 156) uitgebraakt, ~u welkeee.e alpmeeDe verontwaardiging billijk heeR opgewekt, yordert dat '. maal wetenachappelijke verdin.ten ter bekwamer gelegeubeid • .op Dieuw worden in het licht ge.teld. Wat zijne reizen iDtalacbea betreft. waanan bier ter loops gesproken ·wordt. 1DBD .ie daarover I IflDB' JoTa, 111_ _;, ptl/l. 24 - 30.,
Cri.
'. Digitized by
Goog Ie
/
te spreken ~ zoo mag' ik althans Wouter Schoutèn riiet onvermeld laten. Hij was een Wondheeler of Chirurgu~, en hem verdient in der daad een aanzienlijke raDg onder de reizigers toegekend te wortien: hij zon voorwaar als zoodanig elke natie eer hebben aangedaan. In 1658 toog hij met een Oost.;;Iódisch of Compagnieschip uit; dan Batavia kon bèm niet houden., en schoon zijn voornemen om naat Japan te stevenen, verijdeld werd., bij zag . den geb eelen , Archipel, waarin Java gelegen i'S. en drong eindelijk; al reizende, tot aan de boor· den van den Gauges door. Hierbij liet hij het niet be,rusten, en gaf, in zijn vaderland teruggèkeerd Ij eene allerbelangrijkste reisbeschrijving uit, door de Fransehen en de Duitsehers in hunne taJen ver· tolkt, en bij uittreksels hoofdzakelijk in onder.. scheidene verzámelingen van reizen medegedeeld. Koningrijken ., Landen., Steden beschrijft bij, en wat de menschen, ten aanzieli. van zeden en ge· woonten , wat bet uitgebreide rijk der natuur merkwaardigs àanbood, niets liet hijonvérmeld ;. en iof zij din hier zijD er nagedacktenis toegebragt (a) •.
Wil· (a) Van het merkwaardig verhaal van het gebeurde met de RetoDnloot yoor Bergen, i,n dezll reilbeachrijYiDg yoorkomende , 'heb ik bienoren gewaagd, lJW•• 339. Br ia yan deDllelFdea Schouten ook een beelkunaig werk" in 1694 te liaar\em uiige. komen, en ill 1126 herdrukt. aat in het Boogduitlch werd overHo'!f4 ,rif Ptlr..gezet. De, titel val). hetzelve is: .Bel VI DEBL. Z .han·
Gewo".
Digitized by
Goog Ie
....... 354 Wiilem J30sman ,die Opperkoopman en Raad op D·Elmina was, verdient na dezen vermeld te, worden, al moet men ~an Schouten oneindig grootere . verdiensten toeschrijven; van hem hebben wij ten minste eene goede beschrijving van de Guinesehe Goudkust, vervuld met belangrijke aanmerkingen over planten en diëren, terwijl hij over de Negers zelve zeer letenswaárdig is (a). Uitgebreider in derzel\tet strekking waren de reizen van Dapper, die in vriendsè'bapsbetrekking' met den beroem .. -den Witsen stond, en in zijne onderscheidene relsbescbrijvingën , welke in meer dán c!éne taal zijn overgezet, zich in der daad een. man nn gróote ken· ilis betóonde; de Kaarten en Platen, in 'menigte . in· zijne Werkén voorhanden, worden", zoo wel als zijne reizen ,buiten 's lánds zeer geacht; schoon mem zich met rède~ over uitweidingen en langdradigheid', welke niet gespaard is, beklaagt. Hebben" wij in het làatste jaar. der oude Republiek nog een gezantschap naar China gezonden, hetwelk wij keUtten uit hetgeen. daarvan in de reis van den Heer Van Braam Houckgeest, die een der leden v~ hetzelve was, is medegedeeld; in de . XVIIe eeuw hadden er verscheidene van deze plaats, zoo .1umtl.'ling Je,. HÓofJworlfu7i tm B.Utm.eZb,..ult:.7t. - Pan à• • aJen tIes aa/lB'lIigts en I/an à• ."o"tlIIn aan Jen hals. a (a) Vergel. Paquot, 70171. IX., pag. 141.
Digitized by
Goog Ie
.,,011•
-
355-
zoo als in 1655, waarvan Nieuhof onder. den ti. tel v~n "Gezantschap naar Chinan , ons de besc~rij. ving ~egeven heeft, gelijk wij die, welke.in 166!l en 1664 naar dat Rijk zijn henen gezonden, v.an Dapper ontvingen (a). Het eerste der straks genoemde Gezantschapp~n ·leerden wij, gelijk ik zeide" in deszelfs bijzo:lderheid door' Van Braam Houckgeest kennen, in welken wij eenen naauwk~urigen. waarnemer' van hetgeen hem bij de in alles zonderlinge Chinesche natie ontmoette, bij het opslaan van deze aantreffen. . 'Bij die gelegenheid leeren, wij tevens, hoeverre de Chi~ezen·van die beschaafdheid ve~wijderd zijn, welke het lang toon was, om bekende redenen, hun toe te kennen (IJ). Van Braam, om iets van hem te zeggen, was uit 's lands zeedienst in . dien van de O. I. Compágnie overgegaan, en is in het belang ~an dezen, eenen geruim en tUd te Macao en te Canton niet der woon gevestigd geweest; vervQlgens bragt hijeenigejareninAmerika door (c), trad (011) De verachillende.ReilllD van Dapper vindt men omstandig opgeteekend in de Biographie Unwert.Zz. van Dapper. (b) Men zie bij voorbeeld Dil Komst tltI1J hllt GlllltI1Jt,fChap te Peking, 2bm. 1, pag_ 172 .,. "OW. (c) Dit deed 10Dker R~ G. van Polallen later mede, toeD .h~j , bij de inlijving onder Napoléon ,in stille letterkundige rust, io dit land zijne' dagen a1eetl. hij overleed in 1833, en men viDelt bèt. een en ander. hem aangaaode medegedeeld io bet Algemeen HantklslJlarl, 20 JtI1Juarij 183~.
Z z
Digitized by
Goog Ie
356 trád andermaal in dienst der Compagnie, oni olÎzê belangen te Canton te gaan behartigen , en behoor~ . de in J794 tot het Gezantschap, om den Keizer met het zestigjadg bezitten van zijnen troon gé~ luk 'te wenschen. Wij zijn de. uitgave zijner reis in het I:t'ransch aaD eenen vreemdeling verschul. digd, gelijk wij mede uit eenè vreemde taal Titzing's Bijzonderheden OJIef' 'apa ti Ontvingen, welke 2;00 zeer doen betreuren hetgeen van deze is verloren gegaan Ca)~ Voegen wij nu; in önze gedaèhten, on,zen ouden en verouderden Valentijn bij deze, dan geloove ik te mogen besluiten, dat bij en van onsveel te leeren valt; althans wat dezen laatsten be. treft, is het overbekend, hoe veel hedendaagsche reizigers van hem, bij ~et te boek stellen hunner z'oo veel geruchts makende geschriften, zoo als bij voor(a) Zie aaDgaande Vau Braam en TitziDg, 11,,1111', Ilo 415 yaD de A.ant• .,. BijtIr. YlU dit Werk. AllerbelaDgrijkst moet de YerzameljDg YaU ChiDeache teekeuiDgeD door Van Braam, ge';' dureDde een vijftal jaren J in welke hij ChiDllche Ichilders in sijDen dieu.t had, wezen; doch fOor onl zijn lij .artoren , daar hij ze aln het Iraniche Di~ctoire verkocht heeft, toen wij 8lechta de ~cbadu. ee~er dagelijka behvi.te nationaliteit hadden., De rlil ia, zao ab ik te yoren aanteekende , in het rranach nitgegeYln door Morean-SaiDt.Merr, eeit maD met a. a4:btÎDg zijner tijdgeDooten vereerd, en die zeU eeD Ichrijver waa, door Yele Werken bekeDd, vooral o'rer St. DomiDgo. ea andere deeleDl'8D Amerika" alsmede ·door eeD 4lJriBI tlu Sak"H' el tU, NI'; "waariD bij 'ormey ZijD model Yer ó.ertrotreli heeft.
Digitized by
Gqog Ie
voorbeeld de bekende RlfRes, ontleend hebben. zonder op de voorraadschuur terug te wijzen t welke zij bezocht hadden. In Frankrijk intussch. schijnt hij van zoo groQte waarde gehouden te wor" aen, dat aldaa.. t ten koste vin het Ministerie VlD Marine, eene vertaling VIn zijn beroemd werk 00demomen is , gelijk ik onl~gs vermeld vond (11). Met verlangen zie ik dan, met den lezer, de UDgekondigde vernieuwde uitgave van dezen in vele opzigten verdienstelijken schrijver, waarop de Heer Yan W~jk ons heert doen hope~, te gemoet eb). o
•
Reeds
------
-- ---- ----
Ca) ID het Bijneglel tot de E,r "'" BOII"'''' SM",,4!Jtlllftl t'S'" FI.u";'u. (I) ValeDtij. heelt un' Ich,t Tan zaken, maar wij haddeu toen lp ouse faal -deu regteu IchrijCtraut uiet, en vele werkeu werdeu iu der diad magnijuu, zoo ala die van Bor eu Aitaema ~ waar voor degeueu die zoekeu willea, Yeel t ••iud... i•• 11... doet dit thaul &00 ijnrig uiet ab te yorell, eD meD aiet alle. gaame amakelijk en luchtig opgediacht; dUI wordt ValeDtgn Diet meer gelezen: Billijk i. daD bet ..r1aDge~ Daar eeDe nrbetarde uilgan, yoor ouzeu tijd berekeDd; en aan WieD kaa die taak heter .anYertroowd ziju, daB aau d.ugeneu, die on. met zijun ~o afgestorven vrien4 de N,I"I. • .., ..... in handen !JaC? Aangemoedigd moet eeue' dUldauige ondememing worden, en deze kau niet mi••en, waDueer meu iu het oog hoodt, hoe seIC. de vreemdelingen dit Werk achten. Ort piut ttpp.ür Hl ou. ",tIfl. l' E"",lIlopJiie i. l'l"i. Boll""ioü.. CG Il",. #.1' Biltoir. i. la N_iBtlti"" iN ~r.. BuropIm" ti ""'_ _1 0II1h ~. "..,.J. i, la ,UÏII""II' Holltmioü,. Cl rHUlliI UH • •
H'
Z 3
tI~:
Digitized by
Goog Ie
358 Reeds had hij voor eenige jaren het plan daartoe met wijlen zijnen verdienstelijken vriend, 'den Kapitein ter zee Benoet , gemaakt, in wien hij ook in andere ons bekende werken, eenen ijverigen medestander mogt aantrèffen. Wij zullen dezen in zijne groote waarde ook met opzigt tot het wetenschappelijke nader leeren kennen, wanneer de uitgave van -het eerstvolgende Deel der Ned"./a"dscM Zee,.,;u,. zal plaats hebben, en wie is in der daad meer bevoegd, om over Bennet te spreken, dan de niet min~er :verdienstelijke Van Wijk, die zoo vele jaren met hem arbeidde 'I Wij zullen dan vernemen, met hoe grooten lof hij zijn vaderland in onderscheidene betrekkingen ter zee heeft gediend, hoe ver. schillend zijne lotgevallen waren " in welke hij zich altijd door moed en trouw, boven derzelver wisselvalligheid wist te verheffen; wat hij in het wetenschappelijke verrigtte, welke uitzigten ten nutte des lands hij had, aan welke hij ,belet werd de noodige ontwikkeling te geven; hoe al, verder, bij alle' wetenschappelijke .oefening, de zucht voornamelijk bij hem heerschende bleef, om hetgeen tot zijnen stand in de maat$chappij meer onmiddellijk in betrekking stond, bepaald in het oog te houiJ1Jomhnt,.,
tl411. !afruil.. ".,ueNhrt toujofl:r. tWeefruit 0._, ",.
~"t.crir••ur
k. lil. O';"",al,._ Zoo ,cbrijFt mp.u YRU hem ia de, lIup. 'U"i".JI8. :Ibm. 4" p, 313.
Digitized by
Goog Ie
llouden , en alzoO ,over Zeevaart en Scheepsbouw een opzettelijk onderzoek te laten gaan, ·om, voor die van het vaderland, al wat hij bij vreem. den, gedurende zijne meJ1igv~ldige rei~en ,bàd gezien en opgemerkt, ten nutt~ en voordeel te d~ strekken; dit en meer zullen'wij te' eenig~r tij4· ons zien voorgesteld., en inmiddels met eIken vriead vaD zijn vaderland, bet verlies betreuren van zult een' tijdgenoot, wien een te vroege dood, in. dien wij zoo 'spreken mogen, aan dierbare eB te. vens nuttige betrekkingen beeft oJ,ltr"kt.· Tot onze landreizigers van de XVUe eeuwbe.. hoort nog de als .schilder en reiziger zoo vermaarde Corn. de Bruijn; dan, om' in geene herhalingen te. vervallen, verwijze ik eenvoudig naar hetgeen hem . aangaande reeds door mij is opgeme~kt (IJ), en daar ik ,naar het mij van den beginne aan voorgestelde doel, zoo min mogelijk, hn nog in leven. zijnde' landgenooten gewage, besluit ik dit korte.. lijk .aangestipte met Witsen , een' ~an der verme~.. ding, in meer dan één opzigt, gel~"k later,blijken zal, overwaardig. Aan hem toch hebben wij De Bruijn, wien bil ten Mecen,as verstrekte,. te danken, aan hem tevens zijne eigene zoo zaakvoll~ . Reisbeschrijvingen. Onder de groote mannen, op welke ons vader· land "
(a) Zie D.~l 111.
bi. 402
"lUl
de .4.tJnt.
MI
,
B,4r.
Z,..
Digitized by
Goog Ie
360 land iD 'de XVIIe eeuw zich te regt mogt beroe.. men, behoort de Amsterdamsche B"urgemeester,· Nicolaas Witsen. Als staatsman was bij een der sieraden van het zoo luisterrijke tijdperk van Willem 111, gelijk vroeger is opgemerkt; (a); als geleerde bad hij niet alleen door letterkundige, maar ook door wetenschappelijke kennis, zicb eenen naam verworvtm , terwijl hij tevens een kundig verzamelaar en bezitter van penningen en ge. denkstukken der oudheid was, waarvan een groot 'gedeelte, na zijnen dood, het eigendom van de' Hoogeschool v.an Leiden is ~eworden ei); waarbij men (a) Zie Deel 11, 'hl. 351~ 352. Wij wéteu dat, naar lofFelijke gewoonte bij ons, zijne papieren verloreu gingen. Kaar het' uittreksel, door deo Amsterdamldea Pensionari. Staal, uit het Verbaal aopeDI de deputatie ea Ambassade in Èagelaad (1689), , wallrvan Willea lid was i gemaakt, heert ODS Scheltema me.. degedeeld, ea daarme<Je eene nuttige bijdrage voor'. Lllnds Geschiedenis geleverd. Zie zijn Me"gelwerk, Deel al, 1111 StuX: , 'h~" 134 en
""lg,..
Bij Saxe, On. Tom. 1', 190 ~ .kan mpn nil Oudeudorp's Catalogru van het Le,atum Papen'h"oelcla"um ~ opgeteekend viaden, wat van WilàeD geschonken is j daarouder behoort a'ok Bene Agrippine I herkomstig vaD Dier!lnijmua de Boech, den groot.. vader, zoo ik' meeD, vlln onzen Latijnschen dichter. Zie Oudend. in zijDen Catal. ugat. Papll"b"ollk. Desc,,;p', pag. 67, terwijl, 'VolgeDs "denzelfden Ondendorp (in zijne Orat: dil Leg. PapenlJr:. pag. 38). onder anderen ook de Amsterdamsche PredikaDt Rollebeek leWelijke melding verdient, omdat hij dit legaat mef
..... , ..
Digitized by
Goog Ie
-
361..".....
men niet kan nalaten op. te merken, dat hij over oudheidkundige zaken schrijvende, blijkens zijne onderzoekingen omtr~nt de Ruïne; van Persepo.. lis (a), tevens èen groot aardrijkskundige was, waardoor hij in de, gunst van Czaar Peter raakte, a;m wien' hij gewigtige diensten bewees, en wien hij gezegd kan worden, in Holland tot l~idsman te hebben verstrekt. Reeds vroeg had 'hij door ondersçheidene Rijken en Staten van Europa gereisd, maar hetgeen eenen gewigdgen invloed op zijne volgende bestem. ming had, was, dat hij -in het gevolg van onzen Ambassadeur naar Moskou trok; dit gaf hem aan..,. leiding om een land', waarmede men niet dan van tijd tot tijd, door wederzijdsche Gezantschapp~n, niet zelden zonder vr~cht, gem~ensçbap bield (b), te lDet zijne bijdragen, eu met al wat hem uit Smirna gezondea
wa. ~ verrijkt bee!). (41) Deze 'Jgn vervat in zijnen brieF aan den vermaarden Martin ,Lister , met wien hij in betrekkiug aloud ~ en die i!l het gevolg van deu Hertog van PortIaud (B."tincl:) wa, ~ toel1 deze, /l1a gezant ~ door Koniag Willem in 1698 naar Jran!l~ij~ "erd gezonden. Zie 1Jhi1os0p~. Tr~s.dCtitm~, rol. 18. (1)) Zoodanige werden er gezonden en ont't'8ugen. Zoo bekwalDen wij er ee,!- in 1614 om geld en schepen te nagen, en te-.' venlom een verbond te aluiteu. Wij wezen het van de hand, herpchelijl:, maar bescbonken de afgevaardigden met gouden ~eteaen en pelolningen, Wagen.' Deel X, bI. 80. In 1632 had..,
Z S
clell
,r
Digitized by
Goog Ie
-
562-
te Jeeren kennen, met welk doel hij hetzelve h~eft doorgereisd, zelfs tot aan en op de Kaspische Zee toe. Met inboorlingen en vreemdelingen, o.ver'bet uitgestrekte Rijk verspreid, sprak hij,: handelde hij, pleegde hij raad, en rustte zi~h toe, o.m eene volledige' beschrijving van het Noordelijk en Oostelijk gedeelte van Azie en Europa ~dus van Tartarije en deszelfs naburige landschappen, te geven. Groot was de onderneming, want vóór hem was dit nimmer beproefd; en wanneer ik dit zegge, wil ik daarmede niet te kennen geven, dat er geene zoogenaamde beschrijvingen van dat gedeelte des aardbols zouden bestaan hebben; maar de zoodanige , die eene billijke Qieuwsgierigheid bevredigen konden, en te gelijk op waarheid en getrouwheid gegrond waren, kende men niet: en blinde leidslieden kon een mali als Witsen , die nasporen e~ puttig zijn wilde, geenszins volgen; door briefwisseling, welke bij tot in de verst gelegene landen uitstrekte; door berigten van land. geden wij met denzelfden Vorst eene gewigtige onderhandeling, waarin wij onzen hal1del 'over Mosco,ie en de Kaspilc:be Zee tot iD Penie begeerden nit te atrékken. doch zODder gevolg. gelijk wij aaD het daarop gevolgde RlUlische Gedotschap oqder• stand tegen Polen weigerden. WageD. D.d Xl. 111. 165. len ~elijk Gezantschap, in Ul48 door ons Daaf RUIland Hellonden. om een 'ferdrag van handel ta al uiten I had meda geen gelpkklgen uitslag. Wagen. XII, 18.
Digitized by
Goog Ie
-
363":"'"
genooten, die zich lang in China en in Perzie hadden opgehouden; door Tanaren en door Chinezen, die" gelijk hij zich iIitdrukte, Tartarije (lCnte,. Ik Si"escne muur .lzatiden ges;en, liet hij met groote kosten opsporen, wat hem dienstig tot zijn werk zijn konde; hij liet zelfs, door Perzianen te Ispahan , schriften van Perzische LandlJesclzrij"ers ver~ talen, eh daarbij verloor hij niet uit het oog, hetgeen doel en drijfveer van onze meeste reizigers van vroegeren tijd geweest was, om namelijk benoorden om den weg naar Indië te vinden. In de nabuurschap van vele door hem bezochte landen had hij zelf gereisd, en kon daarmede alzoo te gelijker tijd zijn voordeel doen, en met platen en kaarten van eigen ontwerp en eigene teeke~ing , op de plaatsen zelve door hem vervaardigd, en naar -het leven genomen, zijne voorgenomene beschrijving verrijken. Vijf en dertig jarèn legde hij daaraan ten koste, waaruit men kan nagaan, wat hij heeft kunnen en moeten leveren; en zoo kwam dan eerst zijne Nieuwe Landltaal't 'Van het Noorder. en Ooster. deel 'SIan Azia en Europa, strekkende 'Van Nova Zemhla IQt China, welke hooge goedkeuring in Rusland wegdroeg. Daarop volgde Noord- en Oost.Tartarije , dat daarin ruim deelde , en in der daad beantwoordde aan de moeite ën zorgen, aan hetzelve door den schrijver besteed~ Het.spreekt van zelve, sedert Witsen's tijd zijn ervele ontdekkingen gedaan ,en is er veel opgemerkt en nagespoord, dat hij niet heeft kunnen weten 't
Digitized
byGoogle
..,..,.. 364 ten, en door hem .niet heeft kunnen opgemerkt wor~ . çlen , en' wezenlijk is daarom de verpligting , .die wij aan wijlen llrofes. Tijdeman en den Heer B"oddaen hebben, voor de breedvoer~ge Inleiding, vooreene nieuwe uitglWe van dit beroemde werk geplaatst, waarin alles ter aanvulljng is opgenomen, dat uit latere rèizigers en berigten merkwaardig bevonden was (IS). Intusschen blijf~ Wiçsen's arbeid boven al(a) Men zie de 11!1Iiiin8 van Boddaert voor de uitgave van 1"85. Ver4er Schelt~ma ~ Peter i. Groot. in Bollanil ~ DulI, Jl. 48 - 56: hoe Willen zich het verblijf V!ln het l\ullilche Gezantachap hier te lande' ten nutte Dlaakte, zoo dat hij zelfs onde,r het g",otg 'fan hetzelve, omtrent de zeden der Qnderlcbe~ dene volklltammen onderrigt ging opzamel~n, zie men 111. ~U5. Aanmerkelijk, IIn hlltgelln hiermede moet vergeleken. worden. ia hlltgeen bij denzll1fdlln schrijnr voorkomt, en omtrent het hier beliandelde in hllt algemeen b8langrijk' iá. Bwlanil.n ie ~eilBrI. Deel :111, il. IS2 '" fIOlu., IIn dan.durft SaJ!:e (,,6S5.} . in ellne aanvechting ~ om valach verl\uft nit te kramen, van zulk lIen wllrk zeggen: »Quem lihrum Cu". "iàerem, meminj t1e~i . »'illius Solllutingiani in Pr(Uf. ail Jurilp. Anti- JUltin. ,,,,ilzil no_ " pra,'er 80lum titalum » ~ - Ïtlf/UII boài. Ulurpaturfl'f/fllnter MI.,rio m,tu legll Com,lia, tie f(Juo.. Saxe heeft dit werk veemgt even~in gelezen, als Lalande dat over dan .cbeepabc,luw van denzelfdeD .verdieDatelijken schrijver, vaD wieD hij zegt: 1! Witlen fot JRI éorlltructeur HolllJ7ulou, iont le traitl,", "lIeaucoup tie rlputation: mau 1" Èlats-Glnlrauz J jalow: tie » 1eura pra'if/UII, en oràollllèrmt la WT'Prea8Ïon ». (Ve"olg op Montocla.l Tom. 1'~ pag. 382)•.Wie is .hier meer te veroordee"D ~ de Frap,c~all, die geepe werel4 buiten 'raDkrij~ aD 'ng,. land
,,'''1Ie
Digitized by
Goog Ie
'aiièn lof, ~n het LflfJ,f' o",,,ia 'Vii"':ÎI: De 1If'i!lid
-V,,.,,,;,,,
h"lll , prijkende om eenen der penningen, ter zij~er eer geslagen, is zelden juister toege-past (a). . Dan het wordt tijd, daar het geschetste tafeteel slechts tot de praktijk der zeevaart kan ge. acht worden te behooren , alhoewel ik mij ,verbeelde, het wetenschappelijke niet geheel uit het oog te hebben verloren, ook des lezers aandacht,op dat gene, betwelk tot het theoretische betrekking heeft, te vestigen ; dit geeft mij dus aanleiding, om van die genen te gewagen, diè door hunne schriftén der zeevaart bevorderlijk zijn geweest t om alzoo hen door nuttig. onderwijs te vormen, die zich aan deze wijden: van zelve krijge ik dan tevens aanleiding, om van den scheepsbouw te gewagen, waarvan de theorie voorwaar bij ons geene onbekende wetenschap is, al behoort die bouw, zoo bij ons, als. bij alle volken, tot de kunsten, welke beoefend zijn geworden vaD de oud-
-----_._----_ _------_._------...
tud .keot J of de Rookleeraar ~ die bet Kfootste gedeelte nu zija Ieveu aaa eeDe Vaderlaudsche Boogelchool aleet? ,Co) Zie de afbeelding bij Van Loou, Deel 111, "I. 410, ~ en men verguuue mij teveua bin aan het iu eere houden van Witsen bij de Russen te doeu deuken, die volgens het verhaal van eeuen lateren schrijver (Von Halèm, Le"tm Peterl àei GI'OI""', Ier. Bal, "I. 308), een nieuw ontdekt eiland bij Nova ZambIa. uaar hem Witsen'l-eila1!d gtlDolmd hebbeu •.
-
Digitized by
Goog Ie
~
366-
oudste tijden af, voor dat hij als wetenschap beschouwd is, en een gedeelte heeft begonnen uit te maken van het zich verre uitstrekkende gebied der toegepaste wiskunde. Is de theorie in der daad wet zoo onontbeerlijk voor den zeeman, dat men hem aan al de regelen van een gestreng onderwijs zou moeten onderwerpen, of is het ten zijnen opzigte niet waar: al tI,ende.leerl men 1 - moet hij zich niet daadwerkelijk, door handelen en doen, voor zijne betrekking vormen, wo.rdt men dan door de oefening op . zee zelve geen zeeman' Ziet daar eenige vragen, welke· oppervlakkig beschouwçl , bevestigend schijnen te mogen beantwoord worden, en evenwel, de zaak wel doorgezien, zoo meene ik op dezelve een ontkennend antwoord te moeten geven, vooral dan, wanneer ik aan de zoodanigen denke, aan wie een schip of vaartuig, het zij als bevel- of gezagvoerder, het zij als stuurman wordt toevertrouwd, wanneer mij Opperbevelhebbers van smal- \ deelen en geheele vloten· voor den geest komen. De zeevaartkunde moge, het woord in den uitge~ strektsten zin genomen, zoo veel omvatten, dat zij niet onder het bereik van een oppervlakkig verstand vaUen kan, en integendeel eenen krachtig geoefenden geest vordert; de moeijelijkheden daaruit ontstaande, zijn echter met inspanning van krachten over te komen, ten minste indien men met eenigen ·aanleg tot oefening van den gèest bedeeld
Digitized by
Goog Ie
deeld is. De herdenking aan alles wàt er vereise ht wordt, tot het sturen der schepen op zee , en het in acht ~emen van dat gene, wat er noodig is tOt het wel bewaren van den aan vertrouwden bodem, heeft groot gewigt: de theorie moet den zeeman toch leerèn, hoe met het. roer te werken ~ wat in het werk te stellen, als men het verloren heeft, hoe zijn schip te wenden ~ hoe zijne zeilen te bergen, wat er omtrent de stuwagie der schepen op te merken zij; hij moet verder weten , boe den graad van snelheid voor een schip te bepalen, dien te vermeerderen of te verminderen, boe alle . de bewegingen te doen, die vereischt worden tot bet· door zee brengen, en de bestemde baven te bereiken; daartoe, dit spr,eekt trouwens van zelve, behooren vaste regelen, die met elkander eenen zekeren zamenhang hebben, en van alle bewerkin. gen, welke een zeeman te besturen heeft, moe~ bij den aard en de strekking grondig kennen, zal hij zich niet bij voorkomende gelegenheid 'in groote zwarigheid geb ragt zien. Zoo wel als alle wetenschappen, beeft de stuurmanskunst hare gronden; de stuurman moet, zoo als men gewoon is te spreken, zijn bestek weten op te. maken, ten einde de plaats, waar zijn schip zich bevindt, door rekening te bepalen; waarnemen en berekenen van lengte en breedte is dan eene voorname taak hem opgelegd, en hierin komt het er vooral op aan, om zich voor misslagen te' wachten, want deze zijn
Digitized by
Goog Ie
-
368 .;...
~ijn
niet altijd te herstellen: nu behoort. men dail 'wel, alvorens handen aan het werk te slaan, of de verzorging en het beheer van een, vaartuig ~ dat over zee moet gevoerd worden, met vertrouwen op zich te neólen, goede gronden te hebben gelegd, op welke men kan aangaan? men moet niet leeren , als men tot handeleQ geroepen wordt, maar ,geleerd hebben" om te, kunnen handelen (a). Hoe zou toch een zeeman goede b~rekeningen maken, wanneer hij geene denkbeelden van wiskunde had; en ,hoe kan hij deze hebben; zoo hij geen wiskundig' onderwijs genoten heeft J hoe vooral wiskundige waarheden ter bekwamer gelegenheid toepassen, zoo zij hem onbekend zijn; en telken rei.. (al' Die Mer dieper inzien begeert, zie :Nleuwlaud~s Jitmsprad .'tIij lut _pang.n fijner openlijk. lessen in tk Z_aartkU1/tk. Ben 'terdifllJtelijk Zee-01&.ciel' (de Kapiteill Vaillanl) heert ia een ,geacht Werk, dat ons nader voor de aandacht zal moeten komen, niet zODd~ grond gezegd, e~ dit is zoo wel op deu Zee- en StujlrmaiJ in het algèmeen betrekkelijk, als op den 01&.éier, dien hij bij zou der in het oog houdt: »ir zijn weinig » standen, waartOe meer voodoopige elndie u'oodig is;, als tot ' » de JfledieiUt, want 'aill men in zijue jeugd, en voOr men he»giDt te varen, geene gflnoegsame gronden geJegd heeft, tot 'a de verschillende wetenschappen" die er toe betrekkelijk zijn, / » zd men el' zelden naderhand toe komen, want aan boord lt is weinig gelegenheid tot afgetrokken atndlen, en ala men 10 eens 01&.ciel' geworden ia, heeft men 100 vele andere bezighe, .. den 1 'dat men geen tijd vindt tot atilderm~.
Digitized by
Goog Ie
-S6grei%e moeten zij toegepast worden·, omdat zij zeker zijn, en altijd. uitkomen. Wel nul wat is dan de zee· de stuurman z,onder tbeorie V een wezen, dat in zijn werken van het geval, van het meer. der of minder vlugge van zijne bevatting, dat van zijne stoutheid afhankelijk zal bevonden wor.. den. Maar er is meer, er is ook sterrekunde noodig. De stuurmaIl moet zijn oog naar boven kunnen slaan, niet om het aan den hemel te zien lichten, of er een' blik van verrukking henen te werpen, maar om den loop der stenen met een geoefend oog te kunnen nagaan, en van deze eene hem noodzakelijke toepassing op zijne handeling, be.. hoorlijk af te leiden en aan te wenden. Dit bekomt bij niet door de. ondervinding, welke op tUd werkt, maar door de theorie , welke deze moet voorafgaan, en alJoo leert ondervinden, de eerste moet de laatste bevestigen, ~ daB maken theorie en ondervinding den kundigen, den beproefden zeeman, die met kennis van zaken handelen kan, waartoe hij telken atond geroepen wordt, het zij hij zachtkens voortdrijft naar de bestemde plaats , het zij hij met storm en onstuimigheid def baren, met eene menigte· van toevalligheden, waaraan men' op zee zoo zeer is blootgesteld; te kampen heeft. Behoort al v~rder de scheepsbouwkunst wel ni ct tot de kennis ~ welke bij in ee'ne uitge.. breide mate behoeft te beziuen. en moet hem een behoorlijk· en naar de regelen: der kun!!t gebouwcl VI DEEL. Aa schip
Digitized by
Goog Ie
,schip verstrèkt worden; is' dit alzoo de taak van den, scheepsbouwer, en moet deze 'de wetten van ,evenwigt en beweging van het water kennen , en zich werktuigkundige gronden eigen gemaakt heb· ben; d-e zeeman mag ook hier geen volkomen vreemdeling zijn, en in zijn sturen en roeren moet hij weten, hoe op een oorlogs-, hoe op een koopvaardijschip te handelen en te werk te gaaI}, om· dat dit in een en anderopzigt verschilt; de zee. officier ten minste behoort eene oppervlakkige kennis der scheepsbouwkunst te hebben, daar hem te' zijner tijd, naar den loop der zaken, een op. 'perbevel over den bodem kan te beurt ~allen , waarop hij geplaatst is, en waardoor op hem eene gewigtige verantwoordelijkheid overgaat • ., De kennis' van kusten en havens is voor hem al' mede ODontbeerlijlq daartoe mOe,ten hemkaarten ' en 2Ieeboeken bekend zijn, deze moet hij g.edurig inzien, en zoo kusten en 'havens zich àls het ware' in het' geheugen prenten; ervaren reizigers, gelijk een' Gook, moet hij lézen, en daarmede zijn voor-, deel doen; zoo leert hij door dit een en 'ander 'tevens zich de kennis van stroomen en winden eige. nen, gelijk men die vóór hem op, verschillende tijden en plaatsen bevonden of waargenomen Heeft; zoo' ziet hij eindelijk, 'hoe stroom en vaart op een schip werken, en wat hFm daarbij te doen staat. Dan g'enoeg, schoon er nog veel te zeggen zou overblijveI;l, en gelnkkig derhalve" dat er genoegzame
Digitized by
Goog Ie
t
zame gelegenheid is, om de noodige kennis te, verzamelen en zich tè verwerven, alvorens men,' 'het zij als stuurman, het zij als scheepsbevelhèbber of vlootvoogd aan ~oord stapt; deze laatste ,betrekking vordert daar te boven nog iets bijzonders" de krijgskunst ter zee namelijk, welke 'zoo veel omvat, als wij bij voorbeeld aan een beleg van Gibraltar denken,. of elke onderneming van dien aard ons, ,kunnen voorstellen. Onze landgenooten . van vroegeren en lateren tijd hebben gezorgd ~ dat het geslacht van bekwam~ en geoefende zeelieden, van ervarene officieren, niet zou behoeven uit t~ sterven, want tot alles, wat hier Doodig is vin':' den wij goede handleiding. Wij kunnen aen loop der sterren leeren nagaan, lengte en breédte berekenen ~ met landen, havens en kusten bekend .raken , alvorens ze 'gezien te hebben; regelen vOOr goed bestuur van schepen en ladingen opzamelen', en toepassen' in einze' verbeelding 7 voor en' aleer wij tot eenige bedrijvige werkzaamheid geroepen worden; wij kunnen wat ons' te wachten staat, stil en onstuimig weder, droogte en regen leeren voorspellen; in één woord, \ de. hulpbronnen ~ijndáär, wij kunnen er kennis uit gaan putten, tot dat wij geseind en geroepe~ , den wijden OC,eaan gaan doorklieven. ' . De zeevaart is hier:, te lande altijd in'jbare waarde geltend en hooggeschat; wij haddênhet proefon.. dervindelijk geleerd, welk eene wetdadi~ bron vanAa 2 wel. '
Digitized by
Goog Ie
welvaart zij voor -de menschelijke maatschappij in het algemeen doet ontspringen, welke andere, nog , niet ontdekte zij doet \ verwachten, waartoe zij alleen den toegang kan openen; het middel van gemeenschap tusschen de verst afgeleg~ne volken stelt zij dáár; het is door· baar, dat ons werelddeel in zijne bijzondere behoeften heeft kunnen voorzien; het. is door haar , dat verlichting eh be·· schaving aan alle oorden, daar niet .mede begiftigd, worden medegedeeld; zij b~eidt het gebied ·dei' schepping voor onzen gezigteinder als het w~re .uit;. zij is het voertuig voor den koophandel ~ die de kleinste staten tot mogendheden ve·rhe~t, en bestand doet zijn tegen de alles dwingende kracht van wereldbeheerschers en volken, ter on'derdrukking van zwakkere naburen altijd -in de weer. Zoo kón Phenicie zich verheffen, en de moeder van dat Carthago worden, dat eenmaal Rome deed beven, zoo Athene den· ttlagtigsten vorst van Azie wéerstaan,. en de bedreigde ,onafhankelijkheid, bewaren, omringd en bestookt door de grootste magt , ",elke immer ter verovering uittoog; zoo ons kleine stipje gronds tot eene magt zich verheffen, die aàn de tegen hetzelve V'erbondene Koningrijken moedig en onbezweken het hoofd bood. Geen wonder· dan t dat hare beoefening onder ons met ijver werd b~hartigd, en dat het pns in verschillende tijdperken nimmer aan de zoodanigen ontbroken heeft, die hun Jicht voor aankomende zee-
Digitized by
Goog Ie
-
37 3 -
.zeelieden deden sC,hijnen, en meer ervarenen ter' wegwijzing strekte!), poor de zeeën en groote wateren heen, welke onze .ardbol bevat; ja , ik kan meer zeggen, wij tellen er onder d.e onzen, die dit ,ook voor vreemde_ zeevarende natien waren, en wie zwe~ft ons dan billJjk het eerst voor de gedacbten, wie anders dan Lucas Wagenaar , met zijn' Spiegel d,,. S""lIart, met zijn Licht de,. See'Yallrl, waardoor hij ten spiegel en ten licht voor alle zeevarenden ' werd, .en zijnen naam' zoodanig aan de zeevaart verbond, dat dé Engelschen nog wel eene eeuw na ~ijnen dood, een zeeboek een lIlagen,,. noemden , gelijk ik reeds gelegenheid had . op_ te merken (11).' .. Is hij hierdoor voor' vreemden zeer langen tijd de gids op zee geweest, in een-ander' landgenoot zagen wij er een tweede voorbeeld van, in .CorneUs Douwes namelijk,. dte .vele jaren Examinator van 's lands zee-officieren en stuurlieden, en Leeraar op het vrije.Ze~mans-coÜegie te Amsterdam ge- weest is. Het zijn zijne Zeemanstafelen , 'IVelke hem zijne vermaardheid hebben doen verwerven, vooral dat gedeelte van dezelve, waaruit men de breedte buiten' ~en middag leert kennen, waarvan' hij de uitlegging en het betoog heeft medegedeeld in· zijne Verhandeling, voorkomende in het Ie deel van de Wer(4) Vergel. bietvoren I DHIIII. IJl. 22
/
na dil .441nl••" lJijir.
Aas
Digitized by
Goog Ie
Werken der Haarlem~che Maatschappij. Deze laat•. ste, welke eenen, zoo grooten invloed op -de ,stuurmanskunst hebben uitgeoefend (a) , zijn daarom vap .waarde, omdat zij eene groote bekorting aan de berekening geven, en alioo die der breedte buiten den ,middag voor eIken zeeman noodzak'e- ' lijk maken', die deze dan ook door hem met het beste' gevolg hebben leeren in het 'werk stellen. Te voren had men, eene moeijelijke en langwijlige rekening, en begreep de breedte steeds op den - middag te moeten en te kunnepvin4en ; nu gebeun het natuudijk dikwijls, dat men, op. het punt van den ~iddagde zon niet zien kan, hetgeen voor~l in den wintertijd dagen' achtereen gebeurlijk is, , waardoor de reizen aan groote vertragingen onder • . hevig waren, vermits men zelfs met een' goeden wind niet durfde voortzeilen. Het \'ras dus van belang, dat men 'naar berekeningen zocht, om buiten' den middag, en dus op elk ander gedeelte van den dag, die breedte te , kunnen vinden , welke men kennen moet, 9m zeker koers te houden : deze berekening vond DO}!lwès, en de ondervinding leerde weldra derzelver nut; het gebeurde toch meer. malen dat: stuUrlieden daarmede bekend, op de buiten middags breedte bet Kanaal zeer gerust in· zeilden" tot 'Y'crwoJidering van aadere minder erva· . \
,
(a) Zie Tijtlslihrift ,'oor hetZieweIl'" , T, Deel. pag. J 14-
DigitiZeld,by
Goog Ie
, varénen, die deze niet hebbende kunnen vinden,omdat de· zon op den middag niet was doorge-broken, en zij alzoo de breedte niet hadden kunnen nemen, lang vertragen moesten, eer zij hunne' reis konden doorzetten. Dit kon niet alleen in het kanaal, maar ook buiten hetzelve plaats hebben, in de Noordzee, ~ bij het om de. Noord zeilen, bij het aandoen van straten, en andere naauwe doorvaarten; gaat men dan dikwerf uit ongeduld \ op· zijne gissingen door,' welke falen kUl!nen, dan is de vaart aan menige verzeiling van het schip blootgesteld, en groot zijn dus de verdiemsten van Douwes, in het aanwijzen van eenen zekeren weg, door het middel zijner breedteneming buiten den middag. Onvermoeide pogingeQ waren er noodig, om te dezen opzigte eene theorie te ontwerpen,. waarop men. veilig kon aangaan, .en deze zijn met groote volharding door Douwes aangewend ~ hij zag deze met gelukkig gevolg bekroond, en landgenoot~ en vreemdelin&en betoonden zich aan hem verpligt , waarval!hij de ondubbe~innigste blijken genoot , terwijl men tevens aau de verdiensten van Steenstra en Florijn hulde. doet, die door hunne nadere berekeningen ian 's mans tafelen meerdere yolkomenheid hebben bijgezet (.). , Lang (a) Florijn h..n deze zeemautafelen in 1798 op aieu", uitgegeven, met derzelver verklaring en gebraik, door yoorbeelAa 4 . den
Digitized by
Goog Ie
tàng voor· Douwes· werd ten behoeve van onz~ iEeelieden de weg gebaand, om zelve dien te vin"" den, welken zij kennen moesten, om hW)ne.bodems Daaf de bestemde· plaats henen te voeren.· Zij beschouwden de zeevaartkunde als de kunst, welke door vaste regelen leerde, een-schip vl\n de een~ haven naar de andere te stieren,. in bet vaststellen van welke zij een beredeneerd onderscheid leerden daar- . stellen, tusschen de groote zeevaart I.of die welke door· den onmetelijken Oceaan leidt, waar kust noch 1104 te aanschouwen valt, en die kleinere, ~aarin men deze niet uit bet gezigt· verliest. De Graaf's kleine ,n "oote Schat/uzmer van til ku",t dw $Iier· liede", voorziet hier in ·gewigtigé behoeften; tij" rekeningen worden door hem voorgèlegd, om den tijd te vinden, wannej:t hét hoog en laag water is, terwijl aan den onderzoeklievende Tafel, van le.gte.aten door Morgenster worden aangeboden., om . er zich praktisch nut, door· te leeren verwerYen, wanneer men daartoe in de gelegen~eid wordt gesteld. Een ander, Gietermaker namelijk, leerde, Gn. ' "
"
I
•
,
den aangewezen·. Later ia 1829 heert de Lector Sw,art eeneaieuwe uitgave bezorgd, el1 de 'f'erzameli!lg met e8l1 aantal Dieuwe t.rels vermeerderd I_met d. aooclige yerklariageD 'Verrijkt. nezil Dieuwe...rklaring, deze nieuwe tarelen , bij de onde ge"oegd I . zijn door' hem tot een zaDlenhaagead geheel gebragt , ea bij 'h;eerc daardoor eeDea yoor de zenaartltuade zeer gewi,tigeu arbeid ,errist.
Digitized by
Goog Ie
I
bnder den uitgezochten titel van hel Yergultie Llchl 4et' Zeevaart,' de kunst der stierlieden kennen, ge-" lijk Simon Pieterse van MedembHk vóór hem ~ met hetzelfde doel, de Navigalie in hare grondregelen I}ad voorgèsteld. In uitgebreider zin maakte Dirk. Rembrand van Nierop zich nuttig en verdienste.. ' lijk en). Schoon een schoe~maker van ambacht t was hij echter geheel in de wetenschappen verdiept, en stond zelfs met aanzienlijke mapnen in betrekking, zoo als met Huijgens, met wien hij brief.. wisseling hield, ja men wil,. dat hij pogingen zou' . hebben aangewend, om bij Cartesius beke~d te warden: men verhaalt toch, dat toep deze zich 'op Endegee$t met der woon bèvond, Nierop hem een . bezoek heeft willen brengen, doch door eenen bediende onheusch zoude' zijn afgewezèn.Behalv~ dat hij veel. over de kometen gewerkt heeft, zoo werd hij niet alleen der Loodsen wegwijzer, maar gaf buiten zijne Astronomie of den Hemel/oop, Dog ~ijnen Astronomischen Reis-Atlas den zeeman in handen, terwijl Klaas de Vries. er zijn Slraals-zee-. hoek bijvoegde, en zijnen Séhalltame,. voor ben opende, om de kunst' der ze~lieden aanschouwelijk te
n:ta(a) Nierop werd dus genaamd naar het dorp, Waar hij gèhoren was, en dat eigenlijk Nieuwdorp heet~,doch gemeenlijk liitlilorp BIl BUrop genaamd werd. Zie Staat flan all. YoU"", . HolwuI , 11'. D ••I, Tll. 445.
Aa 5 .
... . . Digitized by
Goog Ie
maken; zoo gaf Jan van Keulen zijnen prachtigen Zee-Atlas, in welken wel honderd zestig kaarten voorkomen , die in eene vorige eeuw groote v,ermaardheid hadden. , Ik zoude hier nog van A. Struijck (a) en vele anderen kunnen gewagen, die in een vroeger tijdperk zich aan dezen hebben aangesloten; dan bij deskundigen zijn zij genoegzaam bekend, zoo wel als hetgeen Nieuwland over de zeevaartkunde te boek stelde; maar niet ongepast is het, hi,er' op te merken, dat het keurig werk. van Allart over den Nieuwen BoJlanascken ScheepsbDuw, be~loten wordt met eene onderwijzing, em een schip",el 'e aoen we,.ken i(l zee' met allerhandeweér., en hoe op dezelfde wij~e met een oorlogsschip om te gaan (b), dat zich met belang ook door een' niet ÏDCo) ADtoDie Struijck. veelligt de broeder TaD deugeDeD, dien ik. reeds vermeld beb ~ was Mathematicus der Itad Rotterdl~ en YaJl de AdmiráJiteit cip de Maze, mitsgaders Ex.amiDator der Zee-officiereD. VaD bem heèft ,meD eeDe verbaDdeJiog over de Zeeuartkonde, gedrukt iD ,en welke.· Daar het oordeel vl.ll' eeD geleerd mail. iD het vak; DOg geeDsziDa alle belang ve,. laren heert; dezlIl bescbouwt het werk als eeDe eerate pogiDg, om in ODze taal de zeenartkuDde wat wetenschappelijker te \ behaDdeleD, dan vroeger eD ook somtijds later i. geschied, waarom het in dit opligt zelfs voordeeleD bonn dat van SteenItra zoode aanbiedeD.
I'"
(~) DH' II. ~loth. 65 en fIOlu.Zoo heert VareDios, aangaaDde wieD wij hier boven het eeJl !IJl ander zagen med1'gedeeld, oyer
Digitized by
Goog Ie
ingewijde lezen laat. Dan, gelijk er steeds onder ,de onzen, die in llJnzienlijke betrekkingen geplaatst waren J zoo als ik meer dan eens gelegenheid had op te merken, gevonden werden, die in letteren' en wetenschappen uitmuntten, terwijl zij aan het roer van Staat zaten. of in legers of op vloten z~aard en staf' zwaaiden, zoo mogt het der zeevaartkunde gebeuren, in Jan de Witt den ervaren zeeman aán te treffen, diè meer geoefend dan de loodsen zelve, de vloot, die den vierdaagschen zee~ slag leveren zou, hunnes ondanks in zee bragt (11) , en in' wiens handen' dus het bestuur van 's lands zeewezen in het algemeen, qat hij, gedurende den tweeden Engelschen oorlog, schier uitsluitend 'bekwam, veilig kon gesteld worden. Zoo' mogt ~ij in over hetgeen hij onder de algemeen • .benaming yau Ar' NaK· bevatte. nog al in het breede ~ebandeld, zoo als over' den scheepsbouw zalven; o.,er de'bevrachting of de berekening "an de lasten, welke t!e/1 schip voeren kan. en eindelijk over de stuurmanikunst. Zie zijne Gin/ral. pag. 484. '
tic(J
Geog,..
(a) Ik htib, gelijk men uit het Begilt". ~ien: kan, ,het een en ander omtrent De Witt, naar aanleiding 'lan betgeen verhandel cl werd I medegedeeld, en DIen vergelijke over zijne nrdienlten in de 1Viskunde, hiervoren blad•• 105 - 109. Boezeer hij iJl hetgeen tot de j:èevaart betrekking heeCt, eryaren was I bewijst het uit· hrengen van '. lands vloot in 1665. Br bestond eeu "óoroordeel bij onze loodsen I dat maar tien streken vall het kompas ma· • gelijkheid gaven I om uit 'ruel in zee te komen, terwijl de twee eD twintig anderen de schepen binnen. hielden. De WiU'. theorie ,
etl
Digitized
~y Goog Ie
380
I
in- onze eeuw op eenen Kinsbetgen wijzen, die in meer dan ééne zee als held beróemd, der zee.. vaart door uitgegevene schriften van een onbe· ,grijpelijk nut is geweest. Staan wij bij hem eenige oogenblikken stil., Hij, die van groote belangstelling in· en liefde voor de wetenschappen, zoo vele bewijzen gegeven heeft, verdient wel, dat hij bij eene wetenschappelijke beschouwing, niet slechts met eene' bloote . naamspelling worde herdacht. Hij was toch de man, Die nog geheel Euroop' dóet spreken van zijn moed; DeBritsche enTurksche vlag deed 8trg ken voor zijn standers I Die winnaar was te land, en winnaar op den vloed; I)ie Holl/lnd eeren deed. waar ooit zijn wimpel zwierde J AI.
en berekeningen o'fertuigden hem, dat er acht en twiotig atreken waren,· welke naar zee konden' brengen. Een twe~de 900roordeel waa, dat men geenszins met zware schepen door het Spanjaards-gat. in zee kon loopen, en, aan het peilen zelf gegaan, bewees toij het tegendeel. Men zie Brandt, Lntm.GJI 4tJ Buit'''' D,.l II, IJl. 418 tm •• /gg. Rem kwam dua de eer toe, dat de henamtng nn' het SpanjlllJTlu-gat in die VBn Reer Jan de Witt', gat "randerd werd. Niet minder opmerkelijkla)1etgeea de Admiraal Witte Co ra. de With in den eenten Engellchea oo~log b•• tónd: hij wilde zijne vloot in zee brengen, de wind waa noord-..eat en slond legen de kust, de loodsli.dea honden het voor ondoenlijk: hij wil hPl, eD is atuurllJan en vlootvoogd te gader. Rij stapt aan boord, neemt alle bezwaren weg, h_ delt met kunlt tn beleid, en brengt lijne. vloot behonden in ,het r.liim. Zie aijn L,,,,n in De Jonge~s P'rhanthl. 1111 onuÏlB.SI.,n 8tuklctm, Deel I, 111. 183.
Digitized by
Goog Ie
AI. Ruiter wierd begroet, ..at.ItraDdeD hï beaochtf Die Ra.J.Dd'. diadeem met Dleaw gelleeDt' 'Yeraierde, Eu NeerlaDd', laatste zege op AlbioD bevocht.
Van den landdienst, waarin hij zich in zeer jeugdigen leeftijd bevond, tot dieD vaD de zee overgegalD, trad hij in dien van CathariDa , streed te water en te land, eD maakte zich in de Zwarte Zee tegen de Turken door dadeD beroemd; hij versloeg er de Turksche vloot I eD deed, hetgeen in vorige oorlogen zoo dikwerf met goed gevolg, door onze vlootvoogdeD was in het werk gesteld; hij bnk namelijk de kracht des vijaDds, met deszelfs vloot als het ware door te snijdeD, en door dezelve heen "te dringen; eene wijze vaD aaDval, welke de Engelsche Admiraal Rodney iD 17b zoo gelukkig tegen de Franschen C.), en, iD onzen leeftijd, Nelson steeds met zoo veel goed gevolg in het werk stelde. ID ODze zeeoorlogeD met de Engelschen voor11, gaven, om dit met één woord in het voorbijgaan op te merken, de vlootvoogden van weêrszijde meer daD één bewijs van het gewigt, dat zij aan deze manoeuvre hechtten, zoo door ze te beproeven, als dapper afte weren, of pogingen IIn te wenden, om er de nadeelige gevolgen, welke zij , met goed gevolg in het" werk gesteld, konde veroor(a) Zie tlasroYer l.iDaberjteD zelnD iu zgDe QrofltlH,hu,,.,. elf 60.
d,r Z"tdtÏ4ft, lila". 59
Digitized by
Goog Ie
-
382-
oorzaken, van áf te wenden: hiervan vindt men in een belangrijk werk, in het voorleden jaar in--Engel~nd uitgekomen, meer dan één' merkwaardig voorbeeld' bijgebragt (11). De oorspronkelijke schrijver van hetzelve is eigenlijk Paul L'Hoste, een Fransch wiskundige' van' de XVlIe eeuw. Door zijne ver· maardheid in dit vak, had hij zich vroeg ,bij D'Estrées en Tourville aanbevolen, zoo dat hij deze vlootvoogden op hunne zeetogten mogt vergezel:= lep, en onder anderen in den vermaarden zeeslag van Kaap la Hougue, in 169~ door dezen tegen, ,ons en de Engelsehen geleverd, waarvan bijl eene zoo b,elangrijke beschrijving heeft medegedeel<;l (b) , op de Fransche vloot tegenwoordig was. Hij treedt in merkwaardige bijzonderheden omde evolutie' zelve, en doet uit het voorbeeld trent \ van (;,) D. titel .au dit werk is: Paul Hoste'. Ntll1tll BPOlutian,. Bij CapÎt. BOIWall ~ of Trealisil 071' Nual Xaotic.r ,te :Ediuburg in 1834 gedrakt, en aan den KoniDg v.au EDgeland opgedrageil. ,Het oorspronkelijke vaD Paul L'Ro.te ia door hem zèlven in 169' te LrOD uitgegeftn ~ doch vollediger is de uitgave ia 1'27 na Z91!- dood gsdaaa J oader den titel .an: L4.rt ti", tlrPnH,,,.tllu ~ twH la tMflrilltl_ la _nructitm ti. I1tzÏ,_. &feb kan in het algemeen van ,dit _rk zeggen, dat het klare en , eenvoudige ,praklikale zee-evolutien levert ~ wélke op ma.t:bema. tische groDden' rusten ~ en meD moet zich in der daad verwondereD, hoe iemand, die eigenlijk geen zeeman van beroep wa. , , de kunstlermeD zoo gepalt wist te gebruikeD.
(I) Pag. 149 van TA. Ntwtll EHlutio7l".
Digitized by
Goog Ie
-
383-
van den Ouden Tromp, in den driedaagsehen slag van 1653 tegen Blake zien, boe zij mislukken kan, al wordt zij mc;t de grootste stoutmoedigheid in bet werk gesteld Ca). Daarentegen gelukte zij aan den' Hertog van Vork (Jakob II), in den voor ons, zo~ noodlottigen zeeslag 'van 1665 tegen Obdam, waarbij deze in'de lucht vloog (b) , terwijl D'Estrées later in 1612., in dien van Soulsbaai t~gen De Rüiter, onder het opperbevel van York gevoerd, daarin niet slaagde, doch dit beter deed in den slag voor Texel geleverd, waarvan hij zelf met ophef gewaagt (c); dan het was in dien vaIi vier dagen, vroeger in 1666 door De Ruiter tegen de Engèlschen geleverd, dat deze manoeuvre bij herhaling plaats greep, en deze groote Admiraal aan dezelve het behoud van een gedeelte der vloot" bedreigd om afgesneden te worden, te danken had (ti). ~f De Ruiter, zoo aJs deze schrijver te kennen geeft' (e), als uitv~nder van deze wijze van slag Ie, (a) Pag. 42. Het gelukte Tromp ,echter in hetzelfde jaar beter io deo zeestrijd voor de Haal, waar hij door de vijaodelijke vloot heeo sloeg, eo het er t~eo terstond weer io wendde. Wagen. XIII '41. Van dezèn zalfden Ilag leyert on. Paul L'Roste, pag' 36, hetberigt, .eo beschouwt hem als den bloedigsteD, wl!lke tot dezen tijd ter zee was geleverd. (Z,) Pag. 25. ' (0) Pag. 133. (ti) Pag., 153. Ce) By zegtpa~. 161: ,. Th. Dutch .A.tlmirfll a, Ruiter ap- .
.
'
lIplarl
.'
Digitized by
Goog Ie
-
384 __ ,'
leveren te achten zij, mo~t ik betwijfelen, daar wij het reeds vroeger zagen b~werkstelligd , en men het er voor houden mag, dat de Ouden reeds met deze manoeuvre niet geheel onbekend zijn ge;. , weest Ca). Dan keeren wij,' na deze korte uitweiding, tot Kinsbergen te rug; negen of tien jaren bragt hij in Ruslalld door, doch gaf zich zelven aa,D zijn, vaderland terug. Wat hij voor hetzelve verrigt heeft, staat in de geschiedenis opgeteekend; de vrede, waartoe hij den Keizer van Marocco noodzàakte , de slag van Doggersbank , waarin hij uitmuntte, zijn in veiligheid stellen onzer stroonten, en binnen.. landsche zeeën tegen de aanvallen der Fransehen in 1193; zijne bevordering van kunsten en wetensèhap. pen, zijne aanmoedigingen daar~oe C!J) ; dit en meer 1)rengt »"1l1'1 to N tb. in.",tor rif 'bis _o_r, J h. employ.tl il 'Üf »pGrliculll1' ~el' dfoet, in ,h• .y'1l1' 1666 '!/I Duni:.ri: ~ a ",hp. b. r.puz"tllii ~rolc. Ih7'O"I'1 lb. E",liIb .ft"t, '» ~ij Mo"i:, tl1Itl Ihls IUC.O.tletl in la";", bis ahacec1 » 8U1Jrtl, whic" "ad IJ.,n out olf-.
'0 ,,,-
_man.
4,.
(a) Ik kan mij bedriegen, maar verbeelde mij loch, uit de bescbrijvingen der' onderscheidene zee.lagen ~ iil clen eeraten l'nnilcben oorlog gelererd, en bij l'ol,blus in 'zijn eer.le Boek 't'oorkomende, te kUDnen vermoeden, cJat het cloorbreken der vijandelijke vlolen van weêraaijde meer dan eena' hel, doel is gew_te
(IJ) Vergel. hier het reed, a~DgaaDde bem'Dpaeat,rkte D,d 1 ~ J1, 29 Vil. cle Almt. ,11 Bijtlr.
Digitized
by'Google
585· -, /
brengt hèm met eere tot de nakomelingschap over, terwijl hij door zijne schriften eenen aanzien.. lijken rang ender onze vaderlandsche schrijvers bekleedt, die over de zeevaartkunde, en hetgeen tot den oorlog' ter zee betrekkelijk is, gehandeld 'hebben. Voor den zeeman wilde bij nuttig zijn, en door de ondervinding gesterkt, gaf hij hem zijn Zc""lIns-!lllndbod in handen (11); maar de krijgskunst ter zee moest wel. den vlootvoogd na aan het hane liggen; hij wilde aan de opleiding zijner landgenooten' daartoe bevorderlijk. we~èn, en hij schreef zijne G,ondbeg;nse'e~ der Zeelilitliflt, welke in het Hoogduitsch wez:d overgezet,. ver.. rijkte die met de daartoe behoorende plans en .kaarten, en voegde er in groot folio zijn Gt'ODI Gene'1111' tillg e~ t'JIIchl Seinboelt bij. Van welk belang de studie, tot de artillerie .betrekkelijk, in het alge. meen is, uit hoofde van het gewigt V1ln dat wapen, weten wij, maar ter.zeeis zij van geenemin... dere aangelegenheid;' daarom handelde' bij, in een en ander geschrift, over de aereitien met het ge,;, schut' (11), (Ii) .liet lof gewaast daarom ook YID hem de Schout bij Nacht .De long,' ter gelegmhe.id, dat hij ~D gewigtig punt, den di8lllt ter zee hetretl'ende, aanduidt, waarin wij in het zeeWIUD met ODze nabureu ten' achteren zijn, eD hetwelk .wij in onderIChei. dene-4Jlzigten kunnen Ie boven komen, door OBI ~an de door Kinabergeu voorgeachrevene ~ela te houden. Zie de B';",. fh Kaap I I.rlaml ,,. Noo,."".", D"l 11 , 111. 345.
rItI'"
VI
DEB~.
Bb
r Digitized by
Goog Ie
-
,386-
scht (11).,. en over de praktikale scheeps.aitiUerie~ lt. :Zoude hier -nog andere kleinere' voortbrengse.len , . uit 's mans pen gevloeid, kunnen bijvoegen, dan de aangevoerde zijn genoeg, om getuig.enis tè geven vanzijnén ljverin het bevorderen der we. tenscbappen, tot" de krijgs-' en'zeevaartkunde betrekkélijk. En· voegt.men daarbij de belangeloosheid.; welke .hij in geldelijke' en andere aangelegenheden a:in. den dag' legde, den Jjvèr, dien hij -, bètoonde, om het nUttige en goede alom te stielnen, dé kosten we,lke hij besteedde in het belang der jeugd, al hetgeen nog in versch geheugen is, dan zal elk instemmen in hetgeen dezelfde dichter, ui, wiens sehoone gedicht ik zoo even "eenigeregeb "mededE!elde, aan het slot van hetzelve, "den grijzen. herd toezong: Vaak zal de dankbre Belg, als hij 'tgeboomt hoortruischeo, Wiens loof uw oog bekoott, en U -zijn schaduw schenkt, , .Als hij dilli waterval., :dièil.gij geleidae , bruischen, , , En !t beekje murmlen hoort , dat'''''e~.le8.'' drenkt: Zelfs als dat alles zwijgt, dQOr 't noodlot wreèd verslollden t 'Maar hij alom uw' naam in uwe weldaAn ziet, Zal hij dien Daam zijn kroost, nog weenende verkonden: , Zoo leeft gij 't graften trots: de vromen sterven niet. (6) D~ Kinsbergen was niet , de eenige onzer zeehelden, die voor anderen ~ vooral voor aankomende zee(ti) 'pJ'lIf1tÏcal. StiMlpl-.4':'lllm., Amsterdam 1'182. (~)M.
/'
C. van lJall, G.,z;.htm J 1.
n.el,
bltuk.
4'1.
, Digitized by
Goog Ie
zeeofficieren, door zijne geschriften wilde nuttig zijn. Een loffelijk bewijs daarvan gaven de Graaf van Bijlalldt, en de Kapitein ter zee VajUant; ~och 'ik moet, gelijk dit wel eens meer het geval was., in, der' daad betreuren,' dat deze niet bij voorkeur oorspronkelijke werken gegeven, liever dan die van anderen ten leiddraad gevolgd,. of groo. tendeels overgezet hebben .(a). Mijdurtkt ,dat bijaldien zij daartoe hadden kuilnen bosluiten , zij grooter roem zouden 'ingeoogst hebben; hetgeen in deze werken van hen zelve v,oorkomt, de aanmerkingen waarmede zij dezelve verrijkt hebben, ,Strekken. mij daarvoor ten waarborg": dan eene over.. drevene zedigheid was hiervan de oorzaak, en te lang heeft onder onze landgenooten het vooroordeel gehuisvest, dat het g~zag eens buitenlanders ten vrijpas moest strekken, voor hetgeen men aan het Jicht wilde brengen, even of wij niet, gelijk anderen, onzen eigen weg konden gaan, en onze zeehelden, op het papier, onder vreemde vlag varen moesten (b). De vreemden toonden wel eens, , hoo(41) Van het werk "OD den Admiraal Van Wa.aenaar~ toen hij Kapitein ter zee waa, in 1745 uitgegeyen en getiteJd': D. WtlQ1'll W'8wii~'" I100r tIe StuurlUtIm f t IAotllm tIoor tIe Mitl.. il.l""thch. Zu, gewage ik niet, onldat bet eeDe eenTuudige merz,UiDI is van dat "an Kieltelot.
(b) Kaj[ zegt de GraafvanDijlandt i'il zgneToonede: a Om a mijD oogmerk te bereiken heb ik de verwaandheid niet gebad 3-
Bb
~
a
,an
Digitized by
Goog Ie
\
.
booger bij ons. dan wij bij ons zelven,op te zien; bet is tocb bekend, dat toen Colbert zijne ver· maarde ordonnantie· over het zeewezen ontwierp, welke nog den grondslag uitmaakt van hetgeen de Fransehen hun Cod, Ma,i#lIJe noemen, hij vele beschikkingen, niet alleen van de Engelschen., maar ook van ODS overnam, zoo dat de Franschen dan nog het een en ander van ons leerden (a). De Graaf van Bijlandt dan gaf in 1767 ., in twee lijvige deelen, zijne Ze'taclid, Df GrDndreg_ de, J(,.ijgs!eunde Ier Zee uit. Hij is , ofschoon dan gedeeltelijk als vertaler optredende, echter van den oorspronkelijken schrijver afgeweken, en heeft in de beschrevene E"Dlut;e" verscheidene veranderin. gen gebragt , en' met de nootUge aanteekeningm doen vergezeld gaan. Hetgeen hij verder omtrent de' Seinen heeft te boek gesteld, bevat veeloorspron· kelijks; dit kan men in het werk zelve zien (6), en daarbij zijn ontwèrp opmerken ter vereenvoudiging der seinen, en om met tien seinvlaggen alle seinen te. kunnen doen, die men begeert (e). Zoo • van mijne- denkbeelde. alleen in 't ligt te doeu komen, maar • veel liever tot een grond gelegd. en in de Nederduitsebe wI • overgezet een werk,. dat enz•
.
(a) Zie FranDIl Maritimlll '48' 115.
'
(~) 1111 DII.I.
(e) Men ver~elykede Inleiding voor het Ie D ••~~ "lIIa. xD.
Digitized by
Goog Ie
-
389 -
Zoo geloove ik, dat deskundigen de verdiensten zijner verhandeling 0"". de Arlific;il6 Zeilslee"i" (a) ,ullen erkennen. . Van veel mindere uitgebreidheid i.s het werk van den Heer Vaillant, maar van zeer groot nut te yens , zoo als ik meer dan eens door ervarenen in het vak beb hooren verzekeren. Dit moet de groote kunst leeren , om m" "" schip O. I' caan; het is voor jonge zeeofficieren geschreven, en beeft ten opschrift: "Werlrluigltu"dig, heschouwlng de ui"""lri"g der wind ,,, l:IIOp ti" st"ip, d,sz,/fi Zlil", ,n 'oer". Hier is de M""o,,,,"i,, van Bour~ dé, waarvan wij eene onvolkomene vertaling hebben, grootelJjks gevolgd. Maar ook dit werk be.hoeft' men slechts door te loopen, om te zien, dat men hier meer dan eenen vertaler of navolger aantreft, hetgeen ten duidelijkste in het tweede gedeelte van hetzelve zigtbaar is (IJ), waar de manoeuvres ontwikkeld en aangeduid worden, die men met een schip in verschillende gevallen. doen . moet, en waarbij onze wijze van werken is in het oog gehouden, waardoor het van meerder nut voor ons is, gelijk het Besluit (c) eindelijk v,eel stof tot nadenken oplevert, mogende ieder die tot den zeedienst
ti""
(11) D"I 1I~ lIlath.
401.
(11) Blath. 97 ,,, .0188. (cr) BId.. 254.
Bb 3
Digitized by
Goog Ie
-Sgodienst wordt opgeleid, zich wel de laatste bewoordingen in het geheugen prenten: " Deze beschouwing moe~ ieder zeeofficier te bin· "nen brengen, dat hij het nimmer voor zijne land"genooten verantwoorden kan, zijnen tijd te ver.., spillen, neen, 'maat dat hij verpligt is alle zijne "vermogens in't werk te stellen, om die kundig" heden te verkrijgen, wanneer zij hem 't eeniger "tijd het commando van hunne zeemagt vertrol1" wen". Zoo mogt de kundige en verdienstelijke man spreken, wiens nagedachtenis nog bij ons zeewezen' in eere is! , En zoo melding gemaakt hebbende van de .handleiding, welke onze zeelieden in genoegzame mate van hunne landgenooten ontvingen., om zich, of voor hunne bestemming te vormen, of bij reeds verkregene kennis meerder licht te verwerven, dat afstraalde van goede wegwijzers door zeeën en oceanen heen, die daartoe de behulpzame hand boden, wordt het tijd om aan den scheeps· bouw te denken, die het voertuig door diezelfde . zeeën en oceanen leveren moet, en zonder welkea de zeeVaart in der dáad éene hersenschim weM! zou. Een schip een kunstig zaamgesteld werk.tuig zijnde (a), too volgt daaruit, dat het naar de grond(a) Dru SDhilf, i"601ItUrh,it das BrDlltJ Su,c1ri.JI,
ÛI "
Hul·
Digitized by
Goog Ie
-
3g1-
grondbeginselen der werktuigkunde moet bestierd. worden, waartoe theorie en praktijk beiden' den stuurman de noodige bekwaamheid doen verwerven; maar de scheepsbouwmeester moet dat werktuig leveren, en' veel wordt er vereischt, om dit goed te doen. Alle hedendaagsche volken, om niet tot de Ouden op te klimmen (.), die belang in de zeevaart stellen, hebben zich dus op de scheepsbouwkunst toegelegd, en de werken daarover buiten
UI..,...,,.,,,.
HutliolNt. MtIIIiAin., _ GlIOla tB. ... ..u,... ~ ,.,Wa.."". M_ tin lJur,.,.litJM Gu.ZüoAtd't bil",,. erJuttimln,
ti,,.
zegt te regt BUich Bnqyoloptutl;. matA_, • .1PÜ'MItJA. • 6l. 459. Uet i, bekend dat de Oaden zeker vilcbje, nautilUl genaamd I bij een acbip of acbeep)_ plagtl!D te' vergelijkeD. De belChrijvinh bij PliniUlI R. N. 'I.iA. rZ I CcIp. 29 I '100111:0mende, ragtvaardigt bet boofddenkbeeld; aardig iI, bet daarmede te vergelijken Wittea'. 0ufH f t R..,,4. 8••.,110"",. 11. 50, zeggl!Dde bij tea .Iotte: a Ea dit vÎllten beeft d'eente a .cbeepsboawer. voor meeaterel gedieud , zoo de Poëten zegg,u".
rnerum,
(a) Uit Scheffer J D. Militia N",all te Opaal in 1655 aitgegeven J en uit zijne verhand. tI. rtuiltat. N",iurn, in d~ TIr.,4IInII G~tJrII "an Jac. Gronovial, 7brn. voorkomende, kan men daar veel over bijeeugebragt zien; meer nOl vaD Wilaen leereD,I die zijn werk over den scbeepabOnw aannngt ,an de Arke af, tot na den uI van het lloomache rijk toe, terwij\ bij bet r. Heofatd: van het 11. DHl (pas. 286 van het werk) aaD de bescbouwlng van het beltier der .chepe. en .chepeliugen bg Grieke. en Romeinen wijdt. waaraan de afbeeldingID. Daar oade gedeupeDDingeu I opscbriften eD ledllDbtakkoD 1100 oDbegrijpelijk Dat ID sieraad toebraugen.
zr,
Bb 4
Digitized by
Goog Ie
-
39 2
-
ten .alaDds geschreven, leveren overvloedige be. wIJzen' op, -hoe ver men het daarin geb ragt beeft, en op welke gronden men in bet bouwen van schepen is te werk gegaan. Men beboeft bier slechts Duhamel, Seppings, Murray en Chapman (a) den lezer te herinDeren, en het is mijne taak, hier meer bepaaldelijk van hetgeen wij aan bet licht hebben geb ragt , te gewagen. Wonderlijk zal bet lezer toeschijnen, dat ik hier geroepen worde, om onze scheepsbouwkunst tegen eenen Hollandschen Admiraal te verdedigen., die in de· vorige . eeuw ons wilde leeren , dat wij daarin niet te huis hoorden, eD bij de Engelschen en Franschen ter schole behoorden te gaaD • Wonderbaar schijnt ,~et , maar eVénwel het is zoo, en bet .eenige .dat den zeev.oogd }tan verontschuldigen, is, dat hij in een tijdstip leefde, waarin de zucht, om alles wat' bij de buitenlanders bestond, onberede'neerd te bewonderen " en om integendeel op al wat , inlandseh was , laag neder te zien, was ontstaan.
den
,
Het
(a) Chapmau wàI eeu Zweed, aau wiea het Zweedacbe _ wezeu. groole yerpligtiDgeu had, erkeud eD beloond door GUItaaf liJ. Bij heeft in 1768 te Stokholm uitgegeyeD zp JrDlIflelJlura NaNlU MerciJIoria met plateD, meer dan _ ÎII het lrauleh oYlrgezet: Zie oYer hem bet 'Zijrbo1uift lJOQr MI Z _ _ _ , Deel II J lJw.. 64- HODgo' Marray heert geac:h_ : TAeiJIre 011 l~i,.""iltli:n8 and -NtJfIÏBalÏoll J maar de acheepabonkunat olleiudig breede, dan .de nangatie behandeld.
Di9it;zed by
Goog Ie
-
3g3~
Het was in eeDe uitvoerige memorie, da~ de Admiraal Schrijver, ten jare 1755, aan de Prinses Gouvernante een zwart tafereel van den staat van ons zeewezen' ophing, terwijl hij daarin beweerde: tlal de Hollandlche ",,#ie nog flltIIII' lIel "';~II gef1Of'tlertl 19111 i" tie wetenlcluip e" iqnll 11a" Ik" zeebotJw, en ten sterkste aanbeval, om zich de Engelschen ten voorbeeld te stellen, die zulke welgebouwde en welgestuurde schepen bezaten, dat zij daaraan vooral het nemen van zoo vele prijzen op de Spanjaarden, in den laatsten oorlog, te 'danken hadd~n (a). Enof dit niet genoeg ware, dezelfde Admiraal beijverde zich, om de. vertá1ing van onderscheidene Fransche en E:ngelsche werken, over den scheepsbouw eh· de zeewetten dier na,tien, uit te lokken, en daartoe een aanptijzénd ontwerp uit te geven, dat door eene zeer ruime inteekening van deelnemers, vooral onder 'aan zienlij(a) Deze bijzonderheid viudt ma in Ik FaDel, door DI. SpreuIcr v_lijk uitgegeyen, "tlj_gang, bltuk.57. De geschiedeui. weden preekt den Admiraal. Men leze eeu vreemd achrijVer , Ier logenatrafliug yan dezen, heeft te boek ge.teld, bij gele&euheid dat hij gewaagt van hetgeeu Fraukrijk aau Colbert Yenehuldigd Wal: • La Mariu ~ • J/lant. (JJI ignorllit,. . :. banoe '" "tZÏI printJSpH tltJ la oorutrrM:titm àu ,au'tltIUZ; '" :. rtllatitm, tl'amitüJ '1u'o.- tlJ/lntmllÏl tWlIO la Holltmlk perml. :. rmt tIU BOu"."m.mt, tl'lJttirer àu oorutruot_, luJbilu'tlatu • lil PIfT" ou tl'mflOÏer àu OU'M' flrTMr à lIIur t!colll •• Ancillou I TablMlu, àu lUpalut. TO/IN 11", ptzg. 129.
wat
,ti
Bb 5
,
. Digitized by
Goog Ie
594 personen, werd aangemoedigd. Duhamel (a) is, zoo ik meen, de eerste geweest, wien eene vertaling te gevallen is , zoo krachtig werkte vooroordeel, men vreemde scheepsbouwers en scheepstimmerlieden inhaalde, ons schepen leeren bouwen. Geen ,dat anderen de ontstond, de eer der natie. te· helpen handhaven; het ontbrak ook aan kundige mannen om dit met bescheidenheid en met ttracbt tevens beproeven; bet waren de scheepsbouwmeesters Van Zwijndregt De ,. dit be,!!tonden de eerste gaf verhanqeling den Hol/antisclJen SclleepSe bouw, rakende de verschillende c11artres der oor, de ,aanhangsel, de zijne 'I "'."en der ioopvaartiijlchepe,,', opgedragen aan den Graaf van Wassenaar Obdam.
ti".
(a) Duhamel heeft geschreven :Ë1t!mms d'4ro'hit.oture N_tU., 1757. Overigens men Brunet. ti" I,ihrrzin, 1171 150. vreemde schrijvers over helf:_ tot zeevaart en 8cheepsbo,\w betre\king beert, vermeld; vaa de onzen wordt daar alleen op den Tip")'s Batallru vaD Prof. Snelliua gewezen: Wij kunnen ondertulSchen belangrijks tot aanvulling bet daarnit bekendllleYeren. Bnllch _ ge_agende vàn de verhandeling VBn Zwijnl\regt" maah te gelijker tijd de opmerking. dat Witlen , Van IJk Allard onbekend waren gekan mede geval geweest met VaD Udemans, even. na of met. d8~e uitgelrom6a (E"crclopddü, pag- 468), en zoo met anderen?
-3g5Zwijndregt wilde zijne verhandeling niet aan Duhamel tegenstellen , wiens groote verdiensten hij erkent, en daarbij tevens het meer algemeene , en alzoo meer volledige van diens werk; maar hij wilde het zijne, als e,,~ lrIWI In ZIJlIlr,ijk j,grlp Vlln bet 'Wn.m/ijlrstt! tIl verhePInsIe alrUin, voor zoo verre onze Hollandsche manier betreft, beschouwd hebben, om daarmede te gelijk aan leer.. Hngen Fn aankomelingen in het vak nuttig te zijn. Te regt noemt hij het bouwen VIn Hollandsche oorlogsschepen: "eene bespiegelende wetenschap en " werkdadige kUDStoefening, om volgens de gesteld"heid onzer zeehavens, door regels van' oordeel " en onde~indin g, en ten meeste dienste 'lID den " Staat, die drijvende zeekasteelen te stichten": het was dan wel natuurlijk, met eene beschouwing aan te vangen over de gedaante en. eigenschappen onzer ootlogsschepen, zoo ten aanzien van de ge"; steldheid onzer zeegaten, als met opzigt tot het wel zeebouwen in het algemeen. De ondiepten en droogten onzer zeehavens, in tegenstelling van die van andere natien, is eene bekende zaak; men moet dus eens en vooral het diepgaan onzer schepen daarnaar berekenen, en zorgen, dat men niet genoodzaakt raakt, bij de eene of andere onderneming met onze zeemagt, naar springtijden te wachten,. waardoor het geschikte oogenblik zou kunnen ontglippen. Na het betoog hiervan is het besluit gereed, dat onze schepen niet
Digitized by
Goog Ie
~ 39 6 -
niet naar de Engelsche of Fransche manier moeten gebouwd worden, dat zij, aangezien de gesteld. beid onzer stroomen en rivieren , uit grover ligcha. men onder water moeten bèstaan, en dat wij der. halve op sterkte en vastheid moeten werken. En die meerdere vastheid is der zeilaadje geenszins hinderlijk, dat heeft de ondervinding ten allen tijde geleerd-;' men kan daaromtrent de registers van de Admiraliteiten inroepen; onze beste zeevoogden erkennen het eenparig: dan, ik kan hem, nocb De Ruiter, verder in hun betoog volgen, en hepale mij dus tot het leveren van een overzigt van hetgeen bij ons over den scheepsbouw geschreven is, ,om overtuigend te doen zien, dat onze wetenschappelijke voortbrengsels,. tot deze betrekkelijk, niet op den achtergrond .behoeven' geschoven te worden. Zoo de AIImiraal Schrijver meer met deze geraadpleegd had, gelijk hij had kunnen doen, zou hij misschien het vreemde niet zoo zeer hebben aangeprezen, en zou men -in zijnen tijd niet zoo vele vreemden hebben uitgelokt, om voor ons schepen te bouwen, en alzoo in der daad onze eigene menschen te komen verdringen. Het is èene bekende zaak, dat bij alle volken datgeen het eerst'en voornamelijk is bearbeid, ww· aan de meeste behoefte gevoeld werd, en dus volgt het van zelve, dat de Batavieren, al waren hlJI1llC zoogenaamde booten of schepen dan slechts uitgeholde boom en, en niets meer dan die der eerste beo
Di9it;zed by
Goog Ie
- 397 bewoners nn onze aarde, of der latere wilden, · .waarmede zij langs de kusten schoven (a) ~ reeds vroeg zich op den scheepsbouw hebben toegelègd, vooral nadat de Romeinen hier te lande post had. den gevat. De uitrusting van eene vloot van duizend schepen eb), en het eiland der Batavieren, tot verzamelplaats van deze gekozen, bewijzen dit; want waar men eene. zoodanige uitrusting· doet, < moet men geschikte bouwstoffen en afgerigte . handen aantrefFc;n. Dit álthans is zeker, dat .wij steeds van vloten en schepen voorzien waren, en in de behoefte, van anderen voorzagen: wat de · vloten betreft, denke men slechts aan diè onder Karel van Bourgondië, door Borsselen aangevoerd, waarmede hij de Fransehen versloeg; te gelijk aan de groote uitrustingen . van het jaar J477 C,,),
en (0) Dit schuiven langs het strand zal wel het geval gew'" ZijD met BlIerl FerltJam, ook iJe Graefgenoemd, bekeDd door ZijD reut11clool tRI tJ,07ltuerlijc1c wed.pel, om Damelij~ met een. schuit van vier koehuiden gemaakt, vaD HoorD Daar Daotzig te · reizen, hetgeen hij in 1558 zoude volbragt hebben. De· schrijver der Chrouijk voegt er bij: • Dese saeck is noch veel oDd. a lilidp.n iD gedachteuis•• , die 't schuijtken geaieD hebben, en a oock .elf present waren, doen hij tot Hoorn afvoer, om zijD a ieij. aan te 't'&DgeD a. Zie Velias, ChrrmiloTt,tm 11001'711~1. 154. (~) Tacit. AJm. 11, 60 Zondeding is hi~r de beschrijving der Ichepen, eJ,1 het is of men die van laler tijd geteekeud ziet.l gelijk Lipsiua daar ter plaatse opmerkt. (0) lIen vergelijke hier iD het breede Bolltmth lUjl:t1Dm, Dur " 11144.. 117 .m ",z".
Digitized by
Goog Ie
-
59 8 -
en aangaande het te gemoetkomen van anderen , 'aan het leveren en verkoopen v,an sC,hepen aan vreemde natien;' en het beklag daarover in sommige omstandigheden· van oorlog als anderzins (11). Die'scheepsbouw nam hand over hand toe, zoo dat men ten tijde van De Groot zeide, dat er in -deze gèwesten plaatsen waren, waar men zoo vele scbepen als huizen vond. Jaar 'in jaar uit, bouwde men , volgens hem, wel een duizendtal groote en voor de zee geschikte schepen (b). Te regt zeide daarom de schrijver van de h,l/same politilte Gro"tkn ", Ma~Î1IIen: "dat de scheepstimmerij in Holland "niet moet worden geconsidereert?, als eene pure ",consumtie , maar als eene zeer gewigtige mang"factureen koopmanschap, vermits meest alle de "gr~ótel schepen voor de vreemde volkeren van Eu. ;; topa, door de Hollanders werden ge~immerdn (c). Dit werk kwam in 1669 in: het licht, en wij wa~ ren I
_de,..
'(a) Hollau BfjUom., 'hIatlr. 210. XeD ...oege hierhij dé haadelinsen YBD Frankrijk in 1626 ~ oyer deD aaakoop VlD aebepea uit de ...loot ....u RocheUe, waarover Vui WyD op WageD. D~el Xl, 'hliUU. 14. ('h) ParM. llmmtp. Cap. 21, pag. 92, eD vergel. )leerm.. ia de 4411t. D~el 11, 'hlath. 47$. (a) Blal.. 34. NaderhaDd YiD~t meD DOg, en wel ia _ jare 1692, bet aanbouwen vaD IObepeD merkelijk vermeerderd, maar te gelijk 'opgemMkt, dat hetzelve oDeiDdig daurd... te ••aan lI:wam. Van WijD, Nal,•• 'hlath. 415.
Digitized by
Goog Ie
- 399ren dan op dat tijdstip niet zoo Ichterlijk in den scheepsbouw, lIs men het later heeft willen doen ge1ooven, en andere naden evenwel, men vergunne mij deze opmerking, kan de kunst dan toch niet zoo in eens zijn aangewaaid, dat wij hunne scheepstimmerlieden zouden noodig gehad hebben, en hunne manier van bouwen aan de onze hebben moeten in de plaats stellen. Welke wezenlijke voordee1en de scheepsbouw ons intusschen aanbrengt, bewijzen zoo vele fabrijken,' als hij in de weldadige verzorging zijner beboeften deelen doet, en daarom zag de vriend van zijn vaderland hem dan ook, in de laatste jaren, het hoofd wederom moedig opbeuren, nadat hij in den rampspoedigen tijd, welke voorafging, tot een diep verval geraakt was (11). Onder degenen die al vroeg zich op de zeevaart en den scheepsbouw hebben toegelegd, behooren de Vriezen; zij stevenden met hunne eigene schepen de Sont in, haalden, koom uit de Oostzee, dat zij wederom in Frankrijk ter markt brigten: deze schepen waren laag in het midden getim'merd , doch voor en Ichter zeer hoog, terwijl men de dek(11) Bet ia der mmte waardig den .cheepsbouw ala rabrijk J iD .ijDe gebeele uitgebrllidheid te zieD Yoorgeltftld bij dea Graa' YaD Bogendorp J iu lijae Bijd,.. tot ti. HulI,," "fI1I Slau J D.I1 IJ 61. 176.,. ~.
Digitized by
Goog Ie
-
400-
dekken met huidleder bekleelJde t dat men er op spijkerde, en alzoo vasthechtte; reeds in 1510 zag m~n ze naar gestelde wetten en volgens eene mie maat gebouwd Ca). Te Hoorn vooral. was men, ten tijde van dtD Spaanschen oór1og, met bet bouwen van schepm in de weer. Men was er bepaaldèlijk op uit, om deze grooter te maken , waar het aanwakkeren VlD den handel, en de Straat-Davisvaart vervolgens, grootendeels aanleiding toe gaven; doch het WIS eerst· ,later in 1595, dat men de zoogenaamde Hoornsche Gaings of Fluiten begon te bouwen; men maakte ze zeer lang, zij gingen ondiep, 00,' den veel, en waren goede zeilers aan deDwiDd: dit maakte· dat zij algemeen· gezocht werden, zoo dat er, in den tijd van acht jaren, meer dil tachtig van deze soort te Hoorn werden gebouwd en uitgereed. Dan vervolgens ging' meD op eeue nog grootere schaal aan het bouwen; tusschea wijdte. en lengte werd het onderscheid o . grooter, en alle verhouding scheen weggenomell; . dit veroorzaakte, dat men op andere werven hoop lijk de ingevoerde verandering afkeurde: IIIC& ter-timmermans, schippers uit de naburige stedca, )iepen zoo te zeggen uit, om de nienwigheden te beo
(c) Zie WitSQ, ,AlIAJui, i1tltU,
IJl
-
gl4m.".. ~I
47.
Digitized by
Goog Ie
I
bezigtigen; hunne goed- of afkeuring werd. niet gevraagd, want de meening was zoo danig voor de veranderde wijze van bet inrigten dezer vaartuigen gevestigd, dat men, wilde men niet uit het vaarwater. raken, genoodzaakt. was te volgen(a). Van deze verschilden eenigermate de. katten, die van eene vermengde gestalte: uit boeijers en fluiten waren gemaakt, doch, schoon veel ladende , voor slechte zeilers werden gehouden eb). Het onderscheid tusschen deze en de ·zoogenaamde fluiten, welke eigenlijk in het algemeen te Amsterdam te huis hooren, bestond .voornamelijk hierin, dat de kat, ten slechts ééndeks-schepen waren, terwijl de fluiten, van achteren zeer hoog opgebouwd, een tus· schendek en è.",pagne hadden.; beide soorten ~a. ren aoogenaamde rfJllIJgallen, dat is van achteren volgebouwd; beide waren platbodems, en alzoo zeer trage zeilers; zij telden doorgaans zeven of Kht varensgezellen, badden een laag tuig, en la· geD zeer vast, zoo dat zij eer het geheele tuig verloren dan in zee vergingen. Deze van achteren volgebouwde vaartuigen hooren bij ons te huis, en zijn van geene vreemde uitvinding, -waarom men dm aan den Engelsehen CoDstructeur Seppings de eer van deze wijze van bou·· . (a) Zie VeliuI.
CAro"licl:.~
\
(I> Witaen. lltUi.. 163. VI DIEL. .
.
Room, lUuI.. 271.
Cc
Digitized by
Goog Ie
bouwen niet oorspronk~IUk kan toekennen; hij heeft evenwel de verdienste, dat hij haar meer algemeen op· de odrl:ogssélitepén:lheefi:~egepast ; doch ik mag hier tevens:'nfet :onöpgléiberkt olMen, dat bij 'ons, reeds; in: ~184!, döor: den' K'apitein 'ter zee en Equi. p'agiemeester' Mag ,te-, Amsterdam·, voors lagen tot dat eiilCf~ zij,n tedaari:~ iIl :178 I deze nieuwe bouw. wijze; om ààn h~t achterschip meerdere verdedigings. kracht te: geveB, door den Deenschen bouwmees. ter'Kr~bbe, óp liei'liniesehipChristian VII is in het werk ~ gestëlèl (a). Eene grooterè verdienste van se~,ping$; :is 'daarin gelegen, dat hij ~n zijne schèpen:e'eDé' vetbinding in de 'zijden heeft weten tè ge\1en " wittdoor het doorzetten· of doörbuigen wördt:: ~ófgekomen':l: ge1ijk echter alles voor ver· ,betering vaibaaT ls\ 'Zoo'hebben' wij daarvan weder een nietiw 'beWij$! :~leverd, daar de Heer Con· structeur Só'éterD1~er'êr een verbeterd verband heeft wétéh' aan ',ie 'b~erigm, 'hetwelk nog wel geenszins .de:proef van vele']ärc!lfvoor zichheeff; maar echo ter op den besten uit~lagl;hopen doet', geiijk ik wel eens' door destduldigeri hêb l hoorenVerzekeren. , Dit weinige' ;fjf' gên'oeg', om 'te doen zien, hoe· zeer', d~ '-'Stheé~äbdtiw {tan de vrdegste tijden af,
en
11
,"'''·01
tl~:~'
'l~-
~; . .
(
I;",::
':
bier
(a) Die hier lDeer ~~~.:wete~ , lDoet ik eenvoudig Daar de HaMkidlng tot ik lctmnu ..an tien Soh • ."sbouw TaD deu Heer Kapitein .ter see B.ijk verwijzeu, bi. 139 ." tlplSg.
Digitized by
Goog Ie
-
403-
hier te lande eene wezenlijke manufactuur is geweest, welke hare tijden van grooten bloei heeft gehad; sedert echter, gelijk de meeste zaken, is dezelve afgenomen ,en bijna gebeel vernietigd, tot dat de laatste tijden, vooral het oprigten der Handelmaatschappij, hebben doen zien, dat de kunst niet was verloren gegaan, en wij nog, gelijk te voren, met eigene schepen kunnen verrigten, wat zeewezen , koophandel en binnenlandsche vaart van ons v0!deten, zonder dat wij vreemde bodems be'hoeven. ,'Was men op een zeker tijdstip' zoo in de weer, om', in, onze taal vreemde"schrijvers over te gieten, hetgeen liog niet opho,udt, even of wijbfj ons zelven niets te leeren' vonden, zoo mag dit met opzigt tot h~tgeenwij nu bebandelen', almede stof tot verwondering opleveren, .daar het wetenschappelijk gedeelte of de theorie van de scheepsbouwkunst ~ in geenen deele onder on's is verwaarloosd geworden,: laat ~k slecQts drie, scllJ,ijv~s mogen opnoemen, Witsen. Van Uk en Allard; en het pleit ..cht ik, 'Yoldongen (4). ; Vó6r (a) Deze hooren in een vroeker tijdperltte huls'l tlo'eh i~ onHn tijd I om slecht. op HIl en au'der ,oorbeeld te wijzén I zagen , wij ~roreaaor Vàn neeek Cllltoen .ija" W""hmt%- SMHp,lJouIII .,. BmllUr,' tea nulte Yau hen. die met de hoogate theorien gemeenzaam zija I ia het licht leYen, en den Kapitein ter ae. Rijk eene RtmtlmdirrS tot • ,all t1m' 8ti1aHp1lJo'uw Cc ~ I ..
.l1li""
Digitized by
Goog Ie
-
404-
.V66r Witsen had Tjassens in zijne ·Zupoli';, wel· van scheepscharters, of. maten om schepen van onderscheidene gr,ootte naar te timmeren, gehandeld; doch dit was. geenszins het hoofddoel van zijn werk. In het algemeen echter was er weinig tOt onderrigt geschreven, waardoor Witsen dan ook tot het op zich nemen van die taak gekomen is: hij noemde zijn werk .Ae/oude, juist omdat het hem verdroten had te zien ,- dat men., bij het behandelen van zoo vele zaken, tot de ó udheid beo trekkelijk, de scheepsbouwkunst , zoo geëerd bij de Romeinen; dat haar openbare belooningen besproken werden (.), echter nimmer ten onderwerp eener"bijzondere en uitvoerige- beschouwing gekozen had; dit was eenigermate mede het geval met onze Nederlandsehe. Daaraan nu willende te hulp koleYereu J welk. tlD doe} heelt J, JODse Ol&cierea ea Adelbor.tea de hUIl Doodip keam. daaromtreDt te doeD TenreIftD • terwijl èÏDdelijk de Beer - VaD BoutlD J in ...een ..erk dat ck aeb.eep.aart in haar pheel omva&, de .c:heepsbouwkaDlt, all daarmede in een soo Daauw yerband staande, Diet ouy...... heeft platen I m.n lJlaila, 126 ", (a) Die eeD achip vaD .ekere grootte uUrustte ~ eD da"'" koreD àubragt, "erkreeg l.et burgerregt. K.iaer Claudius WIl eea groot aaamoediger, uiet alleea .dat hij &aD . .I.. ait Iisea middelea de seeachadc lOedde-.. ·maar ook Yerleeade!lj gr~ol. YOOrdeeleD aaal ie~e!. ~nd, aan deg"DeD di. bar yaar!1ijachepen bouwden,. Zij worden .opgeteld bij Saet. ir a-l.
.i.
"ow'
Cop. 18.
Digitized by
GoogIe
405 komen, nam de verdienstelijke man het besluit, om handen aan het werk te slaan, en gaf met veel geleerdheid, een overzigt over de II,/D.de ,clleep,Ilo"" waarna hij tot den nieuwen overging; een werk, dat hij, volgens zijne eigene bekentenis, niet zou hebben durven opvatten, zoo hem niet eenige grondslagen en teekeningen van zijnen toen ove.,leden vader waren in handen gevallen (a). Onzen scheepsbouw haalt hij op van bijna twee eeuwen v6ór zijnen tijd, nadat hij eerst betoogd beeft, dat in de twaalfde en dertiende eeuw, de ,cll''P,6,uw "11 de I:,n" verdoofd en als verstorven geweest is ; gelijk voor alle kunsten en wetenschappen, zoo bestond er ook voor den scheepsbouw eene ijzeren eeuw; mur de vinding van het kompas, of liever misschien het meer bekend worden met hetzelve, bragt eene soort van omwenteling re
(/I) D.... " •• Col'Dl!U' WitaeD, die eeDe l0ed. boekerij schijnt baettlll te hebbaD , ten minate h.d meu uit doe het eeD ID der .au D.pper ver.trekt voor zijDe Beac:hryviug VaD Amsterdam, terwijl hij bij vel. udereu .lecht oDtha.l geDotlD h.d, volgeu. het ,etuigeuil nu W.geaa.r iD d. voorrede voor de Buo"r. "ara AmnINl. ",.,.. "11. De liefde voor lnmateD en weleuacbappeD wu bij meer d.D ééDen uit dit ge.lacht heeraebead'l HO komt bij d.lelfdeDWageD.ar, loau WillIDvoor, ale eeD 900raaam kenner ,!D balnnltiger der Teebnkunlt, wa.rom hij ook, bij de hentelliDg der Teekeuschool, .... haar hoofd ia .'D jare 1765 geplaallt werd. n.,z Ir, ,,1titIa. 406.
.n.
Cc 3
Digitized by
Goog Ie
406 ~~,:,W'ç~'; .m~ g~ng w~aroRl aan hatl bOllwen, en .~,Vri~z.eP s~q@en cJaartoe het eerste.vqp,beeld l.~ ..~~beQ."egeven:(iI). Maar het is Dicn,geuoeg, flit als. histqriStÇh~ .~adzaak·QP. :d~n vOQrgr9nd te s~n~. .iWJj.~rJangetl de beschrijving 4,er ouder.. . • ç~id~ Bç~elW1, wij leeren terstond .,~a'lr.:welke maa~ n;aen..i~ 4e vijfdende en zestiende eeu',N' bouwde, .de breedte, de lengte der stevens ~ van \V.elke de, YQorsteven door de oude bouwmeeliters, zeer one\genaardig 'het 11111 genaaQld werd., .de wijze _ van . bouwen " in één woord t he~ 'heele werktuigelijko, der schepen kennen. Dit brengt hemvervolgeus ,ot bet ontvouwen v:an de wijze, waarop ~ mçn.;in ~ijnen tijd bouwde t terwijl. hij daarbij de' vaste grondslagen en wetten, hoe m,en. de onder.t:heidene.scbeepsdeelen en bet geheel. d,erzelve oD~er:P4n , en tot stand btengen moest, opgeeft • uiteen7fet. Opmerking verdient het te dezer gelegenheid te kennen gegevene, dat de wiskundige m!lat niet ~tijd ten vol1~ kan in acht genomen worden, vanwaar dan .ook het gezegde zijn' oorsprong heeft: dat "twee schepen, zoo min als twee menschen ~zich nimmer ten volle gelijken". Geen onder-
.
.
,"
~
.;
46.
(G). Zie bet Werk Yan Witiea, 11111,.. Hetgeen het.b, belaDgrijk maakt, ia • dal men o"eral de teekeningen "Aa
100
.0
lehepeD of ged..,lteD nD daselre, tel' ophelderiDs ea '1iDS .,Ia hetgeeD ,ezegd wordt, aantreft.
.ta-
.... -, . .
Digitized by
~.
Goog Ie -
d~rd~el VlD
het
çt: onbeschreven
4o~~_
geh~ .~c:bjp w:ord~ on9pgemerlu gelate~" I eD:alle:s m~t j uis,te
teekenmgçn van des sçhrijvcrs"h.u,d, zigtbaar voorge~teld, zoo dat de.; ~an . v~n· de ~uDSt , met dit werk voor zich t in der daad gezeg~ k~ wprden, zich in eene theoretische oefenschool te.bevinden, welke, zoo zij hem op' de werf vet:gezelt, op goede vruchten mag doen hopen (.). Alle deze afbeeldingen, al is het dan met een ongeoefçnd. oog. gelijk het mijne, maar toch met belang overzien hebbende, wordt men aangenaam verrast, door een geheel ~p.
ge. (41) Bet FIn. R~ftÜl- bint dit eeDea aadlr; ea aardig i. het, met hetgeen hilir omtrea' het wilkODdige "oorkomt, te "flKelijkt. d. naeaerh»! "aD Dellaiter # Jlod.. ü4 # die # ••100"e ik, te ".,re gaat, aaar bij .eet.... "WilkODdip repla .00 t. IIggeD buitea .1uit, eB .Ueea d. oatlerYiadia••la I..r_tere• .,keat. Dit i. ai.t de leer 'faa Willea# aiet die dea ia zij~e~ tijd &00 nrm•• rdea Adam Silo, .die d. l..naeater ,,~ Cz~.r Peter 1'" , la in het "'euala zijne~ acbepea zich .teed. a •• r wéttea' der wi.kuait rigtte , w••rom zij deD Vor.. . . behaagdea, dat hij er d. _.te ~aD,"Dkocht, ea ..... ...laad medea.m. Zie Scheltem. , P .... ÎII BoD.ul, Dl. 11# 11. 49, ea "erg. hem o".,.Silo zeI"a, lbul..,. tÜZVMllrI. DI. 11 , 11. 197. Be', i. daa Wil lezi.a , om de meetkundige teek.nh..t all een "oorwerp aoodzakelijk oaderwijl ••a t. prijzen, gelijk dit bij dell en gea. gelegeaheid ged••a werd, la oad.r "elk oOlPut daa ti • .,.rh.adeling 'faa den aeer GI."im.... o"er het' oadenrij. ia de m..tkuadip t .. keakaut, tea j.re 1825 uitglkomen # eeae belaagrijke bijdr.ge' k.D .e.cht worde.
"a
d"
"'D
Cc 4-
Digitized by
Goog Ie
....;.;-408 getakeld schip met zijne zeilen voor zich' te zien. , Zoo gaat hij nu bouwkunstig voort, en zie daar! de wis,kundige man aan het werk, want wiskundig handelt bij over ankers, touw~n en zeilen
'
. Digitized by
Goog Ie
-
409 -
den auteur ten minste in den rang dier Fransche en Engelsche schrijvers zou hebben doen opnemen , welke men met zoo veel ijver heeft doen overzetten , als of wij bij uitsluiting van vreemden moesten leeren , en het in onzen eigen boezem aan voorlichting ontbrak. Één ding, dat eigenlijk tot de literatuur vaD het boek behoort, moet ik echter nog doen opmerken, namelijk, dat men nu en dan -ter verlevendiging van den ingespannen geest, bij het lezen v:an zulke werken, op het een of ander ter zake dienend gedicht onthaald wordt, dat toen zoo zeer,in onzen smaak plagt te vallen. V~n dien aard is de in eenen godsdienstigen zin gestemde RH,.~a"8 , die door twee matrozen gezongen weid , de een staande vóór, de andere achter onder het verdek, en dat wel vers om vers, op het bevel van den Kwartiermeester , wordende op deze wijze door dit gezang, de bootsgezellen, wier wacht op handen was, uit de rust gewekt. Van dien $lrd is almede, om er nog één voorbeeld VIn bij te brengen, het gedicht van Heremans , bekend door zijn tkr Zee.,."., Lol, dat echter geene dichterlijke waarde heeft: dit hier overgenomene.of inge1aschte moet dienen, op dat ik 's Burgemeesters woorden bezige, om "flIclleiijd lidi" , hoe hel op ti, It:hl-
pm '''ga,' Ca). Eene (a) Zie !W.J. 416 eo 437, eo over HeremaDI, Bidloo'. Pma
Ces
por-
Digitized by
Goog Ie
4lO
Eene andere meer nuttige. bijdrage van. dit belangrijlt werk, kan men· de verklaringen van scheepsspteekwoordenen verscheidene eigen beo no>emen, welke men met veel vrucht raadpleli1gt, zoo 'bij het lezen van hetz~lve '- als bij voorkomende gelegenh~~e~ men ziet echo ter, dat het laatste meel,' in' de bedoeling 'lag s dan om spreekwoorden, . zoo als zij van de zeevaart ontleend, en in het gemeene leven zijn over· gegaan gebruikt worden bepaaldelijk te doen oPlllerken Ca). In. dit op~igt gaat Winschooten in Se"etllan \ferder en· ZIlI on~enieuwsgierigheid meer Poftico71 BataffUm~ '61acl. 135.
Scheepsprae# oVl!I'lijd. vAIl l'rïnsll:aurits, nit welke ik te' VOren regel. bijbragt, welke in baar geheel medegedeeld Prot r.l.or., in ~ijn w.,r~ ,!ver Neà8,~1. Spraakkunst ~ Sti11 e71 ~, 1Jltuk. 351 beeft ecbter meerdere waarde.
"ni,.,
(a) Zie Jlath. 481•. Zoo heert men achter Boo~1 of de ComoeàûJ Petus ~ waarvan D. Meerman de flnteur ü, Naemlijst "an IicheepIiMlOort1en' voor zoo ze IItftU. moeten tot begrip van dat boekje. Winachooten' plaatlte üt oneigeDaardig voor zijn' &encan het volgende: Hij die op Nelrla1/{l', fllamd, 7Ieem Stlemalll1 #cuil te lHuJt / 'Bij kan BOerl Nelrlantls, rli. SOlI' ·1It1e1lia7r. , _ , fier""., • • ~D vergelijke hier, zoo men geliert ~ hetgeeD ik over cIae Ipreekwoordeu. van de ~ee en va~ de 8c,heepvaart ontleend, lid hijgebragt , !1JIIIl 11" 1Jltuh. J 8 .71 I'OW. Ik 4,ant. tl7I I1ljdr. '
-
4[1 -
meer bevr~igen, daar hij ze lUitIegt , en daardoor de, scbrijvers, die' er zich veel van bedienen, gelijk Hooft en anderen, te beter doet verstaan.' Er zijn er tOèh, die d~t behoev~, maar ééne is er, welke wij allen verstaan, de spreuk van R.egt:dl" Ze" niet lang &eleden door eenen vaderlandschen dichter bezongen, wien wij gaarne nazeggen: Geen woord heeft mèerder klem, is schooDer iD mgD oogeD, Geen tltlD kau ooit 's volks moed eu braafheid meer verhooge.. , naD ODzer vadreD sprèUk, 't zij 't oorlog was of vreè , Bun leul bij 'lief eD leed, hUD leus walt Rel' door Zee! (d) .
-
Dan keeren wij tot dea scheepsbouw terug " en laat ik den lezer op Comelis ~an Uk, een' scheepstimmerman van verdiensten, n\ogen indachtig make~. Van dezen, hebben wij een pralttisch ~ werk: ti, Netle,./a"tI,clle Schetptbouwio"SI, op#Ige"lItl. Hij beeft wel gedaàn, met ook na Witsen zÎj,ne krachten te beproeven, daar hij toch gew.oQn in den scheepsbouw bedrijvig te zijn, veel nutdgs kon bijdragen voor eene praktische beoefening der kunst, en. daaraan zijnen tijd besteden , toen bij . zijne rust genomen had. \" Onder de verschillende schepen, wa~rvan hij gewaagt, ~,g ik om het zonderbare, den lezer de vermelding van dat zondèr zeilen van zekeren Mathe(a) VaD Dam VBn heelt, GII1lc1z,m, 1JW••
4.
Digitized by
Goog Ie
-.in tbematlcus Di- of DU/ln t eeD wiDderigeD Fnnscbman, niet onthoudeD, om bet zODderliDge van bet maaksel, en van betgeeD daarbij gebeurde. Deze bouwde in 16S~ te Rotterdam eeD vaartuig, dat aaD iedere zijde van een roer, en in het midden van een rad voorzien was. Diuad opgewondeD zijDde, zou~e het acht uren aan den aDdereD loopeD, en met zulk eene snelheid voortdrijven, dat hij, des morgens van Rotterdam varende, 's midd.agste Dieppe . eeten, en _des avonds wederom wezen zou op het pUDt, van waar hij zoude afgestokeD zijn. 'Nog grooter wonderen zou hij met betzelve verrigten; hij zou Damelijk op elk Engelsch schip aanloopen, ter verbrijzeliDg van hetzelve, den Admiraal VaD Wassenaar vergezellen, en een dertigtal Engelsche schepen, met hetzelfde doel, als 't ware' voor zijDe rekeDiDg nemen. Alles stroomde uit, om op den dag der proefneming het wonder te zien; en, wat gebeun 'er! men ondervondeene volkom eDe teleurstelliDg, het werk was Diet gereed, en werd het nimmer J Het volk wreekte zich , en Doemde iD navolging der kinderen, die dit al lang gedaan haddeD, he~ vaartuig luide, h,' Malle Scllip, eD eeD verzenmaker oDtlastte, daarin door eenige anderen gevolgd, zijDe spijt in het voL geDde rijm: SoD woud onsterfelijk ·sijD, Daast aaD ErasmUlleYe~. Hij heeft ook wel verdieDd, dat bem meed' ~erd gegeMD
EeD
Digiti.ed by
Goog Ie
-
413-
't
Een pronkbeeld van metaal, op dat altijd de Maû Gedenk den wijzen man. eD ook dees grooten dwaas (a).
Hen(a) Zie Van IJk 1 11latls. 12 en 46. Men moet bier vooral bet nrhaal van .litzema van bet MalU So'hip vergelijken, te meer, omdat bij een ooggetuige i. gewes•• 1 en aboo iJi meerdere bijsonderhedea treden kon•. Men .cbijnt met dellea bedrieger zen ,te ZijD wegeJoopen, gelijk dit al veel bier te lande plaate heeft: • • • • • • •• Sil
ptIII"" ',OIUI Ag"" 1
1ÄIIpu,ua HJrÏtll n
rttfom"
ploOlI.
lIen beboeFt toch maar uit eeD 'freemd laad te komen, OID oas loede HoltaDder. ...1 te doeu gelooven. Maar verwoDdedijk i, hier de aamealoop van De Ambusadeur Bo,..1 bev..lt DUIOn aan 1 'en de Admiraal Van WasseDaar rekeDt het niet beDedea zijaen rang, om zich met hem in te laten. Ili de yelgaderiag vaa Hun Boog Mogenden viadt hij ondersteuning; bezendiag uit deze laat zich tot helD afvaardigen, waarolDtreat ,,,. ,ri/d, m/lll tot .litzelDa zeide: 'I" __ 100 luJoB". p""alerin, all H ..r Boo, 10 pPTUlm..,rll ,r"l, do,t GGJf . " Chlzrlata" ,: om ",,,. fUG"-;' 't ,,,,;,,urOS"'''': maar onder. de bezeading bevond zich ten mia.te één lid, die gezond ,entand aaa den dag legde, zeggende tegen .lilzema I lat "ij air" 1Ii1Jt!t 8,d"lÏjl; tlat "" PtJJ1uriunt Munt". Wel tienmalen was het ,aemea der proef aangekondigd, en wel tienmalen ar~zeld; eindelijk sou hl bet volgende jaar 1654 t op den 6n lulij 1 de dag aaalichteq; de aaDllag voor dien dag gelChiedde, lIun Boog Kog. kregen er kannll 'fin; eene nieuwe bezeadiag werd benoelDd, ea dezelfde tetenrstelling greep plaata; de kwakzalver verdwesD, en onze ligtgeloO't'igheid ,voad hetgeen zij verdiend.. Zie ,.litzema, &d", "cm Oor1o," 1 Dul 1111 l1la1l.r. 837 en 838 en yerder 11lob. 935.
all...
_na
iI.. ,..
"""din&e
Mo,_ ,,_
10_ ""
8,.,,,.
Digitized by
Goog Ie
...
Hendrik Stevin, de zoon van den .ve~maarden Sbnon Stevin, zou het verbeteren, en een schip leveren, waarmede men 'zoo veilig ter zee als met een wagen te land zoude reizen. Hij had te regt opgemerkt, dat vele . s~hepen in evenredigbeid van derzelver lengte te naauw gebouwd waren: dit z0ude .hij herstellen, en de wijdte bijna gelijk aan . de lengte brengen. Nu leze men dë beschrijving, en neme de teekening voor. zich (want Van Ijk volgt het voorbeeld ·v.an Witsen , en deelt van al wat door' hem behandeld wo~dt, de afbeeldingen .mede); men doe dit, en men zal zich niet over de ·mislukte poging ver-wondereB (.). Dan' dit bijzondere daargelaten, zoo treft men . in dit werk den .kundigen· man aan, die met de wijze van bouwen bij Engelschen en Franschen ~eer .w.e.1 b~kend ~ het goede en kwade met kennis . ,van.,ak-en.wt'et op te lIler~en, en onpartijdig genoeg 'is, om dit ook bij ons te doen; die omtrent vele .zalFen in bijzonderheden treedt, zoo als omtrent .de ge.reedsch~ppen,. waarmede de schepen worden g~bouwd, de houten of het hout waarvan zij worden gemaakt, de zeilen en het zeildoek, het kanon, .zoo metaal als ijzer, dat er op moet geplaatst wor'I
.
(a) Van IJk, IJlatb. 16; komende hij op dit 8chip Yin SteYiD later te rag (IJlaJh. 214>, door aaa te loonen lÎoe hij zich mede met liija IOOd,rling anker bedrogen heeft:
Digitized
byGoogle
-
415-
worden (.): door dit een en ander prijst hij zich .!zoo dengenen aan, die omtrent deze nuttige kunst in een eenigzins dieper onderzoek wil treden. Dan het wordt tijd om tot het beroemde werk van Allard over te gaano Karel Allard gaf. in 1695 zijn' nieuw, Ho//."dleh, &he,psIJou'W uit, waarin hij een volmukt schip ,met al" dèszelfs uiterlijke dee1en vertoonde, met bijvoeging eenerverklaring der namen van deze, van touwen, van zeilen, ~n wat dies meer is. Het is versierd met de afbeddingen van al de voornaam!\te vlaggen, die men in zee onttnoet , terwijl deze vervat zijn in de koperen platen, 'helder,. prachtig en levendig gekleurd, met bijvoeging e~Der beschrijving van dezelve, eri van'den oorsprong der wapens (b). Een schoon, cn ik durve zeggen, een prachtwerk in zijne soort , 'dat wel verdie'':lt gekend te worden! Men staart op het wel geteékend' schip ,en ziet elk deel van hetzelve met :lëtter en'nommer aangewezen, men gaat elk touw" elk zeil na op eene gelijke aanwijzing, en men' krijgt een klaar en duidelijk denkbeeld van een wel gebouwd en uitgerust,schip , VOOl' de zee , beo (a) HWBo'
Vaa IJk, "
1Jltul.. 25, SS." 110168' BW.. 252, ~
M
(
(1J) Hea zou deakea hiermede te kuanen "olltaan, dan in he. tw•• Dul ".D dit werk zijn er Dal( meer dan vijftig bijgevoegd.
a.
Digitized by
Goog Ie
bestemd. Maar bij een schip hoort· noodwendig een kompas; een prachtig geteekend kompas, waarop de namen van. alle· de winden, in hetzei ve begrepep ~ te lezen staan. De vlaggen worden u vertoond, en· het is· de Engelsche Koningsvlag van Willem 111, welke zich het .eerst voordoet, gevolgd van den grooten standaard, door hem gevoerd, toen hij met de hulpvloot naar Engeland overstak, en welke ten opschrift heeft: For '!ze PrOltll• . Re/ig. anti t!J8 Liber', (/fEng/anti; met hetzelve prijkt mede Ih, Unions vlag, gevoerd in dezelfde gloriefijke onderneming door Admiralen en Kapiteinen. In dièn tijd· zoo naauw vereenigd, wappert dan ook onze Staten.Generaal·s vlag terstond dur. na; de gewone Statenvlag en dubbele Prinsevlag met haar; die vari Zeeland, van Amsterdam en andere steden; d~, \Vaarom is hier geene oude Prinsevlag, (J,.nje, wit en b/aau'W. gekleurd , en dat na de verh~fting van den Prins in 1675l ~ vraagt hier veelligt de een of ander. Het antwoord is ger~d , omdat Willem III een wijs en staat. ,kundig Vorst was. De behaalde zeetriomfen lagen nog versch met Tromp 'en De Ruiter in het geheugen, en de vlag, onder welke -zij verworven waren, werd daardoor voor een heiligen standaard . gehouden, waaraan geene sch~dige hand mogt . geslagen worden (.). Ook in het tweede Deel wordt
men (Ol) I\len zie d•• Belir De JODge-, Oo~lTmmB tle~ N"~
',.
Digitized by
Goog Ie
-
41 7-
men aangenaam bezig gehouden, en dÎldelijk ont· haald op het aftoopen van een schip, waarvan men alle de veelvuldige werkzaamheden en de kunstbewerking , die hier aangewend moet worden, nuuwkeurig. aangewezen, beschouwen kan. Een volkomen opgetuigd Hollandsch Admiraalschip wordt u vervolgens aangeboden, en naderhand, als bet ware, ontleed voorgesteld, om u met de bouworde bekend te maken, en met alles wat tot de in-en uitwendige deelen van een schip dient. Het doorgesneden Hollandsch Admiraalschip van zes en negentig stukken. is geen der minste sieraden van dit werk, en verdient allez ins , met het oog tevens op de verklaring der letters en getallen, de beschouwing van den deskundige; zoo oO,k de afbeelding van de werktuigen, voor den scheepsbouw benoodigd, die van de deel en , waaruit een schip bestaat; dan ik zoude het gebeele werk voor den lezer moeten openleggen, indien ik van alles wilde gewagen, en ik zal mij dus vergenoègen ~et nog, met één woord, van de katrieelen of schiplIgters melding te maken J omdat het eene vaderlandsche uitvinding, is. Zeer natuurlijk .~ fraai af101J. FlaB, lJW•• 70, en hetgeen deaeUde IChrijYer aldaar iltlJl.. 52 nrmelt aangQllde den oorsprong YBn de leus OrtIIfj. OIItJHnd uit de oude PrinleTlag, waarvan het, orBDje àet lIo..enlte veld uitmaakte, in onzen me"r dan vijftisjarigen oorlog tegen d. Duinkerken.
Jo...,.,
VI
DEEL.
Dd
Digitized by
Goog Ie
afgebeeld wordt men met deze hulpwerktuigen in Men weet tweede bekend ge1Daakt dat het Pampus eene ondiepte is, in den mond Zl!-iderzee gelegen waarover volgeladen schepen niet stevenen kunnen; naar . zee gaande kon· zij alzoo hunnen voIien last niet daarent~gen was men, wanneer zij uit zee kwa· men, genoodzaakt een· gedeelte van dezen in kagen of ligters over te schepen, en door middel van de Markensche waterschepen die door hunne daartoe allersterke kracht van bijzonderst geschikt waren, de bodems te doen ; gtoot ongerief voorwaar voor han· del en zeevaart! Hieruit was een misbruik ·ont. staan, zeer nadeelige gevolgen had de schee pen toch met ballast geladen, wierpen dezen uit, waren daardoor oorzaak dat ondiepte aan. merkelijk vermeerderde, en het schieron. bevaarbaar werd; zoo dat Karel V zich genood,daartegen bij Plakaat van 1544 voor. zieningen daar te steilen; doch deze waren on,..II"T..,' ..... ,III, althans het ongerief werd. niet weg. genomen , en voor zware oorlogsvaartuigen bleef het Mel deze vergeleken. worden , voorkomende bij Van UksIraks vermeld. in zijne Seheeplbouwkun$1 , lJlmh. 360, eene \'aD karueelen, door hem W4twltill". g~n~lImd.
-
41 9 -
het overkomen der ondiepte onmogelijk. In 16~ begon men eindelijk- op middelen te denken, om dit bezwaar weg te nemen, doch deze werden niet genoekzaam bevonden; eindelijk ontdekte men in 1688 of daaromtrent het middel der kameelen, met , welke men schepen zes voet van zanden en slijk~ gronden· opheffen kan, waar~an men bij onzen schrijver de beschrijving vindt, met de .teekening te' vergelijken (Q) • . Het verwondert mij niet, dat men op h~t denkbeela gekomen is, om onzen Ingenieur Meijer, die in de helft der XVII· eeuw naar Rome ontboden was, om den Tiber meer bevaarbaar te maken, voor den uitvinder te houden; het in. sommige opzigten gelijksoortige middel, dat hij. aanbeval, om schepen over droogten te :voeren, gaf daar \ aanleiding toe. maar. het is echter bewezen, dat . de eer toekomt aan Meewes Meijndersz Bakk.er, ' een Amsterdamsch burger, die daarvoor van de Admiraliteit eene belooning erlangde eb), bij Acte van den 6·· October 169°.
.Er (11) Zie D ••I 1l. IJw.. 8 e1l 9, en Le Long, Koop!JlI1Iàlltlll 4mltRtklm, nul I, 1Jlatl•• 9.
(IJ) Zie eene verklariog vao den lIIan zelveD bij Le Long, D." 11 1J1ath• . 12. Ook Beckman, dia amigziDI omstandig OOI mat AJeijer en zijn werk, dat in het Italiaanaeb geschreven eD raar i•• bekend maakt, stemt daarmede in. Gesol,ic!Jli .,. B"/i,,tlIl1l8m, Th. I, IJ""". 552.
Dd
!l
Digitized by
Goog Ie
-
42G-
Er zijn: er, die bet1koperen. der schepen als e811e uitvinding. van Piet Hein beschouwen, doch aan welke ,om de' ongenoegzaamheid van het hul~ middel, geen gevolg zoude gegeven· zijn (4-)., Ik wederspreke nocb bevestige deze meening, maar dit is zeker, dat wij ook hierin' niet de laatsten waren', en wij integendeel met Engelschen- en Franscben , nagenoeg te'gelijk bedrijvig zijn geweest. Het invoeren, in het algemeen vaD het koperen of met koper bekleeden der schepen, vond bet eerst bij de Franschen' plaats;, dit middel had een dubbel nut: het- belette bet doorknagen van bet hout door eene' soort van wormen, welke zich dikwerf zoo noodlottig voor onze buitendijksche paalwerken betoond:, hebben ~ en het bevorderde de snelle beweging: der schepen, door bet aanbechten v.an· schelpdieren en -zeeplanten ' aan de kiel voor te komen. ,Hetgeenm; een'. der,oorlogen Vin de vorige .eeuw: gebeurde, ,bevestigde -dit : de Admiraal De: Sui'ren, een .. der. vOQl'Jlumste zee. voogden, waarop Frankrijk' roem' draagt, kwam met zijne gekoperde 'scbepen in de Oost·lndiën, en bad steeds de overband op de Engelscben, wier bodems met bout bekleed, en alzoo 'sterk met Ca) De Beer, V-aillaat, die ia zijn reeda meer dan eens aangehaald wer'jé, bi. 195"1IlIOlgg. over bd koperea der leliepen haadelt .. 'laàt llél ook in bet midden, of deze uitviadiDg aan Piet Heia al daa uiet lij toe te schrijven.
Digitized by
Goog Ie
-
421-
met, scbelpvisschen, en planten bezet wam!; bier,.. door mistèn zij die- gemakkelijk beid v~n beweging~ welke de Franscbe bezaten', en', delfdm,I' derhalve in:meer'dan 'ééne ontmoeting bet onderspit. De ondervinding ging voor hen niet'verloren" en reeds in '1783 gedurende den Amerikaanscbenoórlog, waren alle hunne schepen, gekoperd•. Dan· een jaar later waren bij ons, mede alle onze oorlogs- en de meesten onzer zeeSchepen, want de handel volgde, op deze wijze"gedulJ:. beid Ca); met dat al was dit, middel ni~t bo.veo alle bedenking, en het koper, werd ,niet genoeg. zaam van kracht bevonden tegen t het'·· vernielend vermogen van bei: zeewater ,hetgeenden verlIlau.. ~ Davy' o'p; het denkbeeld, bragt; OID, dit rkOper met, andere metalen in aanraking! te brengen!, dui hiJ beweerde, dat wa.neer dit.. met 'zink, 'tin , of1ijzer 'plaats'had, het koper VOOJ.'l • ..,dali6 in fl:et zeewater beveiligd zoudt wezen'; et werden .'. proef~ nemingen in bet werk ,gesteld, die~elUkten ; ;DliIar desniettegenstaande bleven velen in het denk~ beeld 'I
ft
. (4) Dat dit evenwel bij onze koopvaardijschepeD niet algemeen plaat. greep I blijkt uit hetgeeD voorkomt iD de Beiun. . vaa deD.-Schout bij Nacbt De .Jong n_ tl, Kaap, I,rlarulm NiJo""'BCIII . D6,1 1, lil. 219, van. .welkenzelfden .lCh~ij,.er ik. de bijzoDderlleid ontleen" dat Icheplln die gekoperd l:~Il, met meer mnite, viseà 'VllJttllfll daR de niet.g_oPII~ Zit DLIl-. lil. 46. .
r Di~itized by Goog Ie
' .....
-
.
o
'
422-
beeld verkeeren , dat, zoo meI} m'aar de allerbeste soort van koper bezigde, men een zekerder beveiligingsmiddel had, dan men in de vermen~ gi.ng ,der' metalen (alliage) meende te vinden; an_ dere in de wetenscháppen ingewijden bewezen ecbter, dat ,dit onjuist is bevonden; altbans bier te lande zag men. het zoo in , en men vermengt, s..cho~)D Jiiet ten allen tijde, het koper. met zink ,of tin. Later, volgde men in Engeland dit voorbeeld, en,~ wees op bet in J798 genomen oorlogsschjp de Batavia, als zijnde het koper van hetzelve met tin vermengd" goed bewaard en zuivel' bevonden; waaruit dan bleek, hoe wij het ook bij ons, in eene zaak van .dat gewigt, niet aan onderzoek endaarstelling van ,hetgeen wij', met beraden oor~eel , bet beste keurden, hadden laten ontbreken, waarvan later-de Heer Wognum van Enkhuizen een nieuw bewijs . heeft, aan den dag gelegd, ~oor in der daad met Dayy te wedijveren, iil het opsporen van middelen, welke op goeden uitslag konden doen hopen (a). Zoo heb ik dan uit deze en andere proeven doen zien, indien ik mij ,niet geheel bedrieg~, dat I
we(11) 'Men zis'JJier" in het breede de verhandeling (w'" i. H-
.'i%ing 'fDI
M' ltop,r i,r ,o"epm .oor oz.ytlati4 in M'
.'_lIItir,
door dep Reer Van Beek 'aao het IDstituut medegedeeld, en te noden ia de Nieuw.P","anà,l. àer Ber.t. ICll1J,., 11. D.,l. 1, StuJ. Vergel. VaillaDt'. HT,rJt~I:. Blllt;lzr.pIIIJ. 193.
Digitized by
Goog Ie
wetenschappelijke nasporingen ten nutte van aangelegene zaken en belangen, bij ons lIlet denzelf. den ijver als bij onze naburen, worden in het werk gesteld, en dat wij niet achterlijk zijn in het kiezen yan hetgeen tot verbetering leiden kan. Zoo heb ik dan te gelijk de eer van onzen scheepsbouw gehandhaafd, en vleije mij den lezer tot de overtuiging gebragt te hebben, dat wij zelve handen aan het werk kunnen slaan, en geen vreemd oog behoeven,. dat over ons werk zou moeten gaan, om het v.oor deugdzaam en. b~proefd re kunnen houden. Wij gaan daarvoor, in een volgend uit dit oogpunt. niet minder gewigtig overzigt, nieuwe bewijzen verzamelen, om ook daardoor den lof van Holland met w:armte te vermelden. Vesting- en waterbou\v in dit ons land tot eene hoogte gebragt , door theorie en praktijk beiden, welke in der daad onder een wetenschappelijk oogpunt opmerking verdient, zijn de gewigtige onderwerpen, welke ons nu. zullen bezig houden, en ik ga alzoo mijne geheele opmerkzaamheid op dezelve vestigen, in de sti11ç verwachting, dat deze gewigtige zaken, waarmede de vrijheid en her aanwezen van ons dierbaar vaderland zoo innig verbonden zijn, de belangstelling van den geëerden )ezer zullen opwekken, althans dat hij mijne pogingen daartoe met de mij noodige toegevendheid zal onder~teunen. '
Digitized by
Goog Ie
DRUK FElLE N., Bladz. UI, regel 7. tik met een, Jees:' die mee "aar. Bladz, 295. Na het afdrukken van dit Blad, ben ik ODderrÎgt dat de brief van Petrus Peregrin_ gedrukt is, en dat het LIIidsche lIb.. alhier vermeld, daarmede, op weioÎJ:I uitzgcderingen Ba. gebeel overeeDslelBL
