5-11-2012
Werken aan het geheugen: Een kwestie van vasthouden!
Een verstandelijke beperking? DSM IV zegt (DSM V zegt)
Het werkgeheugen
van mensen met een LVB
Begeleiderscongres Vrijdag 2 november 2012
IQ – score lager dan 70 (en cognitieve beperkingen) Tekorten in aanpassingsgedrag (meetbaar) Voor 18e jaar (tijdens ontwikkeling)
Mariët van der Molen,VU, Ontwikkelingspsychologie / Landelijk Kenniscentrum LVG
Onderscheid tussen minder begaafden en LVB moeilijk wanneer
Classificatie intelligentie
Lichte verstandelijke beperking IQ 50/55 - 70 Matige verstandelijk beperking IQ 35/40 - 50/55 Ernstige verstandelijke beperking IQ 20/25 – 35/40 Diep verstandelijke beperking IQ < 20/25
Tekorten sociale redzaamheid Co-morbiditeit (Gedragsproblemen, PDD, etc.) “Ik ben moeilijk opvoedbaar en ik kan moeilijk leren, daar maken zij LVG van, maar dat ben ik niet” Janira
Plus: Zwakbegaafd/ Minder begaafden IQ 70 – 85
Een hoofdpersoon uit de documentaire ‘Lastig: Opgroeien met een licht verstandelijke beperking’, www.lvgnet.nl
Daan Pellini:
Wat is het werkgeheugen?
Moeilijk lerend-zijn, ik weet niet wat dat is. Ik ging naar een school die bij de
alles Werkgeheugen begrijpen en onthouden en zo. En met procenten gaan rekenen. Dan wordt het zo irritant dat ik het niet weet en dan instelling was. Met rekenen had ik moeite, dan moet je
geef ik het op. Was ook op school toen. Als ik vroeger op school dat allemaal geleerd had was het geen probleem geweest. Je deed meer niks op school
Training
dan dat je iets leerde. Vroeger kon ik wel rekenen. Optellen en aftrekken. Vermenigvuldigen en delen hebben ze me nooit geleerd. Engels, Frans en Duits heb ik ook nooit gehad, misschien een beetje Engels. Ik kán wel een hoop leren maar het duurt alleen wat langer. En het is wel een probleem als je iets voor school moet onthouden en het dan die zelfde avond weer vergeten bent. Maar ik was druk op school, maar op die school was het zelf ook heel druk, met al die andere drukke kinderen.
Tijdelijke opslag informatie tijdens uitvoeren cognitieve taken
‘hot topic’
Beschouwd als één van de belangrijkste cognitieve vaardigheden
Uit: Een kind met mogelijkheden: Een andere kijk op LVG kinderen. Door Albert Ponsioen in samenwerking met Daan Pellini 5
1
5-11-2012
WERKGEHEUGEN!
Verbaal kortetermijngeheugen Bv. Cijferreeksen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001)
Central Executive
Phonological loop
Visuo-spatial sketchpad
= Centraal besturingssysteem
= Verbaal KTG
= Visueel KTG
Verb KTG
CE
Visu KTG
Baddeley’s werkgeheugen model (1986, 2000)
Centraal besturingssysteem Bv. Inhibitie: Stroop
Verb KTG
Benoem de kleur waarin het woord gedrukt is: Rood Geel
Blauw Blauw Groen Geel
Blauw
Visueel kortetermijngeheugen
Inhibitie bij kinderen CE
Visu KTG
Marshmallow test
Wat zegt die informatie? Voor de langere termijn?
Visuele Patronen Test
Bv.Visuele patronen test (Della Salla et al., 1997)
Verb KTG
CE
Visu KTG
Kwadrant, 15 maart 2010
2
5-11-2012
Kwadrant, 15 maart 2010
Visueel werkgeheugen
Kwadrant, 15 maart 2010
Spatial Span
Bv. Spatial span (AWMA; Alloway, Gathercole, & Pickering, 2005)
Verb KTG
CE
Visu KTG
Verbaal KTG van invloed op:
Verbaal werkgeheugen
Bv. Luisteren en Herhalen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001)
voor een overzicht Gathercole & Pickering, 2000)
Verb KTG
CE
Vroege taal-verwerving en tweede taal verwerving (zie
Cognitieve beperkingen? (Kanno en Ikeda, 2002)
Visu KTG
3
5-11-2012
Visueel KTG van invloed op
Het werkgeheugen van invloed op:
Aandacht Geheugen in dagelijks leven Intelligentie Schoolse vaardigheden: taalbegrip, lezen en rekenen
Reguleren van gedrag
Het leren van ruimtelijke routes (kaartlezen!) en herinneren van gezichten (Hanley,Young, & Pearson, 1991).
Sociale vaardigheden
Ontwikkeling van werkgeheugen
Huidige inzichten
Gedragsproblemen, angst Verslavingen: chocolade, drank, drugs
Met een sterk werkgeheugen kan je compenseren
Kwetsbaarheden voor ontwikkelen angst,
Zwak werkgeheugen
Problemen
agressie, verslaving
Sterk werkgeheugen
Minder kans
Werkgeheugen zwak bij
Vrijwel alle werkgeheugen aspecten ontwikkelen zich nog tot in de adolescentie bij niet-lvb
Gemiddelde bevolking
O.a. kinderen met ADHD Autism Dyslexie Dyscalculie … Maar, niet bij iedereen! Geen kernsymptoom.
10% van de Britse reguliere basisschoolleerlingen heeft een werkgeheugenprobleem, d.w.z., normaal begaafd, maar een specifiek (belemmerend) cognitief tekort.
4
5-11-2012
Waarom onderzoek bij mensen met een lichte verstandelijke beperking?
Weinig bekend
Het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen van mensen met een LVB
Grens gemiddelde en beperkte ontwikkeling: wat zwak / sterk?
LVB versus CA, bijna altijd minder goed LVB versus MA:
Zwakke vaardigheden effectief te trainen?
Verbale kortetermijngeheugen: gemiddeld tot zwak Visuele kortetermijngeheugen: gemiddeld tot sterk Werkgeheugen: zwak
(Van der Molen, Van Luit, Jongmans & Van der Molen, 2007; 2009;Van der Molen,Van Luit,Van der Molen, & Jongmans, in druk, maar ook Henry, 2001; Maehler e.a., 2007)
Een zwak werkgeheugen?
Het is moeilijk te begrijpen wat gezegd wordt en wat gelezen wordt Waardoor minder wordt geleerd Wat kan leiden tot schoolse achterstanden
Daar zijn hypothesen over te maken ->
Constructie van hypothesen is slechts mogelijk indien de werkelijkheid gezien wordt als een vervulde hypothese, als de verhouding ‘werkelijk mogelijk’ in zekere zin wordt omgedraaid en het werkelijke opgevat wordt als de éne realisatie van meerdere mogelijkheden. Het deductieve bestaat dan nu ook niet meer in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden, maar heeft betrekking op de hypothetische uitspraken óver die realiteit. Deze uitspraken worden met elkaar in verband gebracht en zo uitgeprobeerd dat er conclusies beredeneerd kunnen worden. (Uit Dumont: Het formele denken in de puberteit)
Kunt u mij vertellen Waarom het deductieve nu dan niet meer bestaat in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden?
Te moeilijk? Waarom?
Te lang Te veel moeilijke woorden Te weinig structuur (vanwaar uit is dit geschreven en waar gaat het naar toe?) (en ik ga te snel)
5
5-11-2012
Wat kunnen we met die wetenschap?
In de klas / op de groep (observatie, Gathercole e.a. 2006)
Instructie wordt vergeten (m.n. bij nieuwe opdrachten) De draad kwijtraken tijdens complexe taken (bv. dictée of uit het hoofd rekenen) Groepsgesprekken en discussies zijn moeilijk te volgen Moeite met naar een verhaal luisteren (en de clou onthouden)
Dat betekent voor ons?
Liever ‘errorless learning’ en niet ‘errorfull learning’
(bij mensen met niet- aangeboren hersenletsel; bv. Baddeley & Wilson, 1994)
Ga dus voor succeservaringen.
Gevaar daarvan is
Zorg voor structuur in tekst (schriftelijk en mondeling) Korte zinnen Herhaal Check
Het lijkt zo voor de hand liggend
Maar, uit observatie onderzoek (Gathercole, Lamont, Alloway, 2006) blijkt dat docenten moeite hebben deze adviezen in praktijk te brengen.
En zij niet alleen!
Instructie / verhalen te makkelijk maken, waardoor het werkgeheugen niet gestimuleerd wordt. Lastig, maar mooist is als je op maat instructie geeft: zo dat het kind/de volwassene het kan vatten, maar wel ook zijn best moet doen het te begrijpen
Pas deze tekst aan voor kinderen met een beperkt werkgeheugen (Volkskrant.nl, 22/11/11) Een politieagent in de familie heeft een groep Drentse verdachten van overvallen op de hoogte gebracht van een op handen zijnde arrestatie. De schoonvader van een van de verdachten is politieman en wist van de aanhouding. Met die kennis hebben de verdachten hun verhaal op elkaar afgestemd. De politie wilde verdachten van een overval oppakken. Een van de politiemannen kende de verdachten. Hij heeft de verdachten van te voren gewaarschuwd. De verdachten konden toen met elkaar afspreken wat ze zouden zeggen.
6
5-11-2012
Veel gemaakte vergissingen (bij gemiddeld begaafde kinderen)
Ontwikkeling van het werkgeheugen bij LVB
De ouder/begeleider/docent/ denkt:
Onwil / motivatie probleem Passief-agressief Concentratieprobleem
Conclusie ontwikkeling
Training van het werkgeheugen?
Verbaal kortetermijngeheugen lijkt na het 10e jaar niet meer te ontwikkelen (i.t.t. normaal begaafde populatie). Is ook een zwak aspect! Visueel kortetermijngeheugen en werkgeheugen ontwikkelen nog wel tot het 15e jaar, waarbij het lijkt te stabiliseren (vergelijkbaar aan CA, behalve dat visueel KTG rond 10e jaar tot stilstand komt)
Eigenlijk zijn longitudinale data nodig
Werkgeheugen trainbaar?
Veel verschillende trainingen
Bejaarde mensen
Volwassenen met schizofrenie (Kurtz, Seltzer, Shagan,
(Craik e.a., 2007)
Thime, & Wexler, 2007)
Al is het maar een beetje (Minear & Shah, 2006)!
Kinderen met niet aangeboren hersenletsel Hooft e.a., 2007)
(Van ‘t
Kinderen met ADHD
Gemiddeld begaafde kinderen met beperkt werkgeheugen (Holmes, Gathercole, & Dunning, 2009)
(Klingberg e.a., 2005)
BrainTwister (Buschkuehl e.a., 2006) N-back taak (Jaeggi e.a., 2009) Digit Recall training (o.a. Broadley & MacDonald, 1993) Keep-track task (Miyake e.a., 2000) Raar maar Waar (Van der Molen e.a., 2009) Cogmed© werkgeheugen training (Klingberg e.a., 2005) Braingame Brian© (Dovis e.a., 2006, Prins e.a. 2007)
7
5-11-2012
BV Cogmed© van Torkel Klingberg
Onderzoek Cogmed Effecten op:
Nlse versie uitgegeven bij BeterBrein.nl Evidence based… Op school of thuis 15-30 minuten per keer, elke werkdag, vijf weken Kind, jeugd en volwassenen Demonstratie (zie youtube: cogmed)
Braingame Brian (Prins e.a., waaronder Albert Ponsioen, 2007)
Visueel en verbaal werkgeheugen (of kortetermijngeheugen; shavelson!?), Storend gedrag volgens ouders, niet volgens docent (Klingberg, 2005). Rekenen (Holmes e.a., 2009) Nu ook reviews en meta-regressie analyses verschenen: Des te meer minuten training, des te meer effect!
LVB trainbaar?
Tot nu toe1onderzoek:
Traint werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit
Elektronische training Raar maar Waar bij 68 jongeren met een lichte verstandelijke beperking en controle groep (27 kinderen)
95 jongeren uit 7 praktijkscholen
Verpakt in een game.
5 weken, 3 keer per week, 6 minuten per sessie
voor- en nameting en follow-up (na 10 weken)
Braingame Brian demonstratie
Ja
Deze kinderen zijn leerbaar!
Werkgeheugen trainbaar! effecten (ook bij follow-up) op
werkgeheugen,
kortetermijngeheugen,
onthouden verhaal,
rekenen.
De werkgeheugentraining heeft een generaliserend effect Het effect is na 10 weken pas zichtbaar (raar?) Over een cognitieve drempel heen geholpen? En hoe nu verder?
8
5-11-2012
Op dit moment:
Afsluitende woorden
Onderzoek naar Braingame Brian (Prins e.a., 2007) en de Cogmed (Klingberg e.a., 2005) bij zwakbegaafde kinderen (IQ score 70-85) en ADHD / PDD
We zijn er nog (lang) niet Meer (fundamentele) kennis nodig (bv door longitudinaal onderzoek en observatie onderzoek), ook bij jongere kinderen Meer trainingsstudies
Samenwerking UvA, Karakter en Lucertis (Albert Ponsioen, Sammy Roording, Dorine Slaats en Mariët van der Molen)
Samenvatting
Het werkgeheugen is heel belangrijk voor zowel schoolse- als gedragsvaardigheden Werkgeheugen zwak bij LVB Je kan ‘gemiddeld’ en intelligent zijn én ook een zwak werkgeheugen hebben Bij een zwak werkgeheugen word je snel overvraagd De omgeving (begeleiders, docenten, ouders, etc.) kan zich aanpassen Het werkgeheugen is te trainen, zelfs met relatief eenvoudige training
Inmiddels in het Nederlands beschikbaar: Automated Working Memory Assessment (Alloway, 2007) BRIEF (Smidts & Huizinga, 2009)
DANK VOOR DE AANDACHT
Mariët van der Molen
[email protected] Zelf testjes doen http://memory.uva.nl/geheugentest/
9
